Nationaal Park
N AT U R A 2 0 0 0
Unieke natuur in een gebied met grote leisure-ambities
De Loonse en Drunense Duinen Balans tussen natuur, recreatie en educatie
> Toekomst borgen door educatie > Betrokkenheid vrijwilligers hartverwarmend > Duurzaam ondernemen door Duinboeren > Aandacht voor kwaliteit en bereikbaarheid > Duinenpas: social innovation > Toekomstige uitdagingen gezamenlijk aanpakken
HART VOOR DE DUINEN
INHOUDSOPGAVE
4
8
Hart voor de duinen
6
Het voortbestaan van het Nationaal Park borgen, door te richten op de pijlers natuur, recreatie en educatie. Dat is het doel van
14 16 18 20
Hart voor economie
Hart voor innovatie
Hart voor duurzame natuur
20 22
Hart voor kwaliteit
Duinen, waarvan ik sinds 24 april 2014,
met moeras. Het Nationaal Park wordt
ook besef van de baten van de natuur is di-
stuurgroepvoorzitter ben.
algemeen erkend als een keurmerk dat het
rect te vertalen naar winst voor de toekomst.
koesteren waard is. Dit geldt niet alleen voor
Een toekomst waarin zorg en welzijn en
Om dit doel te realiseren is het noodzakelijk
natuur, maar ook zeker voor recreatief me-
bewust leven steeds belangrijker zullen zijn.
om gezamenlijk de verantwoordelijkheid te
degebruik. Niet voor niets vindt dé favoriete
nemen voor dit bijzondere, maar ook kwets-
zondagmiddagwandeling in de regio plaats
Helaas nemen de (financiële) uitdagingen
bare natuurgebied. Deze glossy laat zien
in dit gebied. En dat de ANWB de duinen in
ook toe. In een tijd van bezuinigingen valt
hoeveel energie er de afgelopen jaren in het
2012 én 2013 uit heeft geroepen tot leukste
het niet mee om blijvend te investeren.
park gestoken is, maar wil vooral ook aanto-
uitje bevestigt hoe groot de aantrekkings-
Toch is dit de uitdaging die we met z’n allen
nen dat het park nu en in de toekomst extra
kracht van de duinen is. Ook op Europees
aan moeten gaan. Dat kan door slim samen
inzet nodig heeft. Natuur is geen onafhan-
niveau zijn De Loonse en Drunense Duinen
te werken, social innovation te stimuleren en
Nationaal Park De Loonse
kelijke vanzelfsprekendheid, maar vraagt
niet onopgemerkt gebleven. Sinds 2013
het behoud van het park op een effectieve
en Drunense Duinen
om inspanning en toewijding. Deze inspan-
heeft het park een Natura 2000 status.
manier te organiseren. Als dat lukt zetten we
Natuurmonumenten
ning en toewijding krijgt met dit document
Het Nationaal Park heeft dus ook internati-
een essentiële stap naar een gezamenlijke
Provincie Noord-Brabant
een gezicht; de betrokkenheid van de vele
onaal de aandacht.
toekomst waarin het Nationaal Park
vrijwilligers en ondernemers in en rondom
2
04 06 08 12
Hart voor samenwerking
het Nationaal Park De Loonse en Drunense
12
18
Hart voor educatie
Hart voor vrijwilligers
Hart voor recreatie
Actief betrokken en aanwezig in het Nationaal Park
Concept en Redactie Swaans Communicatie
Hart voor ondernemen Fotografie Linn de Kort Bert van Opzeeland
De Loonse en Drunense Duinen de
Oplage 200 stuks Verschijning juli 2014
de duinen zijn essentieel voor het voortbe-
De pijler educatie is een belangrijke factor
hoofdrol blijft spelen. We moeten ons
staan van dit unieke natuurgebied.
in de continuering van het park. Door de
hard blijven maken voor het hart van
volgende generaties te onderwijzen en het
onze regio. Hart voor de duinen!
Dit document is tot stand gekomen met ondersteuning van Vitaal
Uniek zijn De Loonse en Drunense Duinen
belang van de natuur mee te geven in hun
zeker! Het landschap wisselt naald- en loof-
ontwikkeling, wordt een investering gedaan
Kees Grootswagers
bossen af met hoge zandduinen en heiden
in de toekomst. Respect voor de omgeving en
Wethouder Loon op Zand
Leisure Landschap.
3
HART VOOR SAMENWERKING Kan s e n k a ar t leis u re | kan s r ijkeon t w ikke lzon e s & - loc at ie s le is ur e
De vrijetijdseconomie van Brabant heeft heel veel potentie. Jaarlijks vinden tien miljoen dagrecreanten hun weg naar de provincie. De toeristische en recreatieve sector fungeert daarbij als een magneet voor de rest van de regionale economie.
KLOPPEND HART VAN DE LEISURE BOULEVARD
De (aantrekkings)kracht van kwetsbare natuur
Nationaal Park De Loonse en Drunense
4
Foto: Bert van Opzeeland
is de financiële basis voor goed beheer dun.
duinen is een gebied vol kansen dat onder-
De Efteling en De Beekse Bergen, een
natuur. Kortom: natuur, recreatie, educatie
Budgetten zijn fors ingeperkt, terwijl de
Samenwerken loont
deel uitmaakt van die vrijetijdseconomie.
dagje winkelen in de stad of het per fiets
en ondernemerschap vormen samen een
uitdagingen toenemen.
De afgelopen jaren hebben verschillende
een vergoeding betaald wordt) dragen
De duinen zijn nu al het kloppend hart
verkennen van de verschillende dorpen.
krachtig geheel met heel veel potentie.
partijen zich ingezet voor verbeteringen
de houders bij aan het onderhoud
van een energieke regio met een grote
Het gebied heeft een grote aantrekkings-
Samen investeren
en behoud van het Nationaal Park, vaak
van de paden.
leisure-ambitie. Het gebied vormt een
kracht op mensen uit de directe omgeving,
Op de Europese kaart: Natura 2000
“Gezamenlijke verantwoordelijkheid is een
gezamenlijk en niet zelden belangeloos.
