De mensen van de strokarton Projectplan
De mensen van de strokarton Projectplan
Museumhuis Groningen Organisatiebureau Geert Lameris Akkerstraat 99a 9717 KZ Groningen 050 5 777 858
[email protected]
2
Voormalig strokartonfabriek De Toekomst
Tientallen jaren lang, langs de snelweg naar Oost-Groningen, stond bij Scheemda het steeds verder afbrokkelende gebouw van De Toekomst, als symbool van de teloorgang van de Groninger strokartonindustrie. Tot het moment dat er, enkele jaren geleden, steigers worden neergezet, borden worden geplaatst en bouwvakkers aan de slag gaan met de restauratie: het herstel van De Toekomst. Vanaf dat moment wordt het gebouw met haar bijzondere architectuur opnieuw een symbool, maar nu als monument van een eeuwenoude geschiedenis van een bijzondere agrarische industrie, de verwerking van stro tot karton. In het verleden waren in Groningen overal fabrieken waar boeren het initiatief namen voor de industriële verwerking van hun agrarische producten. Bijna elk dorp of plaats had wel een strokarton-, aardappelmeel- of melkfabriek. Nu vind je ze nauwelijks meer terug. Soms zijn ze helemaal verdwenen, of zijn de fabrieken samengeklonterd tot enkele grote vestigingen. De polders, kanalen en wijken helpen ons de geschiedenis van de agrarische industrie te herinneren. En natuurlijk zijn er nog grote boerderijen in de polders die aantonen dat daar vroeger veel geld werd verdiend en dat daar de oprichters woonden en werkten van de agrarische industrie van de vorige eeuw. De gerestaureerde fabriek De Toekomst bij Scheemdermeer wordt het symbool van de agrarische industrie in Groningen. Met een naam zoals veel fabrieken van vroeger, vol van idealen, saamhorigheid en vertrouwen in de toekomst. Daarom is het zo belangrijk dat dit gebouw wordt gerestaureerd, in ere wordt hersteld en ons steeds herinnert aan de geschiedenis van Groningen met honderd jaar strokarton. Terug naar de toekomst
In samenwerking met Cultuur Historisch Centrum Oldambt nam Organisatiebureau Geert Lameris het initiatief voor het project Terug naar de toekomst, om te onderzoeken op welke wijze de geschiedenis van deze fabriek en de mensen van de strokarton op een nieuwe manier vastgelegd en gepresenteerd kan worden. Terug naar de toekomst was mogelijk dankzij een subsidie van J.B. Scholtenfonds als onderdeel van ‘De Stichting Oude Groninger Kerken in Beweging’. Al snel werd het project een succes met talrijke presentaties op open dagen waar vele tientallen mensen zich meldden om mee te werken aan het op een nieuwe wijze vertellen van de geschiedenis. Dit zijn niet alleen direct betrokkenen van De Toekomst, maar ook veel mensen die bij andere strokartonfabrieken werkten of familie zijn van vroegere eigenaren. Zo ontstond een groeiend aantal 3
betrokkenen van De Toekomst en andere strokartonbedrijven. Van vroegere werknemers tot directeuren, van nog levende personen uit de strokarton tot kinderen en kleinkinderen daarvan, van vroegere boeren tot toeleveringsbedrijven en van vrouwen uit de laboratoria tot verzamelaars van foto’s en films. De gesprekken met hen waren bijzonder; ieder vertelde zijn of haar eigen verhaal, vol met emoties. Over blijdschap, omdat werken in de fabriek meer zekerheid bood dan het bestaan als landarbeider. Maar ook over verdriet, omdat De Toekomst niet genoeg winst maakte om te kunnen blijven bestaan. Enkele zonen van vroegere werknemers en boereneigenaren vertelden over de pijn van hun vaders om de sluiting van het bedrijf. Uiteindelijk leverde dit een schat aan materiaal op. Met voorwerpen als een gouden horloge van een vroegere werknemer voor het 50 jaar in dienst zijn bij De Toekomst en personeelsoverzichten waaruit bleek dat meer werknemers langer dan 50 jaar bij de fabriek werkten. Er kwamen andere voorwerpen op tafel, zoals de stoomfluit die werd gebruikt om de wisseling van de ploegen in te luiden. We kregen uniek beeldmateriaal, zoals