DE NIEUWE BINNENSTAD

DE NIEUWE BINNENSTAD

Masterproef Gevolgen van online winkelen op de binnenstad Master Urban & Area Development

Drs. M.H. (Marius) Kiers, begeleider Ir. Mirjam Huffstadt, beoordelaar

Wouter Pijnappel juni 2012

Inhoudsopgave Inhoudsopgave .............................................................................................................................. 2! Voorwoord ...................................................................................................................................... 4! Samenvatting .................................................................................................................................. 5! 1.! Inleiding ................................................................................................................................... 7! 1.1! Aanleiding ............................................................................................................................... 7! 1.1.1! Omvang online aankopen ................................................................................................. 7! 1.1.2! Aankoopgedrag.................................................................................................................. 8! 1.1.3! Invloed op de stad .............................................................................................................. 8! 1.1.4! Verandering branchering een leegstand ........................................................................ 9! 1.1.5! Gemeenten........................................................................................................................ 10! 1.2! Onderzoeksopzet ................................................................................................................. 11! 1.2.1! Afbakening ......................................................................................................................... 11! 1.2.2! Doelstelling ......................................................................................................................... 11! 1.2.3! Probleemstelling (hoofdvraag) ........................................................................................ 12! 1.2.4! Deelvragen ........................................................................................................................ 12! 1.2.5! Onderzoeksmodel ............................................................................................................. 12! 1.2.6! Onderzoeksmethodiek en -strategie............................................................................... 12! 1.2.7! Interviews en observatie ................................................................................................... 13! 1.2.8! Reflectie op maatschappelijke meerwaarde, nut voor de beroepspraktijk ............. 13! 2.! Effecten van het online winkelen op de binnenstad ......................................................... 14! 2.1! Inleiding ................................................................................................................................. 14! 2.2! Effecten voor de winkelier in de binnenstad .................................................................... 14! 2.2.1! Keuzes voor de winkelier................................................................................................... 14! 2.2.2! Fysieke winkel ..................................................................................................................... 15! 2.2.3! Beleving .............................................................................................................................. 15! 2.3! Effecten op de binnenstad ................................................................................................. 16! 2.3.1! Negatieve gevolgen leegstand ...................................................................................... 16! 2.3.2! Winkellocaties .................................................................................................................... 16! 2.3.3! Beleving .............................................................................................................................. 17! 2.3.4! Winkels ................................................................................................................................ 18! 2.3.5! Automobiliteit ..................................................................................................................... 18! 2.4! Conclusie ............................................................................................................................... 18! 3.! Doelstelling van de gemeente ............................................................................................ 20! 3.1! Inleiding ................................................................................................................................. 20! 3.2! De gemeente binnen het publiek (en privaat) domein .................................................. 20! 3.3! De functie van de (binnen)stad ......................................................................................... 21! 3.3.1! De stad................................................................................................................................ 21! 3.3.2! De binnenstad ................................................................................................................... 21! 3.4! Aantrekkelijke binnenstad ................................................................................................... 22! 3.5! Onderscheidend vermogen ............................................................................................... 23! 3.6! Samenvatting functies van de binnenstad ....................................................................... 23! 3.7! Doelen gemeente ................................................................................................................ 25! 4.! 4.1! 4.2! 4.3! 4.4!

Toetsing aan de praktijk ....................................................................................................... 26! Inleiding ................................................................................................................................. 26! Uitkomsten interviews en observaties ................................................................................. 26! Beoordeling uitkomsten interviews en observaties ........................................................... 27! Conclusie ............................................................................................................................... 29!

5.! Instrumenten .......................................................................................................................... 31! 5.1! Inleiding ................................................................................................................................. 31!

2 !

!

5.2! Overzicht instrumenten ........................................................................................................ 31! 6.! Voorkomen en stimuleren van effecten ............................................................................. 33! 6.1! Inleiding .................................................................................................................................. 33! 6.2! Koppeling doelen aan effecten ......................................................................................... 33! 6.3! Clustering ............................................................................................................................... 33! 6.3.1! Maatregelen gericht op beperken ................................................................................. 33! 6.3.2! Fysieke maatregelen ......................................................................................................... 34! 6.3.3! Beleidsmaatregelen. ......................................................................................................... 34! 6.4! Conclusie ............................................................................................................................... 34! 7.! Conclusie en aanbevelingen: strategie en maatregelen................................................. 35! 7.1! Inleiding .................................................................................................................................. 35! 7.2! Strategie ................................................................................................................................. 35! 7.3! Aanbevelingen voor de korte termijn ................................................................................ 36! 7.3.1! Communicatie ................................................................................................................... 36! 7.3.2! Aanschrijven tot verbetering ............................................................................................ 37! 7.3.3! Subsidie ............................................................................................................................... 37! 7.3.4! Samenwerking ................................................................................................................... 37! 7.3.5! Begroting ............................................................................................................................ 38! 7.3.6! Vergunningen .................................................................................................................... 38! 7.3.7! Binnenstadvisie ................................................................................................................... 38! 7.4! Aanbevelingen voor de middellange termijn................................................................... 38! 7.4.1! Begroting ............................................................................................................................ 38! 7.4.2! Samenwerking, deelname in entiteiten .......................................................................... 39! 7.4.3! Verordening ....................................................................................................................... 39! 7.4.4! Communicatie ................................................................................................................... 40! 7.5! Maatregelen voor de lange termijn ................................................................................... 40! 7.5.1! Detailhandelsvisie .............................................................................................................. 40! 7.5.2! Structuurvisie ....................................................................................................................... 40! 7.5.3! Binnenstadvisie ................................................................................................................... 41! 7.5.4! Verkeersplan ...................................................................................................................... 42! 7.5.5! Communicatie ................................................................................................................... 42! 7.5.6! Verordening en bestemmingsplan .................................................................................. 42! 8.! 8.1! 8.2! 8.3! 8.4!

Bijlagen ................................................................................................................................... 44! Overzicht bezochte gemeenten en personen ................................................................. 44! Leidraad voor vraaggesprekken ........................................................................................ 44! Uitkomsten vraaggesprekken.............................................................................................. 46! Motivering afweging doelen en effecten ......................................................................... 52!

9.! Literatuur ................................................................................................................................. 53! 10.! Eindnoten ............................................................................................................................... 54!

3 !

!

Voorwoord

J.A. Schumpeter (1883-1950), Oostenrijks econoom, betoogde met zijn theorie van 'creative destruction' dat succesvolle toepassingen van nieuwe technieken de oude vernietigen en daarmee dat technische innovatie voor de enige werkelijke bron van economische groei zorgde. Succesvolle innovatie verschaft tijdelijke marktmacht, die de winsten en marktaandelen van op voorgaande technieken gevestigde bedrijven aantast. In een nooit eindigend proces van opkomst en ondergang worden oude bedrijven vernietigd door nieuwe. Volgens hem was dit de enige manier waardoor de welvaart kan toenemen en zag hij niets in maatregelen waarbij ongericht geld in de economie wordt gepompt om groei te bevorderen. Hoe dat ook zij, in de tijd waarin hij leefde bestond het internet nog niet en met deze masterproef wil ik de lezer meenemen naar de gevolgen van de technologische vernieuwing door het online winkelen op de binnenstad. En hem daarmee bewust te laten worden van de veranderingen die dit heeft op de binnenstad. Omdat het online winkelen volop in de belangstelling staat verwacht ik, dat deze masterproef interessant is voor gemeenten en voor ondernemers/winkeliers, waarvan ik een aantal heb mogen spreken bij het onderzoek voor deze masterproef. Want in mijn vraaggesprekken kwam telkens naar voren, dat het beeld dat ik had bij de start van mijn onderzoek - dat gemeenten zich onvoldoende bewust zijn van de mogelijke gevolgen van het online winkelen - bewaarheid werd. Bij iedere gemeente zag men wel leegstand, maar weet dit vooral aan de economische recessie van dit moment. Ik hoop daarmee aan het eind van deze afstudeeropdracht dat ik met deze masterproef een bijdrage aan discussie over het onderwerp kan geven. Graag wil ik in mijn zoektocht een aantal mensen bedanken. Karinne Luisa voor haar aanmoediging om weer met een opleiding te beginnen. Het lectoraat van de Muad om mij zo enthousiast te krijgen om daadwerkelijk de stap te nemen: met een brede grijns en een rood hoofd van opwinding na het intakegesprek en wellicht nog meer enthousiast tijdens de opleiding. De verzuchting van Marius, mijn begeleider bij dit onderzoek: ‘Wouter, er is nog zoveel meer dat interessant, maar je niet allemaal kan meenemen, beperk je!’ De gemeente IJsselstein, die mij in gelegenheid stelde de opleiding te volgen, en alle anderen die mij op een of andere wijze ondersteunden en het geduld hadden, als ik even geen tijd voor hen had. Dank ook degenen die ik heb mogen interviewen. Tot slot dank degenen die mij ondersteunden in deze levensfase, waarin mijn motto ‘als je niets doet, gebeurt er ook niets’ evolueerde naar ‘never stop learning’.

4 !

!

Samenvatting De laatste jaren is er veel winkelruimte bij gekomen. De bestedingen in het segment van de nietdagelijkse goederen namen nauwelijks toe. In de binnenstad is een groot deel van het winkelaanbod op dit segment gericht. Ook de online verkopen zijn op dit segment gericht. Deze online aankopen nemen wel aanzienlijk toe. De consument heeft minder te besteden, waardoor de passantenstromen afnemen in de binnenstad. Er ontstaat leegstand en brancheverandering maar mogelijk zijn er nog meer effecten. Dit leidt tot de volgende onderzoeksvraag: ‘Welke maatregelen kan de gemeente nemen om de effecten op de binnenstad tegen te gaan of te begeleiden die optreden als gevolg van online winkelen?’ In deze masterproef onderzoek ik welke effecten er nog meer zijn als gevolg van het online winkelen op de binnenstad en bijbehorende aanloopstraten en doe aanbevelingen aan gemeenten hoe daarmee om te gaan. Daartoe heb ik literatuuronderzoek gedaan en mijn bevindingen getoetst door gesprekken te voeren met vertegenwoordigers van gemeenten, de Kamer van Koophandel, een ondernemer en door een bezoek te brengen aan een aantal steden voor observatie. In het onderzoek volg ik onderstaand model: ontwikkelingen in online winkelen

leegstand

! !

onderzoeksvraag

effecten op retail door online winkelen

doel /belang van de gemeente

! !

welke effecten stimuleren of voorkomen

instrumentarium gemeente

aanbevelingen: strategie en maatregelen

In het onderzoek bekijk ik eerst de effecten op de detailhandel door het online winkelen zoals 8. Onderzoeksmethodiek en -strategie deze in de literatuur beschreven zijn. Door de veranderende koopstromen treden er voor de Vanuit de ontwikkelingen in het eerste hoofdstuk wordt de onderzoeksvraag geformuleerd. Deze winkelier in de binnenstad veranderingen op en hij moet concurreren met het internet. Wanneer onderzoeksvraag wordt uitgespitst in deelvragen die betrekking hebben op de effecten die in de hij niet meegaat met de ontwikkelingen in het online-winkelen, met een retail in de binnenstad plaatsvinden en het doel/belang van debijv. gemeenten bij de webshop, binnenstad. verliest hij invalshoeken wordt, aangevuld met van het instrumentarium van dekan gemeente, klanten. Door zichVanuit meerdeze te twee richten op beleving in plaats doelaankopen hij aantrekkelijk beoordeeld, welke effecten gestimuleerd of voorkomen kunnen worden. Dit resulteert de zijn voor consument die online winkelt. De winkel is er dan niet meer om producten te kopen, aanbevelingen, waarmee de onderzoeksvraag beantwoordt wordt. maar om producten aan te raken, te proeven of te zien. De winkel krijgt meer een Voor het beantwoorden van de deelvragen hanteer ik de volgende methodiek en strategie. Ik etalagefunctie, de oppervlakte af en tijdsplanning. er is minder opslagruimte in de winkel nodig. verwijs daarbij tevensneemt naar bijgevoegde Aangezien het internet 24/7 open is, zal de winkelier ook mee moeten gaan in langere openingstijden in de randen van de dag, om de forens die naar zijn werk gaat of terug komt te Deelvraag Kennisgebied Methode/strategie bedienen. Bij de webwinkelier ontstaat de behoefte aan een fysieke winkel in de binnenstad. Economie, planologie, Literatuur(buitenland) • Welke effecten zijn er naast

informatietechnologie, verkeer en internetraadpleging

leegstand nog meer door het Vervolgens onderzoek ik welke effecten vervoer, dezekoopgedrag veranderingen evt. hebben op devia binnenstad, inventarisatie/peiling online winkelen op de retail in Linkedin eveneens vanuit de de literatuur. voor een combinatie binnenstad?De consumenten komen naar de binnenstad economische geografie, Literatuur Welke doelen heeft waarbij een van winkelen en • stadsbezoek, beleving en invulling van vrije tijd belangrijk zijn. In (stads)economie, interview gemeente voor ogen om binnenstad zullen deleegstand A1-locaties blijven bestaan. Daar zitten de grootwinkelbedrijven die vaak al stedenbouw (architectuur) als gevolg van online winkelen in de binnenstad te van(city)marketing/branding een online winkel hebben. Aan de rand de binnenstad, de B1-locaties, komt beleving voorop

5 !

verminderen? • Welke effecten van online winkelen wil de gemeente vanuit haar doel stimuleren of voorkomen?

vastgoed(management) Ruimtelijke ontwikkeling/planologie Economische geografie

• Welke strategie is geëigend om de gewenste effecten te bereiken? • Welke instrumenten staan de

Proces/programmamanagement

Literatuuronderzoek (buitenland), internetraadpleging Interview bezoek aan gemeenten, observatie Literatuur Interview

Wetten, plannen, financiële

Interview gemeenten

!

5

te staan. De B2- en C-locaties hebben al geringere passantenstromen en zullen het meest te lijden hebben omdat de stromen verder afnemen. Ze zijn dan ook weinig kansrijk en de C-locaties verdwijnen. In lijn hiermee zullen in de aanloopstraten verandering optreden: hoe verder bij het centrum vandaan, hoe meer winkels zullen verdwijnen, behalve in de gedeelten waar ambiance is, de eilandjes. De conclusie is, dat de binnenstad krimpt. Naast leegstand en brancheverandering is hiermee kans op verpaupering en een slecht imago. Voordat bezien kan worden welke effecten voorkomen of bevorderd kunnen worden is het van belang de rol van de gemeente als organisatie in de samenleving te bepalen. Door een veranderende taakopvatting, maar ook onder druk van bezuinigingen beperkt de rol zich van de gemeente zich tot voorwaardenscheppend en ondersteunend en zoekt de gemeente samenwerking met andere organisaties en partners: de regiegemeente. Door deze rol te relateren aan de functie van de binnenstad kan het doel/belang van de gemeente met de binnenstad bepaald worden. De binnenstad is volgens literatuur de centrale plek in de stad. Om in de stad te komen wonen zijn de woonattracties van belang, zoals culturele voorzieningen, een historisch binnenstad, goede woningen. Ook de nabijheid van werkgelegenheid is van belang. In de binnenstad ligt door de aanwezigheid van winkels en andere openbare voorzieningen de nadruk op de verzorgingsfunctie en de toeristische functie. Ook de woonfunctie is er vertegenwoordigd en is ontmoeting van belang. Het onderscheid van deze functies is van belang omdat de binnenstad in eerste instantie wordt bezocht door de lokale bewoners en bewoners uit de regio. Deze doen er de grootste bestedingen. Voor de bewoner van de stad moeten de basisfuncties op orde zijn, zoals veiligheid, bereikbaarheid en netheid. Voor de regiobezoeker is de compleetheid van voorzieningen en beleving van belang. Authenticiteit van de binnenstad is een onderscheidene waarde en trekt ook de bezoeker van buiten de regio, de toerist. Met de rol van de gemeente kan ook het doel/belang van de gemeente voor ogen heeft met de binnenstad bepaald worden: zorgen voor voldoende woonattracties, zorgen dat de basis op orde is, zorgen dat de verzorgingsfunctie niet in gevaar komt en het bieden van een onderscheidend vermogen. Deze uitkomsten uit de literatuur heb ik getoetst aan de praktijk: de uitkomsten van interviews en observaties en heb deze nader beoordeeld. Daaruit komt naar voren dat door inkrimpen van de binnenstad winkels opnieuw gepositioneerd moeten worden om te voorkomen dat de loop verder uit de straat gaat en passantenstromen opdrogen. Compactheid van de stad wordt daarmee een na te streven doel. Verder heb ik bij de interviews opgemerkt dat bij de winkeliers noch bij gemeenten de gevolgen van het online-winkelen op de binnenstad gezien worden. Gelet op de impact van het online winkelen is bewustwording een na te streven doel. Voordat er maatregelen aan de doelen gekoppeld worden, moet het duidelijk zijn welke instrumenten de gemeente beschikbaar heeft om haar doelen te realiseren. Hiervoor heb ik uitsplitsing gemaakt naar publiekrechtelijke en privaatrechtelijke bevoegdheden en een mix van deze twee. Hieraan zijn de belangrijkste instrumenten gehangen. Door de instrumenten aan de doelen te koppelen kom ik tot maatregelen die de gemeente op korte termijn kan uitvoeren, fysieke maatregelen en beleidsmaatregelen. Dit leidt tot drie strategieën: voor de korte, middellange en lange termijn. Deze strategieën werk ik uit in aanbevelingen door met toepassing van de instrumenten een aantal hoofdlijnen te bepalen en deze verder uit te werken naar concrete maatregelen, waarmee een antwoord wordt gegeven op de hoofdonderzoeksvraag.

6 !

!

1.

Inleiding

1.1 Aanleiding 1.1.1

Omvang online aankopen

In 2003 werd er van uitgegaan, dat het aandeel dat e-commerce op de totale omzet van de detailhandel zo gering is dat de invloed op de structuur van binnensteden beperkt is (Oort, Raspe, Snellen, & Langeweg, 2003). In 2010 werd echter 10% van de detailhandelsaankopen online gedaan (Currence, 2011)1. De verwachting is dat het percentage detailhandelsaankopen via het internet blijft toenemen: zo wordt in de schoenenbranche een toename verwacht van de schoenverkopen tot 20% in 2015 en tot 35% in 20202. Nederland loopt in het online winkelen zeker niet voorop, niet qua aankopen en niet qua aankoopgedrag. In China winkelt 70% van de respondenten ten minste een maal per week online, terwijl dat in Nederland, Zwitserland en Frankrijk 20% en in het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten 40% is3. Van de bezitters van een tablet koopt 44% wel eens via het internet. Van de online shoppers bestelde 70 procent hun product of dienst vanuit huis en 30 procent deed dit onderweg4. Het gebruik van de smartphone neemt in Nederland snel toe. In de tweede helft van 2011 kochten maar liefst een miljoen mensen een product of dienst via een draagbaar apparaat. Precies een jaar eerder waren het nog maar 600.000.5 Figuur 1 Extrapolatie aandeel internetbestedingen 2010-2040 in totale

Sociale media zijn voor bestedingen per branche in Nederland. Bron: Bureau Stedelijke Planning het doen van aankopen b.v., 2011 (nog) niet belangrijk (Ameijden, Vulpen, & Huismans, 2011). Wel zijn sociale media belangrijk om hieruit de beste mogelijkheid kiezen voor de aankoop. In de eerste plaats (die het meest voorkomt) is het winkelen door verschillende winkelkanalen, en het winkelkanaal te kiezen dat het beste werkt voor dat moment of type aankoop. 86% van de respondenten winkelt tenminste via twee kanalen; 25% gebruikt er vier of vijf. Sociale media zijn al wel erg belangrijk voor meningsvorming en om na te gaan wat klanten belangrijk vinden zoals de like-knop, reviews en moodboards, zoals pinterest.com. Het wekt geen verbazing dat de ontwikkelingen nog niet ten einde zijn. Zo wordt met Google’s ‘Project Glass’ internetcontent op het netvlies geprojecteerd en de dragers van zo’n bril krijgen live informatie over alles in hun omgeving. Het vasthouden van een smartphone is niet meer nodig.

