-
-
PA U LA
C.
VAN DER H E I DEN
De middeleeuwse tegelvloer van Aduard In 1920 stuitte men tijdens d e resta uratie van de Her-
vormde kerk Ie Ad uard op 1,20 m diepte o p ccn middeleeuwse tegelvloer, opgebouwd uil in reliëf versierde plavu izen van verschillende kleuren. Deze vondst is vooral van groot belang o mdat de kerk het enig overgebleven gcbouw - te weten ccn ziekenzaal - is van hel grote en
bela ngrijke Cisterciënzer klooster St.-Bernard, dat aan het eind van de twaalfde eeuw te Aduard was gesticht I. De vloer is grotendeels herlegd in het westelijk gedeelte van de kerk. Een foto uil het jaar van de legelvondst toont de situatie zoals die werd aangetroffen na gedeeltelij ke ontgraving van het interieur van hel gcbouw (afb . I). In dit artikel wordt ingegaan op de plaats van deze unieke vloer binnen de Cisterciënzer tegelproduktie en bovendien een zo volledig mogelijk overzich t van de in Aduard aangetroffen tcgehypen gegeven.
De Cisterciënzer tra d itie Decoratieve tegelvloeren zijn een karakteristiek \-an de Cisterciënzer kloosters. De orde heeft in de Ontwikkeling van nieuwe tegehypen en dl' verspreiding ervan in de I(lle Middeleeuwen een bd~ngrijh' rol gespeeld, Aanvankelijk behoorde een zoda· nige vloerdccoralic echter niet tot de van· ulfsprekende aankleding \'an een Cister· ciënzer klooster, Bernard van Clairvaux veroordeelde in zijn Apologia van 1225 het versie ren va n vloen'n met heiligenfigure n, ten"ijl ook tussen 1148 en 1213 de leiding van de ordl' kleurige tegelvloeren nog eens uitdrukkelijk \'erbood z, In 1205 en 1210 werden de abten van Pontigny en Beaubec (in Normandi~) vermaand van\I'ege het produeeren van tegels die niet met de soberheidsgeduchte van de orde in overeenstl'1l1111ing IYllTenl. Omstrl'eks 1200, zo blijkt uil de opeenvolgl'nde codificaties van de orderegels, zochten de CisteT(iënzers \'oor het eerst naar een soort uniforme tl'gelvloer. die geen aan-
I Opgro" jog j" d e HUY/lrmdr kcrk
leiding tot aanstoot gaf. Vooral in dl' loop \-an de dertiende eeuw ontstond zo een typisch Cisterciënzer tegelproduktie, waarbij figuratieve. religil'ule \'oorslellingl'n wl'fden vermeden. De vroegste voorbeelden van het toepas sen van tegels in C istercil'n~er kloosters daterl'n uit de tweede hel ft van de twaalfde eeuw: het zijn mozalekpatronen van verschillend gekleurde, vel'l hoekigl' legels 4• Tegrlpatronen van deze groep zijn voornamel ijk in Frankrijk en Engeland gevonden, ond('r andere in No rmandii' en Poitou s. Van een karakteristieke en exclusieve Cistl'rciën~er tegl'lstijl kan voor het eersi sinds 1190 worden gesproken. In en rond Citeaux, het moederklooster van de orde in Bourgondië. zijn goede voorbeelden aangetroffen van zware vierkante of langwerpige tegels, waarin door inkrassing of stempeling met een houten mal eenvoudige lineaÎ rl', gl'ometrische of florale patronen ~ijn aangebracht. Deze tegels zijn ~o nder uitzonde-
