Rapportage Natuur en Recreatie

Rapportage Natuur en Recreatie

2014

Met dit verslag willen wij onze stakeholders graag laten zien wat wij als sector Natuur en Recreatie van PWN in 2014 hebben gerealiseerd en waar we bij betrokken waren.

PWN Rappo rtage Natu u r e n Re c reatie 2 014

Inhoud Voorwoord

4

1.

Natuurherstel

6

Noordwest Natuurkern Renovatie infiltratiegebieden Nieuwe natte duinvalleien Bommen geruimd Bescherming amfibieën Wisenten meer ruimte

6 7 7 8 8 8

Duinbeheer in de praktijk: complexe zaken

9

Nico Spaarkogel

9

Zorgen om stikstofneerslag Zeldzame paddenstoelen Nieuwe natuurbruggen Historische beken Bergerbos

11 11 11 11

2.

Meegenieten

12

Nieuw bezoekerscentrum populair Duinkaartje bestellen via MyOrder

12 12

Recreatie in de natuur: waar trek je de grens?

13

Marieke Kuipers

13

Een nieuwe bestemming Koningsbosch Zomerfestivals Eeuwfeest camping Bakkum Schaapskooi Bergen Groepsexcursie wisenten

14 14 14 14 14

3.

Participatie

16

Vrijwilligers Hartekamp Hof van Kijk Uit Enquête vrijwilligerswerk Het Wateravontuur

16 16 16 16

4.

Onderzoek

17

Stijgende lijn waarnemingen Jaar van de spreeuw Grootwildtelling: steeds meer damherten Bijzondere soort: gevlekte witsnuitlibel Onderzoek nachtzwaluw

17 17 17 17 17

Natuurbeheer op lange termijn: Natura2000-problematiek Dick Groenendijk

19

5.

Bestuurlijk

20

Nieuwe Beheernota breed gedragen Samenwerking met Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier Brandweer en veiligheidsregio Samenwerking groene BOA’s Samenwerking Goois Natuurreservaat Boswachters kiezen voor de Hoep Nieuw beheer- en ontwikkelingsplan NPZK

20 20 21 21 21 21 21

19

3

P W N R appo r ta g e N atu u r e n Re c reati e 2 0 1 4

Voorwoord Een robuust netwerk voor oersterke natuur Als natuurbeheerder staat PWN niet op zichzelf. We zijn onderdeel van een rijk geschakeerd netwerk van samenwerkende organisaties en vrijwilligers. De natuur leert ons dat we daarmee oersterk staan.

Staten werd aangenomen, mag wat mij betreft een compliment heten voor iedereen in ons netwerk! En dat netwerk wordt met de dag sterker, naarmate zich steeds meer vrijwilligers en sponsors melden. Die helpen op allerlei gebieden mee. Geld is natuurlijk welkom, maar persoonlijke inzet is eigenlijk nog veel beter voor een robuust beheer. Want hoe meer inzet, hoe beter de onderlinge band en de verbinding met de natuur, hoe meer draagvlak ook voor het werk in de natuur. Daarom moedigen we vrijwilligerswerk van harte aan en zorgt PWN voor extra coördinatiekracht om al deze inzet in goede banen te leiden.

Sjakel van Wesemael

Het duin zelf bijvoorbeeld, is een netwerk van samenhangende gebieden en ecosystemen. Ze beïnvloeden elkaar, er is kruisbestuiving. Die onderlinge verbindingen maken het geheel sterk en robuust. Dat zie je heel mooi bij de Zandmotor onder de kust van Den Haag. De zee voert zand mee naar noordelijker kusten en de wind blaast dit verder uit over de duinen. Daar kan geen graafmachine tegenop. En het resultaat is veel beter dan een dijk: sterke duinen, uit zichzelf ontstaan. Netwerken zorgen voor sterkere gehelen. Vanuit die gedachte hebben we vorig jaar de Beheernota uitgewerkt voor de periode 2015 - 2025. Voor de idee- en visievorming werkten we actief samen binnen ons eigen netwerk. Via inspraakrondes, lezingen en vragenuurtjes kwamen we veel te weten over wat er leeft. Dit leverde een schat aan input en feedback op. Ik ben ervan overtuigd dat de nota zonder deze wisselwerking niet zo sterk was geworden. Dat de nota unaniem door Provinciale