(geografische) verbindende schakel die
de regio en daarbuiten. Het biedt een grote
De bijzondere kwaliteiten van De Loonse
garantie voor de toekomst. Een toekomst
Dat heeft geleid tot successen die het
uitkijkpunt gerealiseerd dat uitkijkt
mensen inspireert om dagrecreatie om
hoeveelheid recreatiemogelijkheden en
en Drunense Duinen zijn een grote uitno-
waarin natuur, educatie en recreatie samen
vernoemen meer dan waard zijn.
over de grote zandvlakte.
te zetten in meerdaags verblijf. Maar het
faciliteiten voor wandelaars, fietsers en rui-
diging voor een breed publiek; het park is
gaan. Waarin de kapitalen sociaal, econo-
is ook een gebied dat de druk voelt van
ters. Ook als het gaat om natuur-educatie
de thuisbasis voor zeldzame flora en fauna
misch en ecologisch in balans zijn en een
die toenemende recreatie, waardoor de
vervullen de duinen een bijzonder belangrij-
en zandverstuivingen op de schaal van het
vitale gemeenschap wordt behouden en
ervoor gezorgd dat er meer leefgebied
balans met natuurbehoud in gevaar komt.
ke rol. Jaarlijks bezoeken 10.000 kinderen
Nationaal Park kennen elders in Europa
versterkt,” aldus de Tilburgse wethouder
is gecreëerd voor bijzondere plant-
de duinen voor schoolactiviteiten. Ze krijgen
geen gelijke. Om deze unieke eigen-
Mario Jacobs (Groen, Natuur en Landschap).
en diersoorten.
Recreatie, educatie, innovatie en ecologie
er begeleiding van professionele natuurgid-
schappen mag het park zich sinds 2013 een
“Het Nationaal Park draagt bij aan deze
sen en zien met eigen ogen hoe belangrijk
Natura 2000 gebied noemen, wat inhoudt
kapitalen, niet alleen regionaal maar ook op
uitgezet. Inmiddels leven er in het gebied
door onder andere arrangementen te
Nationaal Park De Loonse en Drunense
en kwetsbaar de natuur is. Het Nationaal
dat de EU het heeft erkend als waardevol
nationaal en zelfs internationaal niveau.
zo’n 110 dassen in 35 burchten.
ontwikkelen. Zij fungeren als ambassa-
Duinen trekt per jaar meer dan 1,5 miljoen
Park is daarnaast omgeven met innovatieve,
natuurgebied dat bescherming verdient.
Samen met bestaande en nieuwe partners
bezoekers en mag zich daarom een van
maar tegelijkertijd bewuste ondernemers.
Die erkenning vraagt om een actieve
wordt gewerkt aan een duurzame toekomst.
houders onder de mtb’ers en ruiters bijna
de populairste natuurgebieden van
Zij slagen erin om met respect voor de om-
houding als het gaat om duurzaam en
Dit kan niet zonder te investeren. Het resul-
verviervoudigd tot meer dan 9.000 per
meer dan 10.000 fans.
Nederland noemen. Het park is letterlijk een
geving hun bedrijf te runnen en zelfs bij te
toekomstgericht beheer. Gelijktijdig heeft
taat van die investeringen is een blijvend uniek
jaar. Met deze vergunningen (waarvoor
facebook.com/loonseendrunenseduinen
verbindende factor tussen topattracties als
dragen aan behoud van een stuk zeldzame
Nederland te maken met bezuinigingen en
gebied waar iedereen van kan genieten!”
• In 2012 is een roelstoeltoegankelijk
• Jaarlijks bezoeken zo’n 400 klassen • Het stuifzandherstelproject heeft
• Eind jaren negentig zijn er 24 dassen
• Sinds 2000 is het aantal vergunning-
(10.000 kinderen) het gebied voor educatieve doeleinden. • In het gebied zijn meer dan 30 ondernemers actief als gastheer. Tevens werken ze samen met het Nationaal Park en elkaar
deurs en informatiepunten voor recreanten. • Op Facebook heeft het gebied inmiddels
5
HART VOOR EDUCATIE
PRETTIGE ONDERSTEUNING In de pauze vertelt leraar Dirk hoe belangrijk hij het vindt dat zijn leerlingen in aanraking komen met de natuur. “In het voor- en najaar gebeurt er ontzettend veel in de natuur. Om dit aan de kinderen te laten zien, organiseren we ieder jaar een lentetocht en een herfsttocht. Al een paar jaar vormen de natuurbelevingsprogramma’s van IVN onze lentetocht. IVN biedt een lespakket aan, waarmee ik de kinderen van tevoren al iets kan vertellen over het gebied. Deze ondersteuning is heel prettig. Maar het leukste is natuurlijk dat een echte expert de kinderen tijdens de excursie vertelt over het gebied en dat ze zelf aan de slag gaan in de natuur!” Even later roept Hans een groepje bijeen. “Kijk, een hertenspoor. Dit kun je herkennen
Het is vrijdagochtend. In de zon op de parkeerplaats van brasserie Bosch en Duin staan de leerlingen van groep 5
op avontuur met de klas
vanochtend het educatieve programma
leren. Na mijn pensioen ben ik daarom als
van leraar Dirk Beerens of één van de zeven
Zandduinen van IVN (Instituut voor Na-
vrijwilliger aan de slag gegaan bij IVN.
aanwezige ouders enthousiast aan de slag.
tuureducatie en Duurzaamheid).
Samen met een aantal andere school-
De opdrachten zijn zeer divers: van het
“Zijn jullie klaar om mee op avontuur te
gidsen begeleid ik de excursies van zo’n
tekenen van de omgeving tot het zoeken
gaan?”, vraagt schoolgids Hans Mounier.
tweehonderd scholen. De schoolgidsen
van planten, grassen en beestjes. Tussen de
Dat zijn ze. “Dan gaan we de duinen in!”
worden opgeleid door IVN en krijgen
opdrachten door wordt er volop gespeeld in
jaarlijks tien bijscholingen.”
het zand, het gras en zelfs in de bomen.
Schoolgids Hans moet meteen een hoop vragen beantwoorden, maar heeft
6
in de grond zijn gestoken. En zien jullie deze grassprieten? Dat is zandzegge. De sprieten
Het IVN heeft van het ministerie de taak gekregen om de voorlichting en educatie in de Nationale Parken inhoudelijke te ondersteunen en te coördineren. Onder andere door bezuinigingen en het wegvallen van provinciale steun staan deze werkzaamheden onder druk. Nog belangrijker wordt het zoeken naar nieuwe (financiële) mogelijkheden. • Door met partners samen te werken kunnen bijvoorbeeld excursies als verdienmodel ingezet worden en scholenprogramma’s ondersteund worden door ondernemingen. • Communicatie en zichtbaarheid speelt een belangrijke rol, IVN onderzoekt de mogelijkheden om ook hierin samenwerking te zoeken met partijen om zo efficiënte informatievoorziening te ontwikkelen. • Er wordt ingezet op Zorg & Welzijn in het Nationaal Park, programma’s voor meerdere doelgroepen worden (her)ontwikkeld.