7 !

!

1.1.2

Aankoopgedrag

•

Door de recessie lijkt het lagere prijsniveau een belangrijk(er) argument te worden om online te winkelen (Reĳmer, 2009). De prijs is echter niet de belangrijkste reden voor het doen van aankopen via het internet, maar de mogelijkheid om dit 24/7 te doen, het product dat er gevonden kan worden en het vertrouwen dat men in de online winkel heeft. Daaronder zijn service en garantie te scharen. Pas daarna komen de vergelijkingsmogelijkheden en efficiënte leveringsmogelijkheden. In alle productcategorieën spelen prijs, gemak en aanbod de belangrijkste overweging om te kiezen voor Eshoppen (Brouwers, 2010). De binding met de klant is bij het online winkelen van belang (Haringsma & Gianotten, 2006). Uit een internationaal survey van PWC komt naar voren dat, naast het merk, dit dezelfde succesfactoren zijn die voor de ‘gewone’ winkelier gelden (Ameijden, Vulpen, & Huismans, 2011). Daarnaast biedt het internet goede mogelijkheden in het bijzonder voor vergelijkend winkelen en doelgerichte aankopen en het internet veroorzaakt daarmee een ander winkelgedrag (Droogh Trommelen Partners, 2011). Het winkelbestand in de binnenstad wordt gekenmerkt door een groot aandeel aan nietdagelijks aanbod. De omzetgroei in de dagelijkse goederen bedroeg tussen 2004 en 2010 22%, maar in de niet-dagelijks goederen was deze slechts 2,5% (Reijmer 2011). Deze laatste zijn de goederen die ook relatief het meest online wordt gekocht (Weltevreden en Rietbergen 2009). Daarmee vissen de online winkelier en de ondernemer in de binnenstad veelal in dezelfde vijver. 1.1.3

•

•

•

•

Invloed op de stad

Boodschappen doen: bevrediging van dagelijks terugkerende behoeften zoals het supermarktenassortiment, (vers)speciaalzaken en drogisterijartikelen. Routinematig karakter, geen uitgebreid proces van vergelijken. Gemak en efficiëntie. Hoogfrequent doelgerichte aankopen: frequent benodigde niet-dagelijkse artikelen, zoals bloemen en planten, tijdschriften, eenvoudige huishoudelijke artikelen. Laagfrequent doelgerichte aankopen: sporadische aankopen, die men doelgericht doet. Meestal kostbare artikelen met een lange levensduur zoals meubelen, geluidsapparatuur en duurzame gereedschappen. Woninginrichting artikelen worden niet of nauwelijks met andere aankoopactiviteiten in de detailhandel gecombineerd. Vergelijkend winkelen: het al dan niet doelgericht kijkend en vergelijkend winkelen (‘snuffelen’). Artikelen met een hogere emotionele binding of uit speciale interesse en/of persoonlijke voorkeuren zoals modeartikelen, bijou, geschenkartikelen, boeken, cd’s. Recreatief winkelen: ook wel funshoppen genoemd; al dan niet resulterend in impulsaankopen. Vaak wordt ook een bezoek aan de horeca gebracht. Winkeltoerisme: uitstapjes waarbij men bijvoorbeeld een stads- of attractiebezoek combineert met winkelen (zoals dagtochtjes).

Sinds 2004 is de groei in winkelruimte gestaag geweest (CBS, 2011). Het Planbureau voor de Leefomgeving stelde in 2009, dat perifere concentraties blijven groeien en individuele • vestigingen groter worden (schaalvergroting), hoewel de trends van vergrijzing en het online winkelen een dempend effect hebben op de trend van schaalvergroting. Deze perifere locaties en (deel)winkelcentra beschikken in de regel over goede autobereikbaarheid en Figuur 2 Soorten Koopgedrag, bron: E. Lange parkeermogelijkheden. Het CBS prognosticeert in 2011 dat de meeste grote steden de komende jaren nog doorgroeien wat het draagvlak voor winkelvoorzieningen in principe vergroot. Maar uit het Koopstromenonderzoek 2011 (Reĳmer, 2009) blijkt dat de groei van de steden niet de impact van internet, schaalvergroting en het groeiende marktaandeel van stadsdeelcentra op de positie van binnensteden kan neutraliseren. Vooral binnensteden verliezen de komende

8 !

!

jaren verder terrein met meer winkelsluitingen en een inkrimpend kernwinkelapparaat als gevolg. Deze bevinding sluit aan op de constatering van het Ruimtelijke Planbureau (2007) dat de binnensteden het meest gevoelig zijn voor plaatsvervangende effecten. Zo is in het centrum van Amsterdam het aantal passanten tussen 2002 en 2010 gedaald met 2% en in Utrecht met meer dan 10%. In Geleen en Assen is een daling van twaalf procent van het winkelpubliek te constateren en Schiedam heeft een Figuur 3 geïndexeerde ontwikkeling omzet detailhandel en leegstandspercentage van meer economische groei 2000-2010, bron: Randstad dan twintig procent. Het CBW Koopstromenonderzoek 2011 Mitex (2010) raamt dat de vraag naar non-food winkelmeters in 2020 onder invloed van internet met circa twintig procent is gedaald. Niet alleen is een daling van het aantal passanten van invloed, maar ook de hoogte van de bestedingen, die via de aankopen op het internet aanzienlijk hoger zijn dan in de fysieke winkel. 1.1.4

Verandering branchering een leegstand

Daarmee verandert de branchering (CBW-Mitex, Clicks meet bricks, 2011). Dit is onder andere zichtbaar in de Leidsestraat waar sinds 1984 26 van de 27 reis- en luchtvaartbureau‘s verdwenen. De panden staan echter niet leeg, zodat er een andere invulling is gekomen (Droogh, 2009). Amsterdam is echter een ‘uitzondering’, want daar is de vraag in de binnenstad naar winkelruimte zo groot dat er geen sprake is van leegstand door online winkelen (Reĳmer, 2009). Het aantal winkels dat leeg staat is vanaf 2009 snel toegenomen, waardoor er nu van overbewinkeling sprake is (CBS 2011). Jones Lang LaSalle sprak in 2009 de verwachting uit dat binnen drie jaar 7-9% leegstand ontstaat door de verschuiving van kopen in een winkel naar kopen via internet. Het ING verwacht dat in 2012 meer leegstand aan winkelpanden is als gevolg van online winkelen en vergrijzing6. Locatus stelt dat het aantal leegstaande panden is gestegen van 9% tussen 2009 en 2010 en naar 10% een jaar later7 en in het boek ‘Het einde van winkels’ (Molenaar, 2011) en de bijbehorende perspublicatie8 stelt prof. dr. C.N.A. Molenaar zelfs dat 30% van de detailhandel zal verdwijnen. Uit gegevens van Locatus van februari 2012 blijkt dat de

Figuur 4 Ontwikkelingen in de detailhandel, Bron: Randstad Koopstromenonderzoek 2011

9 !

!

leegstand met een toename van 6 tot 6,3 % minder hard oploopt dan in de jaren ervoor en in mei 2012 blijkt, dat de leegstand niet verder is gestegen. Tussen de steden zijn er echter verschillen, bijv. in historie en grootte. Daarmee treden er verschillende effecten op tussen de steden, vooral tussen de binnensteden van kleine randgemeenten. Deze worden versterkt doordat winkeliers in grote steden voor lopen in de internetadoptie op kleine, minder aantrekkelijke binnensteden. Daar is de mogelijkheid het verlies aan branches te compenseren door funshoppen9. Leegstand hoeft overigens niet altijd een probleem te zijn: voor huurders betekent de grote en groeiende leegstand dat hun onderhandelingspositie sterker wordt. Ze kunnen lagere huren bedingen en daarmee kosten besparen. Dalende huren kunnen nieuwe vraag uitlokken van starters en zzp-ers. Het voordeel is voor korte termijn, want de lagere opbrengsten betekenen vaak wel dat geen geld meer beschikbaar is voor onderhoud (Winden & Verpaalen, 2011). 1.1.5

Gemeenten

Bij de nota van beantwoording van zienswijzen op de ontwerp Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte (SVIR, 2011)10 geeft de regering aan dat het rijk geen invulling geeft aan een winkellocatiebeleid, waaronder het opruimen van onrendabele winkelmeters om verpaupering van winkelgebieden en binnensteden tegen te gaan. Het rijk meent, dat de ladder voor duurzame verstedelijking lokaal moet worden toegepast bij alle voorziene stedelijke ontwikkelingen, ook van detailhandel11. Daarmee ligt de bal bij gemeenten. De gemeenten lijken echter niet of nauwelijks aandacht aan de veranderingen door het online winkelen te besteden of hierop te anticiperen (Verkaik, 2011). Een eerste inventarisatie12 laat zien, dat er wel documenten zijn die het online winkelen noemen, maar nog niet hoe hiermee omgegaan moet worden. Zo heeft de gemeente Putten een beleidsnotitie, die vooral ingaat op online winkels op het bedrijventerrein en de jurisprudentie daaromtrent. De Figuur 5 Leegstand 2012, bron: gemeente Oldenzaal noemt in haar evaluatie op haar Locatus 13 detailhandelsvisie dat online verkopen fors groeien, maar dat dit naar verwachting geen substantiële invloed heeft op de winkelstructuur. Er worden daar dan geen consequenties aan verbonden. In Middelharnis wordt geconstateerd dat de verkopen via het internet tussen 2003 en 2010 een grote stijging doormaken (m.n. witgoed). Van de ondernemers geeft 35% te kennen dat de concurrentiepositie door o.a. het internet (naast nieuwe bedrijven en branchevreemde aanbieders) is veranderd, maar ook, dat 38% zelf via het internet verkoopt14." Leegstand is in principe een zaak van de eigenaar van het betreffende vastgoed. ‘Het wordt echter een verantwoordelijkheid van de gemeente als leegstand een maatschappelijk probleem wordt en de leefomgeving en veiligheid aantast’, zo stelt de gemeente Brunssum15. Naast leegstand verbindt de gemeente dus een maatschappelijk probleem aan deze leegstand. Hoewel er in Brunssum niet direct een relatie ligt tussen online winkelen en leegstand, kan wel afgevraagd worden welke effecten er nog meer zijn op de detailhandel in de binnenstad door het online winkelen, dan leegstand en verandering van de branchering. Niet bij alle gemeenten treedt leegstand op, zo wijzen de cijfers uit, terwijl ca. 4-6% (frictie) leegstand normaal is. Deze toch geringe aandacht kan verregaande gevolgen hebben. Zo trokken in Frankrijk, Spanje en België winkels uit de binnensteden weg en vestigden zich op perifere locaties. De binnensteden zijn daardoor ingrijpend veranderd. Ook kan een vergelijking getrokken worden

10 !

!

met het proces dat zich het afgelopen decennium heeft afgespeeld op de markt van bedrijventerreinen en meer recentelijk kantoren waar eveneens overcapaciteit ontstond. Aandacht voor deze gevolgen is dus nodig. In Agora wordt gesteld: ‘In de vorige eeuw hebben achtereenvolgens de productiesector en de kantorensector de stadscentra verlaten. De Figuur 6 Leegstand: Asselsestraat, Apeldoorn periferie bood concurrerender vestigingsmilieus. Eenzelfde ontwikkeling dient zich nu aan bij de publieksfuncties detailhandel, horeca en leisure. Overheden hebben de keus in de komende tien jaar de economie en attractiviteit van hun centrumgebieden te versterken of definitief om zeep te helpen.‘ (Droogh, 2009). Samenvattend kan gesteld worden dat er als gevolg van het online winkelen leegstand ontstaat en de detailhandel uit de binnenstad verdwijnt. Het is daarmee de vraag welke effecten er door het online winkelen nog meer optreden in binnensteden, zodat niet alleen één symptoom bestreden wordt. Als er al van bestrijden sprake is, want wellicht zijn er ook positieve punten aan de ontwikkeling te ontdekken. Daarmee komt de vraag boven welke maatregelen gemeenten kunnen nemen om effecten door het online winkelen in de binnenstad tegen te gaan of te bevorderen.

1.2 Onderzoeksopzet 1.2.1

Afbakening

Omdat ik bij de gemeentelijke overheid werk en met de problematiek in aanraking kan komen wil ik het vraagstuk belichten kijkend naar de positie van de gemeente. Bij het onderzoek wil ik mij beperken tot de binnenstad en aanloopstraten (hierna samen te vatten onder de noemer: binnenstad). Bij het vooronderzoek heb ik bijzonder weinig literatuur gevonden over de invloed van internet op winkelgebieden buiten de binnensteden, zoals detailhandel op bedrijventerreinen en in buurtwinkelcentra. Dit is een onderzoek op zich waard, maar binnen het tijdsbestek van deze masterproef niet haalbaar. Met deze toespitsing richt ik mijn onderzoek niet op de positie van de (stads)regio of andere belanghebbenden, zoals de belegger, hoewel deze in de beschrijving wel aangestipt worden. Verder kunnen andere ontwikkelingen die eveneens van invloed zijn op leegstand in de binnenstad aan bod komen, zoals de crisis, krimp, schaalvergroting en het nieuwe werken, maar zullen niet onderzocht worden. Ook richt ik mijn aandacht niet op demografische aspecten, zoals vergrijzing. Wel besteed ik zijdelings aandacht aan ontwikkelingen in het buitenland. 1.2.2

Doelstelling

Mijn doelstelling bij dit onderzoek is het geven van aanbevelingen aan gemeenten welke maatregelen zij in de binnenstad kunnen nemen om effecten als gevolg van online winkelen tegen te gaan of te bevorderen. Gelijktijdig is het mijn doelstelling de gemeenten inzicht te geven

11 !

!

in de mogelijkheden om de maatregelen gestalte te geven en uit te voeren. Tot slot verwacht ik dat mijn onderzoek bijdraagt aan de bewustwording van de effecten van het online winkelen op de binnenstad. 1.2.3

Probleemstelling (hoofdvraag)

Welke maatregelen kan de gemeente nemen om de effecten op de binnenstad tegen te gaan of te begeleiden die optreden als gevolg van online winkelen? 1.2.4

Deelvragen

Om de hoofdvraag te beantwoorden wordt aan de hand van deelvragen gewerkt die gedestilleerd zijn uit de hoofdvraag: 1. Welke effecten zijn er door het online winkelen naast leegstand nog meer op de detailhandel in de binnenstad? 2. Welke doelen heeft een gemeente voor ogen om de effecten als gevolg van online winkelen in de binnenstad te verminderen? 3. Welke instrumenten staan de gemeente ter beschikking om de gewenste effecten te bereiken? 4. Welke effecten van online winkelen wil de gemeente vanuit haar doel stimuleren of voorkomen? 5. Welke strategie is geëigend om de gewenste effecten te bereiken? 1.2.5

Onderzoeksmodel

Dit leidt tot het navolgende onderzoeksmodel: ontwikkelingen in online winkelen

leegstand

! !

onderzoeksvraag

effecten op retail door online winkelen

doel /belang van de gemeente

! !

welke effecten stimuleren of voorkomen

instrumentarium gemeente

aanbevelingen: strategie en maatregelen

1.2.6

8. Onderzoeksmethodiek Onderzoeksmethodiek en -strategie en -strategie Vanuit de ontwikkelingen in het eerste hoofdstuk wordt de onderzoeksvraag geformuleerd. Deze

Vanuit de ontwikkelingen in het eerste dedieonderzoeksvraag geformuleerd. onderzoeksvraag wordthoofdstuk uitgespitst in wordt deelvragen betrekking hebben op de effecten die in de Deze onderzoeksvraag wordtretail uitgesplitst in deelvragen die hebben op de effecten in de binnenstad plaatsvinden en hetbetrekking doel/belang van de gemeenten bij de binnenstad.die in de Vanuit deze twee invalshoeken wordt, met het instrumentarium de gemeente, bij de detailhandel in de binnenstad plaatsvinden en aangevuld het doel/belang van devan gemeenten beoordeeld, welke effecten gestimuleerd of voorkomen kunnen worden. Dit resulteert de binnenstad. Vanuit deze twee invalshoeken wordt, aangevuld met het instrumentarium van de aanbevelingen, waarmee de onderzoeksvraag beantwoordt wordt. gemeente, beoordeeldVoor welke effecten gestimuleerd of voorkomen kunnen worden. Dit resulteert het beantwoorden van de deelvragen hanteer ik de volgende methodiek en strategie. Ik de aanbevelingen, waarmee de onderzoeksvraag beantwoordt wordt. verwijs daarbij tevens naar bijgevoegde tijdsplanning. Deelvraag

12 !

• Welke effecten zijn er naast leegstand nog meer door het online winkelen op de retail in de binnenstad? • Welke doelen heeft een gemeente voor ogen om leegstand als gevolg van online ! winkelen in de binnenstad te verminderen? • Welke effecten van online winkelen wil de gemeente

Kennisgebied Methode/strategie Economie, planologie, Literatuur(buitenland) informatietechnologie, verkeer en internetraadpleging vervoer, koopgedrag evt. inventarisatie/peiling via Linkedin economische geografie, Literatuur (stads)economie, interview stedenbouw (architectuur) (city)marketing/branding vastgoed(management) Ruimtelijke Literatuuronderzoek (buitenland), ontwikkeling/planologie internetraadpleging

1.2.7

Interviews en observatie

Bij mijn vooronderzoek zijn een aantal gemeenten opgevallen, die allemaal in een andere situatie verkeren. Het is een mix van grote en kleinere gemeenten. Om de uitkomsten van mijn deskonderzoek te toetsen en om eventueel nieuwe gezichtspunten te vernemen heb ik een aantal gemeenten bezocht voor een observatie. Daarnaast heb ik gesproken met bedrijfscontactfunctionarissen en/of beleidsmedewerkers economische zaken van deze gemeenten, een binnenstadsmanager en twee personen die inzicht in de dynamiek van de detailhandel in de binnenstad hebben, en heb een bezoek gebracht aan het voorlichtingscentrum van Het Nieuwe Winkelen, zie ook hoofdstuk 8:

Gemeente IJsselstein Gorinchem Utrecht Amersfoort Schiedam

Ruben Hurenkamp M. Hoogen Stoevenbelt en W.J. de Wilde Bezoek aan voorlichtingscentrum ‘Het Nieuwe Winkelen’

1.2.8

Situatie Weinig leegstand, in de periferie van een grote stad streekfunctie, bezig beleid te formuleren op leegstand bij bestemmingsplan Verminderde aantrekkelijkheid leegstand in de aanloopstraten, geen beleid In de periferie van een grote stad, grote leegstand

inwoners ca. 35.000 35.000 210.000 - 310.000 150.000 75.000

Accountmanager Kamer van Koophandel Rivierenland Partners bij Wijnkoperij Henri Bloem, Apeldoorn ik-onderneem.nl: een samenwerkingsverband tussen gemeente Veenendaal, Hoofdbedrijfschap Detailhandel en winkeliers binnenstad Veenendaal

Reflectie op maatschappelijke meerwaarde, nut voor de beroepspraktijk

Over de rol van gemeenten hoe om te gaan met de gevolgen van het online winkelen is nog weinig bekend, terwijl de veranderingen in het winkelen bijna dagelijks in het nieuws zijn en zich in rap tempo voltrekken. Wanneer gemeenten zich voor de opgave gesteld zien iets met de gevolgen van het online winkelen in de binnenstad te doen, zijn mijn aanbevelingen een leidraad voor het nemen van maatregelen. Tot slot verwacht ik dat mijn onderzoek bijdraagt aan de bewustwording van de effecten van het online winkelen op de binnenstad.