een film over de boerderij van de familie van Dockum uit 1949 met daarin een compleet beeldverhaal over De Toekomst. Het Dagblad van het Noorden besteedde in een paginagroot artikel aandacht aan het project, terwijl in de streekpers in Oost-Groningen met regelmaat artikelen stonden over Terug naar de toekomst. Nog belangrijker was de grote interesse voor het project met een adressenlijst van nu al meer dan honderd geïnteresseerden; en dat in nog geen halfjaar tijd. Bijzonder was de behoefte bij velen om niet alleen de geschiedenis van De Toekomst te vertellen, maar de wens dat de gehele strokartonindustrie aandacht krijgt. De strokarton blijkt nog steeds volop in het geheugen van Groningen aanwezig te zijn. Zo werden niet alleen de contouren zichtbaar om in 2011, het jaar van de feestelijke oplevering van De Toekomst, de geschiedenis van deze fabriek te laten zien, maar rees eveneens het idee dit moment te benutten om de gehele geschiedenis van de strokarton te tonen. Op een nieuwe wijze, waarmee zowel de verhalen van de mensen verteld en getoond worden, als met nieuwe digitale technieken, om Groningen aan haar buitenwereld te presenteren. We beginnen met het rapport uit 1868 van een commissie van de afdeling Beerta van het Genootschap ter Bevordering der Nijverheid over de verwerking van stro en eindigen een eeuw later wanneer De Toekomst in 1968 wordt gesloten. Zo belichten we een stormachtige industriële ontwikkeling aan het einde van de 19e eeuw en ontdekken we dat het bijna onvermijdelijk was dat de verwerking van stro tot karton tot haar einde moest komen, en plaats moest maken voor nieuwe industrieën. 4
De maand van de toekomst
De feestelijk oplevering van de restauratie van De Toekomst en De maand van De Toekomst in maart/april 2011 is het ideale moment om de eerste resultaten te presenteren én om een nieuwe campagne te introduceren over de betekenis van de strokartonindustrie in Groningen. Dat gebeurt met de tentoonstelling Terug naar de toekomst in combinatie met de theatervoorstelling van Stichting Peerd Herstel van De Toekomst. Naar verwachting zullen vanaf eind maart tot half april duizenden mensen de theatervoorstelling en tentoonstelling bezoeken. Tijdens de voorstelling Herstel van De Toekomst worden de bezoekers door het oude gedeelte van de fabriek geleid, door het ketelhuis, machinekamer en transmissieruimte; het zijn de vertrekken waar de geschiedenis van De Toekomst nog het beste is te zien. De tentoonstelling begint in de hal waar vroeger de kartonnage was, en die nu dienst doet als foyer van de theatervoorstelling. Hier geven we informatie over De Toekomst en het productieproces van strokarton. Vervolgens geven we een globaal beeld van de tweede helft van de 19e eeuw met haar industriële revolutie1, het begin van de strokarton- en aardappelmeelindustrie en van tal van andere initiatieven in Groningen. De start van economische groei en vooruitgang in Groningen. De gezichten van de toekomst
Het belangrijkste deel van de tentoonstelling, nog wel in dezelfde hal, is een door Maria Koijck ontworpen expositieruimte met daarin de Gezichten van de toekomst. In dit deel van de expositie vormen foto’s en films over vroegere betrokkenen van De Toekomst het begin van persoonlijke verhalen over het leven ten tijde van de strokartonfabriek. De tot nu toe verkregen informatie wordt uitgebreid dankzij bijeenkomsten die in februari van dit jaar worden belegd bij Cultuur Historisch Centrum in Winschoten en in de bibliotheek van Scheemda2. Dankzij een informatiecampagne in Oost-Groningen hopen we nog meer materiaal over De Toekomst te verzamelen. Hiermee hopen we een fundament te bouwen voor het verhaal van de mensen in Groningen in die periode van 100 jaar strokarton. De tentoonstelling blijft geopend tot en met tweede paasdag, zodat veel mensen kennis kunnen maken met de verhalen over het werken en leven in De Toekomst.