NATUUREDUCATIE DOOR IVN IN DE DUINEN • Jaarlijks krijgen de duinen bezoek van 10.000 schoolkinderen die hier een educatief programma bijwonen. • Tijdens publieke excursies, presentaties en op maat aangevraagde wandelingen ontvangt IVN nog eens ruim 2.200 volwassenen. • In het gebied zijn 49 school- en publieksgidsen actief. Dit zijn allemaal vrijwilligers.
lijken apart van elkaar te groeien, maar voel
van basisschool de Kikkeduut. Zij volgen
Door het bos lopen ze naar het duingebied.
aan de typische vorm, alsof er twee vingers
IVN gaat uitdagingen aan
BEESTJES ZOEKEN
Schoolgids Hans loopt langs de verschillende groepjes en vertelt de
tussendoor ook nog wat tijd over om te
Aangekomen op een kruispunt van bos,
kinderen over de duinen. “Weet je dat
vertellen over zijn werk als gids. “Ik houd
zand en heide, roept Hans de kinderen
jullie nu bovenop een eikenboom zitten?
veel van de natuur en van dit gebied en
bijeen. Ieder groepje krijgt een rugzak met
De boom lijkt nu laag, maar onder het
vind het leuk om kinderen hier iets over te
benodigdheden en gaat, onder begeleiding
zand zit nog een stam van tien meter!”
eens aan de wortel: ze staan allemaal in verbinding met elkaar. Zo blijven ze in leven!”
VERWONDERING Hans vindt het mooi om te zien hoe kinderen zich verwonderen over de natuur. Hij vertelt: “Sommige kinderen zijn nog nooit eerder in het Nationaal Park geweest, terwijl ze er vlakbij wonen. Als dit soort excursies er niet zouden zijn zouden zij er misschien wel nooit komen! Zonde: het is zo’n mooi gebied!”
7
HART VOOR VRIJWILLIGERS
GASTHEREN, HET VISITEKAARTJE VAN HET PARK In plaats van één bezoekerscentrum, zijn er in het Nationaal Park op diverse punten informatiezuilen en kunnen bezoekers op 32 plaatsen terecht voor informatie over het gebied. Hier wijzen ondernemers, speciaal opgeleid tot gastheer, recreanten op de bijzondere aspecten van en activiteiten in het gebied.
Fitt Outdoor
en een groepsaccommodatie voor organiseren we een activiteit, bijvoorbeeld
“HET GEBIED GEEFT ONZE ACTIVITEITEN EEN EXTRA DIMENSIE”
in de zomer rond het scheren van de
Karlijn van de Ven, marketingmanager
veertig personen. Enkele keren per jaar
schapen. Veel gasten die bij De Schaapskooi verblijven, brengen een bezoek aan De Loonse en Drunense Duinen. Als gastheer deel ik informatie over het gebied en geef
“IK BLIJF DIT WERK TOT MIJN 120E DOEN!” Hij noemt zichzelf de bendeleider, Karel
bos ligt zeker 20 procent dood hout. Dieren
Fitt Outdoor: “Fitt Outdoor neemt mensen
Zwetsloot (80). De bendeleider van de
voelen zich veilig onder de takken. Ook
mee naar buiten, onder andere naar
groep vrijwilligers die elke vrijdagochtend
leven er veel insecten, mossen, planten en
De Loonse en Drunense Duinen.
met zaag en spade te velde gaan. De
paddenstoelen in en op het hout.”
We verhuren mountainbikes en fietsen
vrijwilligers, meest zestig-plus, hebben
waarmee ze een tocht kunnen maken door
een belangrijke missie: zorgen dat de
Terug naar hoe het was
het gebied en bieden volledig verzorgde
duinen méér duinen worden.
De laatste jaren heeft de boswerkgroep
mogelijkheden met kinderen of ouderen.
“DE FELLENOORDROUTE IS EEN ECHTE AANRADER”
Ik vertel bijvoorbeeld vaak over de
Corné Donders is eigenaar van Het
activiteiten aan voor families, bedrijven en
Mariet Muskens, eigenaresse De
wandelknooppunten. Door deze te
Droomijsje: “Ik woon al mijn hele leven in
scholen. Duinzandvolley, een minizeskamp,
Samen met zijn collega-vrijwilligers trekt
het gebied. “De prunus, ook wel bospest
Schaapskooi: “Naast onze schapen telt
gebruiken kun je net iets verder de
Kaatsheuvel en ben goed bekend met De
gps-tochten, mountainbiketochten…
Karel wekelijks de natuur in, op zoek naar
genoemd, verstikt alles. Geloof maar dat wij
ons bedrijf vijfentwintig kampeerplaatsen
natuur ingaan zonder te verdwalen.”
Loonse en Drunense Duinen. Vooral in de
Dat deze activiteiten in het natuurgebied
Amerikaanse vogelkers (prunus serotina)
natte ruggen hebben als we een halve dag
bossen kom ik heel graag. Dat ik mijn liefde
plaatsvinden geeft ze een extra
en verdwaalde dennenboompjes in de hei.
gewerkt hebben. Ons doel is om het gebied
Jager een perfecte uitvalsbasis voor een
voor het gebied kan combineren met mijn
dimensie. Veel van onze klanten maken
“Bij verbossing kwijnt de hei langzaam weg.
in oude staat terug te brengen.”
dagje wandelen, fietsen, moutainbiken
werk, komt perfect uit. Het gastheerschap
via Fitt Outdoor kennis met De Loonse
Wij spitten de begroeiing uit, zodat de hei
of paardrijden. Bezoekers huren bij ons
kwam min of meer toevallig op mijn pad,
en Drunense Duinen. Twee van onze
weer wordt opengelegd en zand de kans
Geen psycholoog nodig
fietsen en verschillende mountainbike-,
maar is ontzettend leuk. Het gevelbordje
instructeurs zijn door Natuurmonumenten
krijgt om te stuiven. Ons werk vraagt om
Karel is inmiddels zo’n tien jaar actief als
paardrijd- en wandelroutes starten hier.
dat aangeeft dat ik gastheer ben, hangt bij
opgeleid tot gastheer. De andere
precisie. Machines zouden in het kwetsbare
vrijwilliger. “Na het overlijden van mijn lieve
Als gastheer ontvangen we bezoekers,
Het Droomijsje op een opvallende plaats.
instructeurs leiden we intern op.
gebied veel kapot maken. Mensen die wij
vrouw heb ik gereageerd op een advertentie
verschaffen we hen informatie over het park
Regelmatig informeren mensen naar wat
We informeren hen over het gebied
tijdens ons werk tegenkomen zeggen vaak:
voor vrijwilligerswerk in de duinen. Van
en wat er allemaal te doen is en denken we
het gastheerschap inhoudt. Of ze vragen
en leren hen hoe ze mensen over het
‘Er komt steeds meer hei.’ Maar die was
jongs af aan heb ik met de natuur geleefd,
mee over activiteiten. Ik raad vaak aan om
om tips. Bijvoorbeeld wat leuke routes zijn
Nationaal Park kunnen informeren.
er altijd al. Je zag het alleen niet door de
dus dat was wel iets voor mij. Er is geen plek
Evelien Vromans, medewerkster De
verschillende facetten van het gebied te
en hoe lang en begaanbaar de routes zijn.