4

Al die contactmomenten in het grotere verband leveren ook nieuwe kennis op. Bijvoorbeeld bij project de Noordwest Natuurkern. Nu de sleuven zijn uitgegraven en de verstuiving goed op gang komt, merken we dat nabeheer erg belangrijk is. Uit het contact met natuurbeheerders en vrijwilligers leren we zoveel, dat we hier een heel congres aan kunnen weiden. Dat doen we dan ook in de loop van 2015. Tot slot staat de duinnatuur ook in verbinding: met andere natuur, met andere gebieden. Wil je effectief beheren, dan moet je dus ook over de grenzen van je gebied heen kijken. Dat doen we bij PWN soms letterlijk, bijvoorbeeld in onze contacten met de beheerders van de Amsterdamse Waterleidingduinen, met grondeigenaren van buitengebieden en met hoogheemraadschappen. Zo werken we aan minder versnippering en meer samenhang. Heel concreet wordt dit, wanneer over enkele jaren nieuwe natuurbruggen in Zuid Kennemerland gereedkomen en vier duinarealen van samen 7.000 hectare met elkaar verbonden worden. Een belangrijke stap naar robuuste en veerkrachtige duinnatuur. Vorig jaar schreef ik in het voorwoord dat bescherming van de natuur als bron steeds leidend is voor ons handelen. Ik voeg daar graag de netwerkgedachte aan toe. Daarmee is de PWN-aanpak zo robuust als oernatuur… Sjakel van Wesemael Manager sector Natuur en Recreatie PWN


5


1. Natuurherstel Het grootste probleem van onze duinen is dat ze overwoekerd raken door grassen en struiken. Konijnensterfte en toenemende stikstofneerslag hebben dit proces versneld. Om de natuur te laten herstellen van deze negatieve invloeden blijft grondig en zorgvuldig beheer nodig. Een fijnmazig stelsel van maatregelen moet de duinen op langere termijn veerkrachtig maken. Een dynamisch landschap, waar stuivend zand, wind en water bijdragen aan de zo unieke soortenrijkdom.

Noordwest Natuurkern

Een van de belangrijkste natuurprojecten bij PWN was de afgelopen jaren de Noordwest Natuurkern. In 2013 werd dit plan uitgevoerd door in ZuidKennemerland vijf sleuven in de zeereep uit te graven. Het doel van meer verstuiving in de duinen werd daarmee ruimschoots bereikt. Iedereen kan met nu eigen ogen zien hoezeer het zo gewenste stuifzand zich door de rest van de duinen begint te verspreiden. Het verstuivingsproces verloopt sneller dan verwacht, maar het is nog te vroeg om de effecten op typische duinsoorten te meten. Zichtbaar is wel dat het helmgras zich verjongt. Dit is met name goed voor bijzondere insecten en dieren die helmgras eten. Uit metingen en foto’s van het gebied blijkt dat nabeheer nodig blijft om nieuwe vegetatie geen kans te geven. Daarom maken we plannen met andere natuurbeheerders om wortelresten en braam te verwijderen. Uit het overleg hebben we geleerd dat elk type duin weer een ander beheermethode nodig heeft. De natuurbeheerders proberen uit wat het beste werkt en delen hun ervaringen. Niet alleen de natuur bewijst dat de ingreep de moeite waard is geweest. Bezoekers van het gebied reageren ook overwegend positief op de nieuwe oerlandschappen die je hier kunt beleven. Onze boswachters krijgen regelmatig complimenten. Waardering is er ook op Europees niveau. In Brussel werd in mei voor het eerst de Natura 2000-award uitgereikt. Van de 163 inzendingen bereikte project Noordwest Natuurkern de finale. Sjakel van Wesemael en Marieke kuipers namen namens PWN trots het predicaat Excellent in ontvangst.

Noordwest natuurkern ontwikkelt zich boven verwachting snel

6


Renovatie infiltratiegebieden

De opknapbeurt van de infiltratiegebieden bij Wijk aan Zee en Castricum kon na zeven jaar worden afgerond. In de kanalen waar ons drinkwater de duingrond insijpelt was in de loop der jaren een sliblaag ontstaan. Dit zorgde voor verstoppingen. In het project, dat zeven jaar duurde, werkten natuurbeheerders en drinkwaterspecialisten van PWN nauw samen. Zo kwamen ze ter plekke tot oplossingen die zowel goed zijn voor de natuur als voor de drinkwaterproductie. Elke winter hebben we een deel van de kanalen drooggelegd en tot op het schone duinzand uitgegraven. Om besmettingsgevaar bij onze drinkwaterwinning te voorkomen, hebben we tegelijkertijd de grond rond de waterputten opgehoogd.