1
In dit kader is het boek De duizelingwekkende jaren van Philip Blom interessant
2
Vanzelfsprekend vindt overleg plaats met Veenkoloniaal Museum
5
Tentoonstellingsbrochure Zoals het er nu naar uitziet leveren de foto’s en de daarbij behorende verhalen materiaal op voor een boek Gezichten van de toekomst. Dit boek wordt tijdens De maand van De Toekomst ter verkoop aangeboden. Deze brochure is een aanvulling op de informatie die wordt aangeboden bij de tentoonstelling. Waar de tentoonstelling het verhaal van De Toekomst zal vertellen aan de hand van foto’s en films, geeft deze brochure achtergrondinformatie over het gezinsleven en de leefomstandigheden van de arbeiders en de boeren. Nieuwe informatie over mensen van de strokarton
De Maand van De Toekomst is een ideale maand om nieuwe informatie te verzamelen en mensen te interesseren voor de geschiedenis van de strokarton, niet alleen in het Oldambt en veenkoloniën, maar in de hele provincie Groningen. Daarom nodigen we de bezoekers van de tentoonstelling Terug naar de toekomst uit om materiaal, foto’s en verhalen van de geschiedenis van de andere strokartonfabrieken mee naar De Toekomst te nemen. Met dit materiaal leggen we de basis voor een vervolg van Terug naar de toekomst met het op een vergelijkbare manier in kaart brengen van de geschiedenis van de strokarton, De mensen van de strokarton. Daarom is er tijdens de tentoonstelling gelegenheid voor betrokkenen bij De Toekomst en andere strokartonfabrieken, om foto’s te laten scannen en informatie te geven over de strokartonindustrie in Groningen. Website
Het materiaal van de tentoonstelling Terug naar de toekomst is een goede basis voor de nieuwe website terugnaardetoekomst.nl van Cultuur Historisch Centrum Oldambt, als opmaat naar een digitaal museum van dit centrum. Hiermee wordt verder gewerkt met het verzamelen van foto’s, verhalen, afbeeldingen en ander materiaal over de strokarton, de landbouw, industrie en dienstverlening in het Oldambt. Er komt een speciaal hoofdstuk gewijd aan Winschoten, dat als stad in Oost-Groningen een aanzuigende werking had op de plattelandsbevolking. Zo groeit Gezichten van de toekomst uit tot het project De mensen van de strokarton, met foto’s en verhalen van alle strokartonfabrieken in de provincie Groningen. Studenten van opleidingen van kunst tot communicatie en geschiedenis worden benaderd hierin een rol te spelen. De samenwerking met bibliotheken en historische verenigingen wordt geïntensiveerd, zodat met deze nieuwe website een impuls wordt gegeven aan nieuwe verhalen over de roemruchte geschiedenis van het Oldambt en Oost Groningen. In samenwerking met Groninger Forum wordt het materiaal geschikt gemaakt voor de vernieuwde opzet van HetverhaalvanGroningen.nl. 6
Vervolgtentoonstellingen
Het materiaal van de tentoonstelling Terug naar de toekomst blijft na De Maand van De Toekomst beschikbaar als tentoonstellingsmateriaal. Het wordt onderdeel van de activiteiten van Cultuur Historisch Centrum Oldambt en Museumhuis Groningen. Het materiaal wordt ingezet voor de fysieke presentatiepunten van Museumhuis in het Oldambt, en is goed illustratiemateriaal voor lessen en lezingen bij onderwijs en bibliotheken. Al in de voorbereiding van De Maand van De Toekomst worden contacten gelegd met verzorgingstehuizen. De geschiedenis van strokarton is voor de oude inwoners van Groningen en de bewoners van verzorgingstehuizen niet alleen interessant, maar ook van betekenis voor hun welzijn. Terug naar de toekomst sluit mooi aan bij de landelijke discussie over erfgoed en maatschappij, erfgoed en gezondheid. Een boek over De mensen van de strokarton