Door hen bijvoorbeeld tijdens de
bebossing.” De hei mag dan zichtbaarder
waar je je stress beter kwijtraakt dan in een
Rustende Jager: “Met een goede
bekijken. Stap, wanneer je op de fiets om
Zelf vind ik de Fellenoordroute een echte
activiteiten welkom te heten in het gebied
zijn, het groen dat het team omspit, wordt
bos. Een hectare gezond bos vervangt een
bereikbaarheid en een ligging direct aan De
het duingebied heen rijdt, bijvoorbeeld eens
aanrader. De zandduinen, boerderijen en
en te wijzen op de duinregels maken we
niet verwijderd. “Dieren moeten ergens
psycholoog. Ik blijf dit werk doen tot ik 120
Loonse en Drunense Duinen is De Rustende
af om de zandverstuivingen te bekijken.”
heide maken deze route heel afwisselend.”
onze klanten bewust van de omgeving.”
bescherming kunnen vinden. In een gezond
ben, de natuur houdt mij jong!”
De Schaapskooi
“VAAK WIJS IK GASTEN OP DE WANDELKNOOPPUNTEN”
De Rustende Jager
“WIJK EENS AF VAN DE ROUTE”
8
Het Droomijsje
Karel Zwetsloot - Vrijwilliger bij Natuurmonumenten – prunusbestrijding
ik advies, bijvoorbeeld over routes en de
veel Amerikaanse vogelkers verwijderd uit
9
Nationaal park DE LOONSE EN DRUNENSE DUINEN
10
LEGENDA
11
HART VOOR RECREATIE
ZO VEELZIJDIG HET LANDSCHAP,
ZO VEELZIJDIG DE BEZOEKERS...
Jeroen (18) en Casandra (17) beklimmen de hoogste bergen van de duinen
“IK BEN LIEVER IN DE NATUUR DAN IN DE STAD” De zon komt op. Een vroege fietser stapt af en geniet van de dauw op de bloeiende heide, met in de verte een grazende ree. Uren later gaat de zon langzaam onder. Een laatste wandelaar tuurt naar de glooiende zandheuvels die indrukwekkend afsteken tegen de felgekleurde lucht. Een prachtige afsluiting van wéér een
Casandra: “Beweging en frisse lucht doen je goed. Wij wonen in Loon op Zand
Hans (41) traint in het zand de kuiten sterk voor wandelvakantie in Oostenrijk
en zijn dus binnen een paar minuten in dit gebied.” Jeroen: “Ik ben liever in de natuur dan in de stad, vanwege de rust. Dit is een bijzondere plek. Het liefst lopen we naar de hoogste bergen van de duinen. Vanaf daar heb je een geweldig uitzicht over het zand, alsof het nooit ophoudt. Dan kun je je echt vrij voelen.”
“DE NATUUR, HELEMAAL VOOR MEZELF...”
Familie Hoek uit ZeeuwsVlaanderen verblijft op nabijgelegen camping
bijzondere dag in de duinen. Zo veelzijdig als het landschap van De Loonse en Drunense Duinen is, zo veelzijdig zijn
Klets- en trapclub mountainbiket ieder weekend de duinen rond
de bezoekers van het Nationaal Park. Wie stappen er op een willekeurige voorjaarsdag het gebied binnen?
12
“ALSOF JE DOOR HET TROPISCH REGENWOUD FIETST”
Toiny (58) en Ricky (61) wandelen zaterdags gemiddeld 25 kilometer
“ZUINIG ZIJN OP DE NATUUR” Martijn (36), Suzan (34), Jutta (9), Aukje (8) en Luca (4) logeren op een camping vlakbij De Loonse en Drunense Duinen. Suzan: “We zijn hier vorig jaar ook op vakantie geweest. Toen was het 30 graden en net
Irene (52) en Martine (27) verkennen het natuurgebied te paard
“DE NATUUR WERKT RUSTGEVEND EN VERSLAVEND!” “Zo, tijd voor een boterham. Dat heb je
Dorine, Conny, Miranda, Yvonne en Manon
de Sahara. De combinatie bos en duinen
“ONZE EERSTE INDRUK? SCHITTEREND!”
“Ik kom al een jaar of twintig in de duinen,
(dertigers) mountainbiken vanuit huis zo
spreekt ons aan. Het is het grootste
“Wij wonen in Goeree-Overflakkee en
Toiny. “Woensdags gaan we Nordic Walken
dus ken hier inmiddels goed de weg.
de duinen in. Dorine: “We hoeven nergens
zandverstuivingsgebied van Europa: een
komen vandaag rijden in de duinen”, vertelt
en zaterdags maken we altijd een grote
Meestal ga ik fietsen, maar nu bereid ik
anders heen. Dit is de mooiste plek om
unieke plek dus! Zo zie je maar, je hoeft
Irene. “Ik heb hier vorig jaar al eens gefietst
wandeling door de duinen. Vaste prik.”
mezelf voor op een wandelvakantie in
te fietsen.” Conny: “De verscheidenheid
niet ver weg te gaan om in de mooie natuur
en wist toen zeker: híer kom ik snel terug te
Ricky: “En dat is geen straf hoor. Kijk om je
Oostenrijk. Vandaag loop ik achttien
van de natuur is overweldigend.”
te zijn. We willen onze kinderen meegeven
paard!” Martine: “Bij ons rijden we vooral
heen! We hebben oog voor alle details: de
kilometer. Een prima work-out, mede
Miranda: “Als je geluk hebt, zie je een
dat je zuinig moet zijn op de natuur.” Jutta:
door de polder, waardoor we weleens toe
heide, blauwe luchten met voorbijdrijvende
door de klim in het losse zand. Heuvel op,
vos oversteken. Dat is mijn mooiste ervaring
“Kijk mama, een koolmeesje! En ik heb een
zijn aan iets anders. Dit bos- en duinrijke
wolken, een schaapskudde, fluitende vogels,
heuvel af. Een wandeling geeft energie.
hier.” Yvonne: “Wanneer je in de herfst
enorme dennenappel gevonden.”
landschap spreekt enorm aan. We zijn pas
paddenstoelen en alle geuren en kleuren.
