Swiss Made
Voor u gelezen door: Air Creative AG • Air Creative GmbH • Ferggerweg 5 • Gewerbestrasse 13 • 3380 Wangen a/A • 79618 Rheinfelden
“ De neus staat in directe verbinding met gevoelens en herinneringen” Interview met prof. Hanns Hatt, wetenschappelijk geuronderzoeker Wist u dat sperma “geurkoppen” heeft en een natuurlijke sinaasappelgeur zoete dromen tevoorschijn tovert en een geur op basis van herinneringspatronen u zes jaar jonger kan maken? De wereld van de geuren is niet alleen onbekend, maar ook fascinerend. “ De reukzin is een verwaarloosd zintuig”, zo stelt professor Hanns Hatt vast. Daarbij speelt hij een doorslaggevende rol bij onze beslissingen, of het nu gaat om sympathie voor een mens of de voorkeur voor een product.
De bioloog en medicus behoort tot de bekendste geuronderzoekers van Duitsland, hij werd meerdere keren bekroond met prijzen voor baanbrekende ontdekkingen in het onderzoek. Zo stelde hij bijvoorbeeld vast dat de vrouwelijke eicel een zachte meiklokjesgeur afgeeft en door het sperma via een betreffende reukreceptor wordt gelokaliseerd. Ontvangenis via geurcommunicatie.
Sinds 1992 is Hatt professor aan de faculteit voor biologie en houder van de leerstoel voor celfysiologie aan de Ruhruniversiteit te Bochum. Direct ernaast loopt de grootste geurtentoonstelling in Europa die mede door hem op touw werd gezet. Een fascinerend evenement om grondiger de onzichtbare wereld van de geur te verkennen.
Foto: De gerenommeerde geuronderzoeker Hanns Hatt is professor aan de faculteit voor biologie en houder van de leerstoel voor celfysiologie aan de Ruhr-universiteit te Bochum.
Multisense Instituut: Professor Hatt, welke betekenis en welke opdrachten heeft de reukzin in de evolutionaire ontwikkeling?
Prof. Hatt: De reukzin behoort tot de eerste zintuigen die zich bij de levende wezens op aarde hebben ontwikkeld. Toen het leven zich nog in donker water afspeelde, konden de eerste wezens noch zien noch horen. Daarom heeft zich miljarden jaren terug al bij de eencelligen eerst en voroal het chemische zintuig ontwikkeld om bijgevolg over te gaan tot geurcommunicatie in de ruimste zin van het woord.
Bij ons, de mensen, observeert men in het ontwikkelingsproces - van de zoogdieren naar de primaten en dan naar de mens - echter een neerwaartse ontwikkeling. Men weet, tenminste wat het aantal verschillende receptoren betreft, dat het hoogtepunt van de ontwikkeling bij muizen en ratten met meer dan 1000 verschillende receptortypes werd bereikt. De mensapen met om en bij de 500 verschillende sensoren kennen al opnieuw een achteruitgang. Bij de mens zijn er dan slechts nog 350 receptortypes, wat ook het spectrum aan waarneembare geuren beperkt, want iedere receptor is verantwoordelijk voor een bepaalde geur.
Swiss Made
De 1000 reuk-receptorgenen van de muis zijn in ons genoom echter nog allemaal voorhanden; ze zijn slechts gedeeltelijk uitgeschakeld. De achterliggende reden hiervoor is dat deze reukreceptoren eiwitten zijn die door een gen zijn vervaardigd. Voor elk gen in ons genoom wordt vervolgens steeds weer nagegaan of de activering ervan zinvol is, gewoon omdat het energie kost om dit eiwit te produceren. Brengt een gen geen voordeel meer voor de evolutie, dan wordt het na verloop van tijd stilgelegd. Foto: Europa’s grootste geurtentoonstelling “Himmlische Düfte und Höllengestank”, “Hemelse geuren en een helse stank” heeft tot nu toe om en bij de 30.000 bezoekers naar de botanische tuinen van de Ruhr-universiteit van Bochum gelokt. De ontdekkingsreis voor de neus biedt o.a. meer dan 60 tentoonstellingsobjecten om aan te ruiken, duidelijke verklaringen van de betekenis van de voorgestelde geuren, inzichten in de productie en de extractie van geuren zoals een cultuurgeschiedenis van de geur. Welk zintuig wordt het eerst gevormd in de ontwikkeling van het individu: het gehoor of de reukzin?