Frank Westerman schreef De graanrepubliek en koppelde persoonlijke verhalen aan de geschiedenis van het Oldambt. We zijn nu in overleg met Uitgeverij Passage over de vraag of het mogelijk is een boek te maken, en of we een auteur kunnen vinden die de persoonlijke verhalen van de mensen van de strokarton, met alle bijbehorende emoties, kan vertellen. Met de komst van deze agrarische industrie is Oost-Groningen enorm veranderd. Wat heeft dit gedaan met de bewoners van dit gebied, hoe kijken de mensen daar nu op terug? Met dan ook de vraag, wat heeft dit voor de inwoners van Groningen betekend? De industrie heeft welvaart gebracht, maar heeft het de verschillen tussen arm en rijk kleiner of groter gemaakt? De mensen met hun verhalen, films en foto’s zijn een belangrijke bron voor de beantwoording van deze vragen. Over hen zal het boek moeten gaan, over de geschiedenis van mensen in Groningen, met al hun lief en leed. Zo kan een nieuwe, nog niet gekende kijk op de inwoners van Groningen worden onthuld. Lesmateriaal
We hebben niet de pretentie nieuw lesmateriaal te ontwikkelen. Toch mogen we ervan uitgaan, dat het verzamelde en nog te verzamelen materiaal een goede basis is voor educatieve doeltellingen. Het lesmateriaal kan vakoverstijgend ingezet worden, maar kan ook afzonderlijk worden betrokken bij vakken als geschiedenis, informatica, Nederlands en maatschappijleer. Met name het ontdekken van de geschiedenis met verhalen van volwassenen over het leven van hun vroegere ouders en andere familieleden, is een goed uitgangspunt om historisch inzicht te krijgen.
7
Strokartonmuseum
Het gedeelte van de fabriek met het ketelhuis, machinekamer, transmissieruimte en de ruimte van de bolkokers, leent zich goed voor een klein strokartonmuseum. We zijn in overleg met de toekomstige eigenaren van De Toekomst om een plan te maken voor een permanent informatiecentrum over De Toekomst en de strokartonindustrie in Groningen. Daarbij kan gebruik worden gemaakt van het ontwikkelde tentoonstellingsmateriaal. Strokartonapp
Nog belangrijker wordt de toepassing van het verkregen beeldmateriaal, informatie en verhalen wanneer we deze geschikt maken voor applicaties met ‘Augmented Reality’, de toegevoegde realiteit. Het betreft hier een nieuwe mogelijkheid voor iPhone en Android telefoons, waarbij de locatie via GPS wordt gedetecteerd en vervolgens gekoppeld wordt aan de eigen internetinformatie. De bezoekers van onze provincie kunnen deze informatie letterlijk ter plekke opvragen. We gebruiken daarvoor bestaande, of maken nieuwe routes, langs de vaarwegen, door het landschap en dorpen met daarin de fabrieken en andere gebouwen die op de een of andere manier een rol speelden bij de geschiedenis van de strokarton. Al deze fysieke punten worden digitaal gekoppeld aan beeld- en geluidsmateriaal en de verhalen van de mensen die we van hen hebben gekregen. Zo wordt de geschiedenis weer springlevend en leven we mee met het verhaal van de mensen in Groningen. Deze nieuwe strokartonapp wordt in samenwerking met Groninger Forum ontwikkeld en betrokken bij de vernieuwde opzet van hetverhaalvangroningen.nl. Daarnaast vindt overleg plaats met Marketing Groningen, gemeente Oldambt en commerciële partners die alle belang hebben bij het verder ontwikkelen van het cultuurtoeristisch klimaat van Oost-Groningen. De mensen van de strokarton
Langzaam maar zeker wordt duidelijk dat niet alleen in Oost-Groningen de strokartonindustrie belangrijk was, maar de gehele provincie Groningen erbij betrokken was. Met ook fabrieken ten westen van de stad Groningen, De Halm Hoogkerk en de Erica II in Oostwold. We willen de geschiedenis vertellen aan de hand van persoonlijke verhalen bij foto’s en films van mensen, gebouwen en voorwerpen. Om deze geschiedenis voor de buitenwereld, inwoners van Groningen en cultuurtoeristen toegankelijk te maken, maken we een stevig kader met daarvoor de volgende indeling: 8
1.