In de vroege ochtend heb je de natuur
kikkers hoort kwaken en de dauw over
net gearriveerd, maar de eerste indruk
De natuur werkt rustgevend en verslavend.”
helemaal voor jezelf. De glooiing van het
het landschap ziet, is het alsof je door
is goed: wat een schitterende natuur.
Toiny: “En in de winter, als het ‘s ochtends
landschap, een ree of vos, de dauw-
het tropisch regenwoud fietst.” Manon:
Het schijnt dat je hier de hele dag kunt
heel koud is en bijna niemand uit zijn holletje
druppels in de lucht... genieten hoor!”
“En in de winter zijn de heuvels prachtig
paardrijden, zonder één keer op dezelfde
kruipt, voelt het alsof de natuur helemaal
wit en voelt het als wintersport.”
plek te komen. We gaan het ervaren...”
van ons alleen is.”
nodig als je zoveel kilometers maakt”, aldus
13
HART VOOR ECONOMIE
HART VOOR AMBITIE
NATUUR, RECREATIE EN ECONOMIE IN CIJFERS De waarde van natuur
belangrijkste activiteiten die buitenlandse
te verbeteren, het toezicht te intensiveren
• De totale toegevoegde waarde van natuur
shortbreakers ondernemen.
en recreatievoorzieningen op te schalen en
aan de Brabantse economie wordt geschat op € 5,4 miljard, waarvan € 241 miljoen bij de sector sport en recreatie terechtkomt. • 40 procent van de toeristisch-recreatieve
Relevante ontwikkelingen in de recreatieve sector
De recreatieve sector is niet alleen
onderscheidend in vergelijking tot
belangrijk voor de recreanten zelf, maar
De ambities van de regio Midden-Brabant
Park speelt een belangrijke rol bij het
saccommodaties. Maar ook veilige en
zeker ook voor de professionals die
zijn groot. De regio wil zichzelf op de kaart
verwezenlijken van deze ambitie.
aantrekkelijke fietsverbindingen en
werkzaam zijn in de branche. VisitBrabant
zetten, met Nationaal Park De Loonse en
Zowel in binnen- als buitenland geeft de
busverbindingen naar het Nationaal Park
inventariseerde de cijfers.
Drunense Duinen als één van de publiek-
titel Nationaal Park aan dat een natuur-
mogen niet ontbreken. Op het gebied
strekkers. Nu al is het natuurgebied goed
gebied iets bijzonders te bieden heeft.
van infrastructuur is nog veel verbetering
voor 1,5 miljoen bezoeken per jaar,
De Loonse en Drunense Duinen zijn al
nodig om goede bereikbaarheid in de toekomst te kunnen garanderen.
recreatie in Brabant. Enkele relevante uitkomsten, waargenomen trends en
waardering van een bestemming door
voorspellingen op een rij:
bezoekers.
• Meer Nederlanders vinden het
betekent een moment van geluk voor Nederlanders. • Tijdens 52 procent van de binnenlandse vakanties in Brabant wordt minimaal 1 keer een wandeling gemaakt. • Wandelen tijdens shortbreaks (1-3 dagen) door buitenlandse gasten: bij 66 procent wordt gewandeld, bij 16 procent is wandelen de belangrijkste activiteit. • De totale bestedingen aan recreatieve wandelingen in Brabant bedragen €52 miljoen, dit is 8% van het landelijk totaal. • De totale bestedingen aan recreatieve fietstochten in Brabant bedragen €56 miljoen. Fietsen staat in de top vijf van
natuurgebied om grote aantallen
recreatieve aanbod in Brabant positief
natuurlijke omgevingskwaliteit.
Een bezoek aan bos- en recreatiegebied
Er is meer nodig dan alleen een prachtig
SAMENWERKEN OM AMBITIES TE VERWEZENLIJKEN
uitgebreid onderzoek naar de toekomst van
• Natuur maakt Nederlanders gelukkig:
Toon Loonen, beheerder Midden-Brabant bij Natuurmonumenten
VisitBrabant (voorheen Vrijetijdshuis) deed
sector is direct afhankelijk van de • Natuur heeft een positief effect op de
14
uit te breiden.
andere provincies. • Jaarlijks wordt er door Nederlanders tijdens dagrecreatie 218 miljoen besteed
Bedrijvigheid in de recreatieve sector
in de provincie Brabant. • 65-plussers maken steeds meer
• In Midden-Brabant zijn er meer mensen
dagtripjes en besteden hier ook steeds
werkzaam in de branche cultuur, recreatie
aldus Toon Loonen, beheerder bij Natuur-
twee keer uitgeroepen tot meest populaire
meer geld aan.
en amusement dan in andere regio’s
monumenten. Een groei van dit aantal kan
en leukste uitje in de regio.
in Brabant.
alleen als recreatie en de natuur elkaar
• Tijdens 23 procent van de binnenlandse vakanties wordt minimaal één keer een fietstocht gemaakt. • Brabant beschikt volgens Brabanders en niet-Brabanders over uitgestrekte wandelmogelijkheden. • Stilte wordt in de toekomst een luxeproduct.
Bron: Routebureau Brabant, www.kennispleinvrijetijd.nl
• 19 procent van alle personen werkzaam in de Brabantse recreatieve sector, is
Brabant neemt de laatste jaren toe. • Iedere 10 directe banen leveren 3,9 indirecte banen op.
te binden. Een aantrekkelijke omgeving is van essentieel belang. Dat wil zeggen: een gevarieerd landschap, dynamische steden en dorpen, de aanwezigheid van recreatiemogelijkheden en verblijf-
Kortom: er is werk aan de winkel! Om de
versterken. Het park is in de huidige
De status van Nationaal Park zorgt nu al
ambities van de regio te verwezenlijken,
staat nog niet klaar voor extra toestroom.
elk jaar voor meer bezoekers. Wanneer
het karakter van het Nationaal Park
de regio het gebied nadrukkelijker zal
te behouden en de natuur te beschermen
Midden-Brabant wil niet enkel focussen
promoten, neemt de druk op het gebied
zullen alle betrokken partijen hun
op meer bezoek in de regio. Het verlengen
nog verder toe. Om aan de verwachtingen
verantwoordelijkheid moeten nemen.
van dagbezoek naar meerdaags verblijf
van een groeiend aantal bezoekers te
Alleen door samen te werken, gaat
staat hoog op de agenda. Het Nationaal
kunnen voldoen, is het nodig het onderhoud
dat lukken!
werkzaam in Midden-Brabant. • Het aantal banen in de sector in Midden-
recreanten meerdere dagen aan de regio
15
HART VOOR INNOVATIE
DE DUINENPAS...