Nieuwe natte duinvalleien

Sinds PWN 25 jaar geleden stopte met grondwaterwinning in de duinen, is langzaamaan het grondwater weer naar natuurlijke niveaus teruggekeerd. Er zijn weer meer duinmeren ontstaan. Toch moet ook de natuur een handje geholpen worden om weer in balans te komen met het natte duinklimaat. PWN heeft daarom werk gemaakt van de ‘natte duinvalleien’, door vegetatie weg te halen en valleibodems af te graven. In oktober begonnen we aan de laatste 8 van de 51 duinmeren die we de afgelopen 25 jaar hebben geregenereerd. Project Klein Doornen is daarmee het sluitstuk van het Masterplan Regeneratie Duinvalleien in het Nationaal Park Zuid-Kennemerland. Als onderdeel van dit nieuwe plan transformeren we ook een kaarsrecht betonnen fietspad in een mooi meanderend klinkerpad.

Gedeputeerde Joke Geldhof rijdt de laatste vracht Klein Doornen uit

7


Bommen geruimd

Bij de voorbereidingen voor dit fietspad vonden we vijf bommen uit de Tweede Wereldoorlog. Ze waren te gevaarlijk om weg te halen - ter plekke opblazen was het enige alternatief. Omwille van de veiligheid voor recreanten drong de gemeente Bloemendaal aan op onmiddellijke ruiming, midden in het broedseizoen. Na de explosies bleven er twee grote kraters over. De natuur in dit kwetsbare Natura 2000-gebied zal enkele decennia nodig hebben om van de klap te herstellen.

Bescherming amfibieën

PWN is de drijvende kracht achter het amfibieënoverleg, een samenwerkingsverband met vertegenwoordigers van provincie, Landschap NoordHolland, gemeenten en paddenwerkgroepen. Het platform deelt kennis, werft vrijwilligers en praat met wegbeheerders om de paddentrek in goede banen te leiden. In 2014 is in dit verband onderzoek gedaan naar de mogelijkheden van paddentunnels onder de Zeeweg naar Bloemendaal aan Zee door. Ook heeft de werkgroep met wegbeheerders overlegd over maatregelen om te voorkomen dat amfibieën in kolken terechtkomen. De wildroosters zijn voorzien van een oplossing waardoor amfibieën op eigen kracht eruit kunnen kruipen.

Groene kikkers

8

Wisenten meer ruimte

In juni werd de kudde wisenten in het Kraansvlak uitgebreid met een nieuw koekalfje. Inmiddels is dit het dertiende kalfje dat in de Nederlandse natuur geboren is. Het behoort tot de tweede generatie wisenten in Nederland. In de zomer van 2014 kreeg de kudde een groter leefgebied. Na de terreinuitbreiding in 2012 loopt het begrazingsgebied nu aan de zuidkant richting Zandvoort verder door. Hierdoor hebben de wisenten en Koniks nu 330 hectare leefruimte tot hun beschikking. Ook voor recreanten is deze uitbreiding goed nieuws. Want met de groei van dit leefgebied is ook het Wisentenpad uitgebreid, waar duizenden wandelaars al probleemloos van de wisenten hebben kunnen genieten. Aardig om te vermelden is dat de wisent nu officieel tot de Europese ‘Big five’ behoort.


Duinbeheer in de praktijk: complexe zaken Nico Spaarkogel Na een lange carrière als boswachter groeide Nico Spaarkogel in 2014 door tot manager van de regio Zuid. Zelf ziet hij zich liever als beheerder. En beheren, dat gaat tegenwoordig gepaard met veel afstemming en overleg. “Aan managen van mijn team kom ik nauwelijks toe als ik niet oppas. Ik ga van de ene vergadering naar de andere. Ik kan er mijn dagen mee vullen.” “In dit gebied speelt zo ongelofelijk veel, heel anders dan in het noordelijke deel, het Noordhollands Duinreservaat. PWN is een van de partners in het Nationaal Park Zuid Kennemerland. Hier ligt een gebied van extremen. Je vindt er het circuit van Zandvoort, terwijl het hele gebied onder Natura2000 wetgeving valt. Er komen steeds meer feesten op het strand van Bloemendaal, er komen ook steeds spectaculairdere vormen van recreatie, en de nieuwste ontwikkeling is een explosieve toename van elektrische voertuigen. Bovendien ziet Amsterdam de duinen steeds meer als recreatiegebied voor de Metropoolregio, en heeft de natuur enorm last van toenemende stikstofconcentraties in de lucht. En dat is nog maar een kleine greep uit het krachtenveld waar PWN mee te maken heeft.” “Er zijn zoveel belangengroepen die hun invloed doen gelden. Terwijl wij als professioneel natuurbeheerder de opdracht hebben om natuurwaarden te beschermen en het potentieel van de natuur tot bloei willen brengen. Tegelijkertijd snappen wij ook dat er gerecreëerd moet kunnen worden. Maar waar trek je de grens? In deze complexe samenleving, en met steeds mondiger mensen is het soms op eierschalen lopen om balans te vinden tussen recreatie en natuur. PWN is er heel duidelijk in: in ons beleid staan we open voor allerlei vormen van natuurgerichte, rustige recreatie. Maar in de praktijk van mijn werk betekent dit simpele zinnetje dat we dag in dag uit aan het uitleggen, afstemmen, overleggen en lobbyen zijn.” “De praktijk van een duinbeheerder blijkt uiterst complex. Je moet altijd een goed verhaal hebben als je grenzen wilt stellen. Wij geven de natuur een stem. Daar gaat veel tijd en energie in zitten en juist dat maakt mijn baan geweldig. Vooral als ik af en toe het grote plaatje voor ogen houd. Even uitzoomen en zien wat we hier de afgelopen decennia al hebben bereikt… we doen het goed. Ook met het oog op de toekomst!” Nico Spaarkogel Manager Regio Zuid