13 !

!

2.

Effecten van het online winkelen op de binnenstad

2.1 Inleiding Markt

In hoofdstuk 1.1 zien we dat het gebruik van het internet en mobile applicaties toe neemt. Daarnaast is er sprake van overbewinkeling, heeft schaalvergroting plaatsgevonden van zowel winkels als winkelketens, al dan niet op Locatiestrategieën Marktregulering perifere locaties, en in enkele regio’s is er sprake van demografische verandering zoals krimp en vergrijzing. Leegstand is een van de direct zichtbare gevolgen van het online winkelen, maar ook de branchering in de binnenstad Regels Ruimte verandert. In dit hoofdstuk ga ik vanuit de Ruimtelijke ordening literatuur in op de vraag of en welke effecten er nog meer zijn op de detailhandel in de Figuur 7 Krachtvelden bij binnenstad. Eerst ga ik in op de ondernemer de detailhandelsontwikkelingen, Bron: Evers et al binnenstad die moet inspelen op de nieuwe manier van winkelen. Dit kan de gemeente inzicht geven in de problematiek waarmee een ondernemer te maken heeft. Vervolgens ga ik in op de (voorlopige16) effecten op de binnenstad. Daarmee beweeg ik mij vooral in het bovenste deel van de driehoek van Figuur 7.

2.2 Effecten voor de winkelier in de binnenstad 2.2.1

Keuzes voor de winkelier

Om de concurrentie aan te kunnen, komen er voor ondernemer in de binnenstad extra werkzaamheden bij, omdat naast de gebruikelijke bedrijfsactiviteiten de online kansen benut moeten worden. Die zijn vooral voor de zelfstandige, kleine ondernemer extra belastend. Niettemin heeft de ondernemer volgens de Rabobank een aantal mogelijkheden om op het online winkelen in te spelen wil zij kunnen overleven: •

•

•

Het roer helemaal om gooien met een volledige focus op online verkoop. Dit past bij standaardproducten, waarbij service, garantie en advies geen voorwaarden voor aankoop zijn (Ron et al., 2011). Zover mij bekend zijn er geen winkels, die een dergelijke rigoureuze omslag gemaakt hebben. Wel zijn er dergelijke winkels ‘opnieuw’ begonnen, nadat deze eerder op een A-locatie failliet zijn gegaan. Een voorbeeld is de elektronicawinkel Steenweg in Utrecht. Vestiging op een grootschalige/perifere locatie. Een voorbeeld hiervan is Action, die op Bof C-locaties is gevestigd, met lage huren en goede bereikbaarheid. Deze winkel heeft geen online winkel en zelfs geen telefoonnummer voor de filialen. Met de grote inkopen en lage prijzen, de mentaliteit van de medewerkers (aanpakken) en direct contact, ook bij klachten, probeert men de klanttevredenheid op peil te houden17. Zorgen dat de consument een reden heeft om naar de fysieke winkel te komen en daar te kopen. De tijd die de consument in de winkels in de binnenstad doorbrengt en de frequentie van het bezoek afneemt, want men gaat beter voorbereid winkelen (Hooft, 2011). Dit betekent, dat de winkelier in de binnenstad de combinatie met het online winkelen moet opzoeken. Bij deze laatste optie noemt de Rabobank de zgn. ‘5 Icks’: o Bricks (traditionele winkel) o Clicks (clicken door de webshop) o Ticks (tikken op het scherm van de smartphone) o Flicks (folders, o.a. QR-code, die doorverwijst naar website of YouTube)

14 !

!

Smicks (sociale media, waarbij de koopbeleving wordt gedeeld met vrienden en persoonlijke aanbiedingen worden gedaan. Dit laatste kan ook met Foursquare layer, waar na inloggen aanbiedingen worden ontvangen gelang de plek waar men zich bevindt). Met Twitter kunnen korte aanbiedingen verstuurd worden18, iemand aan een winkelgebeurtenis herinnerd worden en bestellingen in ontvangst genomen worden. De schare ‘volgers’ groeit gestaag en advertenties in de krant worden al lang niet meer gezet. De ondernemer moet wel ’s avonds bereikbaar zijn. o

Overigens kon bij mijn bezoek aan Veenendaal niet gesteld worden dat het Nieuwe winkelen tot positieve resultaten leidt, bijv. minder leegstand, noch of dit bijdraagt aan ‘beleving’. Hiervoor waren nog geen cijfers beschikbaar. 2.2.2

Fysieke winkel

In toenemende mate ontstaan nieuwe winkelformules die inspelen op fysieke verkoop en multichannel winkelen. De winkelier hoeft niet alles meer op voorraad houden. De winkel kan daarmee kleiner worden, want er is minder ruimte nodig voor de opslag. Of, omgekeerd, er kan meer aangeboden worden op een dezelfde oppervlakte, zo bleek uit een interview19. Ondernemers richten dan afhaalpunten in waar via internet gekochte producten worden afgehaald. Een ‘omgekeerde’ trend is eveneens zichtbaar: steeds meer internetwinkels vinden het zinvol om naast het internet een fysiek aankoopkanaal te exploiteren. De consumenten blijven behoefte houden aan uitleg en ondersteuning en het ‘proeven en ruiken’ van een product (Jones Lang LaSalle, 2009). Ook functioneert de fysieke winkel meer als visitekaartje van een merk. Bij ‘Flagshipstores’ en ‘Experience centres’ staat de beleving van het merk en het product centraal. Verkopen is niet de primaire doelstelling. De zichtbaarheid of aanwezigheid op een A1-locatie is de belangrijkste voorwaarde. 2.2.3

Beleving

Uit veel onderzoeken (o.a. IDEA Consult nv en Ecorys, 2006) komt naar voren, dat een goede bereikbaarheid en parkeergelegenheid van de winkel groot belang zijn. Wanneer de winkel en de binnenstad slecht bereikbaar zijn, is de kans bovendien groter dat autogebruikers het internet verkiezen boven de binnenstad (Weltevreden & Ruimtelijk Planbureau., 2007). In een uitzending van BNR-radio geeft R. Kahn, mede eigenaar van een aantal grote winkelketens waaronder Coolcat, én van online shops, zijn visie op het winkelen in de binnenstad20. Hij ziet dat vele binnensteden niet bereikbaar zijn voor de auto, maar wel voor het openbaar vervoer. Dit heeft tot gevolg, dat vooral jongeren (en minder mobiele ouderen) naar de binnenstad komen. Hij speelt hierop in door in de winkels een discoachtige beleving op te roepen, waarmee jongeren aangetrokken worden. De jongeren zijn overigens geen homogene groep. Bij (hoogopgeleide) jongeren zijn leeftijd en zelfstandigheid, psychologische factoren, zoals vertrouwen en angst, frequentie (vrouwen meer dan mannen, binnen de stad meer dan daarbuiten) en productcategorie van belang voor het doen van aankopen in de binnenstad (Brouwers, 2010): • frequente online-shoppers gaan alleen nog naar een boekenwinkel wanneer ze niet weten wat ze willen hebben. Downloaders gaan alleen nog naar een muziekwinkel

15 !

!

•

•

wanneer ze precies weten wat ze willen hebben. In beide gevallen wordt gekozen voor de winkel met de hoogste belevingswaarde. Wat een hoge belevingswaarde oplevert kan heel persoonlijk zijn. Ketens hebben niet de voorkeur. Negatieve gevoelens bij een bezoek aan de binnenstad, zoals drukte en massa’s mensen vormen voor frequente e-shoppers een reden om niet naar de binnenstad te gaan. Hier wordt een soort balans gezocht tussen hoeveel ‘negatieve’ gevoelens men toe laat en hoe graag men een product wil. voor een geringe online-shopper is het beleven van het product doorgaans veel belangrijker. Beleven van een product kan zijn; passen, voelen, zien, testen vasthouden enzovoorts. Kleding- en lingeriewinkels worden als enige negatief beleefd en gewaardeerd door haar bezoekers, dat deze besloten over te stappen op e-shoppen. mensen komen niet alleen naar de winkel om een product te kopen, maar ook door ambiance en sfeer een input aan positieve gevoelens te krijgen. Winkels kunnen daar op inspelen door op meer te concentreren dan alleen commerciële verkoop. De Rabobank meent dat door het neerzetten van een eigen merk, een uniek product, juiste advies en service of onderscheidende formule de belevingswaarde verhoogd kan worden.

" Tabel 1 Samenvatting effecten winkelier Verandering in koopgedrag Andere winkelruimte: meer etalage en producten, minder opslag Minder klanten bij slechte bereikbaarheid Meegaan met 24-uurs-economie (langere openingstijden) Meer richten op beleving dan op doelaankopen Ambiance en sfeer een input aan positieve gevoelens Richten op doelgroepen

2.3 Effecten op de binnenstad 2.3.1

Negatieve gevolgen leegstand

Een grote mate van leegstand kan tot verdere negatieve gevolgen leiden. Doordat er geen inkomsten meer zijn voor onderhoud aan het winkelpand, kan dit na verloop van tijd verpauperen. Hoge structurele leegstand leidt tot negatieve gevolgen voor de veiligheid in en rondom het gebied en de kans op een negatieve spiraal. Soms ontstaan er zelfs no go area’s door sociale onveiligheid en vandalisme (Janssen-Jansen, 2010), waardoor de gemeente extra inspanningen moet leveren om het gebied ‘schoon, heel en veilig’ te houden of uiteindelijk te herstructureren (Winden & Verpaalen, 2011). De verwachting is echter, dat in Nederland ten opzichte van ontwikkelingen in andere westerse landen (vooral de VS21) de rol van ‘ouderwetse’ stedelijke centra niet devalueert. Ook in het icttijdperk functioneert het stadscentrum als ontmoetings-, winkelen uitgaanscentrum voor bedrijven en huishoudens. De stadscentra zelf blijven essentiële functies vervullen (Oort, Raspe, Snellen, & Langeweg, 2003). Hierbij past de kanttekening, dat dit onderzoek enigszins gedateerd is en de leegstand nog niet voorzien kon worden, zoals die nu aan de orde is. 2.3.2

Winkellocaties

Met de verandering in het koopgedrag vindt er minder koopkrachttoevloeiing plaats naar de binnenstad. Dit heeft niet alleen leegstand en brancheverandering tot gevolg, zie hoofdstuk 1.1.4, maar er zijn ook consequenties naar winkelgebieden. Uit gegevens van Locatus, rapporten van Droogh Trommelen en Partners en het onderzoek Detailhandel en Beleid (Evers, 2011) valt op te maken dat de A-locaties het goed zullen blijven doen. Passantenstromen zijn hier voorwaarde voor de winkelvestiging en de druk is en blijft daar groot. Over de B1-locaties zijn de meningen

16 !

!

enigszins verdeeld, maar over de B-2 en de C-locaties is duidelijk, dat deze minder gewild zijn, de drukte afneemt en meer onder het online winkelen zullen leiden. Deze locaties hebben geringere passantenstromen en deze zullen verder afnemen. Op deze locaties kunnen de winkels minder afhankelijk zijn van de passantenstromen en daarmee worden de winkel, de beleving van de producten en het pand zelf (ambiance) de aantrekkingsfactoren en leveren een onderscheidend vermogen22. Wanneer dit niet mogelijk is, zijn ze weinig kansrijk en verdwijnen.

Figuur 9 Winkelvoorzieningen op waarde geschat, Bolt, E.J.

Het gevolg hiervan is, dat groepen die van het centrum stad houden. aan de rand van de binnenstad, de B1-locaties de mensen beleving voorop komtvan te de staan. Dit kunnen Juist in deze versterken winkelen woonmilieus zgn. knuffelstraten zijn waarvoor DTZ Zadelhoff eengebieden aantal onderscheidende kenmerken elkaar. benoemd ten aanzien van de branchering, de formules en de gemiddelde winkeloppervlakte, waarbij beleving centraal staat23. Voorbeelden zijn de ‘9 straatjes’ in Amsterdam of de Zadelhoff een aantal onderscheidende kenmerken Wilhelminastraat in Breda. Hiervan is een deelDTZ gelegen inheeft de aanloopstraten, soms iets buiten de waaraan winkelstraten moeten binnenstad. De overlevingskansen lijken dan benoemd afhankelijk vanunieke de ligging in de stad voldoen. ten opzichte van de branchering, de formules en de van andere –gegoede- wijken. Hierbij moet ikTen deaanzien kanttekening maken, dat uit de literatuur en de gemiddelde winkeloppervlakte is een aantal voorwaarden locatieaanduidingen van winkelgebieden worden gemaakt op basis van passantenstromen en gesteld (zie onderstaande tabel). Op deze wijze kunnen daarmee dat deze niet altijd synoniem zijn met de plek in de binnenstad. 2.3.3

unieke winkelstraten, de zogenaamde knuffelstraten, van de grote Nederlandse winkelsteden in kaart worden gebracht:

Beleving

Hiervoor is vermeld, dat er een verschuiving plaatsvindt in het koopgedrag in de binnenstad, omdat doelgerichte aankopen ook via het internet plaatsvindt. Dit geldt niet alleen voor bewoners van de stad. In steden met een lager voorzieningenniveau of dorpen waar geen voorzieningen aanwezig zijn, zal vaker voor het gemak van online winkel gekozen worden in plaats van af te reizen naar een winkel in een andere gemeente (Reĳmer, 2009). Omdat de doelgerichte aankopen in de binnenstad minder worden, wordt het bieden van beleving door de winkelier in de binnenstad belangrijker en wordt ook een bezoek aan de stad steeds meer een vorm van vrije tijdsbesteding (winkeltoerisme, zie Figuur 2). De

17

Kenmerken knuffelstraten Branchering: •

•

•

Formules:

Winkelvloer- • •

!

Het aandeel zelfstandige ondernemers bedraagt minimaal 80% van het aantal verkooppunten in Voor het overgrote deel beslaat het gemiddelde vloeroppervlak tussen de 50 m² en 100 m². Maximaal 15% van het aantal verkooppunten is groter dan 175 m².

Kaaskamer - Runs

B- en C-loca vermogen va knuffelstraten geven een w potentie als s

Unieke belev In de knuffels omzet een g specifiek boo de hoofdwin Knuffelstrate is ontstaan d hoofdwinkels

Figuur 8 kenmerken DTZ Zadelhoff Uit het onderzoek is naarknuffelstraten, voren gekomenBron: dat de volgende De aanwezig winkelstraten voldoen aan alle kenmerken: scala aan pro ondernemers Winkelstraten die voldoen aan kenmerken de nabije toe Amsterdam De 9 Straatjes trekken. Arnhem

!

•

Maximaal 10% van de verkooppunten behoort tot de categorie ‘dagelijkse inkopen’, zoals supermarkten en drogisterijen. 30 tot 60% van de verkooppunten valt in de categorie ‘mode en luxe’, bijvoorbeeld kledingzaken, sieraden en antiek. Tussen de 10 en 30% van de verkooppunten wordt geschaard onder leisure. Hierbij kan worden gedacht aan restaurants, koffiebars en art galleries.

Breda Den Bosch Den Haag

Kerkstraat, Wielakkerstraat, Zwanenstraat Wilhelminastraat Vughterstraat Prinsenstraat

DTZ Zadelho specifieke eig dat deze win winkelsteden

binnenstad krijgt steeds meer het karakter van een vrijetijdsmilieu. Zo komt in Gouda 69 procent van de bezoekers in de binnenstad om een dagje recreatief te winkelen(Lange, 2005). Bij mijn bezoek aan Veenendaal werd gesteld, dat winkelen de belangrijkste vrijetijdsbesteding in Nederland is. 2.3.4

Figuur 10 Beleving en leegstand naast elkaar, IJsselstein

Winkels

Door de etalagefunctie zal er vraag naar kleinere winkelruimten ontstaan. Dit betekent, dat grote panden minder aantrekkelijk worden en eventueel opgesplitst moeten worden. Deze ontwikkeling is al gaande, maar wat minder zichtbaar. Voorbeeld hiervan is de shop-in-shop, een winkelconcept dat V&D bijvoorbeeld voert. Ook is het mogelijk, dat de winkelier op dezelfde oppervlakte meer uitstalt. 2.3.5

Automobiliteit

De etalagefunctie van winkels leidt er toe, dat de aankopen wel in de winkel gedaan worden, maar dat deze niet gelijk meegenomen worden. Tijdens een symposium van het Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid werd de vraag of online winkelen tot meer automobiliteit leidt als volgt beantwoord: “De spulletjes moeten thuisbezorgd worden” en er kunnen meer bezorgbewegingen optreden24. De consument kan de goederen bij een afhaalpunt ophalen. Daarmee neemt de behoefte aan logistieke ruimte toe. Omdat de vierkante meter prijzen in de binnenstad hoog zijn, kan dit kan leiden tot (uit)levering vanaf bedrijventerreinen, maar ook van handel vanuit huis, waarbij de webwinkelier rechtstreeks vanaf de producent of vanuit het buitenland levert. Deze effecten liggen echter vooral buiten de binnenstad.

2.4 Conclusie Er treedt door het online winkelen een verschuiving op in het koopgedrag naar een vorm van winkelen waar beleving van de producten, het gevoel en persoonlijke aandacht meer op de voorgrond staat, zoals funshoppen en een stads- of attractiebezoek gecombineerd met winkelen. Dit heeft zowel effecten naar de winkelier als naar de binnenstad. De winkelier in de binnenstad moet zich meer richten op de belangstelling van specifieke groepen en inspelen met een andere winkelruimte/indeling. Ook zal hij moeten inspelen met zijn openingstijden. De bereikbaarheid per auto blijft van groot belang. zie samenvatting De binnenstad krijgt verder meer een etalagefunctie. Leegstand kan verder leiden tot onveiligheid en vandalisme. In Nederland lijkt dit in relatie tot het online winkelen niet aan de orde. In de binnenstad zullen de A1-locaties het goed blijven doen; dit geldt in mindere mate voor de B1 locaties, die meer afhankelijk worden van beleving. De B2- en C-winkellocaties, waaronder de aanloopstraten direct buiten de binnenstad, zullen het moeilijk krijgen en mogelijk verdwijnen. Dit betekent, dat de binnenstad inkrimpt. Ook zullen er kleinere winkelruimten nodig zijn, waar minder opslag bij nodig is. Doordat beleving meer op de voorgrond staat, betekent dit voor een bezoek aan de stad steeds meer sprake is van een vorm van vrije tijdsbesteding.

18 !

!

Tabel 2 Samenvatting voorlopige effecten op de binnenstad Leegstand en Brancheverandering Onveiligheid en vandalisme Verandering B1-locaties Kans op vervallen van B2- en C-locaties Inkrimpen van de binnenstad Teruglopend voorzieningenniveau Kleinere winkelruimten, minder opslag Combinatie van winkelen en stadsbezoek: vrijetijdsmilieu

19 !

!

3.

Doelstelling van de gemeente

3.1 Inleiding In hoofdstuk 1 komt naar voren, dat gemeenten niet of nauwelijks aandacht lijken te hebben voor veranderingen door het online winkelen en hierop anticiperen en ook, dat er een verantwoordelijkheid van de gemeente is als leegstand de leefomgeving en veiligheid aantast. In hoofdstuk 2 heb ik beschreven welke effecten het online winkelen heeft voor de ondernemer in de binnenstad en voor de binnenstad zelf. In dit hoofdstuk ga ik in op de vraag welk doel de gemeente heeft met de binnenstad. Daarbij meen dat ik het van belang is eerst de rol van de gemeente als organisatie in de samenleving te schetsen, want die is aan verandering onderhevig. Vervolgens zal ik in gaan op functies van de stad en de binnenstad die een aantrekkingskracht geven voor bewoners, consumenten en andere gebruikers: een binnenstad met aantrekkingskracht zorgt voor passantenstromen en er vindt koopkrachttoevloeiing plaats, waardoor de winkelier reden van bestaan heeft. Daarna zal ik de doelen van de gemeente voorlopig vaststellen25.