• is verkrijgbaar sinds 25 mei 2014. De aangesloten ondernemers verspreiden
Duinenpas moet toeristisch-recreatief product Regio Hart van Brabant versterken
dit jaar 12.000 passen. Een Duinenpas kost € 3,-.
Duinrijk = kansrijk
ondernemers (van horecagelegenheden en winkeliers tot duinboeren en campings) deel aan het project en dit aantal is groeiende.
sies en speurtochten, maar ook op streekpro-
Voor veel ondernemers zijn de duinen
streeft daarbij naar meerdere (combina-
we de aantrekkingskracht van de
ducten of koffie met gebak. Hiermee kunnen
een droomplek om zaken te doen. Ten-
tie-)bezoeken op één dag en een toename
gemeente als geheel verder vergroten.
ondernemers meer omzet realiseren, laat je
• moet leiden tot een sneeuwbaleffect.
minste... als natuurliefhebbers na een
van het meerdaags verblijf. Ook moet het
Hierbij is een belangrijke rol weggelegd
de diversiteit van de streek zien en zet je de
Als ook omliggende gemeenten zich
wandeling niet direct huiswaarts keren.
aantal bestedingen per gastuur stijgen.
voor ondernemers.”
regio op de kaart. Drie vliegen in één klap.”
Ruud van Eijkeren, oud-wethouder Loon
Vraag is: hoe bereik je dit?
op Zand, gelooft dat op het gebied van toerisme en recreatie nog volop winst valt
16
• slaat goed aan. Inmiddels nemen zestig
Aantrekkingskracht
“DE DUINENPAS IS EEN PRACHTIG VOORBEELD VAN SOCIALE INNOVATIE”
Ruud van
gaan aansluiten, haalt de regio een
Eijkeren (nu gepensioneerd) was als
substantieel bedrag binnen voor de
Sociale innovatie
wethouder Ruimtelijke Ordening, Financiën,
duinen en andere toeristische en
“De Duinenpas is een verdienmodel”, aldus
Grondzaken, Toerisme en Recreatie onder
recreatieve doeleinden.
Van Eijkeren. “Hoe meer het project leeft,
andere betrokken bij het Nationaal Park De Loonse en Drunense Duinen.
te behalen in de directe omgeving van de
“Versterk het toeristisch-recreatief
duinen. Van Eijkeren initieerde daarom
product van deze kansrijke regio”,
Commercieel plan
hoe meer ondernemers zich aansluiten, hoe
de Duinenpas.
antwoordt Van Eijkeren. “Loon op Zand
Van Eijkeren vervolgt: “Om de interesse
meer ideeën worden geboren, hoe meer
heeft met De Efteling en De Loonse
van ondernemers te wekken, moest een
samenwerking ontstaat en hoe groter de
“Ik voel me verbonden met de duinen,
te trekken, maar tegelijkertijd moeten we
Hart van Brabant heeft als ambitie een
en Drunense Duinen twee fantastische
initiatief komen dat commercieel voldoende
kans op een beter toeristisch-recreatief pro-
omdat ik er van kleins af aan kom.
de recreatiedruk op het natuurgebied
groei van 10 miljoen naar 20 miljoen dag-
trekkers in huis, waarmee het geen moeite
interessant is: de Duinenpas. Deze pas geeft
duct. Hiermee is de Duinenpas een prachtig
Het gebied is uniek qua omvang en
beperken. Je mag de kip met de gouden
recreatieve bezoekers in 2025. De regio
kost om bezoekers te krijgen. Wél moeten
bijvoorbeeld korting op rondleidingen, excur-
voorbeeld van sociale innovatie.”
variëteit in natuur en landschap. De ambitie
eieren niet slachten.”
is om meer bezoekers naar de omgeving
17
HART VOOR DUURZAME NATUUR Over het herstelproject • Beschermde en bedreigde diersoorten zijn afhankelijk van het stuivende zand. • Voordat het stuifzandherstelproject van start ging, groeide jaarlijks 3 hectare stuifzand dicht. • Door het stuifzandherstelplan zijn de
Beleven, gebruiken en beschermen
EUROPA BENOEMT ZELDZAME STUIFZANDVLAKTE TOT NATURA 2000-GEBIED
overgangen van zand naar mos en heide toegenomen. Dit zijn bij uitstek de plekken waar insecten zich thuis voelen. • Op kwetsbare gebieden zijn paarden ingezet in plaats van machines, om verstoring van de natuur tegen te gaan. • Na afloop van het stuifzandherstelproject had het duingebied meer dan 100 hectare stuifzandgebied teruggekregen,
Een balans creëren tussen recreatie, economie en natuurbescherming en zo de toekomst
vergelijkbaar met de situatie in 1950.
van een natuurgebied waarborgen. Met die gedachte is het Europese programma Natura 2000 eind jaren negentig van start gegaan. De Loonse en Drunense Duinen zijn door de Staatssecretaris van Economische Zaken in mei 2013 aangemerkt als Natura
Provincie Noord-Brabant) afgerond en ligt de
2000-gebied. Het Nationaal Park heeft om die reden een eigen beheerplan (opgesteld
focus op het behoud van de stuifzandvlakten.
opgenomen in de Nederlandse natuurbeschermingswet.
Stuifzandherstel
18
ongeveer 270 hectare zand in beweging.
Stuifzandgebieden zijn zeldzaam in Europa
De rest van het gebied was dichtgeraakt
en vertegenwoordigen daarom een
door ongewenste bebossing. Boom- en
belangrijke natuurwaarde. Het stuifzand-
plantsoorten die oorspronkelijk niet in het
herstelproject geeft invulling aan de
gebied thuishoorden, zorgden voor een
instandhoudings- en uitbreidingsdoel-
steeds verdere inkrimping van de authentieke
stellingen van Natura 2000 en was voor
natuurelementen in het gebied. Zowel dier-
het gebied een van de omvangrijkste
als plantsoorten werden ernstig bedreigd.
beheerprogramma’s ooit. In 2009, toen
DANKZIJ DE GRAZENDE SNOEIERS BLIJFT HET ZAND STUIVEN Sinds 2012 zijn schaapherder Bart
De schaapskudde is een structurele
werk draagt Bart voor een groot deel mee
van Ekkendonk en zijn twee kuddes
oplossing om de natuur in stand te houden.
aan het behoud van het Nationaal Park.
