De machinemens in de medische geschiedenis en in de huidige medische praktijk Nel van den Haak Filosofisch Café Hoogeveen 28 oktober 2014
Aandachtspunten: • Wat zijn metaforen? • De machinemens in de historische geneeskunde. • De machinemens en wetenschappelijke vooruitgang. • Verhouding lichaam — geest. • Machine, natuur – cultuur, inclusief maakbaarheid. • De spanningen die de metafoor machinemens oproept.
• kenmerken van een metafoor – gebruik in afwijkende context – overdracht van betekenis – interactie van betekenis
• werking van de metafoor – – – – – –
zoeken, articulatie richting, kader, wegwijzer speelt met empirie geen empirische toetsing van metafoor naar concept emotionele factoren
• machinemetafoor in historische geneeskunde – van 13e tot 17e eeuw: • tegen antieke geneeskundige benaderingen • om de werking van het lichaam te kunnen begrijpen
• machinemetafoor in historische geneeskunde • welke machinemetaforen? – – – – – – – –
uurwerk, bewegend en ordenend hart als pomp stoommachine electriciteitsnetwerk telegrafie menselijke cel als machine biologische machines en mechanismen hersenen als complex van biologische mechanismen
machinemetafoor bij Descartes • rekende en metende machine • machine slaat op menselijke lichaam, natuurlijke automatische reacties • menselijk lichaam als machine = onderdeel van de natuur van de wereld • autonome werking van het lichaam • mechanisch principes ofwel atoomleer
machinemetafoor bij Descartes • rekende en metende machine • machine slaat op menselijk lichaam, natuurlijke automatische reactie • menselijke lichaam als machine = onderdeel van de natuur van de wereld • autonome werking van het lichaam • mechanische principes ofwel atoomleer • metafoor van het orgel
machine bij Freud • stoommachine • het ‘Es’ — een ketel vol geborrel, geen logische wetten • bewustwording via mechanismen • agressie spuien, driften kanaliseren – taalgebruik breed verspreid
Plessner • medisch antropoloog • De mens is geen machine, menselijk lichaam kan machine zijn. • eenheid van lichaam en geest • eenheid van mens en omgeving • geen tegenstander van het kunstmatige
evidence based medicine EBM • enerzijds mechanismen geassocieerd met causaliteit en determinisme • anderzijds mechanismen – complex en samengesteld • nog niet eens over de juiste en geschikte betekenis voor goede geneeskunde
De machinemetafoor voor de medische wetenschap • • • •
Kunnen we alles kennen? verhouding tussen theorie en empirie lijkensnijdingen en experimenten natuurwetenschappelijke benadering
de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen • 1. dichotome benadering – zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — eenheid, ze werken samen – voorbeeld: psychologie in de beginfase
• 2. een dualistische benadering – zowel een lichaam als een ziel, geest of psyche — tegenstelling
de verhouding tussen lichaam en geest — 4 benaderingen • 3. materiëel, biologisch lichaam centraal, stoffelijk monisme – geen aandacht voor de ziel, geest of psyche; deze wordt tot het lichaam herleid – voorbeeld — darwinistisch denken
• 4. de psyche, geest of ziel van de mens centraal; psychisch monisme – het lichaam daaraan ondergeschikt – voorbeelden — spiritisme en de meeste religieuze benaderingen
de verhouding tussen lichaam en geest • allerlei varianten op de notie ’een gezonde geest woont in een gezond lichaam’, zoals – de noodzaak de lichaamsdelen te onderhouden tot bevordering van ook de geestelijke gezondheid en ook dat het uiterlijk en de lichaamshouding kentekenen dragen van innerlijk lijden – noties over het bewegingsspel dat de ware geest en en het lichaam ontwikkelt – noties over het belang van gymnastiek en heilgymnastiek voor zowel de geest als het lichaam en de menselijke organen en de organische verrichtingen
ziel en geest • ziel — een oude term
• geest — huidige term, ook terugkijkend op het verleden • diverse betekenissen
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • de metafoor van het menselijk lichaam als machine – heeft de vraag naar de verhouding bij de mens tussen lichaam en geest opgeroepen – ook van belang bij de overdenking ervan
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • Descartes – dichotome opvatting van de verhouding lichaam – ziel, geen oplossing
• Boerhaave – idem, geen oplossing, wel nadruk op eenheid – de werking van de hersenen (als machine) wat verder ontwikkeld
• La Mettrie – radicalisering van de machinemetafoor – ziel nadrukkelijk als machine – een materialistische benadering van lichaam en ziel – geen sprake meer van een vrije wil
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • Freud — de geest is mechanistisch, als een machine
– de onbewuste werkingen van de geest verklaren – fysiologische onderbouwing voor psychoanalytische leer — niet gelukt – onhelder over de verhouding tussen lichaam en geest • Plessner, medisch antropologen — weinig waardering voor de metafoor van de mens als machine – lichaam en geest nauw verweven – onderscheid tussen Leib en Körper
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • ruimte voor subjectiviteit of voor de ervaring van het zelf of het ik • Als de mens alleen maar machine is, dus alleen maar ding, is er geen ruimte voor de ervaring daarvan. • “Ik ervaar mijzelf als machine.”