3.2 De gemeente binnen het publiek (en privaat) domein De rol van de overheid is aan verandering onderhevig. Vanaf de middeleeuwen richtte de overheid zich op de veiligheid en openbare orde (nachtwakersstaat). Daarna ontstond een overheid die taken voor haar rekening nam, zoals gezondheidszorg, onderwijs, sociale zekerheid en huisvesting (verzorgingsstaat). Omdat het niet altijd mogelijk bleek op deze onderdelen aan de verwachtingen te voldoen en uit een wens om de taken meer efficiënt te doen, ging de overheid meer bedrijfsmatig werken. Deze tendens wordt samengevat onder New Public Management. Deze laatste rol is nu verder aan het verschuiven naar Value Public Management: de overheid die niet zelf de doelen realiseert of regels stelt, maar in samenwerking (coalities) naar een meerwaarde komt. Stadsbesturen zijn onderdeel van een complex netwerk van wederzijdse afhankelijkheden (Cornelissen e.a., 2004, Gatz, 2009). De kennis, invloed en kapitaal zitten grotendeels elders zoals bij hogescholen en universiteiten, wijkverenigingen, koepelorganisaties en bedrijven. Daarmee tekent zich een verschuiving af van een actieve naar een voorwaardenscheppende rol van de gemeenten. Het aantal gemeenten dat voor zichzelf een initiërende, uitvoerende of trekkende rol ziet neemt af. Vooral de trekkersrol is duidelijk minder populair (Verbraeken, 2011). Deze houding van de gemeente is naast mogelijk politieke overwegingen ook ingegeven uit financiële overwegingen waar gemeenten geconfronteerd worden met verminderde inkomsten als gevolg van rijksbezuinigingen en verminderde gronduitgifte. Een voorbeeld is IJsselstein dat, zoals meer gemeenten ‘omgevormd’ wordt naar ‘regiegemeente’: de uitvoerende taken worden uitbesteed, er wordt meer samengewerkt en het ambtelijk apparaat wordt daarop ingekrompen. Daarnaast wenst een regisserende gemeente meer open te staan naar de samenleving en laat veel meer over aan het maatschappelijke

Figuur 11 Rol gemeente

20 !

!

middenveld26. Met deze uiteenzetting kan gesteld worden, dat steeds meer gemeenten zelf vinden dat zij niet het primaat hebben over alle vlakken van de samenleving. Daarnaast is in de Inleiding vermeld dat het rijk op het ruimtelijk ordeningsgebied nagenoeg alle taken aan provincies en gemeenten overlaat. Verder wordt op het economisch vlak inmenging binnen de vrije markteconomie in beginsel niet aanvaardbaar geacht, tenzij daarmee een algemeen belang wordt gediend. In de jurisprudentie wordt daarbij de grens gelegd op de aantasting van de verzorgingsstructuur. Daarmee kan en zal een gemeente niet snel inmengen in de gevolgen van het online winkelen op de detailhandel en een voorwaardenscheppende en ondersteunende rol kiezen. Wel heeft de gemeente taken binnen de openbare ruimte. Zie daarvoor ook hoofdstuk 5 (Instrumenten) en binnen de private ruimten slechts voor zover er openbare belangen bij betrokken zijn.

3.3 De functie van de (binnen)stad 3.3.1

De stad

De stad kan op verschillende manieren beschreven worden, zoals met een opsomming van functies27 of de stad als eenheid te zien en de functies te zien als deelproducten van de stad voor uiteenlopende groepen van gebruikers (Brouwers, 2010). Wonen, werken (productie), verzorging (al dan niet commerciële voorzieningen, recreatie, cultuur) en interactie (ontmoetingsplaats, vermaak, schuilplaats) maken daarvan allemaal deel uit. Werk is een belangrijke aantrekkingsfactor voor de stad voor hoogopgeleiden, maar het meest waarschijnlijk is, dat voor hoogopgeleiden woonattracties en de bereikbaarheid van banen vanuit de stad belangrijker zijn (Marlet & Berg, 2009). Woonattracties zijn belangrijker dan historie en geografische ligging. Onder woonattracties vallen o.a. cultuur, uitgaan, vrije tijdsmogelijkheden en vooral concerten en theateruitvoeringen. Winkels, buitenrecreatie en evenementen, behalve voetbal, zijn niet doorslaggevend in de concurrentiestrijd tussen steden. Hiermee kan gesteld worden dat woonattracties belangrijk voor de stad zijn, omdat hoger opgeleiden, die vaak meer verdienen dan lager opgeleiden, zorgen voor koopkrachttoevloeiing naar de binnenstad. 3.3.2

De binnenstad

De binnenstad is het (meestal historische) deel van een stad dat door de aanwezigheid van winkels en andere openbare voorzieningen de centrumfunctie vervult in een stad28 en vaak voor de regio. In de binnenstad ligt de nadruk op de verzorgingsfunctie

Figuur 12 Woonattracties in Nederland. Bron: Marlet, 2009

21 !

!

en de toeristische functie. Ook de woonfunctie is er vertegenwoordigd (het binnenstedelijk woonmilieu). Hierbij past de kanttekening, dat de rol van de binnenstad enigszins is afgenomen. Het is niet meer de centrale plek waar de belangrijkste functies van het stedelijk leven bij elkaar komen. Daardoor zijn er minder plekken aan te wijzen die fungeren als een klassiek publiek domein: plekken waar alle stedelingen bij elkaar komen en kennis van elkaar kunnen nemen (Waal, 2012). Niettemin kan naar mijn mening nog steeds gesteld worden, dat de binnenstad een zeer centrale en belangrijke plek inneemt in het stedelijk leven en in het winkelaanbod, en, zoals in een interview genoemd: ‘het is een gouden plek voor de winkelier’. De effecten in hoofdstuk 2.3 kunnen een aantasting betekenen van de functies van de binnenstad en de stad. Voor een aantal betreft het een verandering, die niet per se negatief behoeft te zijn.

3.4 Aantrekkelijke binnenstad Het blijkt dat protectionistisch ingestelde steden slecht scoren op de innovatie-index terwijl steden met veel innovatiekracht beschikken over relatief veel winkelaanbod (Haringsma & Gianotten, 2006). Daarnaast weerhoudt een aantrekkelijke binnenstad consumenten er van om via het internet aankopen te doen (Weltevreden & Ruimtelijk Planbureau., 2007). Het is dus minder interessant om protectionistische maatregelen te nemen en wel om na te gaan wat een aantrekkelijke binnenstad is. We komen dan linksonder in de driehoek van Figuur 7. Uit literatuur kan afgeleid worden dat de aantrekkelijkheid van binnensteden wordt bepaald door een mix van functies (winkels, horeca, voorzieningen), verblijfsklimaat (publiek, evenementen, inrichting openbare ruimte), bereikbaarheid (infrastructuur, stallingsmogelijkheden) en vermaak en ontmoeting (Lange, 2005; Martens, 2002; Oort, Raspe, Snellen, & Langeweg, 2003). Deze mix van functies moet aantrekkelijk zijn voor de uiteenlopende groepen gebruikers van de binnenstad (Lange, 2005). Dit zijn: •

•

•

de inwoners van de stad zelf, die een belangrijk deel van het draagvlak vormen voor de binnenstedelijke voorzieningen en waarvan de bezoekfrequentie over het algemeen hoog is. Deze hebben een ambassadeursfunctie richting de bezoekers van buiten de stad. Voldoende aandacht voor de publieke functie van de binnenstad zorgt er voor dat de bewoners een positief gevoel bij ‘hun’ binnenstad hebben. Voor de bewoners zijn de basisvoorwaarden die in elke binnenstad op orde moeten zijn belangrijk: bereikbaarheid (Gucht, 2008) en parkeergelegenheid, de verblijfskwaliteit (schoon, heel, veilig, een bankje om te zitten) en een basisaanbod aan commerciële en niet-commerciële voorzieningen. Deze aanbod staat in relatie tot ‘winkelhiërarchie’ van binnensteden, waarvan Amsterdam aan de top van de hiërarchie staat (Rietbergen & Verkaik, 24-10-2011). Het doelgericht winkelen of boodschappen doen moet snel, comfortabel en gemakkelijk gebeuren. De inwoner wil overzichtelijkheid, standaardoplossingen, logische indelingen, duidelijke signing (Haringsma & Gianotten, 2006). regiobezoekers, die doorgaans meer geld besteden bij een bezoek aan de binnenstad dan de lokale bezoekers. Zij komen vaak om recreatief te winkelen: de belevenis die de binnenstad biedt. Omdat regiobezoekers kunnen kiezen uit meerdere binnensteden zijn naast de basisvoorwaarden een aangenaam verblijfsklimaat (sfeer), zoals beeldkwaliteit (kwaliteit openbare ruimte en uitstraling van de panden), en een completer voorzieningenaanbod zoals een combinatie van detailhandel, horeca, cultuur en leisure, van belang (Dam, 2008) ((Rietbergen & Verkaik, 24-10-2011). De bezoekers komen voor doelgerichte aankopen (die niet in de eigen plaats te vinden zijn). de bovenregionale bezoeker, die een keuze maakt uit verschillende binnensteden en die op zoek is naar de totale belevenis van de stad. Dit vraagt in centra om verrassend en onderscheidend aanbod, kritische massa (keuze, variëteit) en een groot verzorgingsgebied. Daarnaast is een prettige, bijzondere ambiance steeds meer cruciaal (Droogh Trommelen Partners, 2011). Het is de kunst om op te vallen door te werken aan de onderscheidende

22 !

!

waarden bijv. met publiekstrekkers zoals een opvallend evenement, een museum of architectuur. De positionering van de totale binnenstad als een eenduidig en onderscheidend merk en de communicatie van dit ‘merk’ naar buiten is minstens zo belangrijk als de concrete publiekstrekkers zelf (Lange, 2005). In het algemeen komt niet minder dan de helft van de omzet in de centrale winkelgebieden op naam van koopkrachttoevloeiing (Gucht, 2008). Dat wil zeggen: van bezoekers van buiten de stad. Naast het economisch belang van een aantrekkelijke binnenstad, is het inspelen op beleving en recreatief en toeristisch winkelen van de bezoekers van buiten de stad noodzakelijk. Zonder ‘vreemde’ koopkracht kunnen binnensteden niet functioneren.

3.5 Onderscheidend vermogen Net zoals belevingswaarde van zijn merk, product enz. belangrijk is voor de winkelier, wordt de belevingswaarde van de stad door velen29 genoemd als een reden om naar de stad te gaan: ‘beleving vindt men niet achter de pc’, zo wordt betoogd. Ook voor frequente e-shoppers heeft de binnenstad steeds veel te bieden, zoals gezelligheid en sfeer (Brouwers, 2010). In de vorige paragraaf hebben we gezien, dat beleving, verrassende en onderscheidende waarden belangrijk zijn om de bezoeker van buiten de stad aan te trekken. Toch zijn de binnensteden steeds meer op elkaar gaan lijken. Doordat door overheden en ontwikkelaars gekozen wordt voor ‘zekerheid’ en ‘voorzichtigheid’ bij het ontwerpen en economisch rendabel maken zijn binnensteden steeds meer op elkaar gaan lijken, gedomineerd door dezelfde uniforme uitstraling van dezelfde ketenwinkels die bedrijfszeker zijn en hoge huren kunnen opbrengen zo wordt betoogd in ‘Te koop, en andere ideeën over de inrichting van Nederland’ (Aarts, During, & Jagt, 2006). 83% van de consumenten denkt dat de binnensteden op elkaar zijn gaan lijken (Retail2020, 2010, Marlet & Berg, 2009). De detailhandel moet daarom beter omgaan met innovatie door het creëren van kansen en onderscheidend vermogen (Haringsma & Gianotten, 2006). ‘Wanneer de consument uit is op vertier of plezier, dan wil hij veel variatie, geprikkeld of verrast worden, nieuwe dingen zien of nieuwe ervaringen opdoen, rond kunnen dwalen, op ideeën gebracht worden etc.’ Zij biedt de ‘comfort of the known en the excitement of the new’ (Haringsma & Gianotten, 2006). Binnen de openbare ruimte zijn goed ontworpen parken, pleinen, identificeerbare voetgangersgebieden, de kans op toevallige ontmoeting en de mogelijkheid tot onverwacht gebruik (flashmob) van belang, zoals op het Schouwburgplein in Rotterdam. Het vraagstuk van de stedelijke gemeenschap is niet langer een vraagstuk dat vooral architecten of planners aangaat. Niet de ruimtelijke kant is belangrijk, maar de processen die zich er afspelen. Beleidsmakers, kunstenaars, bouwers van smartphone apps, aanbieders van gpsnavigatiediensten, telecombedrijven, lokale overheden, burgers en consumenten: ze leveren allemaal een bijdrage aan het ontwerp en de invulling van ‘de stad als interface’ (Waal, 2012). Het verrassende hoeft overigens niet in grote gebaren te zitten, het kan ook een carillon zijn, een Caraïbische drumband of het orgel dat inmiddels uit het straatbeeld verdwenen is.

3.6 Samenvatting functies van de binnenstad In vorenstaande paragrafen 3.3, 3.4 en 3.5 komen de elementen naar voren die belangrijk zijn voor de aantrekkelijkheid van de (binnen)stad. Deze elementen drukken op een verschillend schaalniveau de aantrekkelijkheid voor de gebruikers uit en de voorwaarden die daarvoor nodig zijn, zie Tabel 3.

23 !

!

doelgroep

Stad functie

voorwaarden

wonen

woonattracties

werken

productie

binnenstad functie

voorwaarden

trefwoorden

verzorgings= functie

basisvoorwaarden,5 bereikbaarheid

parkeren,5net,5schoon,5 veilig,5heel,5bankje,5 basisaanbod,5 overzichtelijkheid,5 standaard

regiobezoeker

ontmoeting

compleetheid5 voorzieningen,5 verblijfsklimaat,5 beleveinis

bovenregionale5 bezoeker

toerisme

groot5 verzorgingsgebied,5 onderscheid

inwoners5stad

trefwoorden kwaliteit5woningen,5 avondleven,5historie,5 nabijheid5natuur,5 podiumkunsten bereikbaarheid5banen

al5dan5niet5 commerciele5 verzorging voorz.,5recreatie,5 cultuur interactie

ontmoeting,5vermaak,5 schuilplaats detailhandel,5horeca,5 cultuur,5leisure,5sfeer.5 Beeldwalitit5openbare5 ruimte,5panden verrassing,5variatie,5dwalen,5 knuffelstraten,5 onverwachte5ontmoeting5 en5onverwacht5gebruik

Tabel 3 Functies en voorwaarden aantrekkelijkheid binnenstad

Een stad is waarschijnlijk in eerste instantie aantrekkelijk door het wonen en daarna voor de banen. Bij het wonen zijn de woonattracties zoals cultuur, uitgaan, concerten en theateruitvoeringen van belang. De binnenstad heeft een centrumfunctie, waar naast de verzorgingsfunctie, waaronder detailhandel, toerisme en ontmoeting belangrijk zijn. Voor de bestedingen in de binnenstad kunnen drie categorieën bezoekers onderscheiden worden: de inwoners van de stad, de bezoekers uit de regio en de bovenregionale bezoekers. Voor de lokale bevolking zijn de basisbehoeften van belang, waaronder veiligheid en bereikbaarheid. De regionale bezoeker verwacht daarenboven een compleet aanbod en beleving en de bovenregionale bezoeker een onderscheidend vermogen van de binnenstad ten opzichte van andere binnensteden en het verrassende door het onbekende. Daaronder valt ook de openbare ruimte met de kans op een (onverwachte) ontmoeting. Naarmate aan deze voorwaarden voldaan wordt, is de stad aantrekkelijker voor de bezoeker en zal er zijn uitgaven doen. Deze uitgaven zijn inkomsten voor de winkelier, die daarmee bestaansrecht heeft, wat zich onder ander uit in het onderhoud van het pand.

Tabel 4 Samenvatting functies en voorwaarden Woonfunctie, zorgen voor voldoende woonattracties in de stad Verzorgingsfunctie, basis op orde Verzorgingsfunctie, basisaanbod winkels Ontmoetingsfunctie, Compleet voorzieningenaanbod winkels etc. Ontmoetingsfunctie, Beleving, verblijfsklimaat Toeristische functie, Onderscheidend vermogen Verrassing, ontmoeting, onverwacht gebruik

24 !

!

3.7 Doelen gemeente Vorenstaand komt naar voren met welke functies de stad en de binnenstad op verschillende schaalniveaus bijdragen aan de aantrekkelijkheid van de binnenstad. In paragraaf 3.2. kwam naar voren dat de gemeente verschillende rollen kan hebben. Door de functies te relateren aan de rol die de gemeente heeft kunnen de doelen die de gemeente met de binnenstad heeft bepaald worden. Dit doe ik in onderstaande Tabel 5. Functies en voorwaarden Woonfunctie, zorgen voor voldoende woonattracties in de stad

Rol gemeente Voorwaardenscheppend en initiërend

Verzorgingsfunctie, orde,

Basistaken gemeente

basis

op

Verzorgingsfunctie, basisaanbod winkels Ontmoetingsfunctie, Compleet voorzieningenaanbod winkels etc. Ontmoetingsfunctie, Beleving, verblijfsklimaat Toeristische functie, Onderscheidend vermogen Toeristische functie, Verrassing, ontmoeting, onverwacht gebruik

van

de

Voorwaardenscheppend Voorwaardenscheppend

Begeleidend, voorwaardenscheppend Voorwaardenscheppend, initiërend Voorwaardenscheppend of ondersteunend

Betekenis/doel gemeente Sturen op woonattracties, zoals cultuur, uitgaan, concerten en theateruitvoeringen, woningen, bedrijven. Op orde hebben van de openbare ruimte w.o. veiligheid, bereikbaarheid, netheid De gemeente heeft in beginsel geen taak wanneer het gaat om winkelaanbod (privaat), tenzij de verzorgingsfunctie in gevaar komt. Wel kan zij condities scheppen voor het functioneren. Bevorderen, dat de binnenstad onderscheidend is ten opzichte van andere binnensteden. Deels gaat het om fysieke elementen, bijv. historie, culturele uitingen, de aanleg van openbare voorzieningen, en deels om psychologische elementen.

Tabel 5 Koppeling functies en voorwaarden aan rol gemeente

In deze tabel komt naar voren dat er vier doelen onderkend kunnen worden. Dit zijn: sturen op voldoende woonattracties, zorgen dat de openbare ruimte op orde is, zorgen dat de verzorgingsfunctie behouden blijft en de binnenstad het onderscheid kan bieden ten opzichte van andere binnensteden.

Tabel 6 Samenvatting voorlopige doelen gemeente

Sturen op voldoende woonattracties Openbare ruimte op orde Behoud van de verzorgingsfunctie, wanneer deze in gevaar komt Onderscheid bieden

25 !

!

4.

Toetsing aan de praktijk

4.1 Inleiding In de hoofdstukken 2 en 3 zijn de effecten door het online winkelen op de binnenstad beschreven en de doelen van de gemeente bezien vanuit de literatuur. Onderstaand toets ik mijn theoretische bevindingen aan de praktijk om te bezien of deze mijn bevindingen ondersteunen, er van afwijken of er een aanvulling op betekenen. Vervolgens zal ik de uitkomsten van de interviews en observatie beoordelen en de definitieve effecten en doelen vaststellen. Voor de leidraad van de vragen die ik aan de orde heb gesteld tijdens de interviews verwijs ik naar 8.2.