Doelstellingen in het beheerplan
van 350 schapen in opdracht van
De schapen eten jonge bomen en grassen,
“Het is een geweldig gebied waar ik erg
Onderstaande doelen zijn vastgelegd
Natuurmonumenten actief in De Loonse
waardoor de vlakte open blijft. Ook snoeien
graag werk. Het is ontzettend mooi om
in het beheerplan voor De Loonse en
en Drunense Duinen. De schapen zorgen
ze als het ware de heide, waardoor deze
hier met de dieren in de natuur te zijn en
Drunense Duinen:
ervoor dat de zandvlakte open blijft en de
blijft groeien.”
als het ware door de verschillende
• Uitbreiding van stuifzandheiden en
wind het stuifzand in beweging houdt.
door Provincie Noord-Brabant) dat is gericht op duurzaam behoud van het unieke landschap. Natura 2000 is een initiatief van de Europese Unie, maar is in 1998 ook
“Schaapskudde houdt de natuur in stand”
seizoenen te wandelen.”
Begrazingsplan
struikheide Bart van Ekkendonk: “Het primaire doel
De schaapherder werkt aan de hand van
Kudde op
van de schaapskudde is natuurbeheer.
een zogenaamd begrazingsplan. “Hierin
Bart houdt op Facebook zijn inmiddels al
Zonder beheer groeien de open vlaktes
staat per deel van het gebied welke
meer dan 750 volgers op de hoogte van
dicht en is het gebied binnen tien jaar
vegetatie er groeit en welke graasdruk
het wel en wee en de locatie van zijn
• Uitbreiding populatie kamsalamander
bebost. De bijzondere vegetatie van het
er toegepast moet worden. Ook staat hierin
kudde. Ook deelt hij de prachtigste foto’s.
Inmiddels is het project (dat voor 50 procent
• Behoud van drijvende waterweegbree
duin- en heidegebied gaat dan verloren en
op welke plekken de kudde in bepaalde
De pagina heet:
het project van start ging, was van de
werd gefinancierd door de Europese
• Monitoren van (de gevolgen van)
de bewoners – diverse soorten insecten,
perioden niet mag komen, bijvoorbeeld
SchaapskuddeDeLoonseenDrunenseDuinen
465 hectare van het gebied slechts nog
Commissie en voor 50 procent door de
hagedissen en vogels – verdwijnen.
omdat er grondbroeders zitten.” Met zijn
• Behoud van vennen die bedreigd worden door versnelde verlanding • Behoud van eikenhaagbeukbossen en oude eikenbossen
menselijke inmenging
19
HART VOOR ONDERNEMEN
dat het rechtvaardigt om hier te bouwen: dier- en milieuvriendelijk en passend in de omgeving. Zo krijgt iedere koe in plaats van
Het Nationaal Park en Sprankenhof:
6 vierkante meter,
een topteam
13 vierkante meter stalruimte en komen
Duinboer Sjaak Sprangers ontwikkelt samen met partners nieuw concept
er zonnepanelen op de stal. Om het natuurgebied zo min mogelijk te belasten,
Aan de rand van De Loonse en Drunense
Win-win-situatie
Duinen ligt boerderij Sprankenhof.
Samen met De Loonse en Drunense Duinen
Hier telen en verkopen Josèt Vermeer
biedt Sprankenhof verschillende arrange-
KOEIEN LANGER IN DE WEI DOOR INNOVATIEF STALCONCEPT
en Mark Vonk biologische groente en
menten aan. “Je kunt deelnemen aan een
Duinboer Sjaak Sprangers runt een
Zijn koeien lopen zo’n zes maanden per jaar
Intensieve samenwerking
themawandeling onder leiding van een gids
biologische melkveehouderij. Zijn koeien
buiten. “Ze hebben het heerlijk naar hun zin
“Om het ambitieuze plan voor de stal te
en vervolgens in onze kookstudio rondom
“We krijgen regelmatig vragen over het
grazen op ruim 35 hectare grond, deels
in de buitenlucht en weigeren tussendoor
realiseren, werk ik nauw samen met ver-
Nationaal Park”, vertelt Josèt. “Het gast-
zijn eigendom en deels in pacht van
naar huis te komen. Voor mij is het belangrijk
schillende partijen. Denk aan bouwpartijen,
heerschap houdt onze kennis up-to-date
Natuurmonumenten. Om de weidegang te
dat mijn Jersey-koeien een goed leven
de Wageningen Universiteit en een
en zorgt ervoor dat we deze kunnen
verlengen ontwikkelt hij in samenwerking
hebben. De nieuwe stal zorgt ervoor dat
agrarisch adviesbureau, maar ook
beantwoorden. Bovendien blijven we door
met diverse partners een innovatief dier- en
ze straks acht maanden per jaar buiten
Natuurmonumenten, de provincie,
het gastheerschap in contact met andere
milieuvriendelijke stalconcept aan de rand
kunnen zijn. Dat is nu niet mogelijk vanwege
de gemeente, en de Brabantse Milieu
bezoekers en het bedrag dat de deelnemers
bedrijven rondom het Nationaal Park.
van het Nationaal Park (gebied Plantloon).
de grote afstand tussen de weide en mijn
Federatie en buurtbewoners. Zonder de
Josèt vertelt: “We hebben veel profijt van
aan het arrangement betalen, komt volledig
Zo zijn we op de hoogte van mogelijk-
huidige stal.”
medewerking van al deze
onze ligging aan De Loonse en Drunense
ten goede aan de schaapskudde.”
heden en activiteiten die georganiseerd
“Een groot deel van de weilanden waarop
worden. En soms ontstaan er ook
mijn koeien grazen, beheer ik voor Natuur-
Innovatieve stal
niet gerealiseerd
fruit. Bezoekers kunnen zelf groente en fruit plukken, iets drinken op het terras en koken in de kookstudio. Ook draagt Sprankenhof met de organisatie van verschillende arrangementen met het Nationaal Park bij aan het behoud van het gebied.
dit thema koken. Ook is het mogelijk om een rondleiding bij ons bedrijf te combineren met een bezoek aan de schaapsherder. Dit arrangement levert voor beide partijen voordeel op. Sprankenhof krijgt meer
Duinen. Ten eerste omdat een grote
kiezen we voor een speciaal vloersysteem met nagenoeg dichte vloeren, waarin urine en mest apart worden afgevoerd. Hierdoor is de ammoniakemissie de helft lager.”