Het is een beetje omstreden of het embryo eerst kan horen of ruiken. Vanaf de 26e zwangerschapsweek is de reukzin van de baby in elk geval volledig gevormd. Het embryo neemt alle geuren van de moeder waar, het ruikt zogenaamd samen met de moeder en neemt bovendien ook waar wat ze eet. Men kan dus zeggen dat de reuk- en voedingsvoorkeuren al in het lichaam van de moeder werden gevormd.
Een groot gedeelte van het voedingsaanbod in de supermarkt komt uit het chemisch labo. Kan onze neus nog een onderscheid maken tussen natuurlijke en kunstmatige geuren?
Technisch gezien is dat voor de neus geen probleem. Natuurlijke geuren zijn echter door een plant geproduceerde complexe mengsels, nooit pure afzonderlijke substanties zoals vaak het geval is bij synthetische geuren. Het aroma van een koffieboon bevat bijvoorbeeld meer dan honderd verschillende geurcomponenten. Men kan een koffiegeur natuurlijk ook synthetisch produceren. Daarvoor heb ik slechts ongeveer tien van de belangrijkste aromastoffen nodig en het ruikt al naar koffie.
Op basis daarvan is het dus mogelijk een synthetische geur te produceren die moeilijk te onderscheiden is van de originele geur. Deze vaardigheid is echter ook afhankelijk van training en persoonlijke ervaring. Als ik als kind bijvoorbeeld steeds alleen yoghurt met een synthetische mangogeur heb gekregen, sla ik deze - zonder te weten dat het een synthetische geur is - op als originele geur. Ruik ik dan de natuurlijke, veel complexer opgebouwde mangogeur, dan herinnert deze mij wel een beetje aan mango, maar hij wordt door mij echter wellicht eerder als vreemd en dus als synthetisch gerangschikt. In dit verband is het steeds doorslaggevend, welke geur ik eerst had leren kennen en of hij als originele geur of synthetische geur werd geleerd. Voor de receptor in de neus doet het er echter niet toe of bijvoorbeeld vanilline door een chemicus of een vanilleplant werd geproduceerd, zolang het gaat om de identieke molecule.
Men vermoedt dat men omringd is door geuren, maar de meeste geuren nemen we helemaal niet bewust waar. Waarom werken ze dan toch?
Zoals ik het steeds graag provocerend verwoord: onze neus slaapt nooit! Ze werkt 24 uur per dag. Telkens als ik inadem, neem ik de geurmoleculen op die in de lucht zweven. Daarvan wordt slechts een klein staal ontnomen, in het geurslijmvlies geblazen en daar geanalyseerd. En dat telkens als ik inadem. Het maakt niet uit of ik wakker ben of slaap. Op basis van de stimulering van de geurcellen door de geurmoleculen wordt een stroom geproduceerd die via de zenuwvezels naar de hersenen wordt geleid. Daarbij is het niet van belang of u dit bewust waarneemt of niet. Uw hersenen worden door deze geurinformatie gewijzigd en gevormd.
Hoe slaan de hersenen geuren op?
Een sinaasappel, koffie of een parfum zijn bijvoorbeeld op telkens circa 100 verschillende, gemengde geurcomponenten gebaseerd. Zo ook activeren ze steeds dezelfde specifieke 100 van 350 receptoren. En deze combinatie sla ik op. Elke keer als ik daarna bijvoorbeeld een koffiegeur inadem, produceer ik een patroon en dit patroon wordt dan in de hersenen vergeleken: wordt een passend patroon gevonden, dan herken ik dat het koffie is.
Swiss Made
350 receptoren blijken een tamelijk bescheiden instrumentarium te zijn voor deze reusachtige wereld van de geuren…
Ter verduidelijking: het geurenalfabet heeft 350 letters - daarmee kunt u bijna elk willekeurig geurwoord maken, als parfumeur of in de natuur. Deze geurwoorden kunnen echter ook slechts 10 of slechts een letter hebben, zoals pure vanilline.