4.2 Uitkomsten interviews en observaties Voor een schematisch overzicht van de uitkomsten per interview verwijs ik naar 8.3. Verder heb ik bij 8.3 de resultaten van mijn observaties weergegeven. Een overzicht van deze onderdelen geef ik hieronder in Tabel 7 aan de hand van de effecten en doelen die ik bij de hoofdstukken 2 en 3 heb geconcludeerd en met toevoeging van de kopjes ‘Overig’. Effecten op de binnenstad Uit theoretische benadering Leegstand en Brancheverandering

Onveiligheid en vandalisme Verandering B1-locaties

Kans op vervallen van B2- en C-locaties

Inkrimpen van de binnenstad Kleinere winkelruimten, minder opslag Combinatie van winkelen en stadsbezoek: vrijetijdsmilieu

Overig

Uit interviews en observatie • Leegstand vooral bij aanloopstraten. Hoe verder van het centrum verwijderd, hoe meer leegstand en marginale winkels • Beperkte plancapaciteit of groei van inwoners dan minder leegstand. Niet op A-locaties • Niet in de vraaggesprekken naar voren gekomen. In Schiedam enig graffiti waargenomen. • Specialisatie naar doelgroep, special intrest, nichemarkten in de randen. • Winkels die met minder inkomsten kunnen rondkomen, handhaven of vestigen zich in dwaalstraatjes. • Wanneer op B2-locaties meerdere winkels die bij elkaar gevestigd zijn: beleving bieden, kans dat het goed gaat aanwezig. Gaat om bepaalde sfeer (gezien worden). Ambiance en autobereikbaarheid zijn vaak belangrijk. Proeven of zitje in de winkel, combinatie met horeca en met mix grootwinkelbedrijf, activiteiten. Vaak betreffen dit aanloopstraten. • C-locaties vervallen • Veel gemeenten menen dat inkrimpen nog niet aan de orde is • Verandering naar showroomfunctie • Meer mogelijkheden voor winkelier: meer aanbieden of • op kleinere oppervlakte • Niet per se verkoop maar ook iets te doen of maken, ambachtelijkheid • Vooral voor lokale bezoekers • Toerist in centrum en mogelijk dwaalstraatjes • Minder behoefte van consument om naar de binnenstad te gaan • De crisis wordt eerder als oorzaak genoemd voor leegstand dan het online winkelen. Door de crisis gaan de consumenten doelgerichter en vergelijkenderwijs inkopen doet, dus ook

26 !

!

online. Het online winkelen doet er nog een schepje bovenop. Doelen gemeente Uit theoretische benadering

Sturen op voldoende woonattracties in de stad

Uit interviews en observatie

In de interviews zijn niet doelen naar voren gekomen, maar wel middelen (veelal maatregelen), die ik geschaard heb bij de doelen.

• • •

Openbare ruimte op orde

• • • •

Behoud van de verzorgingsfunctie, wanneer deze in gevaar komt Onderscheid bieden

• • • • • •

Overig

• •

Evenementen die de stad op de kaart zetten. Inzetten op citymarketing, promotie/bevorderen van toerisme. Niet bekend dat woonattracties bijdragen in de aantrekkelijkheid om in de stad te wonen en daarmee bestedingen in de binnenstad te doen. Openbare ruimte op orde, netheid, veiligheid, bankje. Goede bereikbaarheid in en parkeergelegenheid bij binnenstad belangrijk. Auto in winkelstraat: alleen met voldoende ruimte voor voetgangers en fietsers (fietsen voor de deur). Rechtstreekse benadering van winkelier wanneer beeldkwaliteit te wensen overlaat (verpaupering, leegstand). Voorzichtig met nieuwe ontwikkelingen. Trekkers nodig. Uitbuiten sterke kanten van de stad; m.n. de historische kern. Veel twijfel of onverwachte ontmoeting/gebruik bijdraagt aan beleving. Mensen komen niet voor het onverwachte, wel voor ontmoeting, o.a. horeca, terras, evenement. Niet-commerciële functies zijn lastig: brengen geen geld op, dus ook geen geld voor onderhoud. Bij zijstraten van het centrum: zwerf-, dwaalmilieus. Compactheid van de stad is een plus. Tabel 7 Samenvatting uitkomsten interviews en waarnemingen

4.3 Beoordeling uitkomsten interviews en observaties De gevolgen voor de binnenstad van het online winkelen worden niet direct gezien; deze worden eerder geweten aan de crisis. Wel wordt een toenemende leegstand gezien. Het online winkelen doet er nog een schepje bovenop omdat consumenten doelgerichter en vergelijkenderwijs inkopen doen, dus ook online. Daarmee én uit de cijfers van de onlineverkopen blijkt, dat de invloed van het online winkelen waarschijnlijk groter is dan de gemeenten vermoeden. Bewustwording hiervan is dus een belangrijk doel. Een ander mogelijk effect dat uit de literatuur naar voren komt, onveiligheid en vandalisme, wordt niet in de interviews genoemd. In de grote steden zullen de A-locaties geen last ondervinden van het online winkelen. Mogelijk dat er wel meer vraag komt naar kleinere eenheden, maar er zijn nog steeds bedrijven die grote winkels willen. Deze grootwinkelbedrijven zitten vaak op A-locaties en spelen al in op het online winkelen, bijv. met een webwinkel of een flagshipstore. Deze grootwinkelbedrijven zijn de trekkers van veel consumenten. Hoewel dit tot eenvormigheid van deze locaties leidt, kan de aantrekkingskracht voor de consument ook aanleiding zijn om andere locaties te bezoeken. Het gaat dan om randen van het centrum. Hierover zijn de meningen in de interviews niet eenduidig, maar het lijkt dat kansen voordoen voor de B1-locaties. De beleving voorop en is er een mix van

27 !

!

winkelvormen, zoals de knuffelstraatjes. Deze locaties zijn kansrijk als de bezoeker voor beleving naar de binnenstad komt en de winkelier hier zijn onderscheidend vermogen kan tonen. De B-2-locaties zullen verdwijnen wanneer geen beleving geboden wordt (in een speciale mix). Voor de aanloopstraten geldt daarmee, dat hoe verder uit het centrum gekomen wordt, hoe groter de kans is op leegstand of omvorming naar bijv. bewoning. In deze aanloopstraten is er kans van overleven wanneer er een speciale ambiance geboden wordt, waardoor er een soort ‘eilandjes’ ontstaan aan de invalswegen. Autobereikbaarheid wordt als belangrijk gezien en onder voorwaarden kan bezien worden of dit een oplossing bij achteruitgang geeft. In het interview met de Kamer van Koophandel wordt gesteld dat C-locaties zullen verdwijnen. Dit gaat verder, dan het beeld dat uit de literatuur naar voren komt, dat deze locaties het moeilijk zullen krijgen. Ik heb dit nader onderzocht. Uit publicaties van Locatus, WPM-groep en Forumwijkeconomie30 komt naar voren, dat de C-locaties met de grootste leegstand te maken hebben, dat gemiddeld ca. 12% (soms hoger, bijv. Arnhem: 18%), waarbij er het laatste jaar een lichte verbetering zichtbaar lijkt. Hierbij passen een aantal kanttekeningen. Een verbetering kan – positief- beïnvloed worden door het uit de markt nemen van winkels. Publicaties laten zien dat er een grote dynamiek is door komende en vertrekkende winkels en er vaak winkels gevestigd zijn van een slechte kwaliteit, waar ‘de consument niet op zit te wachten’. Wanneer ik daarbij de los geplaatste opmerkingen van winkeliers en bedrijfscontactfunctionarissen plaats, dat het water bij veel winkeliers aan de lippen staat en het consumentenvertrouwen daalt, dan kan ik, zonder de toekomst te kunnen voorspellen, mij bij deze stelling aansluiten. De openbare ruimte in de binnenstad dient op orde te zijn, zoals veiligheid, netheid en bereikbaarheid. Dit zijn de basisvoorwaarden. Hieronder vallen ook de private eigendommen wanneer deze zichtbaar zijn vanaf de openbare weg. Wanneer panden verpauperen (verslechtering beeldkwaliteit), dienen de winkeliers/eigenaren daarop rechtstreeks aangesproken te worden. Wanneer de middelen bij de winkeliers/eigenaren ontbreken door gebrek aan inkomsten, stopt de winkelfunctie, krimpt de binnenstad en komt mogelijk het voorzieningenniveau in gevaar. ‘Gaten’ tussen de winkels geeft een negatief effect want passantenstromen verminderen. Voor een goed werkende binnenstad is compactheid van het centrum belangrijk en wordt door een aantal gemeenten als een pluspunt gezien. De loopafstanden naar de voorzieningen zijn er (relatief) kort. Winkels moeten dus opnieuw gepositioneerd worden om te voorkomen dat de loop uit de straat gaat en passantenstromen opdrogen. Compactheid is dus ook een doel. Uit de theoretische bevindingen komt naar voren dat woonattracties belangrijk zijn. Deze worden door de gemeenten echter nauwelijks genoemd als doel waar de gemeente zich op moet of kan richten om een goede basis voor de binnenstad te geven. De gemeente Utrecht noemt deze als enige wel. Wel worden evenementen genoemd om de stad op de kaart te zetten, maar er zijn er meer, zie Figuur 12. Evenementen zijn onderdeel van de al dan niet geplande ontmoeting. Met evenementen worden vooral de toeristen benaderd en kunnen als een toefje op de slagroom gezien worden, maar voor de binnenstad is vooral de lokale bevolking, en, afhankelijk van de verzorgingsstructuur, de regionale bevolking belangrijk. Verrassing en onverwacht gebruik worden door gemeenten niet gezien als doel waar de gemeente zich op moet richten. Ofschoon dit niet helemaal overeenkomst met de literatuur, worden ook andere elementen genoemd die wel overeenkomen. Zo wordt het historisch stadscentrum wordt vaak als onderscheidend kenmerk genoemd en de wens/noodzaak om dit historisch karakter uit te buiten. Ook ontmoeting wordt wel voorstelbaar geacht. Tot slot wordt bij veel gemeenten samenwerking met winkeliers als belangrijk gezien. Door gezamenlijk op te trekken kunnen gezamenlijke doelen gesteld worden, onderscheidene waarden uitgebuit worden en is er meer mogelijk, bijv. door het samenvoegen van financiën. Ik onderken het belang hiervan; in de binnenstad gaat om een veelheid aan belangen die niet alleen de gemeente aangaan. Zonder maar enigszins volledigheid te pretenderen mag het actorenoverzicht, Figuur 13, dit verduidelijken. Het actorenoverzicht laat niet zien, dat de actoren

28 !

!

ook onderling met elkaar verbonden zijn en daarmee een netwerk vormen. De actoren kunnen voor het opdoen en verspreiden van kennis, het ontdekken van nieuwe mogelijkheden van het online winkelen en voor maatregelen in de binnenstad, van het netwerk gebruik maken. Samenwerking is echter geen doel, maar een middel en kan als zodanig ingezet bijv. bij bewustwording of het treffen van fysieke maatregelen.

Figuur 13 Actoren in de binnenstad

4.4 Conclusie Uit de interviews en observatie blijkt dat de eerder benoemde effecten en doelen grotendeels overeenkomen met de bevindingen uit de praktijk. Er zijn drie bijstellingen: De in de literatuur beschreven effecten op onveiligheid en vandalisme, wordt niet in de interviews genoemd en komt daarmee te vervallen. • Naast de eerdere constatering, dat winkeliers zich onvoldoende bewust zijn van de gevolgen van het online winkelen, heb ik dit ook bij gemeenten opgemerkt. Ik meen, dat bewustwording daarmee een te stellen doel is. • Wanneer de binnenstad krimpt, is het belangrijk dat het overblijvend gebied aantrekkelijk is voor de bezoeker en consument. De compactheid van de binnenstad wordt daarmee een doel. Met het vorenstaande bevindingen uit de praktijk worden de effecten en doelen enigszins bijgesteld. •

Samenvatting Bijgestelde effecten Bijgestelde doelen gemeente Leegstand en Brancheverandering Sturen op voldoende woonattracties Verandering B1-locaties Openbare ruimte op orde Kans op vervallen van B2 locaties Behoud van de verzorgingsfunctie,

29 !

!

wanneer deze in gevaar komt Verdwijnen C-locaties Inkrimpen van de binnenstad Teruglopend voorzieningenniveau Kleinere winkelruimten, minder opslag Combinatie van winkelen en stadsbezoek: vrijetijdsmilieu

30 !

!

Onderscheid bieden Bewustwording Compactheid binnenstad

5.

Instrumenten

5.1 Inleiding In hoofdstuk 2 zijn zowel voor de winkelier als de gemeente een aantal effecten van het online winkelen naar voren gekomen. In het kader van deze masterproef zijn vooral de effecten voor de gemeente van belang. In hoofdstuk 3 zijn de doelstellingen die de gemeente heeft met de binnenstad weergegeven. Vervolgens heb ik in hoofdstuk 4 de uitkomsten van de interviews en de observeringen weergegeven en beoordeeld tegen de achtergrond van de theoretische benadering. Hieruit zijn een aantal doelen voor de gemeente naar voren gekomen. Voordat er maatregelen aan de doelen gekoppeld worden, moet het duidelijk zijn welke instrumenten de gemeente beschikbaar heeft om haar doelen te realiseren.

5.2 Overzicht instrumenten Ten aanzien van deze instrumenten kan in eerste instantie een onderverdeling gemaakt worden van publiekrechtelijke mogelijkheden en privaatrechtelijke mogelijkheden. Tot de publiekrechtelijke mogelijkheden behoren de mogelijkheden om te sanctioneren, te handhaven, te bevorderen en te sturen. De publiekrechtelijke mogelijkheden moeten gebaseerd zijn op een wettelijk voorschrift. Wetten en verordeningen vallen hieronder. Verordeningen moeten tot de ‘huishouding’ van de gemeente behoren. In een binnenstad kunnen verordeningen van kracht zijn die de gemeente genomen heeft om ergens medewerking aan te verlenen of te verbieden. Voorbeelden zijn een Monumentenverordening en een Leegstandsverordening. Wanneer er overtreding plaatsvindt, kan deze gesanctioneerd worden door bijv. boetes, aanschrijvingen of handhaving bij overtreding. Een gemeente kan bij handhaving en aanschrijving optreden op basis van bepalingen van de Gemeentewet of een bijzondere wet, bijvoorbeeld de Omgevingswet. Het bevorderen geschiedt bijvoorbeeld door subsidie te verlenen. Hiermee wordt op een positieve manier invloed uitgeoefend. Onder het bevorderen kunnen ook niet-materiële voorzieningen begrepen worden, zoals communicatie. De begroting biedt basis voor het doen van uitgaven. In begrotingsposten zijn middelen opgenomen voor de buitenruimte, zoals aanleg en onderhoud van bestrating, groen en water(wegen). Ook kan de begroting middelen bevatten om bijv. subsidies te verstrekken. Het verstrekken van middelen kan rechtstreeks of op basis van een verordening. Door middelen niet in te zetten kan eveneens gestuurd worden. Voor gebiedsontwikkeling zijn er nog een aantal belangrijk instrumenten: plannen en visies. Plannen komen op verschillende niveaus voor, maar voor de gemeente zijn dit vooral de structuurvisie en het bestemmingsplan op grond van de Wet ruimtelijke ordening (Wro). Ook visies behoren tot de sturingsmogelijkheden, zoals een detailhandelsvisie. Deze visies hebben geen direct werkende invloed, maar vormen wel de basis als beleidsinput voor de plannen. Bestemmingsplannen hebben een bindende werking naar de burger, maar vooral in de toelatende sfeer (toelatingsplanologie). Uiteraard kan bij overtreding gesanctioneerd worden. Wanneer plannen worden gebruikt om actief iets te bevorderen/bij te dragen is er sprake van ontwikkelingsplanologie. In dat geval komen de privaatrechtelijke mogelijkheden aan de orde zoals gebruikmaking van het eigendomsrecht voor de aankoop van grond of panden, samenwerkingsovereenkomsten in een gebiedsontwikkeling en de deelname in een stichting of andere entiteiten. Verder is er een mix, waarbij gebruik gemaakt wordt van publiekrechtelijke bevoegdheid om in te grijpen in het private eigendom. Onteigening is daarvan een sprekend voorbeeld.

31 !

!

Het vorenstaande is slechts een beknopte beschrijving van alle instrumenten, dat schematisch is weergegeven in Tabel 8.

communica5e" subsidie"

structuurplan"

publiekrecht"

plannen"

bestemmingsplan"

visies"

visie"op"de" binnenstad"

sturing"

detailhandelsvisie" verordening" (monumenten,"leegstand)"

Begro5ng"

huishouding" gemeente"

mix"publiek"en" privaat"

privaatrecht"

onteigening"

sanc5oneren"

aanschrijven/ handhaven"ogv" gemeentewet," bijzondere"wet" (Omgevingswet)" of"verordening"

boetes"

eigendomsrecht" samenwerkingsovereenkomsten" deelname"in"en5teiten"

Tabel 8 Overzicht instrumenten

32 !

!

6.

Voorkomen en stimuleren van effecten

6.1 Inleiding Na het uit de theorie beschrijven van effecten die in de binnenstad kunnen optreden als gevolg van het online winkelen en de doelen die de gemeente vanuit haar rol heeft bij de binnenstad, zijn in hoofdstuk 4 deze effecten en doelen in de praktijk getoetst en enigszins bijgesteld. In hoofdstuk 5 zijn de instrumenten beschreven die de gemeente heeft om invloed uit te oefenen op de effecten in de door haar gewenste richting. In dit hoofdstuk zal ik de doelen aan de effecten koppelen waarmee duidelijk wordt waar de gemeente zich op moet richten.

6.2 Koppeling doelen aan effecten In onderstaand Figuur 14 heb ik de effecten gekoppeld aan de doelen die door de gemeente gesteld worden. Daar waar de doelen van de gemeente een bijdrage kunnen leveren aan het beperken of bevorderen van effecten die voortvloeien uit het online winkelen, is dit met een X weergegeven. Voor de motivering voor de invulling van de tabel verwijs naar de bijlage in paragraaf 8.4. Binnen de tabel wordt daarmee duidelijk welke effecten bevorderd of voorkomen moeten worden en de doelen die de gemeente daarmee heeft. Door aan de tabel een pijl toe te voegen, wordt dit beter zichtbaar. doelen!gemeente Bewustwording! effecten!online! winkelen

6.3 Clustering

X

Openbare!ruimte! Onderscheid! op!orde bieden!!

X

Behoud! verzorgingsfunctie! (wanneer!deze!in! gevaar!komt) X

Compactheid! binnenstad

Sturen!op! voldoende! woonattracties

X X

X X X

Bevorderen

Leegstand!en! Brancheverandering C@locaties!verdwijnen Teruglopend! voorzieningenniveau Kans!op!vervallen!van!B2@ locaties Inkrimpen!van!de! binnenstad Verandering!B1@locaties! Kleinere!winkelruimten,! minder!opslag Combinatie!van!winkelen!en! stadsbezoek:!vrijetijdsmilieu

Voorkomen

!effecten

X

X

X

X

X

X X

X

X

X X

X X

X

X

1 maatregelen!gericht!op!beperken! 2 fysieke!maatregelen 3 beleidsmaatregelen

X

X

Figuur 14 Koppeling doelen aan effecten

Binnen de tabel kunnen tevens een aantal clusters zichtbaar gemaakt worden. Deze clusters zijn gericht op het nemen van maatregelen op het beperken van effecten, op fysieke maatregelen en op beleidsmaatregelen. Deze komen samen in Figuur 15. Met dit overzicht wordt duidelijk op welke terreinen de gemeente haar aandacht op moet richten. Dit zijn: 1 C@locaties!vervallen 6.3.1

Maatregelen gericht op beperken

1

Dit zijn maatregelen waarvoor zowel financieel als organisatorisch geen zware inspanning nodig is. Bij bewustwording van winkeliers gaat het om de inzet van communicatie, zodat de winkeliers kunnen nadenken en inspelen op de veranderingen. In de vorige hoofdstukken is naar voren gekomen, dat de het openbaar gebied voor ieder winkelgebied op orde moet zijn. Het zorgen dat de openbare ruimte op orde is, is niet speciaal, maar het verdient zeker de aandacht deze nog eens tegen het licht te houden. Het kan bezoekers een positief gevoel geven, zodat zij ook nog eens terug komen.

doelen!gemeente Bewustwording! effecten!online! winkelen

X

Openbare!ruimte! Onderscheid! op!orde bieden!!