YO"
A
I'.no,
fing geglazuurd in de kleuren donkerbruin, zwart of donkergroen. Opmerk,,lijk genoeg kom en lichte kleuren nil."l voor. Waarschijnlijk was het daarom nil't ZOlee r de rijkdom van de dcroratie als wel de polychromie van de tegels. waartegen de ge noemdl' ord('Teg~'ls wa:trschuwden. Veelkleurigheid was namelijk evenzeer afwezig in de raanl\'ullingen van grisailk glólS I."n in de muurdeeoraties. Na 1240 koml'n geen ordestatuten meer voor, waarin een of andere vo rm van tegelvloer werd verboden. Men lIlag aannemel1, d'lt inmiddels ten standaard vloer1)'j>C binnen de orde ingang had gevonden, wat het ontwikkelen vóln nieuwe typen overigens nil't heert belet", In de loop van de dertiende eeuw werden de reliëfpatronl'n gedetailleerder en gevarieerder, wals een grote groep Engelse tegels van versçhil1endl' herkomst demonstrecrt 7. Naasl di\'ersc Iypen met min of mCt.'f zelfstandigç florall' motieven komen \I-apenschilden. j1er/f5-lIe-lis ( Franse
L,~, "'.ut. C. van der Ik,M.. ,·o. Ih·rvorond. kor~ I. Ad".rd: ziel.nu.1 v,,,. her CiSlerciln!."r lIQ",I.,. S!._Ik",~"t'. a,a",,,#," Kcrl"", \'lltll'l9t) 81·111>, Ca!. Aken. Di~ Zj'lrrzi.."S<'I". Orr/rtl!lcbf'n ;:wrschr~ /dml ",,,/ \\'j,klit/,lmllüukn, (980) 53t; Chris!opher Norron. 'Early Cisrrrei.n lilcl'.vrmrrl1S·, on: Chn$IOl'h
-....
]
NI'rlfln, ·Til. ",v.....ms', BO.
~
td., 129, 23L. Id .. HJ.
S 6 7
td.,2J6. [d .. 2-40·H3.
5
tale vloerratroon functioneren. Bovendien komen gdeidelijk ook lichtere glazuurkleuren voor, in het bijzonder okerged en groen.
Het patroon De tegelvloer die in Aduard is gevonden sluit goed aan bij deze internationale ontwikkeling. Het patroon van de vloer bestaat uit vier cirkels van donker geglawurde tegels die in een overhoeks vie rkant zijn geplaatst (afb. 2). In aansluiting op dit virrkant is ~n ' herkruist lotha-
lelies), leeu\\'rn, draken en doorlopende bladr.mken voor. De maal is m~stal circa 20 x 20 cm. In het algrmccn kan men zeggen dat er in de dertirnde eeuw een te ndens naar ml'<.'r zelfstandige patronen l}Cf tegel is te bespeuren, Z003t de te-
rings kruis' van lichte tegels aangebracht. Twee donkere tesellxanen, evenwijdig aan de k nste-as van het gl'bouw, I'erdden de vloc r in drie stroken. De centrall' strook, \~aarin zich het overhoeks vierkant en hi:! kruis bevinden is opgevuld meI ongeglawurde plavuizen in overhoeks ,·erband. De twee buitenste ~trok<.'n zijn voorLÎrn van in keperverband geplaatste ongegla"ZUurde rcrhthoekige plavuizen. In tweeërlei zin wordt de architec tu ur 1',111 het gebouw door dit patroon versterkt. Enerlijds gebeurt dit op forrllele wij1.c.- doordat het vloc rpatroon de ruimtr geleedt, ande~iÎds draagt de lt-gdl'loer bij tOl de sacrale bestemming van het gebouw. Dl' verdeling van de vlorr in drie stroh'n beantwoordt aan de traditionele
gris niet langer ondergeschikt aan het to-
driedeling van C istercit' n ~rr Ûrkrnzalcn".