Het is echter veel moeilijker te leren ruiken dan woorden te leren. Ik moet immers de hele complexiteit van deze combinatorische stimulatie opslaan. Als ik een geur ruik, sla ik samen met de geurcombinatie tegelijk mijn huidige emotionele situatie op, daarbij beelden, geluiden enz. - dat wordt allemaal als pakket opgeslagen. En steeds als ik met een geur dit geurpatroon opwek en opnieuw herken, worden automatisch ook de andere zintuiglijke indrukken opgeroepen.
Dat klinkt alsof we verhalen opslaan in plaats van details…
Precies, we slaan geen afzonderlijke feiten op, maar hele sets, waarin we alle zintuiglijke indrukken en emoties integreren. De geuren zijn er in het bijzonder voorbestemd om deze hele set later opnieuw op te roepen.
Wordt dit zintuig daardoor van de andere onderscheiden?
Eigenlijk wel. De neus heeft zo te zeggen een directe verbinding met het hersenareaal van het limbische systeem dat verantwoordelijk is voor emoties en gemoedstoestanden, zoals ook met de hippocampus, verantwoordelijk voor de herinnering en het geheugen. Dat is de hoofdreden waarom
geuren inclusief alle andere zintuiglijke indrukken worden opgeslagen en onmiddellijk worden mee opgewekt bij de activering van het geurpatroon. Vergeleken daarmee wordt informatie van de ogen en oren eerst een keer op verschillende plaatsen in de hersenen verplaatst tot ze aankomt in het limbische systeem en in de hippocampus.
Is het emotionele effect van geuren dan in principe een individueel verhaal?
Als de geurinformatie van de zintuiglijke cellen van de neus naar de hersenen wordt geleid, worden in eerste instantie de emotie- en de geheugencentra geactiveerd. Daarom kunnen ze niet bij elke mens dezelfde werking hebben, want elke mens verbindt met elke geur een andere herinnering. Zo is het mogelijk dat de ene mens bij het ruiken van een geur angst waarneemt, omdat hij deze geur voor het eerst in het kader van een angstsituatie heeft waargenomen, terwijl een andere mens echter plezier, vertrouwen, een angstremmende werking ervaart omdat hij tegenovergestelde ervaringen met deze geur verbindt.
Dan is er dus geen enkele geur waar bijvoorbeeld iedereen van houdt?
Ja, er is geen wereldwijde geur die elke mens aangenaam vindt of niet leuk vindt.
Swiss Made
Dat doet me denken aan een collega op het werk die een zeldzame voorliefde heeft voor de geur van vers bemeste velden, want dat herinnerde hem aan zijn kindertijd op een hoeve.
Ja, zo is dat. Drijfmest ervaren we als stinkend. Maar als men met deze geur is opgegroeid, verbindt men er positieve gevoelens van vroeger mee. Een ander voorbeeld: de Massai in Afrika. Hoe meer men daar naar mest stinkt, des te groter het aanzien dat men geniet. Men gaat er immers van uit dat het aantal van de landbouwhuisdieren dat men heeft ook de intensiteit van de geur uitdrukt. Dat betekent, men geniet zelfs een hoog aanzien als men sterk naar mest ruikt.
U verricht ook onderzoek naar geuren die zelfs bij een “ verstopte” neus werken en wel supra-individueel. Geldt dat bijvoorbeeld voor menthol? Op welke manier ontwikkelen deze geuren hun werking?
Als ik inadem, komt circa 5% van de lucht in het reukslijmvlies van de neus, en circa 95% van de lucht gaat - afhankelijk van de wijze waarop ik adem - ofwel door de mond ofwel door de neus direct naar de longen. Daarbij worden met de Ingeademde lucht ook de geurmoleculen ingeademd die zich in de lucht bevinden. Zoals we ondertussen weten, slagen deze geurmoleculen erin via de long in het bloed te komen. Daarom werken ze op dezelfde manier bij elke mens - zoals een geneesmiddel.
Denk bijvoorbeeld aan oude narcosemiddelen: ether en chloroform - dat zijn ook geuren. Een fantastisch voorbeeld dat erop wijst dat ik mij zelfs kan verdoven door de inademing van geuren. Dat geldt natuurlijk voor elke mens en de werking van deze geuren treedt in met of zonder neus. U kunt de geur ook in de huid inmasseren - een gebruikelijke methode in de aromatherapie-, ook dan verschijnen de geurmoleculen binnen ca. 15 minuten in het bloed.