Behoud! verzorgingsfunctie! (wanneer!deze!in! gevaar!komt)

X

X

Compactheid! binnenstad

Sturen!op! voldoende! woonattracties

X X

X X X

Bevorderen

Leegstand!en! Brancheverandering C@locaties!verdwijnen Teruglopend! voorzieningenniveau Kans!op!vervallen!van!B2@ locaties Inkrimpen!van!de! binnenstad Verandering!B1@locaties! Kleinere!winkelruimten,! minder!opslag Combinatie!van!winkelen!en! stadsbezoek:!vrijetijdsmilieu

Voorkomen

!effecten

X

X

X

X

X

X X

X

X

X X

X X

X

X

X

X

1 maatregelen!gericht!op!beperken! 2 fysieke!maatregelen 3 beleidsmaatregelen

Figuur 15 Bevorderen/beperken maatregelen

6.3.2

Fysieke maatregelen

6.3.3

Beleidsmaatregelen.

C@locaties!vervallen Het bieden van onderscheidend vermogen kunnen maatregelen zijn1 in de openbare ruimte; 1 afstemming te komen. De maatregelen zullen er deze vereisen overleg met de winkeliers om tot niet toe bijdragen, dat C-locaties te redden zijn, maar ze kunnen de bezoeker van buiten de stad bewegen om de binnenstad te bezoeken en ook buiten de A-locaties te treden. De maatregelen dragen er toe bij, dat de binnenstad aantrekkelijk is voor toeristen en ook de e-shopper eerder geneigd is naar de binnenstad te gaan.

Voordat daadwerkelijk er maatregelen genomen kunnen worden, moet er beleid geformuleerd worden. Daarbij worden doelen, middelen en tijd gekoppeld, waarmee bijv. een visie of plan voor de binnenstad tot stand komt, met waarin ook gerichte maatregelen voorgesteld worden door de concrete situatie waarin de binnenstad verkeert. De totstandkoming van beleid is vaak complex met vele actoren, terwijl de uitvoering ook lang kan duren. Ook de uitvoering in concrete maatregelen, bijv. het verkrijgen van woonattracties door de realisatie van een woonwijk of het bouwen van een theater kunnen lange tijd duren.

6.4 Conclusie In dit hoofdstuk heb ik de doelen aan de effecten gekoppeld. Daarmee wordt zichtbaar welke effecten bevorderd of voorkomen moeten worden en de doelen die de gemeente daarmee heeft. Door het clusteren van de doelen en maatregelen wordt het duidelijk welke aard van maatregelen genomen kunnen worden. Dit zijn maatregelen gericht op het beperken van effecten van het online winkelen, fysieke maatregelen en beleidsmaatregelen.

34 !

!

7.

Conclusie en aanbevelingen: strategie en maatregelen

7.1 Inleiding In hoofdstuk 6 zijn de te beperken en de te bevorderen effecten gekoppeld aan de door de gemeente te stellen doelen. Dit heeft geresulteerd in maatregelen tot het beperken van effecten van het online winkelen, fysieke maatregelen en beleidsmaatregelen. Onderstaand zal ik ingaan welke lijnen te onderkennen zijn en daaruit een strategie afleiden. Vervolgens zal ik aan de hand van de strategie aanbevelingen doen voor concrete maatregelen om daarmee de hoofdonderzoeksvraag te beantwoorden.

7.2 Strategie In hoofdstuk 6 zijn maatregelen gericht op het beperken van effecten van het online winkelen, fysieke maatregelen en beleidsmaatregelen naar voren gekomen. Met het toevoegen van het tijdsaspect worden is het mogelijk de strategie te bepalen, zie ook Figuur 16: •

•

•

Een lijn gericht op het beperken betreffen vooral het (dagelijks) onderhoud aan de stad. Deze maatregelen kunnen op korte termijn genomen worden. Ditzelfde geldt voor de bewustwording. Hier kan al snel bijv. de winkeliersvereniging overleg gestart worden. Een lijn voor het treffen van fysieke maatregelen. Het volgen van deze lijn kan al wat meer tijd kosten, bijv. wanneer het nodig is om maatregelen te nemen voor een goede bereikbaarheid of maatregelen om de stad aantrekkelijk te maken of om een interessante looproute tot stand te brengen, waardoor het vrijetijdsmilieu wordt bevorderd. Deze lijn is gericht op de middellange termijn. Het volgen van een lijn gericht op formuleren en uitvoeren van beleid. Deze kan veel tijd kosten en daarom gericht op de lange termijn, zie paragraaf 6.3.3. doelen&gemeente

Korte&termijn&

X

Lange&termijn Openbare&ruimte& Onderscheid& op&orde bieden&&

X

Behoud& verzorgingsfunctie& (wanneer&deze&in& gevaar&komt) X

Compactheid& binnenstad

Sturen&op& voldoende& woonattracties

X X

X X X

Bevorderen

Leegstand&en& Brancheverandering CBlocaties&verdwijnen Teruglopend& voorzieningenniveau Kans&op&vervallen&van&B2B locaties Inkrimpen&van&de& binnenstad Verandering&B1Blocaties& Kleinere&winkelruimten,& minder&opslag Combinatie&van&winkelen&en& stadsbezoek:&vrijetijdsmilieu

Bewustwording& effecten&online& winkelen

Voorkomen

&effecten

X

X

X

X

X

X X

X

X

X X

X X

X

X

X

X

1 maatregelen&gericht&op&beperken& 2 fysieke&maatregelen 3 beleidsmaatregelen

Figuur 16 Strategie en maatregelen

Onderstaand zal ik deze strategie voor de korte termijn, de middellange termijn en de lange termijn nader uitwerken in aanbevelingen door met toepassing van de eerder weergegeven instrumenten een aantal CBlocaties&vervallen hoofdlijnen te bepalen en deze verder uit1 te werken naar concrete 1 maatregelen. Hiermee wordt de hoofdonderzoeksvraag beantwoord: ‘Welke maatregelen kan

35 !

!

de gemeente nemen om de effecten op de binnenstad tegen te gaan of te begeleiden die optreden als gevolg van online winkelen?’

7.3 Aanbevelingen voor de korte termijn Instrumenten Communicatie

Hoofdlijn Via voorlichting (overleg, informatieavond) de winkelier van de urgentie van de snelle veranderingen op de hoogte brengen. Rechtstreeks de eigenaar en/of winkelier aanspreken Via de winkeliersvereniging. Algemeen gerichte campagnes. Op basis van wet of door de raad vastgestelde verordening.

Aanschrijven tot verbetering Subsidie

Op basis subsidieverordening.

Samenwerking

Begroting

Vergunningen Eerste aanzet voort binnenstadvisie

7.3.1

een

Met winkeliersvereniging, brancheorganisaties, Kamer van Koophandel. Met politie, winkeliers, eventueel veiligheidsdiensten, VVN, bewonersorganisaties enz. Middelen beschikbaar stellen voor het verbeteren van het verblijfsklimaat en onderhoud van de openbare ruimte. Verlenen van bijdragen aan maatregelen die bijdragen aan de doelen. Starten of bijdragen in een pilotproject. Versoepeling vergunningverlening, stel alleen noodzakelijke voorwaarden. Onderzoek leegstand en te verwachten leegstand in de binnenstad.

Communicatie

Bewustwording van de winkelier, dat: o De veranderingen veel sneller gaan dan de winkelier denkt. o Voor de consument een eigen merk, een uniek product, juist advies en service of onderscheidende formule belangrijker is dan de prijs, ook op het internet. o Bij langere openingstijden de werkforensen gelegenheid heeft de winkel te bezoeken. o Er mogelijkheden zijn om passanten doelgericht van aanbiedingen te voorzien op de smartphone, via layers – agumented reality. o Het zeer eenvoudig is om op de winkelruit een QR-code aan te brengen met een link naar aanbiedingen op de website. o Hij via de social media Twitter en Facebook boodschappen kan verzenden, maar ook om meningen kan vragen (review, like) en kan vragen waar de consument behoefte aan heeft, en vervolgens met het product naar de consument toegaan. o de noodzaak om mee te doen met het online winkelen of van winkelconcept te veranderen. • Veranderingen die zich in de stad voltrekken, bijv. dat winkellocaties zullen verdwijnen. • Een website van de winkelstraat of ondernemersvereniging werkt niet: de consument focust op de winkel(ketens). • Bij leegstand en/of slecht onderhoud werkt persoonlijk overleg met de eigenaren en/of het winkelier meest direct. Vaak betaalt de winkelier alleen huur en bemoeid de eigenaar zich niet met het pand. De eigenaar heeft wel de mogelijkheden om verpaupering tegen te gaan. • Met de eigenaar kunnen maatregelen besproken worden, zoals: Bij leegstand of dreigende leegstand: •

36 !

!

Andere ondernemers of instellingen vragen om de etalage in gebruik te mogen nemen. Het veranderen naar een andere functie, bijv. Seats to meet. Zorg dat er zo min mogelijk belwinkels enz. gevestigd worden. De combinatie met andere functies zoeken, zoals de woonfunctie boven de winkel voor meer levendigheid in de binnenstad. • Het opsplitsen van het pand en deze in gedeelten verhuren. • Het verhuren via een makelaar of bemiddelaar. • Intermediair zijn door ogen en oren open te houden en in overleg te zijn met pandeigenaren. • Het langer openen van de winkel, zodat de kans aanwezig is om meer inkomsten te verkrijgen. De gemeente kan maatregelen nemen door mee te werken aan: • geen strikte eisen aan voorgevelbreedtes of andere stedenbouwkundige voorwaarden te stellen. Bij verpaupering • Het geven van een schilderbeurt. Dit kan al een verbetering betekenen. • Het opknappen van de straatgevel. Sommige gemeenten hebben hier subsidie voor beschikbaar. Overigens o Campagnes ter preventie van inbraak, vandalisme en winkeldiefstal. o Campagnes gericht op netheid/reinheid van de binnenstad. o Publicaties, mailingen, aankondigingen, enz. • • • •

7.3.2

Aanschrijven tot verbetering

De Omgevingswet kent bepalingen om eigenaren aan te schrijven tot verbetering. Daarvoor moet –wanneer aanwezig- de welstandscommissie geraadpleegd worden. In het alleruiterste geval zijn er mogelijkheden op grond van de Onteigeningswet. 7.3.3

Het instellen van subsidies kan voor een eigenaar net het extra zijn om zijn pand op te knappen. Te denken valt dan aan subsidie gemeentelijke monumenten of voor het opknappen van de voorgevels. Voorstelbaar is, dat subsidies alleen ingezet worden voor gebieden die, als uitkomst van de binnenstadvisie, als kansrijk worden gezien.

•

• 7.3.4 •

Subsidie

Samenwerking

Gezamenlijk optrekken tussen de winkeliers zelf, bijv. in het tot stand brengen van gratis WIFI, hoewel de meningen daarover verdeeld zijn: o heeft weinig zin nu de smartphones over het snelle 3G beschikken. Als het openbare net langzaam is, geeft dat ergernis. o heeft zin om de consument in zijn winkelgedrag te volgen en hem aanbiedingen te doen. • Op het gebied van de communicatie/bewustwording. • Gezamenlijke actie om het belang te benadrukken. • Er is onderscheid tussen winkelketens met directie en zelfstandige ondernemer. • Betrek adviseurs, zoals Veilig Verkeer Nederland bij de aanleg/reconstructie van wegen • Investeringen inzetten in kansrijke gebieden. Door middelen bewust niet in te zetten, kunnen winkeliers uit gebieden vertrekken. Pas op voor verpaupering. • Denk bij de inrichting van de openbare ruimte aan doelgroepen, mede ter uitvoering van de binnenstadvisie o jongeren: deze komen met ov. o ouderen: bereikbaarheid/parkeren bij de winkel. o gezinnen met jonge kinderen.

37 !

!

7.3.5 • • • • • • 7.3.6 •

•

•

7.3.7

Begroting Hierin zijn middelen opgenomen voor (normaal) onderhoud. Verwijderen van graffiti. bankje om te zitten, enz. Ondergrondse vuilnisbakken en een goede (feest)verlichting bevorderen de aantrekkelijkheid van de binnenstad en de verblijfskwaliteit. Voorkomen overlast van (bouw)verkeer op wandelpromenades. Voordat er bezuinigd wordt op de openbare ruimte, betrek daar bijv. de binnenstadsmanager bij, zodat de bezuinigingen niet meer kosten door verlies aan toerisme. Vergunningen Voor ondernemers is beleving is de belangrijkste aantrekkende waarde. Om de beleving te vergroten kunnen kleine maatregelen al goed werken. Sta toe dat ondernemers, al dan niet in samenspraak met andere winkeliers die zelf kleine evenementen bij hun winkel organiseren, zoals een proeverij van een product uit de winkel op het trottoir of terras voor de winkel. Dit geldt temeer wanneer het gaat om zgn. ‘specialiteitenstraten’. Dit zijn vaak de winkels die al uit het centrum ‘verdrongen’ zijn. Levendigheid in de straat door een markt, standplaats of kiosk. Het zijn voor ondernemers relatief kleine investeringen in relatie tot winkelpanden en bovendien publiekstrekkers voor anderen. Onderzoek een versoepeling van het beleid en laat daarbij niet protectie, maar aanvulling een overweging zijn, hoewel sommige winkeliers en kooplieden dit graag anders zien. Bezie waar een versoepeling mogelijk is van vergunningverlening ter uitvoering van wettelijke voorschriften of verordeningen. Stel alleen noodzakelijke voorwaarden bij vergunningen, die betrekking hebben op de veiligheid, netheid en doorgang, zoals voor het gebruik van de straat en voor evenementen. Binnenstadvisie

Onderzoek leegstand en te verwachten leegstand in de binnenstad. Een eerste check kan al plaatsvinden via de Leegstandsbarometer31.

7.4 Aanbevelingen voor de middellange termijn Instrumenten Begroting

Samenwerking, deelname in entiteiten Verordening Communicatie 7.4.1 • •

Hoofdlijn Middelen beschikbaar stellen voor evenementen die bijdragen aan het imago van de stad Middelen beschikbaar stellen voor aanleg en onderhoud van de openbare ruimte door gemeenteraad Deelname in bijv. een stichting voor binnenstadsmanagement en aanstellen van een binnenstadsmanager Overleggen met winkeliersvereniging Een ruimere- en zondagsopenstelling. Leegstandsverordening. Inzet promotiemateriaal, VVV

Begroting Een verwijssysteem, of desnoods verkeersbrigadiers op drukke tijden (evenementen) Wanneer consumenten weten waar er nog parkeerplek beschikbaar is, zijn ze wellicht eerder geneigd met de auto naar de stad te gaan, maar zullen ze minder omwegen maken en minder ergernis hebben. Dit komt een plezierige winkelbeleving ten goede en er zal minder kans zijn op onlineshoppen.

38 !

!

Een gedifferentieerd systeem voor parkeertarieven, bijv. voor de 'snelle' boodschappen de 1e 30 minuten gratis parkeren. Routes die zo direct mogelijk naar de binnenstad leiden, waaronder fietsroutes. In het uiterste geval kan bij (verwachte) grote leegstand bezien worden of op wandelpromenades de auto weer toegestaan wordt in de straat. Evenementen worden vaak massaal bezocht en geven bij uitstek gelegenheid voor een onverwachte ontmoeting. Evenementen kunnen aansluiten bij lokale identiteit bijv. Leerdam glas, Vianen paardenmarkt en sleepbootdagen Gorinchem, fruitcorso Tiel. Middelen beschikbaar stellen voor de uitvoering van de binnenstadvisie.

• • • •

•

Naast het doen van uitgaven, dient gezorgd voor inkomsten. Deze kunnen komen uit: • • • • • 7.4.2

Algemene middelen Precario (uitstallingen op de openbare weg) Reclamebelasting (kan gebiedsgericht en gedifferentieerd) Opslag op OZB. Gemeente breed, voeding voor ondernemersfonds Bedrijfsinvesteringszones (BIZ, een tijdelijke maatregel tot 1-1-2012, geëvolueerd).

wordt

thans

Samenwerking, deelname in entiteiten

Door gezamenlijk op te trekken, kunnen gezamenlijk doelen gesteld worden. Samenwerking kan plaatsvinden o.a. voor: promotie van de binnenstad aanleggen van een openbaar Wi-Fi-netwerk inhuren van een beveiligingsdienst het instellen van een binnenstadsmanagement het instellen en beheer van een ondernemersfonds. Hierbij kunnen winkeliers collectief plannen bij het bestuur van het fonds indienen om aanspraak te maken op de gelden. De beslissing over toekenning van het geld hangt af van de collectieve doeleinden en de afgesproken criteria. • het aanstellen van een binnenstadsmanager. Start of draag eventueel bij aan een pilotproject waarin samenwerking wordt vorm gegeven, low profile, niet iedereen hoeft mee te doen: na enthousiasme haakt de rest wel aan. Er hoeft niet altijd in een entiteit samengewerkt te worden. Een goede samenwerking bestaat door: • • • • •

• •

• • 7.4.3 • •

Het voor ogen hebben van het doel en belang, dat gedragen wordt door alle betrokkenen. Dit leidt eerder tot overeenstemming en resulteert in gerichte actie. Openheid in de communicatie. Dit schept vertrouwen en zorgt voor een relatie waarin ook gevoelige zaken goed bespreekbaar zijn. Als de openheid er is, wordt het gekoesterd omdat het effect daarvan positief wordt ervaren. Openheid vereist vertrouwen (als input) maar geeft vertrouwen ook ruimte om te groeien (output). Vertrouwen. Een gebrek aan vertrouwen kan leiden tot angst, achterdocht en spanning. Begrip voor rol en positie van elkaar zorgt voor openheid in de communicatie en meer ruimte om zaken te bespreken en informatie uit te wisselen, ook informeel. Verordening Een ruimere- en zondagsopenstelling voor zover de Winkelsluitingswet dit toelaat. Een verordening vaststellen waarbij de eigenaar de leegstand van een kantoor moet melden bij de gemeente. De gemeente kan dan een gebruiker voor de winkel aandragen. Het niet melden van leegstand kan boete worden. Amsterdam en Tilburg kennen een dergelijke verordening.

39 !

!

7.4.4

Communicatie

Denk aan publicaties in de pers of internet en aan inzet via de VVV, bijv. voor het rond dwalen door historische straatjes of langs architectuur, met een stadsarcheoloog of stedenbouwkundige.