2 Sdlrm" "'111 .It ' ..gd ~lorr ill .Ir Hervor"ult /crrk ,',,,, Adullrtl.
De vier cirkds markeerden oorspronkelijk het midden van het gebouw. ter hoogte van de vijfde truvee vanaf het Weliten , en boden mogelijk plaats aan een allanr of kruis, Hel hierop aansluitend Lotharings kruis bevond zich, vóór dr her~ plaabing van de l'lorr 111 de jaren twintig, Ier hoogte Ydn de ~rl'ende tnlvee, en gaf misschien cvenl-..:ns do.' plaats \'an ~n altaar aan dat dan ten oosten hiervan WJ) gesituerrd. Door de vl'rplaatsing van dr trgelvloer is dele sacrale zingeving e.:hter grotendC('ls verloren gl'gJan. Omdat tOl voor kon niet g<.'hed duidelijk was wat de oorspronkelijke betekenis van het gebouw binnen het kloostercomp!ex is geWt'Cst, leverde het Lotharings kruis in de vloer l'Cn waardrvolle a:Hlwijring met beo trl'kking tot de originell' functie: h<1 gcbouw had - tenminste ged~ltelijk sacrale Destemming. Te l.al11,en met dt ligging trn opzichte van de nu I'erdwenen kloosterhof en abdijkerk duidde dit as-
cr"
p·ect op ern oorspronkelijke bestemming van het gebouw als zirh'nzaal voor de (unl'crsen 9 .
Tegeltypen Binnen het algemene vlorrpatroon zijn in hel cirkdvormi g s.:gment en in de ewnwijdige legelbanen re1iHtegds toegepast. dil' een grotr l'er!>Cheidenhcid aan motie-
J, 4, S Drlnih vlltl ti .. legel,'loer illil .. Hervormt/ .. kerk vn" A,llUlTtI: "rir VI'" tie ,'irr .·irrklllrtclI
.'.w elk " ..g"" grglllzllllff/e Itge/J dit
i" de órkels :ij" geplllll lU (,'ug. ofb. 2),
6 ell 7 Getlee/ltll VIII! ,Je J/rob" bll" ,ltl."geb i n ,I.. ' ..ge/v/ou ill .Ir HervormtI .. kcrk
"11" At/u/lril.
H Zit: M. Aubrr1. /'lIrrJ"'Mu" nllrm.-"",,~" F"mu {I'''IJ, 1\l47~ lSO·tS}. Ik dn.dc:hng.."n de v\ooior ''''n do: :
ddc-n """ s;ocn..al-p.ob,on """,kIe" hrt _=1 ~1 kwam 101 UIU"1l In ' ofkru .. In hrt mo.\.kd Y;\" d. ruimt. (OuU"LI"". C'I •• tu), ofulfs ..-.n """ _!'"'Ie ""pd.
'"lI"""
6
ven bezitten. De tegcl~ sluiten aan bij hct \OO Tt dat in hrcl Europa in Cisterciënzer kloosters na het ('e r~te kwart van de dertiende eeuw werd toegepast. Ze zijn voorzien "an een ged, donkerblauw of hruin loodglazuur. Vijftien verschillende, in een mal Sl-tlrukte rcliëfpatronen zijn ,1.1(\getrofTl'n, waaronder ook halve tegels (7ie alb. 3-7 en 14 j ll). De ran~hikking van de typen in de "loer is meI betrekking 101 de motieven vobtrekl willekeurig. De rrliêfkgels lI1eh.'n allt, gemiddeld 15 x 15 cm, de ongedcrorcerde plavuizen zijn groler (ci rca 18 x 18cml, terwijl de halve rcliëftegcls gemiddeld 18 x 8 cm grool zijn. De dikte '"an de Iegeis, voorLOvcr kon worden \'aslgl'slcld, varieert van 6,5 tOl 8.5 Cill. Hel merendeel van de decoralit'S belreft varialk'S op een beperkl reperloire van cirkell'ormen en diagonalen binnt'n hel I'ierkunt van de legel. De molirven zijn, ffit'1 uitzondering I'an de drie bJndlegels en drie vierkant .. IegeIs (afb. 14, typen I. 7 en 9), volledig autonoom. Or decoralil'"SChenl