Het water
Het lijkt zo vanzelfsprekend, Nederland als deltaland, maar zonder het water was er geen strokartonindustrie geweest. Zonder water waren er geen boeren geweest die het initiatief namen voor deze agrarische industrie. Bij de strokartonindustrie speelde het water op alle terreinen een essentiële rol. Voor het boerenbedrijf als grondstof, bij de strokartonindustrie om het strohaksel met kalk te koken. Maar ook voor de aandrijving van de machines in de fabriek; de strokartonindustrie ontstond in het tijdperk van de stoommachines. Bovendien was de infrastructuur van kanalen en wijken, ontstaan als gevolg van de veenwinning, een belangrijke factor voor het ontstaan van deze agrarische industrietak. Zo kon het stro aangevoerd en het karton worden afgevoerd en had elke fabriek zijn eigen watervoorziening. Niet voor niets kenden de veenkoloniën zoveel strokartonfabrieken. Om deze geschiedenis te vertellen maken we de verbinding met het project Het water verbindt: integrale presentaties in het Oldambt en Fivelingo met fiets- en vaarroutes en de presentatie in het Stoomgemaal Winschoten. De fysieke presentatiematerialen, website en de ‘apps’ voor mobiele telefoons spelen daarbij een belangrijke rol. Zo kan de betekenis van water voor het landschap benadrukt worden. 2.
Het landschap
Zonder enige kennis van het landschap ervaren veel mensen het Groninger landschap als plat, waar je de horizon kunt zien. Maar, met enige kennis wordt het landschap rijker, zie je waar het water ooit was en er nu vruchtbare polders zijn, waar de hogere zandgrond leven mogelijk maakte en waar, voordat het veen werd afgestoken, Groningen vooral moeras was. En alweer bieden de verhalen van de mensen uit de strokarton aanknopingspunten om het landschap te kunnen lezen. We gebruiken daarvoor de ontwikkelde presentatiematerialen, website en apps voor mobiele telefoons. Ook hier is de eerder genoemde verbinding van belang met het project Water verbindt met fietstochten langs boerderijen, met het onlangs door het Waddenfonds gehonoreerde Kiek over Diek, en samenwerking met Stichting Landschap Oldambt, Veenkoloniaal Museum en Stichting 400 Jaar veenkoloniën. Met hen bespreken we welke punten in het landschap onderdeel worden van de strokartonapp, zodat het Groninger landschap op een nieuwe manier wordt ontsloten en getoond als een gebied met rijke geschiedenis. 3.
De gebouwen
Vanzelfsprekend speelt de gerestaureerde fabriek De Toekomst hier een centrale rol. Maar wie weet dat in het Westerkwartier in Oostwold ook een strokartonfabriek stond? Ook hier laten we de geschiedenis van de strokartonfabrieken zien aan de hand van de verzamelde foto’s en verhalen van 9
mensen die ooit betrokken waren bij de strokarton in Groningen. Maar, het zijn niet alleen fabrieken die aandacht krijgen. Minstens zo interessant zijn de gebouwen van de agrarische ondernemers en de huizen waar de werknemers van de strokarton vroeger woonden. Zo staan vlakbij De Toekomst in Scheemda kleine huisjes waar vroeger complete gezinnen met veel kinderen woonden. In het Oldambt en de Veenkoloniën zijn prachtige boerderijen van de boeren die destijds agrarische ondernemers waren met veel personeel in dienst. Dat de vrouwen van de boeren minder boerin en meer echtgenotes waren van die ondernemers zal in de verhalen over de geschiedenis van de boerenbedrijven duidelijk worden. De aandacht voor de oude boerderijen sluit goed aan bij het net door Waddenfonds gehonoreerde project Boerderijen aan de Waddenkust en Water verbindt. Boeiend zijn de gebouwen buiten de directe omgeving van de strokartonindustrie, maar ook die daar op enige afstand nauw mee verbonden zijn. Zoals de Korenbeurs en de prachtige villa’s in het zuiden van de stad Groningen die ondernemers in deze provinciehoofdstad lieten bouwen. Maar ook gebouwen in Winschoten als Hotel der Nederlanden, zijn herinneringen aan het verleden van de strokartonindustrie. Ook hier geldt dat een overzicht wordt gemaakt van de gebouwen die het waard zijn opgenomen te worden in de strokartonapp. Zo groeit Terug naar de toekomst steeds verder van Oost-Groningen naar de hele provincie en wordt optimaal gebruik gemaakt van nieuwe digitale technieken. De gebouwen vertellen het verhaal van de geschiedenis van de strokarton. Bezoekers van Groningen krijgen zo de mogelijkheid het landschap en de bebouwing ervan te begrijpen. 4.