7.5 Maatregelen voor de lange termijn Instrumenten Detailhandelsvisie

Structuurvisie

Binnenstadvisie

Verkeersplan Communicatie Bestemmingsplan

7.5.1 • • • • • •

7.5.2 •

•

Hoofdlijn over nieuwe

Overleg met regio of vergelijkbare steden ontwikkelingen (plancapaciteit). Onderzoek naar aantrekkelijkheid van de stad en uitkomsten neerleggen in structuurvisie. Dit is basis voor het neerleggen van bestemmingen in het bestemmingsplan. Structuurvisie gericht op vastleggen gewenste hoofdontwikkelingen ruimtelijk beleid voor grote gebieden of de gehele gemeente. Overleg en burgerparticipatie in vroegtijdig stadium over het te voeren beleid/weg die ingeslagen wordt. Neerleggen van beleid voor het indelen van de binnenstad in gebieden waar bepaalde ontwikkelingen plaatsvinden. Bij het opstellen van een visie zullen andere actoren dan de winkeliers betrokken moeten worden, zoals de horeca. Overleg met regio of vergelijkbare steden over onderscheidene waarden. Opnemen en fasering aanleg infrastructuur Onderzoek en uitdragen van imago, citymarketing Wijziging bestemmingsplan: neerleggen van bestemmingen waar detailhandel mogelijk is, eventueel veranderen van bestemmingen. Gebruikelijk: burgerparticipatie, denk aan ‘participatieladder’.

Detailhandelsvisie Onderzocht welke mogelijkheden er zijn voor winkelvestigingen in de gemeente, o.a. aan de hand van distributieplanologisch onderzoek of koopstromenonderzoek. Daarin kunnen de lege plekken in beeld gebracht worden. Een eerste aanwijzing voor leegstand kan naar voren komen bij de ‘leegstandsbarometer’. Op regionaal of zelfs bovenregionaal niveau overleggen over grote winkelprojecten. Ga niet de concurrentie aan, maar onderzoek in hoeverre de steden elkaar aanvullen Versterkt onderlinge band in de regio. Onderzoek de mogelijkheid om plancapaciteit te schrappen. Bij de totstandkoming van de visies en het bestemmingsplan kan overleg plaatsvinden met de winkeliervereniging, beleggers en ontwikkelaars over plannen/projecten die al in de pijplijn zitten en waarvoor mogelijk al samenwerkingsovereenkomsten zijn aangegaan. Onder de huidige marktomstandigheden zullen deze partijen er wellicht al zelf voor kiezen om minder winkelruimte te realiseren of anders te realiseren. Structuurvisie Als uitkomst van de detailhandelsvisie overwegen in welke delen van de gemeente versterking van detailhandel wordt nagestreefd en in welke gebieden niet. De keuze kan gemaakt worden om de binnenstad te versterken, mogelijk ten koste van andere winkelcentra, mede als basis voor het bestemmingsplan. Het toepassen van de ladder voor duurzame verstedelijking: kijk naar herstructurering in of aan de rand van de binnenstad, voordat nieuwe (perifere) ontwikkelingen worden overwogen.

40 !

!

Kader voor toestaan of afwijzen van verzoeken, ook voor nieuwbouw en samenwerkingsvormen. Onderzoeken voor welke (doel)groepen de stad aantrekkelijk is of gemaakt kan worden: Het in beeld brengen van woonattracties, dan wel het versterken daarvan, zie Figuur 12. Consumenten of burgers willen deel uitmaken van een groep of life style en ze willen dat ondernemingen, steden of winkelcentra daar deel van uit maken. De creatieve klasse vormt ook een life style. Met het houden van een SWOT kunnen onderscheidende kenmerken van de stad in de regio of ten opzichte van andere (grote) steden in beeld gebracht worden. Betrek hierbij vooral bewoners van de (binnen)stad betrokken. Groei en ontwikkeling van de stad worden onder andere bepaald door culturele, artistieke en intellectuele creativiteit, op het samengaan van cultuur en techniek in een culturele industrie (R. Florida). Door het aantrekken van creatieve industrie kan een gebied aantrekkelijk worden voor hoger opgeleiden, waardoor gentrificatie tot stand kan komen (Grootscholte, 2006).

• • • • • •

•

7.5.3 •

•

•

•

•

Binnenstadvisie Onderzoek of gebieden in de binnenstad voor bepaalde functies aangewezen kunnen worden, bijv. door het creëren van voorwaarden voor een bepaald gebruik: o gebieden met een ! sterk recreatief karakter, leisure, horeca ! dwaalmilieus aan de rand van het centrum ! eilandjes langs aanloopstraten o bereikbaarheid, wegen, paden, een parkeergarage o een grote ‘trekker’ binnen te halen. De passantenstroom is ook aantrekkelijk voor andere winkels. o winkels voor doelgerichte en frequente aankopen aan de rand van een A-locatie, bijv. een supermarkt. o Onderzoek naar leefstijlen en consumentenprofielen. Dan kan duidelijk worden wat de wensen, behoeften en motieven en andere kenmerken van die individuele of groepen consumenten zijn waarop de binnenstad zich kan richten (Haringsma & Gianotten, 2006). o Deze onderzoeken zijn er voor woonmilieus én voor winkelmilieus, zoals van The Smart Agency (BSR model, ook voor recreatie en toerisme) en Motivaction (Mentality model). Neem toerisme op als een belangrijk onderwerp in de visies. Besteedt aandacht aan verrassing, ontmoeting, onverwacht gebruik. Verkrijg inzicht in het voetgangersverkeer bij veranderingen in het centrum bijv. bij de aanleg van stations voor het openbaarvervoer, parkeergarages. Door gebruik te maken van creatieve ideeën vanuit de Figuur 17 Mentality Model, Motivaction

41 !

!

•

•

•

• 7.5.4 •

•

7.5.5 •

• • 7.5.6

bevolking zelf, kan worden gewerkt aan de ‘sense of place’ voor de lokale bevolking. De binnenstad kan alleen aantrekkelijk zijn voor bovenregionale bezoekers, als de lokale bevolking zelf tevreden is met de binnenstad (Lange, 2005). Onderzoek of het mogelijk is om tot vestiging van culturele functies voor creatievelingen te komen. Voor de binnenstad is een consumptieve cultuur interessant, zoals theater, schilderkunst, muziek en galerieën. Streef naar een Figuur 18 Promenade Planteé evenwicht tussen de creatieve invulling en het verkrijgen van een financieel gezonde exploitatie (Grootscholte, 2006). Vaak zal dit in overleg zijn met de eigenaren van panden, eventueel door middel van incentive- en subsidieregelingen en huurverevening. Bij stedelijke vernieuwing kan er voor gekozen worden om op specifieke plekken groenvoorziening aan te brengen, zoals in Gent, België, waar als onderdeel van de stadsvisie op regelmatige plekken dit tot stand komt. Een goed ontworpen plein of park. Openstelling van een tuin, zoals Clingendael bij Den Haag. o Ook informele ontmoetingsplaatsen zijn voorzieningen. Wanneer deze uit de binnenstad verdwijnen kan op bepaalde plaatsen de sociale samenhang of het sociale leven van individuen verschralen. Wellicht dat het fenomeen van de ‘nieuwe pleinen’ kansen biedt om weer sociaal en economisch aan te takken op het stedelijke netwerk (Waal, 2012). Looproute via steegjes en hofjes, of, als voorbeeld, terplekke van een voormalige spoorlijn zoals het Parijse Promenade Planteé32. Verkeersplan In een verkeersplan kan meerjarig worden aangegeven welke infrastructurele werken nodig zijn en waarvoor in de begroting middelen geraamd moeten worden. Het opstellen van het plan zal besproken moeten worden met de winkeliers en andere actoren in de binnenstad. Wanneer voor de bereikbaarheid van de binnenstad een nieuwe verbinding of parkeergelegenheid nodig is, moeten hiervoor (extra) middelen beschikbaar gesteld worden. Wanneer deze verbinding onderdeel is van een gebiedsontwikkeling (project) kunnen middelen opgenomen zijn in een exploitatieopzet. Communicatie Imago of het 'merk' is belangrijk voor de bezoekers en toeristen van de stad. Met methoden, zoals Brand Mobile kan onderzoek gedaan worden naar het bestaande imago en kan bezien worden wat het gewenste imago kan zijn. Bij het opstellen van een imago kunnen de bewoners het positieve gevoel van ‘hun’ binnenstad uitdragen. Bij onderzoek naar het bestaande imago kan het nuttig zijn, wanneer bezoekers of mensen uit andere steden betrokken worden. De uitkomsten van imago-onderzoek kunnen tevens gebruikt worden voor citymarketing. Verordening en bestemmingsplan

42 !

!

•

• •

•

•

Het Besluit Ruimtelijke Ordening (art. 3.1.2) biedt mogelijkheden voor branchering en daarom om bepaalde branches naar bepaalde winkelstraten te ‘sturen’. Ook kunnen andere functies, zoals horeca of dienstverlening (uitzendbureaus) gestuurd worden, waardoor ruimte beschikbaar komt voor winkels. Denk echter aan planschade. Het opnemen van flexibelere bestemmingen zodat andere functies mogelijk zijn dan winkels, bijv. dienstverlening met een publieksfunctie (bijv. uitzendbureaus). Het toestaan van flexibele indelingen bij winkelpanden, zoals het samenvoegen of splitsen in het bestemmingsplan (bijv. bij actualisering) waardoor meer mogelijkheden met het pand ontstaan voor gebruik en (ver)bouwen. Waak er voor dat hier geen woonbestemmingen op de begane grond worden opgenomen; bij woningen gaat de loop uit de winkelroute. Woningen boven de winkel dragen bij aan de leefbaarheid en het economisch functioneren van de binnenstad. Het opschonen van de gemeentelijke monumentenlijst en -verordening. Monumentenwetgeving is vaak bezwaarlijk voor de ondernemer. Het rijksbeleid ziet op modernisering in ‘Kiezen met karakter’.

43 !

!

8.

Bijlagen

8.1 Overzicht bezochte gemeenten en personen Voor de vraaggesprekken heb ik met de volgende personen gesproken: • • • • • • • •

IJsselstein, mw. M. Kalden, beleidsfunctionaris Utrecht, mw. M. den Blanken, beleidsfunctionaris Amersfoort, mw. W. Koster, beleidsfunctionaris Gorinchem, dhr. A. de Bruijn, beleidsfunctionaris en E. Ligtert, binnenstad manager Schiedam, mw. M. Groot (schriftelijk) Ruben Hurenkamp, accountmanager Kamer van Koophandel Rivierenland W.J. de Wilde en M. Hoogen Stoevenbelt, partners Wjjnkoperij Henri Bloem, Apeldoorn Bezoek aan ik-onderneem.nl, samenwerkingsverband tussen gemeente Veenendaal, Hoofdbedrijfschap Detailhandel en winkeliers binnenstad Veenendaal over ‘het nieuwe winkelen’.

8.2 Leidraad voor vraaggesprekken 1. Welke effecten ziet u als gevolg van het online winkelen? a. Positieve? b. Negatieve? 2. Waardoor meent u dat leegstand is ontstaan? 3. Bij welke straten treedt leegstand op? a. A-, B-, C-locaties? b. Specifieke straten? c. Zal de binnenstad hiermee inkrimpen? 4. Ziet u brancheveranderingen in de binnenstad optreden? a. Welke veranderingen? b. welke branches? c. Vindt u dit nadelig of positief (reden)? 5. Ziet u veranderingen aan de winkels in de binnenstad optreden? a. Kleinere winkelruimten? b. Showroomfunctie (flagshipstore)? c. Anders… 6. Wat vindt u belangrijkste doelen voor de gemeente om de effecten van het online winkelen in de binnenstad te begeleiden of te verminderen? (beschermen, bevorderen)? 7. Wat is voor u aantrekkelijk aan de binnenstad? a. Veiligheid, schoon b. Beleving c. Ontmoeting 8. Vindt u dat binnensteden veel op elkaar lijken (eenvormigheid)? a. zo ja, is dit erg? b. kan dit veranderen (welke aspecten)

44 !

!

9. Hoe kan de binnenstad een onderscheidend vermogen verkregen worden met omliggende steden? 10. (onverwachte) ontmoeting a. openbare ruimte? b. digitaal? c. evenementen ed. d. of is al aanwezig?....... 11. Hoe kijkt u aan tegen de combinatie van winkelen en vrijetijdsbesteding (vrijetijdsmilieu) in de binnenstad? a. Op de afzonderlijke binnenstad locaties (A-, B-, C- locaties) 12. Is bereikbaarheid belangrijk? a. Wat doet u om dit te bevorderen b. de auto weer terug in de straat? (promenadegebied weer geschikt maken voor auto bereikbaarheid) 13. Meent u dat u voldoende woonattracties in de stad hebt (woonattracties: o.a. grote koopwoningen, podiumkunsten, historische binnenstad en vaarwegen, nabijheid natuur, culinair aanbod) a. Welke? b. Richt u zich op doelgroepen? 14. Hoe gaat de gemeente een aanpak van de gevolgen van het online winkelen organiseren? a. terugtredende overheid/regie b. netwerken c. financiën d. Wat nog meer?

45 !

!

8.3 Uitkomsten vraaggesprekken effecten binnenstad

IJsselstein

Amersfoort

Utrecht

Gorinchem

KvK

Schiedam

Ondernemer Apeldoorn

Leegstand en Brancheverandering

• brancheverand ering, geen leegstand • cd winkels uit de binnenstad verdwenen. • Brancheverand ering is vaak vervaging. Soms ook specialisatie.

Op en neer gaande beweging

• Verandering: winkel als merk • Amsterdamsestraatweg een probleem, wordt al lang aan gewerkt. Ligt aan type winkels en eigenaren, o.a. veel belwinkels, bedrijfjes of bepaalde soorten horeca. • Rijnlaan, wegtrekkende bedrijven

• toenemende leegstand • in aanloopstraten altijd al meer leegstand • gaat om bepaalde branches • indelen van de binnenstad naar winkels waar de loop in zit en mix met dienstverlening (uitzendbureaus ‘s) en horeca (heeft overdag dichte luiken) • Leegstand aanloopstraat (Westwagenstraat)

• Toenemende leegstand • Witgoed verdwijnt

• ondernemers worden steeds creatiever. • de consument minder de behoefte heeft om naar een binnenstad te gaan. • verdwijnen van winkels. • kampt al jaren met grote structurele leegstand in de binnenstad. Dit schommelt de laatste jaren rond de 30%. • geen brancheveranderin gen

• Regelmatig leegstand in de straat • Vooral winkels die er een jaar zitten en dan weer vertrokken zijn.

Onveiligheid en vandalisme

Niet in de vraaggesprekken naar voren gekomen. In Schiedam enig graffiti waargenomen.

Verandering B1locaties en Vervallen van B2- en C-locaties

• Richten op doelgroep • Meer winkeliers die een zitje in/bij de winkel hebben • Daggebonden horeca toegenomen, mogelijk via bestemmingsplan

Inkrimpen van de binnenstad

Nog niet aan de orde

In de Bloemendaal se straat en Krommestraa t komen weer winkels bij. Ruimte in bestemmings plan geen last van leegstand. De gemeente groeit nog steeds en geen sprake van vergrijzing Neen, gemeente groeit nog steeds

De meeste aanloopstraten doen het goed. • Voorstraat • Nobelstraat • Burg. Reigerstraat/Nac htegaalstraat met speciaalzaken met kleine mix grootwinkel, geen leegstand • Twijnstraat vooral specialiteiten, weinig leegstand • Domstraat weinig leegstand

• Inspelen op winkels voor special interest: ruiter sport

• Nichemarkt voor subcultuur in de randen rond de binnenstad • Verwachting: in kleine en middelgrote steden de Blocaties in de meeste gevallen verdwijnen. Alleen A-1 (centrum) en A2 (directe rand centrum) locaties blijven over.

Niet aan de orde:

Nog niet aan de orde (zie leegstand)

Ja, waarneembaar/v erwacht

• binnenstad is al compact • Toename inwoners

Teruglopen voorzieningen niveau Kleinere winkelruimten, minder opslag

• meer mogelijkheden voor winkelier: niet alles op voorraad of meer aanbieden op kleinere oppervlakte

Ruimte in bestemmings -plan

47 !

!

flexibel bestemmingsplan bij initiatieven

• bij herziening bestemmingsplan wordt leegstand ook meegenomen (flexibele bestemming) • denk aan planschade.

• Wordt alleen genoemd in combinatie met kleine dorpen • Showroomfuncti e, oriënteren, niet kopen • Flexibele randvoorwaard en bestemmingspla n, vergunningen

De leegstand in Schiedam Centrum is in alle gebieden van het centrum zichtbaar.

De winkels in de straat veranderen langzaam naar beleving. Een proces van jaren; eerder elektronica, gereedschapswinkel, vloerenbedrijf, nu traiteur, luxe broodjeswinkel, outdoor

Verwacht gevolgen

Kleinere winkelruimten

geen

Door naastgelegen opslag geen kleinere winkelruimte, maar wel meer uitstalling van producten

Combinatie van winkelen en stadsbezoek: vrijetijdsmilieu

• ruimte in bestemmingsplan • Niet per sé verkoop maar ook iets te doen of te maken, bijv. kijken bij een bakker hoe brood gemaakt wordt. • vooral lokale bezoekers

• Citymarketi ng • toerisme dagje Amersfoort

• • • •

vertier en vermaak jaarbeurs toename van dagtoeristen buitenlanders: waarom zijn de winkels zo vroeg dicht?

• Samenwerking met winkeliersverenigin g om de stad aantrekkelijk te maken • toerisme promotie

• Winkelen = uitje • de bezoekers uit de stad zelf en uit de direct omringende regio maken het grootste aandeel (ca. 80-85%) van het gebruik uit.

• Samen met enkele andere winkels de dagen voor het weekend, overigens doelgericht. • Toeristen komen voor het terras en de horeca, niet voor het winkelen.

Doelen gemeente

IJsselstein

Amersfoort

Utrecht

Gorinchem

KvK

Schiedam


Woonattracti es van de stad

Sponsoren van evenementen werkt goed om de binnenstad op de kaart te zetten

Vele evenemente n in de zomer

cultuur, musea, bibliotheek, horeca.

Inspelen op doelgroepen, bijv. jonge gezinnen: speeltuin in binnenstad

voldoende woonattracties aanwezig, echter onvoldoende winkels om het totaalpakket te bieden

Vestigingslocatie in de stad en ten opzichte van het centrum hangt er mee samen.

Voorkomen leegstand, verpaupering

• Rechtstreekse benadering van winkelier. • Verblijfskwaliteit, bijv. bankje, schoon, veilig • Samenwerking met de winkeliers bijv. na weekend veegschema afstemmen.

• Basis op orde • openbare ruimte schoon, ondergron dse afvalbakke n • Goede bestrating

• eerder faseren • plancapaciteit Overvecht geschrapt. Markt pakt dit zelf op (minder investeringen) • Sommige ontwikkelingen blijven doorgaan • Centrummanagem

• (goede band met) nabij gelegen dorpjes/stadjes Woudrichem (Loevesteijn), Sleeuwwijk: veerpontje • evenementen in de zomer, maar ook bijv. winterterrassen • Notitie leegstand voor raad • samenwerking via binnenstadmanag ement • rechtstreeks overleg met winkeleigenaar • meewerken aan nieuwe initiatieven: Seats to meet

• Omzichtig met nieuwe ontwikkelingen van ontwikkelaars • In straten met leegstand, is het voor de ondernemer onaantrekkelijk wanneer daar

• vooral een taak van de winkelier • Begeleiden voorkomen leegstand en verpaupering • trachten niet achter te lopen. • Veilig, schoon

Nieuwbouwplannen aan de andere kant van het centrum en overbewinkeling kan ten koste gaan van de aanloopstraat. Dit is onbekend bij de ondernemer.

48 !

!

Doelen gemeente

Onderscheid end vermogen, authenticiteit

Goede (auto)bereik baarheid/par keren

IJsselstein

Amersfoort

Utrecht

Gorinchem

• In het verleden bij uitbreiding beperkte winkelvestiging buiten binnenstad

ent samenwerking met ondernemers • veiligheid, openbare ruimte op orde • keurmerk veilig ondernemen

• Historisch karakter • onderscheid • Goede end parkeergelegenvermogen heid uitbuiten, • Gezelligheid, historie, kleinschalig, zwerfmilieus klein/compact, • Nieuwe drukte winkelen • Steden lijken met wordt winkels op elkaar, gevolgd nog zelfs tot in België: geen ‘dat is wat de initiatieven consument blijkbaar wil’ • Goede Belangrijk, parkeergelegenhei volop d belangrijk parkeergara • Auto in ges winkelstraat: alleen met voldoende ruimte voor voetgangers en fietsers (fietsers voor de deur).