Een ander voorbeeld voor de werking van geuren als geneesmiddel: we hebben onlangs een geurstof ontdekt - een component van de gardeniageur die naar jasmijn ruikt - , die zelfs efficiënter is dan valium of een barbituraat. Hij wordt in de hersenen aan dezelfde receptoren als valium gekoppeld en veroorzaakt op die manier moleculair-cellulair hetzelfde effect. Men kan hem dus als plantaardig valium beschouwen. Ademen muizen deze geur in, dan slapen ze na tien minuten in.
Menthol of ook eucalyptol gaan eveneens direct naar het bloed en van daaruit naar de hersenen waar ze een tegengestelde werking opwekken. Bovendien hebben ze een effect op de nervus trigeminus, onze waarschuwings- en pijnzenuw, die zich in het hele gezicht, ook in de neus en de mond bevindt. Hij veroorzaakt dan pijn, waarschuwt ons echter ook voor een overdosis geurmoleculen. Als deze zenuw geactiveerd wordt, zoals door menthol, geeft hij een waarschuwing aan de hersenen: hier is er iets in de lucht dat gevaarlijk zou kunnen zijn. En dan wordt het brein of de mens aandachtig en wakker. Een interessant detail is dat de sensoren voor menthol in de nervus trigeminus tegelijk onze koudereceptoren zijn. Dat is de reden waarom we lucht die menthol bevat steeds als koud ervaren of bij het zuigen op menthol- of eucalypytusbonbons ook een koud gevoel ervaren in de mond.
Is de aromatherapie ook op dergelijke inzichten gebaseerd resp. is de werking ervan ondertussen wetenschappelijk bewezen?
Een reeks werkingen van aroma’s die in deze therapie worden gebruikt, is ondertussen inderdaad wetenschappelijk bewezen. Er hangt echter nog zeer veel esoterie in dit gebied. Jammer, want in principe denk ik dat de aromatherapie zeer behulpzaam kan zijn en een goed alternatief kan bieden voor bepaalde geneesmiddelen.
Swiss Made
Wat denkt u ervan om intensiever geuren te gebruiken om de consument in te palmen of te overtuigen? Bijvoorbeeld in winkels, op evenementen, op of in reclamemateriaal, op producten of als producteigenschap – er wordt al gewerkt aan een pc met geurcartouche…
Dat lag eigenlijk voor de hand. Marketing spreekt namelijk alle zintuigen aan. Als ik dit thema in mijn voordrachten aankaart, winden de deelnemers zich vaak op en melden dat het erg is om nu ook via geuren te worden gemanipuleerd. Andere vormgevingselementen zijn echter ook niet toevallig ontstaan: de verpakking van een product in een schap van de supermarkt, de uiterlijke vorm, de structuur, de kleur, het beeld, de tekst ervan - alles werd ontwikkeld volgens uitgekiende marketingstrategieën voor het betreffende product en de verkoop ervan. En nu integreert men ook de geuren in deze verlokkingsstrategieën. Ze zijn immers bijzonder interessant voor de marketing omdat ze namelijk niet zo in het oog springen, maar eerder in het onderbewustzijn werken en toch beslissingen kunnen beïnvloeden.
Bovendien moet men bij het verwijt van de manipulatie ook bedenken dat wij allemaal in deze maatschappij de grootste manipulatoren zijn. Elke geurstof immers die ik koop en dus bewust op mijn lichaam aanbreng – of het een deodorant, shampoo, tandpasta of parfum is - dient uitsluitend om te manipuleren: ik wens dat de andere persoon mij goed kan ruiken. Vooraleer we dus steeds schelden op de “boze industrie” moeten we eerst eens naar onszelf kijken.