-
draaien diagonaal gepl,latste bladeren rondom een klein rozel en is dl' comhinat;': veel subtieler. De eenvoudige schema's van dl' tegdlypen 1-3 zijn "erwant aan oudere Cisterciënzer produkten in incrustatietechniek; mogelijk vertegenwoordigen ze ren o\'crg,mgsf~se in de tegelproouktie. !Jij de aanleg "Jn een toilet in het voorpon~~1 VJn dl' kerk kwam aan hel eind '"all de jaren zel'entig SlortatVal uit een oude, gedempte pUI tevoorschijn I I. Hierin bevonden zich ook diverse fragmenten van geglazuurde tegels, die ongetwijfrld uit dl' oude Cistercii:nzer zieken?...al slammen. Naast exrmplaren van de legelt}'Pen 3, 5, 9 en 12 en t'e n grote gde tegel met ern vierkanl patroon dal ook in een van de ro nde nissen in de kerk voorkomt (cf. afb. 13. tegd linksbol'en), omvatte de vondst vier IegeIs die niet in de huidige kerkvlocr voorkomen. I-Iel betrdt een groengegl~wurde tegel met vier grole diagonaal gepl~atste bladeren, een gele bandtegel nlel twee c"enwijdige banen waarin een eikebladnll1k en een lopende blocmrank, een kleine legel meI de letter G in reliëf en teil slotte t't'n bandll'gc! mei drie evenwijdige banen waarvan opmerkelijk genoeg een idellliek exemplaar bij het FrÎl'SC Bcnooiklijner klooster Foswerd is gevonden (zie onder en afb. 8)1!.
8 Vj"r t(gt/frllg",e"te". li et bjj"" ",,/Ietijg .. fr"gment
/jnks,,"der i j ge"ondrll "P de tegenw""rdjge begrll"fpl""1$ ""11 hel d"rp AI/Ullrd ""n ,Ie grt'IIS 1'''" hcl """r"'l1/jge klooH"rterrÓII, ,Ie "",11"1' frngme",er, lij" gC"OIIIlell i" 1'1'11 "rorger,· plll i" de 1/1''''0 '111111' kerk ,'lW Ar/u',," Col/u/i, SI. BUII"rl/li s/,.,f, Ad/lllrt/.
Bij de aanleg van de nieuwbouwwijk WesIerham bij Aduard werden nog twee fragmelllell van t..gd-misbaksels gevonden. Omdat ter plaatse ook ander bakafval wrrJ gr\"onden is de \'Crondrrstelling grrechlvaardigd dat hier de k1ooster-lichelbakkerij was gesitueerd u . Beide (rag-
,
----
9 Twee frug",,,,,,,,,, VI'" o"Keg/"""'/rI/e legeb, wllllri" dl' nerf dc "",1 "og is Ir ~je n, g""olU/rll "P 1,,,, "oo ...",/ige k/oosru· urrt'iu ,',Ut Adllard. Col/u/ jr St. Bt,""rd"shof, AdUllrtl.
/0 BlllJdleg ..1 ilJ tlll lt"gdv/orr >'IW tie Her>,ormd .. kuk
1',U!
1"1111
AI/uurtl.
lil Hern," M. >'an ' A,t"w.! ~lo:o:~y"",m "a" de tid<'~11....1. 11 O. rcgds ," " .... rr YVflIhI """,,ndm ,j(1I In d~c"'I«tj( St. II<-rrunlUlhofl. Adu.ord. V.;"'nddijh m.-..tNt"n,. ' .. n d. htn I. t~ .... IC Adu.o.d. 1.\ Ot r"'&"'ffirrn """,,,lO.! .... lieh in de wllcct ... ~I. ~.ru,d","'"f Ic Adu.ml. ZI: I>tbbc-n ..,,, .... gt ...... n '.-.pcpr"","" door I1erm. M. V"an.tcn I~ N"".1/"",. FcwmlfflJ,krl. 0. N..... rla"dst M()"ul11cn,m \";I() Gn.;hirdrni. cn Kun .. I'I-G... wntu~. ['/81 ) Ijl en .11>.210. Ook hier .. de houmorr."l d. nlal ''''hll>a.r ,n M klei ,"
.n,.