• De ervaring ontsnapt aan de machine.
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • Plessner — goede combinatie – met La Mettrie — nadruk op het materiële of dingmatige lichaam ofwel het Körper – maar ook het Leib, het levendige en ervarende lijf, ook zelf of subjectiviteit – dubbelheid, een dubbel perspectief van Leib en Körper
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • geneeskunde — eeuwenlang geen aandacht voor psychosomatische en psychiatrische pathologie • Boerhaave • Freud – psychofysische eenheid
• Plessner – ook in de sociale en culturele omgeving, uitgangspunt van medische antropologie
verhouding lichaam — geest in de geschiedenis • huidige tijd – hersenonderzoek – psychische processen als hersenmechanismen of hersenmachine
• La Mettrie en Boerhaave — voorlopers van de huidige neurowetenschappers • kan al het mentale zo gekend worden? • bepaalde dualiteit van lichaam en geest – ten behoeve van een zekere wetenschappelijke bescheidenheid en ten behoeve van menselijke eigenheid en waardigheid
deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde • positie van de patiënt en de kennis van de patiënt? – een patiënt heeft zintuiglijke ervaringen, lichaamsgewaarwordingen, waar is pijn? e.d. — maar die zijn onbetrouwbaar, volgens Descartes
– een patiënt is eerder object dan subject, dus ook geen denkend subject, volgens Descartes • geen probleem voor veel hedendaagse medische wetenschappers • maar hoe kan dan aan behandelend artsen informatie worden verschaft
• hoe moet het res cogitans verbonden worden met het menselijk lichaam, met de machine • of anders gezegd: hoe komen artsen in contact met dat van mensen wat aan de machine ontsnapt?
deling lichaam - geest problemen voor geneeskunde • psychische invloeden op lichamelijke aandoeningen worden over het hoofd gezien • psychische stoornissen kunnen lichamelijke aandoeningen veroorzaken • maar hoe — nog steeds niet onderzocht
Machine, natuur – cultuur • De natuur en het natuurlijke worden op uiteenlopende manieren benaderd. – een blinde mechaniek van natuurkrachten, die bedwongen moet worden – het benadrukken van de doelmatigheid van de natuur en de menselijke natuur
• Parallel daaraan: machines en techniek ingezet om de natuur te bedwingen of juist om de natuur te vervolmaken.
Machine, natuur – cultuur • Descartes – natuur en machine niet tegenover elkaar; geen onderscheid tussen machines en natuurlijke objecten
• Boerhaave – natuurwetten van het menselijk lichaam – geen tegenstelling tussen mechanica en natuur – natuurwetten in het menselijk lichaam – ziekte-oorzaken, volgens de natuurlijke wetten – de arts — de dienaar van de natuur – geneeskunde volgt de natuur – mechanica en de machinemetafoor bevorderen kennis van de natuur en de menselijke natuur
Machine, natuur – cultuur • La Mettrie: natuur, materie en machine – geen natuurwet, maar wel een materialistisch concept van natuur – Machine en natuur gingen zo gezien wel samen.