Bovendien zijn geuren eigenlijk aangenaam. Voor het gros van de mensen verschaffen ze een werkelijk behaaglijk gevoel en ze hebben een positieve connotatie. Het is niet zo dat geuren ons principieel storen, integendeel: ze verschaffen ons een aangenaam gevoel! Het zou dus jammer zijn geen geuren niet meer te gebruiken, want op die manier beroven we ons van vele mooie belevenissen. Problematisch kan echter de concentratie van een geur zijn. Ik denk dat de mensen momenteel - zoals zo vaak in onze maatschappij - te werk gaan volgens het motto : veel helpt veel. Maar bij geuren helpt veel niet veel, integendeel: men kan zeer veel stukmaken omdat te hoge concentraties werkelijk ook storend zijn, hoofdpijn en allergieën kunnen veroorzaken - daarbij speelt opnieuw de nervus trigeminus een rol. Dat is het belangrijkste punt waar de mensen rekening mee moeten houden. De neus is ons meest gevoelige zintuig, daarom zou men een zo gering mogelijke hoeveelheid van een geur moeten gebruiken!
Momenteel loopt in de botanische tuin van de Ruhr-universiteit de grootste geurtentoonstelling van Europa: “ Himmlische Düfte und Höllengestank”: “Hemelse geuren en een helse stank”. Welke hoogtepunten verwachten de bezoekers?
Ja, dat is momenteel werkelijk de grootste geurtentoontstelling in Europa - er zijn meer dan 60 verschillende tentoonstellingsobjecten, waaraan men kan ruiken en waarvan men de betekenis van de betreffende geur te weten komt. Bijvoorbeeld de acht geuren die ons leven bepalen, waarbij we hebben onderzocht en vastgesteld dat ze een heel directe invloed op het leven van de mens hebben. Daartoe behoort bijvoorbeeld de sinaasappel waarvan we de werking enige jaren terug in het slaaplabo hebben onderzocht. Het onderzoek heeft aangetoond dat deze geur bij mannen voor aanzienlijk positievere dromen zorgt - in tegenstelling bijvoorbeeld tot de reuk van fecaliën in de slaapkamer - maar ook, dat onze neus nooit slaapt. Zolang we ademen, ruiken we.
U vindt op de tentoonstelling natuurlijk eveneens die jasmijnachtige geur die zogenaamd een inslaapmiddel met valiumeffect is. Of de geur van meiklokjes die sperma lokt. Zoals ook blijkt uit onze publicatie geeft de vrouwelijke eicel een geur van meiklokjes af. De betreffende “neus-receptor” komt ook in de kop van spermacellen voor en helpt hen de weg naar de eicel te vinden.
Voorts hebben we een reukreceptor, die in de neus de geur van viooltjes waarneemt, ook in prostaatcellen ontdekt, vooral echter in prostaatkankercellen. We hebben dus gekeken welke werking hij heeft. Toen we het overeenstemmende menselijke kankerweefsel met de geur van viooltjes hebben bestoven, konden we zien dat hij de groei van kankercellen stopt - tenminste in de testsituatie. Het zal natuurlijk nog jaren duren tot deze onderzoeksresultaten kunnen worden omgezet in een mogelijke nieuwe therapie.
Swiss Made
En - misschien interessant voor de dames: wetenschappers hebben een geur ontdekt waarmee men zes jaar jonger en zes kilo lichter wordt geschat. Dit geureffect is gebaseerd op onze persoonlijke ervaring. De geur wordt hoofdzakelijk door jonge, slanke meisjes gebruikt, bijv. in de vorm van een parfum. Ruik ik deze geur meerdere keren na elkaar, dan zal ik hem ook met het beeld van een jong, slank meisje verbinden. Wanneer oudere, volslankere dames deze geur op zich hebben, betekent dat dat ze door mij automatisch jonger en slanker worden ingeschat.
Verklapt u ons hoe deze geur heet?
Het gaat om de geur van roze pompelmoes, die ruikt naar een fontein van de jeugd. Bovendien is er nog een bloemengeur waarin roos en citrus vermengd worden, die gelijkaardig werkt. Op de tentoonstelling kunt u dan onder andere ook een component van het mannelijk zweet ruiken, die een geluksgevoel geeft: androstenon. Als vrouwen hun eisprong hebben, vinden ze deze geur minder onaangenaam. Hij ruikt immers een beetje naar urine en oud bedlinnen.