7
10) - is ook gevonden op t('gels di .. waarschijnlijk afkomstit; zijn van het Friese Benediktijner klooster FoslYerd (bij Ferwerd)ls. Blijkb:w werd de produktie van dit soo rt tegels over een groot Noordnederlands areaal verspreid, misschien zelfs vanuit één cen traal klooster (Aduard ?). Een andl'fe mogelijkheid is da t rondr<'i· zende tegelbakkers bij versch illende kloosters actief lYar("n rn gedeel telijk V'Jn dezelfde mallen g(,'b ruik m;l~tktenI6. Bo-
11 Gr.dl!r1l<' Vil" r,'" slro"k '"",,/lc8el1 ju dl' Icgel .. /"". Wit! dl' f/,".~".mdc k .. rk "Il" A./",.rd.
mell1en zijn ongcglawurde en ongebruikte afdrukh'n in klei va11 L'en palmet molief, afkomstig ,'an dezelfde houten tl'gclmatrijs (afb. 9). Omdat de tt'gels nooit geb ruikt 'lijn, is het reliëfpatroon zeer scherp bewaard gebleven met allerlei details waaronder de nerfstrucluur van de matrijs! Q ua motief komen f.e globaal ov.. r«n mrt een 3antaltegcls in de rl'1:hte bant'n van dl' kerkvloer (.lib. 10). Trnslone brzit het Groni nger Museum een aan t
vendien blijkt hieruit, dat de toepassing zich niet beperkte to t dl' Cisterc;:iënzer o rdr. Van den Berg dateerde de genoemde I("gels uit 1'0SIYcrd in de dt'Ttie nde en vccniende eeulY, De overee nkomst tusse n de Aduarder handtegels (type 12 en afb. J 1) en een kleinere geglazuurde tt'gcl afkomstig van het Premonstratenzer klooster Mariënganrde bij l-IallulI1 is eve neens op m erkelijk, Ook deze tegel wordl doo r Va n den Berg in de w<'TIÎende eeuw gt'
1216 en 1228 v:tnui t het moederk looster Aduard werd t;cstichl l~! De hier gevQnden tegehypcn - tenminsle tien ,wschillende vierkame tegels e n drie SOOfl en bandtegels - zijn qua deco ra ti e k~nlkt e risticke Cisterciënzer produktell. Opval· lend IS hier de overeenkomst met tegels uit l: r.tl1Se en Engelse kloosters VDn de ordel ~. De motieven worden gevormd door heraldische dierfiguren, rozetvormen, geometri~che motieven l'n golvende I":ln -
ken, aangebrachl in een incrustJtielCch niek mN twee contrasterende kleikleuren. Gez ien de relatie tussen lhlow en Aduard lijkt dl' veronderstelling (lat de Ihlower tegels niet wezenlijk hebbrn afgewekl'n van de tegels die in hN moederklooster
werden geb ruikt niet selYa~lgd, Toch 'lijn e r vooral duidelijke verschillen op tt merken: de Ad\tarder tt'gels zijn re1iHlegels met over het algemeen gedet;lilleerder decoraties en ve rschilll'nde glazuurkleuren. De Ihlower IegeIs zijn ten dele op de plaa ts van de kloosterkerk gevonden, waar ze dus lYaarschijn lijk ooi t de kerkvloer vQrmden. Stett ner en \Veers dal~ ren deze tegels circa hond erd tot twee· honderdvijftig jaar na de stichting van het klooster (dus begin vcertiende tot zel fs in de vij ft iende l'euw). maar vl'rgclijking met de internalionale Cistl'rci~n· zer tegelproduktie