Nico Spaarkogel

‘In deze complexe samenleving, en met steeds mondiger mensen is het soms op eierschalen lopen om balans te vinden tussen recreatie en natuur.’

9


Grote vierslippige aardster

Zorgen om stikstofneerslag

De neerslag van stikstof in de duingebieden is steeds een groter wordend probleem. Het werkt als een kunstmest, waardoor gewassen sneller groeien dan in de van oorsprong schrale grond gebruikelijk is. Het Rijk onderkent het probleem van toenemende stikstofconcentraties, zonder dat we weten wat precies de oorzaak is. Met subsidies in het kader van Programmatische Aanpak Stikstofneerslag (PAS) wil de Rijksoverheid maatschappelijke krachten bundelen om de negatieve gevolgen ervan te verhelpen. PWN werkt hierin nauw samen met andere natuurbeheerders. In 2014 hebben we de geplande werkzaamheden gezamenlijk voorbereid. Naar verwachting worden deze vanaf 2015 omgezet in contracten van 6 jaar. Het gaat bijvoorbeeld om afplaggen van stikstofrijke bovenlagen en het aanleggen van stuifkuilen.

Zeldzame paddenstoelen

Het duinbeheer pakt goed uit voor twee zeldzame paddenstoelensoorten. In 2014 zagen we de terugkeer van de Viltige aardster en de Grote vierslippige aardster.

Nieuwe natuurbruggen

In 2014 ging de ontwikkeling van twee nieuwe natuurbruggen van start. Samen met de reeds opgeleverde natuurbrug Zandpoort gaan deze vanaf 2017 een duingebied van 7.000 hectare met elkaar verbinden. De nieuwe bruggen komen over de Zeeweg en over de spoorlijn naar Zandvoort. De eerste is een project van de Provincie Noord-Holland, de tweede van ProRail. Voor de beide natuurbruggen brengt PWN de leeflaag aan. Bijzonder is dat deze bruggen als enige in Europa het habitattype ‘grijze duinen’ met elkaar verbinden. Goed voor de daarbij horende soorten, zoals de duinhagedis, hazelworm, parelmoervlinders en blauwvleugelsprinkhaan.

Historische beken Bergerbos

In Bergen is in het verleden geld ingezameld om de Sparrenlaan in ere te herstellen. Nadat PWN deze werkzaamheden had afgerond, bleek er nog geld over te zijn om ook de beken in het Bergerbos op te knappen. Deze zijn in cultuurhistorisch opzicht erg belangrijk, aangezien ze deel uitmaken van hetzelfde 17de eeuwse park ’t Oude Hof. Met behulp van kleine graafmachines hebben we het opgehoopte blad van de bodem geschraapt zodat er nu weer vrijelijk water doorheen kan stromen.

11


2. Meegenieten De duinen zijn een belangrijk recreatiegebied voor de Randstad. Voor toeristen, dagjesmensen en sportievelingen is de natuur hier een bron van inspiratie. Binnen een straal van tien kilometer wonen een half miljoen mensen. Zij waarderen de recreatiemogelijkheden in de duinen met gemiddeld een dikke 8. Wat ze het liefst komen doen? Wandelen, fietsen, grote grazers kijken, of gewoon een beetje luieren en genieten… PWN zorgt voor een gastvrij welkom.