Machine, natuur – cultuur • 18e eeuw — romantisch wereldbeeld – invloed op natuurwetenschappen en geneeskunde
• natuurwetenschappen — veranderd beeld van de natuur – een dynamische en organische natuur – een alles doordringende levenskracht, met name in geneeskunde en biologie
Machine, natuur – cultuur • Freuds begrip van natuur sloot enerzijds aan bij dat van de romantische denkers en was er anderzijds een kritische reactie op. – komen tot een ‘andere waardering van menselijke natuur komen’ – goedheid van de menselijke natuur is een illusie • denk aan de agressiedrift en de destructiedrift
– onbedwingbaarheid van menselijke natuur
– hoofdtaak van de cultuur — de mens beschermen tegen de natuur
Machine, natuur – cultuur • Descartes, Boerhaave en La Mettrie – niet zozeer bezig met gevaren van de menselijke natuur – de natuur en de menselijke natuur — een groot ontdekkingsterrein – de machinemetafoor bevorderde die ontdekkingen
• Freud – gericht op de duistere kanten van de menselijke natuur – machinemetafoor — was geen gemakkelijke leidraad meer voor wetenschap
Machine, natuur – cultuur • Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner • de paradox van het natuurlijke en het kunstmatige opgeheven • openheid van de mens naar de wereld • De mens is van nature kunstmatig en heeft de kunstmatigheid van een tweede natuur nodig, een culturele context. • Alleen in deze kunstmatigheid kan hij zichzelf realiseren.
Machine, natuur – cultuur • Natuur, cultuur, kunstmatigheid bij Plessner • ‘de wet der natuurlijke kunstmatigheid’ • cultuur — de tweede natuur van de mens, in de mens verankerd
• techniek — gericht op grenzen overschrijden • antwoord op de geest- en cultuurvijandige theorieën in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw in Duitsland
Machine, natuur – cultuur • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding
• 19de eeuw, de industriële revolutie • in een minder goed daglicht
Machine, natuur – cultuur • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding
• de verdingelijking van de mens • mechanistische metaforieken — verdingelijking van het eigen lijf • verlies aan ervaring — Hanna Arendt
• gereduceerd tot Körpermachine; het ervarende Leib wordt genegeerd • de taal van zelfbeschrijving verarmd, desensibilisering
Machine, natuur – cultuur • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding • Het kan goed zijn het lichaam als ding te zien, als een Körper, als vreemd. • de kwestie van vreemd en eigen — bij transplantaties van organen of bij het inbrengen van kunstmatige lichaamsdelen, zoals kunstheupen
• afstand nemen van het eigene, van eigen lichaamsdelen en organen, die ziek zijn • met vreemde organen moeten we het vreemde ook accepteren
Machine, natuur – cultuur • Fritz Kahn • kunstheupen en kunstknieën
• tijdelijke, vervangende machines • lichaam als maakbaar
Machine, mens, natuur – cultuur • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding • maakbaarheid — overwinning op de natuur, die de mens ook bedreigt, bijvoorbeeld bij ziekten en gebreken • artsen goede klokkenmakers, machinereparateurs of instrumentenreparateurs, geneeskunde als een wisselstukkenfabriek • het skelet — kunstskelet
Machine, mens, natuur – cultuur • Verdingelijking, kunstmatigheid, vreemd ding • angst dat de natuur van de mens wordt aangetast • enerzijds blijven zien dat de mens altijd al van nature kunstmatig is • anderzijds oog hebben voor het tempo waarin de mens zich aanpast aan de techniek
Machine, mens, natuur – cultuur • Hedendaagse Maakbaarheid •
het lichaam ≠ de tempel van de geest
•
‘maakbare mens’ — breed en gevarieerd palet aan hedendaagse vraagstukken en praktijken – bijv. klonen, gentherapie en andere toepassingen van genetica en genomica, genetische selectie, cosmetische chirurgie, levensverlenging, topsport, maakbaar gedrag, neurochirurgie
Machine, mens, natuur – cultuur • Hedendaagse Maakbaarheid • behoud of herstel van de gezondheid van de mens • mensen beter maken, de medische interventie gericht op genezing, kan overgaan in betere mensen maken, het verbeteren van de mens of enhancement • waar ligt de grens?
Machinemetafoor in de huidige medische praktijk • protocollen, geen patiënt is gemiddeld • geslotenheid, geen oog voor sociale dimensie • subjectieve inbreng van patiënten • schipperen tussen effiëntie en weerstand
•
Vragen?
• •
www.machinemensgeneeskunde.nl