wijst uit dat de [lilower incrustatie-tegels 7.eer wel uit de bouwtijd van de klooste rke rk (circa 1250·1300) kunnen dateren zo. Dit wordt nog bevestigd door ,"ergelijking ,-an deze legelgroep lIlet de tegels van Exmorra, die op omst reeks 1300 worden gedateerd. maar misschien nog cerder kunnen zijn ,"e rvaardigd. ZQlYeI l'en rozettl'gel als een herttl'gcl uil lh low zijn zeer vcnvan\ a~n twee plavuizen uit Exmorna ll , Tt'genover deze Ihlower tt'gels wlltn de Aduarder vloertegels - gezien hun verfijndere en technisch complexl're brokter (ingewikkelde e n detailrijke pat ronen en ve rschillende g!awurkleuren ) - vl't.'leer Olllst reeks 1300 ofwellieht nog iets la ter zijn geproduceerd. De Ihlower tegel. groep geeft misschien wel een goede indruk vn n het soort tegels d ilt in oudere gebouwen van het Aduarder kloo~ter, wa,lronder de abdij kerk. werd toegepast. DanTVlm zijn ech ter tot op heden geen sporen gevonden. Opgemerkl dienl nog dat bij de jongste o pgravi ngen te lhlow ook een aantal ~Il dere tegels is gevonden: ee n viertal geglazuurde reli/'ftegels die samen één mot ief ,"ormen. voon s een fragment van etn groengeglazuurde rcliëftcgcl met e<>n ill viere n gedeeld I'atroon, evc nals twee ~n dere geglazuurde reliëftegels met f(Sp«-
""t......
H CII. 'OuJGronil>g<'.Llnd·. /Julklln Nrorrl""lkMOtnfI' .... lkr"'.I,S'" &n.l. Tw«
"',,'*.
v~" Vn<'",I~"
,,'"
dc Nttlrffllll'lst
C..... XII (I 'lSS) 6_13. h,c' IJ. t1 V.n Iltn Berg, fnwmkmtk.1. IM>. Ifb. lil. 18 W"lfg.ong SchW>rl, ''''.eh'olng,s.ht Ume"lKhun~rn auf..km ("bnde ~ Zist0'f7.ie ...... -KlOiI." thlow', In: Rn F.w."M. 8n1r~:.. "m!ntSi~hm Vrrjius""S'" s...uI ''',,/ ""''''rgcK/u(/IIc. Abh,nJlungen und yo.t'Jg< xur Gdch'ehlc 05tf.iul.nd! LlX (197/11 102-1 IJ. hie' 110, 111 en Ilh. 10: 11<"1n.icll Steun ••. '1), .. IlIlowel' F!ie<m, V."IKh ein •• n~he,,,,, Ik>llmn",ng'. 0.'/"",/",,,/, Zá,~hri/, fl" ",,/,''', 1\';r,~lMji "'lil Vrrkd,r. 111 (198Ol 9·1); Arnold Weers. '!(IJhlcr dd ~Iilt d.hcbe Lul del:.lufn.hn ... in Û>efn..undl, 198'112, J5-4J. 11... ~I-4); "'o"on Room,""., 'A.ehio\os>«h< Unlersuchungt11 im Klau",.IICrnch de) Kb, .... Ihlo>.··, /;!.,. ~u> a,,1uoIogisch., Sieh,', on: K.rl ·E"'>I lI,th .. &- HalO \';10 Ltngtn (ed<.), O"I",.. k",,/, ..... h.. ""d Gr;",I...""r Klilrurt..",lsdmfi IAu.ieh, 1995) 2~1 -255, hier H~·249. 19 No.\"", 'Tik nu" figs. 29. IlO: Françoillluch.er, p;.. Zw""' ........"""., N(),"·IN", .. d.. Ii<"''''Q~' (lkrn, 19S7) 110, ZO RotIIITI<'f. '....dI.ooIogi5ch. Unl<'fW..., blluglcieh nli, dem m •• n K,,,:htnb;ou,t.,,,h,rC). \'~n d~ llerJ;, ,elFMotren" 26 (noot 12) kom, tot .J",elfde d.ee.;n~ St
p,\·."..
"·J,,..
_.dm
8
'ohm..,,·
-
,',w
tI~
Ad"urtf, met gcglllzJw rd .. tegels i" yirrf'uu'o rm. Foto omstrttks
IJ ROllde nis jll crll tier w/lmlen
/9.!0.