partijen kan de stal
biodiversiteit erg belangrijk is voor de
Beeldvorming
samenwerkingsverbanden. Ook in de
monumenten. We proberen meer flora en
De locatie aan de rand van het Nationaal
worden.” Het is de
biologische tuinbouw. Maar een bezoek aan
Als gastheer van De Loonse en Drunense
rondleidingen die ik geef vertel ik altijd
fauna terug te brengen in deze natuurlijke
Park is volgens Sjaak de uitgelezen plek
bedoeling dat de
Sprankenhof is ook perfect te combineren
Duinen draagt Sprankenhof bij aan een
over De Loonse en Drunense Duinen.”
graslanden, onder andere door het gras
voor de nieuwe stal, maar ligt wel gevoelig.
innovatieve stal in december
met een wandeling in het Nationaal Park.”
positieve beeldvorming over het gebied.
hoger te laten groeien”, aldus Sjaak.
“Daarom kies ik voor een innovatief concept
2014 klaar is.
20
21
HART VOOR KWALITEIT
HART VOOR ONTWIKKELING VERSTERKING SCHIL
Gezamenlijke uitgangspunten Hier ligt de focus op het in kaart brengen en afstemmen van kansen voor landschapsversterking. Daarbij geldt dat een goede communicatie met alle partners belangrijk is, net als het streven naar een eenduidig beleid. Uitgangspunt is een actief uitnodigingsbeleid richting bewoners, burgers en ondernemers voor ruimtelijke verbeteringsinitiatieven.
Kwaliteit Om het predicaat Natuurpoort te krijgen
NATUURVERBINDINGEN VERBETEREN
KERNOPGAVEN VOOR HET DUINGEBIED
Kansen voor Brabant Fietsprovincie
criteria te voldoen. Zo is de afwikkeling van
Gebieden die vroeger van nature met
verkeerstromen in combinatie met parkeer-
elkaar verbonden waren, zijn in de loop
voorzieningen een belangrijk aandachtspunt.
der jaren geïsoleerd geraakt. Dit maakt
Het streeknetwerk Vitaal Leisure Land-
plant- en diersoorten kwetsbaarder. Om ze
schap heeft op verzoek van de betrokkenen
genetisch gezond te houden en de kans op
(gemeenten, natuurterreinbeheerders en
overleven te vergroten, is het herstellen van
NATUURPOORTEN
recreatieondernemers) ondersteuning geboden bij het maken van de inrichtingsplannen.
must. Deze verbindingen, die deel uitmaken
Lagere verkeersdruk én kwalitatieve recreatievoorzieningen
van het Nederlandse natuurnetwerk staan
Het Nationaal Park De Loonse en Drunense
weg Oude Bossche Baan tussen Bosch &
In 2012 is een Beheer-, Inrichtings-,
op de agenda:
Duinen is een belangrijk icoon voor de vrije-
Duin en de Rustende Jager meegenomen.
en Ontwikkelingsplan (BIOP) opgesteld.
• De verbinding van de duinen via de Brand
tijdseconomie in Hart van Brabant. Op een
In dit plan is samen met alle betrokken
en het Noorderbos met Huis ter Heide.
partijen de koers bepaald voor het
de natuurlijke verbindingen een absolute
• De verbinding van de duinen via de
Tevens is de inrichting van de verbindings-
piekdag komen er ongeveer 25.000 bezoek-
Versterking
ers naar het park. Rond het natuurgebied
Uitvoering van de plannen op al deze
Nationaal Park voor de komende
Brand en de Leemkuilen met de Oister-
liggen vijf entreepunten (horecagelegen-
entreepunten, samen met de al gerealiseer-
tien jaar. De focus van dit plan ligt op
wijkse Bossen en Kampina. Een alter-
heden), die onderdeel uit maken van het
de Natuurpoorten betekent een algehele
een aantal kernopgaven:
natief is om de verbinding via Helvoirts
Brabantsbrede netwerk van Natuurpoorten.
kwaliteitsverbetering van het gebied en
• Versterking van de kernkwaliteiten van
Broek te laten lopen.
Deze punten vormen het visitekaartje van het
een versterking van de recreatieve waarde.
gebied en zijn voorzien van een informatie-
Daarmee verwacht de regio verdere invulling
punt die de bezoeker voorlicht over de
te geven aan de Leisure ambities.
het Nationaal Park • Versterking van de omgeving ofwel schilrondom het Nationaal Park
PRIORITEITEN
• De verbinding van de duinen met de Maas. Deze natuurverbindingen maken het mogelijk
natuur, cultuurhistorische kenmerken en het
om ook nieuwe fietsverbindingen te maken
wandel- en fietsroutenetwerk. Op dit moment
vervelende gevolgen zichtbaar: niet
van woonkernen naar het Nationaal Park.
zijn er twee poorten officieel geopend in het
Versterking van kernkwaliteiten
AANDACHTSPUNTEN
onderhouden kavels met vervallen
Zo wordt het aantrekkelijker om het gebied
Nationaal Park, De Drie Linden (Giersber-
• Parkeerproblematiek
In de jaren zestig was het nog mogelijk om
bouwsels. Natuurmonumenten maakt
zonder auto te bezoeken. Daarin is ook een
gen) en Manege van Loon (Loon op Zand).
• Verrommeling
De kernopgaven zijn vanuit ambitie, inzet en
als particulier een stuk bos aan te kopen
daar waar mogelijk een einde aan de zo-
prima aansluiting te maken met de doel-
Daarnaast zijn er nog drie locaties in ont-
• Natuurverbindingen
de positie van het Nationaal Park geformu-
in het natuurgebied. Op verschillende
genoemde snipperverkaveling door per-
stelling van de Provincie om Noord-Brabant
wikkeling; de horecagelegenheden Bosch &
• Afval, onderhoud en beheer
leerd en vertaald naar diverse programma’s.
plekken in de duinen zijn hiervan nu de
celen op te kopen en op te knappen. >>>
dé fietsprovincie van Nederland te maken.
Duin, De Rustende Jager en De Roestelberg.
• Eenduidig beleid
• Realisering van een evenwichtige ontsluiting • Afstemming en intensivering van de samenwerking
22
dient de locatie aan een aantal kwaliteits-
VOORTZETTEN ANTIVERSNIPPERING
• Communicatie
23
HART VOOR DE DUINEN