• trekkers zijn nodig in binnenstad • wel plekken voor kleine winkels, direct rond het centrum • openbare ruimte is issue, krijgt meer aandacht, bestrating is versleten • Koninginnenacht

• zo min mogelijk outlet • etalageproject: wanneer er geen winkel kan terugkeren, dan liever culturele uitingen niet geforceerd zoeken naar identiteit of profiel

• Belangrijk • Aan de oostkant van de stad moet nog een belangrijk bronpunt komen voor parkeren. Verwacht dat die kant van de stad aantrekkelijk wordt.

49 !

!

• Bereikbaarheid belangrijk • verwijssysteem werkt goed • bij grote drukte/ evenementen: zo nodig met verkeersbrigadiers

KvK

Schiedam


dwaalmilieus en herkenbare winkels op Alocaties (doelgericht)

Onderscheiden door historische binnenstad (weinig in de omgeving)

Voor een aantrekkelijke binnenstad zullen de kosten moeten opwegen tegen te verwachten opbrengsten. Dan aandacht besteden aan de straat waar de ondernemer zelf gehuisvest is.

• Niet zomaar uitbreiding promenadegebieden • Bereikbaarheid altijd belangrijk

• goed bereikbaar via trein, metro en snelwegen. Hierdoor omgekeerd effect: consumenten reizen door naar Rotterdam voor een compleet aanbod. • diverse parkeergarages.

Erg belangrijk voor meenemen type product. Voor de aanloopstraten wordt een realistische beprijzing gewenst

woningen komen: de loop gaat er uit, terwijl de loop nodig is om elkaar te ondersteunen

Doelen gemeente

Verrassing, ontmoeting, onverwacht gebruik

Waarnemin gen in aanvulling op interviews

IJsselstein

Amersfoort

• mensen komen niet voor het onverwachte, wel voor ontmoeting, o.a. horeca, evenement • Niet commerciële functies zijn lastig: brengen geen geld op, dus ook geen geld voor onderhoud.

Utrecht

zwerfmilieu in de zijstraten

• kijken en vergelijken • vertier en vermaak

KvK

• mensen komen ook voor gezamenlijke sfeer • 12-tuinenplan met verrassende plekjes. Maar haal je er mensen mee binnen?

Mogelijkheden voor ontmoeting met evenementen, terras, kunst

Schiedam


• De auto niet terug in de straat; de lopende consument moet zich veilig in de binnenstad kunnen verplaatsen. beleving en ontmoeting belangrijk

• Proeflokaal en halfjaarlijkse proeverij samen met restaurant en andere specialisten • zelf organiseren van een klein evenement (beperkt publiek) voor de winkel stuit op veelheid aan voorschriften en vergunningen.

IJsselstein

Amersfoort

Utrecht

Gorinchem

Schiedam


• Weinig leegstand, begin dit jaar even, maar nu weer snel ingevuld of verhuurd.

• Kamp: grote leegstand op drukke aanloopstraat • Overigens weinig leegstand • Geen of

• De waarneminge n bevestigen de uitspraken in het interview

• Hoe verder buiten de binnenstad, hoe meer leegstand, en andere bestemmingen (woningen), Westwagenstraat • Compacte

• Grote leegstand aan de rand van de binnenstad (Oranjestraat, t.o. bibliotheek), • Veel leegstand en slecht onderhouden panden in binnenstad • Veel kroegen in winkelstraten. • Winkelstraten over groot gebied verspreid. • Historische havens worden waarschijnlijk niet gebruikt voor toerisme maar als

• Niet echte dwaalmilieus, wel een aantal aanloopwegen • Hoe verder buiten de binnenstad, hoe meer leegstand, en andere bestemmingen (woningen)

50 !

Gorinchem

!

nauwelijks winkels in randen rond hoofdswinkelstra at (Muurhuizen, zeer beperkt Havik)

binnenstad

51 !

!

ligplaatsen voor lokale bewoners (Nieuwe Haven). • Imago Jenever en wijnkoperijen uitbuiten? • Deuren dicht van de attracties, o.a. stedelijk museum. • Lange Kerkstraat: alle kenmerken van een C-locatie in de binnenstad.

• B-locaties alleen met beleving, bijv. Koninginnelaan

Afweging(doelen(en(effecten 8.4 Motivering afweging doelen en effecten

Leegstand(en( Brancheverandering

voorkomen

(effecten

CElocaties(verdwijnen

Teruglopend( voorzieningenniveau

Kans(op(vervallen(van( B2Elocaties

doelen(gemeente Bewustwording(effecten(online( Openbare(ruimte(op(orde winkelen bewustwording(draagt(er(toe(bij( dat(winkeliersen(gemeenten( Openbare(ruimte(op(orde( inzicht(krijgen(in(de(effecten(van( voorkomt((dat(bezoekers(de( het(online(winkelen:(ze(moeten(in( binnenstad(de(rug(toekeren beweging(komen bewustwording(zal(geen(bijdrage( Het(op(orde(zijn(van(openbare( leveren(in(het(voorkomen(van(het( ruimte(voorkomt(niet(dat(CE verdwijnen(van(de(locaties locaties(verdwijnen Bewustwording(levert(geen( bijdrage(aan(behoud(van(het( voorzieningennivau

zie(CElocaties

idem(als(bij(CElocaties

zie(CElocaties

Onderscheid(bieden((

Bevorderen

wanneer(de(binnenstad(krimpt,(is( de(compactheid(van(de(binnenstad( het(belangrijk(dat(de( kan(er(toe(bijdragen,(dat(bezoekers( verzorgingsstructuur(gehandhaafd( graag(naar(de(binnenstad(komen( kan(worden(voor(de(bewoners(van( bijv.(vanwege(korte(loopafstanden,( de(stad.(Als(deze(ontbreekt(is(de( veel(beleving(op(een(kleine( kans,(dat(groepen(bewoners(uit(de( oppervlakte.(Hierdoor(wordt(een( stad(wegtrekken,(bijv(ouderen( negatieve(beweging(omgebogen( zonder(auto. naar(een(positieve(

zie(bovenstaand,(met(de( kanttekening,(dat(er(indirect(wel( invloed(kan(zijn,(doordat(er(meer( bestedingen(in(de(binnenstad( gedaan(worden,(dan(wanneer(er( geen/weinig(woonattracties(zijn

woonattracties(zijn(vooral( een(compacte(binnenstad(draagt( interessant(voor(hogeropgeleiden.( idem(als(bij(CElocaties zie(CElocaties niet(direct(bij(aan(verandering(van( Deze(groep(kan/zal((eerder( BE1(locaties bestedingen(verrichten(op(B1E locaties een(compacte(binnenstad(draagt( bewustwording(levert(geen( onderscheid(zal(geen(verandering( Voldoende(woonattracties(staan( geen(effect(op(kleinere( niet(direct(bij(aan(verandering(van( bijdrage(aan(kleinere( nvt brengen(in(de(wens(voor(kleinere( niet(direct(in(relatie(tot(kleinere( winkelruimten winkelruimtes,(maar(het(is(wel( winkelruimten winkelruimten winkelruimten gewenst(deze(te(faciliteren de(compactheid(van(de(binnenstad( Onderscheid(is(belangrijk(bij( het(handhaven(van(de( bewustwording(kan(een(bijdrage( kan(er(toe(bijdragen,(dat(bezoekers( woonattracties(zoals(kunst,( wanneer(de(basis(op(orde(is(draagt( stadsbezoek(als(onderdeel(van(het( verzorgingsstructuur(betreft(een( leveren(aan(het(inzicht,(dat( graag(naar(de(binnenstad(komen( cultuur,(horeca(dragen(bij(aan( dit(bij(aan(positieve(beleving(van( winkeltoerisme,(zodat( minimumniveau;(het(is(dan((niet( beleving(belangrijk(is(voor(de( bijv.(vanwege(korte(loopafstanden,( besteding(van(de(vrije(tijd(in(de( de(binnenstad consumenten(niet(naar(andere( meer(van(invloed(op(een( winkel(en(de(stad veel(beleving(op(een(kleine( binnenstad locaties(of(steden(gaan vrijetijdsmilieu oppervlakte wanneer(de(basis(niet(op(orde(is( kan(de(beleving(van(het( winkelgebied(er(onder(leiden

Combinatie(van( winkelen(en( stadsbezoek:( vrijetijdsmilieu

Sturen(op(voldoende( woonattracties

Onderscheidend(vermogen(zal(er( de(verzorgingsfunctie(is(niet(van( niet(voor(zorgen(dat(CElocaties( zie(bovenstaand zie(bovenstaand invloed(op(CElocaties vervallen Onderscheid(is(vooral(voor(de( voldoende(woonatracties(zorgen( Een(teruglopend( De(compactheid(van(de(binnenstad( toerist(van(belang(en(zal(daarmee( voor(inwoners(in(de(stad.(Deze( voorzienigenniveau(kan(er(toe( is(niet(van(directe(invloed(op(het( geen(directe(bijdrage(leveren(aan( leveren(met(bestedingen(in(de( leiden,(dat(de(verzorgingsfunctie(in( beperken(van(een(teruglopend( een(stoppen(van(het( binnenstad(de(basis(voor( gevaar(komt.(Zie(ook(onderstaand. voorzieningenniveau. voorzieningenniveau voorzieningen onderscheid(kan(net(dat(beetje( zie(CElocaties,(wel(kan(er(speciale( extra(bieden,(er(bezoekers(zijn(die( zie(CElocaties aandacht(zijn(voor(de(zgn.( zie(CElocaties ook(de(B2(locaties(bezoeken 'eilandjes'

bewustwording(kan(er(toe( basis(op(orde(heeft(geen(directe( Onderscheid(kan(mogelijk( bijdragen(dat(winkeliers(de( relatie(met(het(inkrimpen(van(de( voorkomen(dat(de(binnenstad( beweging(in(de(markt(zien(en( binnenstad,(wel(kan(het(bijdragen( krimpt;(het(kan(toerisme(naar(de( nadenken(over(de(locatie(van(hun( om(de(resterende(binnenstad( binnenstad(halen(en(ook(de(eE winkel aantrekkelijk(te(houden shopper(naar(de(binnenstad(lokken

Kleinere(winkelruimten,( minder(opslag

Compactheid(binnenstad

het(bieden(van(onderscheid(is(een( compactheid(draagt((bij(aan(een( het(handhaven(van(de( Voldoende(woonattracties(zorgen( te(ver(verwijderd(doel(om( andere(invulling(op((vrijkomende( verzorgingsstructuur(kan(leegstand( niet(direct(voor(het(voorkomen(van( leegstand(of(brancheverandering( plekken,(waardoor(leegstand( voorkomen( leegstand te(beperken.( opgeheven(wordt.

inkrimpen(van(de( binnenstad

Verandering(B1Elocaties(

Behoud(verzorgingsfunctie( (wanneer(deze(in(gevaar(komt)

onderscheid(kan(een(verandering( van(de(BE1(locatie(ondersteunen(

9.

Literatuur

Aarts, M. N. C., During, R., & Jagt, v. d. P. D. (2006). Te koop en andere ideeën over de inrichting van Nederland. Wageningen: Wageningen UR. Ameijden, v. D., Vulpen, v. J., & Huismans, J. (2011). Customers take control. how the multi-channel shopper is changing the global retail landscape. survey.(PWC) Brouwers, E. A. M. (2010). De beleving van winkels in de binnenstad in het E-shoptijdperk. een studie naar de invloed van E-shoppen per productcategorie, op het gebruik, de beleving en waardering van winkels in de binnenstad. Unpublished Master Thesis, Urban Geography Dam, v. K. C. (2008). Leisure en gebiedsontwikkeling, een theoretisch onderzoek naar het nut en de noodzaak van leisure in combinatie met retail als onderdeel van een gebiedsontwikkeling.(Amsterdam School of Real Estate) Delken, E. (2006). Domweg gelukkig in een krimpende stad een kwantitatief onderzoek naar de leefbaarheid van krimpende steden. Droogh Trommelen Partners. (2011, Dynamiek door beleid, hoe de overheid de winkelmarkt stimuleert. Droogh, D. J. (2009). Voortschrijdende revolutie in de leidsestraat. Agora, 1 Evers, D. (2011). Detailhandel en beleid: Een continue wisselwerking, achtergrondstudies.(Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) Den Haag) Gatz, S. (2009). Vitale steden : Stadslucht maakt mij vrij. Brussel: VUBPress. Grootscholte, E. (2006). De formule voor de creatieve stad? : Een onderzoek naar de wijze waarop de creatieve industrie ingezet kan worden bij de ontwikkeling van levendige gebieden met een culturele identiteit. (Doctoraalscriptie Vrijetijdwetenschappen, Universiteit van Tilburg. Sociaal-culturele Wetenschappen). Gucht, J. H. (2008). De nota ruimte en de nederlandse detailhandelsstructuur, de uitwerking van een beleidswijziging. (Master Thesis, Amsterdam School of Real Estate). Haringsma, J., & Gianotten, H. (2006). De veranderende stad : Pijlers van retaildynamiek - op weg naar 2020. Utrecht: Nederlandse Raad van Winkelcentra. Janssen-Jansen, L. B. (2010). Ruimte ruilen: Regionale samenwerking als oplossing voor de aanpak van leegstaande kantoren NICIS/NWO. Lange, d. M. (2005). Op weg naar een aantrekkelijke binnenstad? een onderzoek naar de strategische keuze van projecten voor binnenstadsmanagement. Master-Scriptie Sociale Geografie, (Radboud Universiteit Nijmegen en BRO Vught) Marlet, G., & Berg, N. v. d. (2009). De aantrekkelijke stad : Moderne locatietheorieën en de aantrekkingskracht van Nederlandse steden. Nijmegen: VOC. Martens, M. J. e. a. (2002). Op weg naar een omgevingsverkenner ICT, ruimte en mobiliteit. Oort, F. v., Raspe, O., Snellen, D., & Langeweg, S. (2003). De ruimtelijke effecten van ICT. Rotterdam; Den Haag: NAi Uitgevers ; Ruimtelijk Planbureau. Reĳmer, I. J. T. (2009). Waar gaat het heen? : Randstad koopstromenonderzoek 2011 : Hoofdrapport Rietbergen, T. v., & Verkaik, L. (24-10-2011). Invloed van e-shoppen op het fysiek winkellandschap, Master thesis, economische geografie. Ron, d. E., Genugten, v. Y., Molenaar, C., Schokkenkamp, J., Krogt, v. d. B., & Westland J. (2011). E-vise werk aan de winkel, blijf in contact met de ongrijpbare consument van nu en morgen. (Rabobank) Verbraeken, A. (2011). Benchmarkonderzoek toeristisch-recreatief beleid van gemeenten.Editie 2010/2011, tweede meeting(Regio Kamer van Koophandel Den Haag) Waal, M. d. (2012). De stad als interface digitale media en stedelijke openbaarheid. Weltevreden, J., & Ruimtelijk Planbureau. (2007). Achtergronden-internetwinkelen; achtergrondinformatie bij het boek winkelen in het internettijdperk. Winden, v. W., & Verpaalen, P. (2011). Leegstand van kantoren in Amsterdam: wie betaalt de rekening?, discussiedocument.2.0 (Urban Management Hogeschool van Amsterdam)

10. Eindnoten

In het spraakgebruik gaat het om detailhandel, maar eigenlijk is er sprake van retail = detailhandel en dienstverlening aan particulieren zoals bank, verzekeringskantoor, reisbureau. Ik spreek in deze masterproef van detailhandel.

1

2

Online schoenenjacht, ING Economisch Bureau, juni 2011

In dit onderzoek worden de gewoonten en voorkeuren van online-shoppers onderzocht in acht landen: Verenigde Staten, China, Hong Kong, Duitsland, Frankrijk, Verenigd Koninkrijk, Zwitserland en Nederland.

3

4

HBD consumentenmonitor 2011

5http://www.thuiswinkel.org/persberichten/persberichten-detail/2012/april/1-miljoen-

nederlanders-koopt-met-mobiel-of-tablet 6http://www.intoretail.nl/-news/mobiel-online-winkelen-wint-aan-populariteit.aspx

en http://www.nrc.nl/nieuws/2012/01/09/ing-verwacht-komend-jaar-meer-leegstaande-winkels/

7http://www.locatus.com/nederland/nieuws-en-informatie/nieuws-en-pers/leegstandscijfers 8

http://www.nu.nl/economie/2707203/een-drie-winkels-verdwijnt.html

9

De slag om de binnensteden, http://www.jesseweltevreden.com/ROMspecial.pdf

10

De structuurvisie lag ter inzage van 3 augustus tot en met 13 september 2011.

Bij nieuwe stedelijke ontwikkelingen eerst naar herstructurering binnen of aan de rand van bestaande winkelgebieden kijken, voordat een nieuwe perifere locatie wordt overwogen.

11

12

per 1 maart 2012

Evaluatie Detailhandelsbeleid, Droogh trommelen en partners i.o.v. gemeente Oldenzaal, juli 2009

13

14

MKB Reva i.o.v. gemeente Middelharnis, april 2011

15http://www.brunssum.nl/Actueel/Persberichten/Persberichten_2011/Brunssum_zet_nieuw_middel

_in_tegen_leegstand 16

De definitieve effecten worden vastgesteld na de interviews en observatie.

17

http://www.bnr.nl/?player=archief&fragment=20120409110600120

18

Volgens ‘het nieuwe winkelen’ is dit overigens geen goed gedrag, want het lijkt op spammen.

In vergelijkbare zin: C. Brenningmeijer, Redevco, in Provada Magazine 2012. Deze spreekt van het opsplitsen van winkelpanden.

19

20 http://www.bnr.nl/?player=archief&fragment=2012033019040060 De situatie in de VS laat zich niet geheel vergelijken met Nederland: In de VS zijn in de binnensteden minder dure woningen te vinden, deze zijn vooral in de suburbs gelegen. Daarmee is er ook minder koopkracht voor de binnenstad aanwezig.

21

22

Knuffelwinkel gat in de markt, DTZ Zadelhoff, 2011

23

Ook nlstreets heeft een vergelijkbaar ‘concept’, http://www.nlstreets.nl/NL/

Ministerie van Verkeer en Waterstaat, April 2010, Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM), Arjan van Binsbergen, directeur TRAIL

24

25

De definitieve doelen worden vastgesteld na de interviews en observaties

26http://www.deregisserendegemeente.nl/documenten/schaalvergroting%20hindert%20regissere

nde%20gemeente.pdf 27

V. Veldheer, gastcollege MUAD, 30-9-2010

28

Wikipedia

Rabobank ‘de beleving van een eigen merk van het bezoek aan de winkel onderstreept’, Jones Lang LaSalle ‘een focus op merkbeleving en winkelervaring’, Haringsma & Gianotten ‘hierdoor heeft de klant een reden om naar de stad te gaan’ 29

http://www.wpmgroep.nl/upload/Vastgoedmarkt%20september%202011%20Winkelstraten.pdf , http://www.locatus.com/nederland/nieuws-en-informatie/nieuws-en-pers/leegstandscijfers , http://www.forumwijkeconomie.nl/wp-content/uploads/19-Winkelstraatmanagement.pdf 30

31

http://www.dtnp.nl/leegstandsbarometer/index.html

32

http://www.stadsverkenner.com/parijs/promenadeplantee

55 !

!

DE NIEUWE BINNENSTAD

Recommend Documents