Ad" ",,/, ", c t );:rg/,jzlw rt/r , ..);:.-1$. I'al o omstue1t5 1920.
tievelijk .!en ' drJaÎl'nd' noraal patroon en een decor van concentrische cirkels met Iclie~ in de hOl'ken H . Qua maat en deco ratie zijn "erschillende van dl'ze Ihlower tegels nauw verwant ofzelis identiek aan de typen 8, Ó en 4 uit dr Aduardcr vloer. De vondstomstandighrden maken echteT niet duidelijk uit welk deel ''3n het [hlo· wer klooster ze afkomstig zijn.n Waar· so:hijnlijk stammen ~ uit een bOUlvfasc, die min of meer met de bouw van de zieken~aal te Aduard !k\111enviel. KorIOm, in tegenstelling tOl de genoemde Duit:.e auteurs ben ik van mening dat hel grootste deel \'an de [h!ower tl'geivondsl (namelijk de in incrustatie-techni<.'k uit gevoerde tegels) ouder is dan de relifftegels die uit Ihlowen Aduard bewaard zijn gebleven, Mu u rt e gel s Een Iwl.... de groep u'gels uit Ad uard is tot dusI'er alk'Cn door Peters in een publicatie uit 19]7 vermeld N. Het betreffen veTschillende geglazuurde reliHlegels, die in enkele ronde blindnissen als wanddeCt)· ratie zijn ingemetseld. Ze werden bij de restauratie van de kerk omstreeks 1916 ontdekt en gefotogrufeerd (a tb. 12, IJ). Deze Il-gels hebben een afwijkl'nde maat
(18 X 18 cm), o\'crcenkomend met die van de ongedc<:oreerde vloertegels en u onderscheiden zic h bovendien door andere patronen. Ze bevinden zich in een uitzonderlijk goede staal. In Un van de nisscn is met vicr tegels, enkek geglazuurde getorste staafprofielen en N'n ;!antal tegelfrJgmrnlen N'n vierpasvo rmige tracering aangebrac ht, d ie op t'en vloer nooit zou kunnen l ijn toegepa~t (.lib. 12). Deze tegels zijn uitgevoerd in hoogrelii'f en gemaakt door samenvoeging van verschillende voorgevormde onderdelen. Door het lachtgroene !oodglazuur ontstaat bij lichtval in de nis een glinstering, die de illusir van glas geeft. De andere ni~ is gevuld met vier tegels, die om en om ct'n golvend rJnkenpatroon of l'en kwadraat met cirkels en Franse lelies IC zien geven (a tb. 13). De nis is aan de randen opgevuld met vlocrtrgelfmgmenten ell rondom versierd met stukken van ren ge torst rondstaafp rofiel. De- tegels met het rankenpatToon zijn eigenlijk ook bandtegels, die ,'ermoedclijk ook elders in de Cistcrçî~ nzer architcctuur als vcrsieringsbanden in het binnenmuurwerk waren opgenomen, De ranken behoren tot de meest karakteristieke 1110tieven in het decoratie-repertoire,
~l
U .. rvarnr tl .. kt rk
,'/I"
D ate ring Gl'ûe n tegen de ac htergrond van de technische en stilistische ontwikkeling va n de Cisterciënzer tc-gclproduktie in Europa, moeten de Aduarder tegels vanaf de 1;1Ie dertiende eeuw worden ged atee rd, No rIOn vergeleek 7.c meI de tl-gelS, die gevonden zijn in het nonnenklooster Norlh Brrwick in Noo rd- Engela nd en bij het klooster Boxlcy, len oosten van Londen lS . De tc-gcls uit North Bcrwick, datere nd uit de tweede helft van de dertiendt.