De namen
De strokartonindustrie en haar ontstaan in de 19e – eeuw is nauw verbonden met andere bedrijven waarmee samenwerking van belang was. Niet voor niets werden de bedrijven in die tijd van namen voorzien die idealen verwoordden; De Toekomst, De Vrijheid, De Eendracht, Gemeenschappelijk Energie Maakt Bloeiende Ondernemingen (Gembo Winschoten). Soms werd teruggegrepen op de klassieken, Ceres, of op de betekenis van de export, Britannia en Albion. En, natuurlijk werden ook belangrijke personen, grondleggers of financiers in de naamgeving betrokken, Free & Co, W.A. Scholten. Met soms wat minder prozaïsche namen als De Halm of De Dollard. Maar ook deze namen hadden betekenis. Vooral boeiend zijn de bedrijven die voordeel hadden van die welvarende strokartonindustrie, zoals de Gembo in Winschoten, leverancier van waterglas en transportbedrijven en scheepswerven. Daarmee maken we een opening naar het Scheepvaartmuseum en Historische Scheepswerf Wolthuis in Hoogezand-Sappemeer als symbool van de bloeiende scheepsbouw in Groningen.
10
Tot slot
De restauratie van De Toekomst krijgt steeds meer betekenis. Dit markante gebouw op de route naar Duitsland was vanaf het begin van haar bestaan van internationale betekenis. De strokartonindustrie kon groeien, omdat de agrarische ondernemers zich internationaal oriënteerden en gebruik maakten van de kennis in het buitenland, zoals buurland Duitsland. Het specifieke product, karton van stro, was gedurende vele tientallen jaren een belangrijk Gronings exportproduct. Groningen was ruim honderd jaar symbool van deze bijzondere agrarische industrie. Juist daarom is het zo zeer de moeite waard om die geschiedenis opnieuw te verbinden met technologische vooruitgang en het ‘over de grenzen heenkijken’. Daarom zal bij het tentoonstellen van deze geschiedenis zo uitdrukkelijk gebruik gemaakt worden van de nieuwe digitale mogelijkheden met internet en applicaties voor mobiele telefonie. Waarmee we de persoonlijke geschiedenis van vernieuwende en hardwerkende inwoners van Groningen aan de buitenwereld laten zien en horen. Groningers, zijn dat die mensen van de strokarton? ©Geert Lameris, Museumhuis Groningen, 19 januari 2011
11
Overzicht begrote uitgaven
1. 2. 3 4. 5.
start campagne 'de mensen van de strokarton' de mensen van de strokarton website strokartonapp strokartonmuseum subtotaal excl. 19 % BTW Totaal incl. 19 % BTW
35.000 48.000 4.500 25.000 P.M. huidige koper heeft ambities voor stroka 112.500 133.875
Stand van zaken inkomsten op 28 november 2011
1.
Presentatiebudget
2.
Eigen bijdragen
4.
Fondsen
5.
strokartongemeenten
Totaal
77.828
5.547
36.000
11.750
131.125
12