Maar is nog veel meer te ontdekken! Bijvoorbeeld, hoe planten en dieren geuren produceren, kruidengeuren, waarvan de geur in de fijne haartjes of in de wortels zit, hoe men geuren uit planten destilleert of ze door het inleggen in oliën of vetten kan extraheren. Naast de hemelse geuren en de helse stank is er ook een paadje, dat leidt doorheen de cultuurgeschiedenis van de geur - van het oude Egypte via de middeleeuwen naar de nieuwe wereld van de verschillende parfums. De oude Egyptenaren gebruikten al geuren, de faraomummies werden allemaal in doeken met etherische oliën gewikkeld, omdat deze een antibacteriële werking hebben die virussen en schimmels doodt.
Bovendien kan men uren doorbrengen in de botanische tuin en de afzonderlijke geureilanden die beplant zijn met keukenkruiden en geneeskundige planten en natuurlijk de rozentuin bezoeken met de vele soorten geurende rozen. Dat is heel leuk en de bezoekers zijn verrukt. 30.000 mensen hebben de tentoonstelling al bezocht. Ze loopt nog dagelijks tot 31 oktober.
Hebt u als enthousiaste geuronderzoeker nog een boodschap die u ons wilt meegeven?
Het is natuurlijk wel belangrijk - en daarvoor is er ook de tentoonstelling - dat wij de mensen de boodschap willen meegeven: jullie hebben niet alleen ogen en oren, maar ook een neus. Jullie worden omringd door een onbekende en onzichtbare wereld. Zelfs wanneer jullie de geuren niet kunnen zien of ruiken - de lucht is niet alleen gevuld met zuurstof en stikstof, ze wemelt ook van geurmoleculen. Er is geen geurvrije ruimte! Overal vliegen de geurmoleculen als stofdeeltjes door de lucht. Telkens wanneer we inademen, komen ze terecht in onze neus, ons lichaam en ze kunnen vele belangrijke effecten hebben en dus diep in ons leven ingrijpen. Dus: ga niet alleen door de wereld met open ogen, maar ook met een open neus. U zult een volledig nieuwe wereld leren kennen!
Elke mens heeft dezelfde 350 sensoren - Eskimo, Afrikaan, Amerikaan, Aziaat… of u goed kunt ruiken, hangt vooral af van training en leren. Een parfumeur oefent bijvoorbeeld elke dag één tot twee uur. Hij heeft geen betere neus dan u, maar ieder kan door oefening een parfumeur worden. Daarbij is het aan te raden zo vroeg mogelijk te beginnen - men zou reeds in de kleuterschool moeten beginnen en op school dan ruikuren invoeren. Met 50 wordt men geen parfumeur meer, zoals men ook geen professionele skiër meer wordt - in ieder geval niet tot in de perfectie.
Ruiken is een zintuig dat we enorm verwaarlozen, waaraan we geen aandacht besteden, en dat toch in grote mate bepaalt wat er in ons leven gebeurt, hoe we ons voelen en welke beslissingen we nemen, wat ook opnieuw een brug naar de marketing slaat. Nemen we het voorbeeld van met geur bestoven technische apparaten. U denkt dat de beeldkwaliteit bij de keuze van het televisietoestel in de winkel bepalend was, maar in werkelijkheid hebt u met uw neus gekozen omdat de geur van dit toestel een aangename herinnering opriep terwijl de andere apparaten niet dit effect op u hadden. De meeste voorwerpen en personen geven een geur af en deze speelt bij onze beoordeling een beslissende rol.
Swiss Made
Het interview heeft Sabine Wegner, chefredactrice bij het Multisense Instituut, afgenomen. www.cohys.rub.de
Informatie over de tentoonstelling “Himmlische Düfte und Höllengestank”, “Hemelse geuren en een helse stank” op www.rub.de/duft
Literatuurtip betreffende het thema Hanns Hatt, Regine Dee: Das Maiglöckchen-Phänomen. Alles über Riechen und wie es unser Leben bestimmt ( Het meiklokjesfenomeen. Alles over ruiken en hoe het ons leven bepaalt). Uitgeverij Piper, september 2008. Gebonden uitgave, 320 pagina’s,19,90 Euro. ISBN: 9783492052245.
Voor u gelezen door:
Air Creative AG
Air Creative GmbH
Ferrgerweg 5 Gewerbestrasse 13 3380 Wangen a/A 79618 Rheinfelden
Telefoon: 008000 55 45 45 55/
[email protected]/www.aircreative.com