· eeuw, zijn echter aanzienlijk grover van reliëf dan de Aduarder u'gels, maar er zijn mOliefovereenkomsten. De veTW'Jntschap op dit punt geeft aa n hoc grOol dc \·erspreiding van het CisterciC'nzer dl'(oriJtie-repertoire in de dertiende eeuw was. Gezien het voorkomcn va n - in vergelijking met de meeste tcgels uit het doc hterklooster Ihlow - complexere decoraties (voorJI op de bandtcgdsl en gezien de overeenkomsten I11ct de als I'certiendeeeuws beschouwde Friese tegels uit Foswerd en Mariëngaarde, moet de Aduarder groep in iede r ge\'allaat in de dertien de of vroeg in de veertiende eeulY wo rden gedatcerd. Del.e datering sluit aa n bij de ontst:lanstijd van het gebouw: de kloos terkroniek, waarin de lotgevallen van het
kochmo<, 'A r,h~ol"gischc Unl~m"hungcn', .Ib. 21. W"" .., 'KliM"", .Ib, H, en IlJr~nrJng~r. 'O'tfrirs, .. he KIII'Il~ thlo".... product~n g<"Zitn. "nbtun vóór dc in<:r",.. tit-tq;th, Dit "m"lt cchtct nict n,ct mijn d.t«ing ''On Ik ""'ru!I.tit.tosd' h" bo .... n l, H IYtn'. ' Klósttr", 41 'l',cdt \On h,·tt vond<tplo. tstn. n,",Storkc~ ." In ttn go-blrd 60 ",ct ... 1<11 ZUtden ",'On
9
Aduardcr klooster wordrn beschrrl'en, vermeldt als bouwperiode van dr zieken/.aal van de conl'el"5Cn dr perioor 13051329:!h. Ml't dl,ze tegelvloer uit Aduard is ongetwijfeld dl' groot5te groep Noord nederlandS<.' middelCl'uw5C tegels i" 5illl bewaard gcblevcn. De IegeIs zijn niet alleen indicatid I'oor d ... hoge kwaliteit van het Cisterciênzer handwerk in ons land, ook leveren ze belangrijke aJnwijzi ngen \'oor ct'n Jx>ter begri p van de bouw- en gehrui ksgcsch iedenis van de Aduarde r kerk als zieke rwaal van hl'l klooster.
O I'Cf dl' schrijwT
Veml1ll1'oordi"s iIIuslmlles
Drs. p,e. \':I n der Heiden ( 1958), Van Blankt'nburgstraat 9, 251 7 Xl 's-Gra\'e nhage, heeft sinds 1989, na locn studie kunstge.schiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen (mei specialis.ltie archi tcctuurgeschiedenis), een bun.'au voor bouwhistorisch onderrock. Zij vocrt zowel gericht bouwhistorisch onderl.Oek uit als 3Tchiefondenock op ct'n breed kunst· historisch gebird . In GrO/JÎlIger Kerkt·" (septemocr 19<J l ) publicrerde zij uver de ident ificatie va n de Hrrvormdr kerk van Aduard ,Ib 1ieke m aal van de cu nversen.
P.B. Kramrr, Groningen: I, 12, 13. LW. Barnr\'rld, Gro ningen: 2. r-Icvr. P.e. van der Hriden, 's-Gral'enha· ge: 14. lan Hovinga, Zuidlarrn: alll' overige fo10's.
De pu bliC3 tie \'a n ' De middclccul\iof tegelvlOl'r van Adua rd ' en 'Aduard en het Rijksmuseum' is mogelijk ~emJakl door: • Gemeente Zuidho rn • Herberg O nd er de linden, AdlWd,
•
/4
O~l'~ûrlr l
VI'" dl bdarlgrijblf Ifgdl}'pl'II i rr dl' vlOl'r v,,,, ,Ir Htrvorm dr kuk VI'" ""lllord.
210 ZO<' vuur «n u,r "OoC.i~ bcsrr~k,"& '.11 cku km ni..!: R. PMI, '11., Sim Ikrnar,j;~Ioo;IC' 1< A.d uard. f..,n< b'ld .." lot de gnchi..d
\0