Nieuw bezoekerscentrum populair

Al snel na de opening van het nieuwe bezoekerscentrum De Kennemerduinen bleek dat dit aanzienlijk meer bezoek trok dan voormalig centrum De Zandwaaier. Deze trend bleef zo voor heel 2014: vier keer zoveel bezoekers. Er werd een team van vijftien vrijwilligers gevormd bij baliewerk en andere taken te ondersteunen. Om drukte bij de parkeerkassa te verlichten, plaatste PWN een extra betaalautomaat. Het nieuwe gebouw is geheel milieuvriendelijk en duurzaam ontworpen. Behalve dat het gebouwd is volgens BREEAM-normen, bevat het ook duurzame voorzieningen zoals waterbesparende kranen, energiezuinige verwarming en LED-verlichting. Het duincafé serveert biologische producten en gaat zuinig met verpakkingsmaterialen om. Dit alles heeft ertoe geleid dat het bezoekerscentrum werd beloond met het internationale Green Key Goud-keurmerk.

Bezoekerscentrum De Kennemerduinen

Duinkaartje bestellen via MyOrder Meer recreatiegemak in het Noordhollands Duinreservaat: iedereen kan voortaan met de smartphone een toegangskaartje kopen, via de app MyOrder. Wachten bij de kaartjeskassa behoort daarmee tot het verleden. Bezoekers kunnen het digitale kaartje op hun smartphone aan de boswachter laten zien.

Breeam certificaat

12


Recreatie in de natuur: waar trek je de grens? Marieke Kuipers Marieke Kuipers werkt als ecoloog bij PWN aan langetermijnplannen voor de recreatiemogelijkheden in de duinnatuur. Ze laat af en toe het jaar 2030 vallen. Want, zegt ze, tegen die tijd is het toerisme in ons land verdubbeld. “Nu al proberen omringende gemeenten hier een antwoord op te vinden. Net als wij bij PWN.” “Wij denken dat veel recreatie in de duinen blijft zoals het nu is. Maar er is ook een kleiner deel aan het veranderen. En juist daar zien we de laatste tijd een ongelofelijke diversiteit aan nieuwe vragen op ons afkomen. Letterlijk, wanneer bezoekers, ondernemers en vertegenwoordigers van belangengroepen hun vraag beginnen met ‘Mag ik…?’ Typische vragen krijg je dan: mag ik de as van mijn geliefde in de duinen verstrooien? Mag ik een indianenfeest organiseren? Mag ik een huttenbouwweek voor kinderen organiseren? De ene vraag is nog spectaculairder dan de andere. Gelukkig vragen ze het nog, denk ik dan.” “Al die creativiteit, die ondernemersgeest en inventiviteit… hoe gaan wij daar mee om? Bij PWN denken we dat we meer voor de duinen kunnen betekenen als we meebewegen. Maar het blijft lastig om steeds daarin de juiste balans te vinden. Wat helpt, is bijvoorbeeld veel praten en laten zien. We nemen zoveel mogelijk mensen mee om te laten zien hoe bijzonder dit gebied is. Zodat ze trots worden op deze parel en er uit zichzelf al zuinig op blijven. Maar dat is de weg van de lange termijn.” “We staan graag in contact met initiatiefnemers die mogelijkheden zien voor recreatie. Als gesprekspartner, om in een vroeg stadium samen te onderzoeken wat er kan. De komende tijd voeren we nadrukkelijker de regie om samen met ondernemers en uitbaters onze gastvrijheid nog sterker te maken. Tegelijkertijd zorgen we voor een prachtig recreatieaanbod dat past bij het pure, stille karakter van de duinen. En op bezoekersavonden vragen we betrokkenen tijdens workshops om met ons mee te denken. Voor nieuwe input, en om feedback te geven over hoe PWN het doet.”

‘We staan graag in contact met initiatiefnemers die mogelijkheden zien voor recreatie.’

Marieke Kuipers

“We proberen vragen voor te zijn en doen veel onderzoek naar behoeften en trends. Daar leren we uit dat maar een kleine groep wildere plannen heeft, terwijl verreweg de grootste groep het liefst alles bij het oude laat. Die zien het liefst dat hun kinderen straks op dezelfde manier recreëren als zij, en vragen PWN om regulerend op te treden. Uit de onderzoeken leren we ook dat de recreatiedruk in het meest kwetsbare deel van de duinen, het open duin, gelukkig niet toeneemt.” “Welke kant het ook op gaat, we vinden recreatie onmisbaar voor de duinen. Klinkt gek he, uit de mond van een ecoloog? Maar zonder recreatie zouden mensen niet in contact komen met de natuur. En dan zou je veel minder draagvlak voor bescherming hebben. Alles met mate, is ons motto. Goed blijven zoeken naar mogelijkheden, en in dialoog blijven met je omgeving…” Marieke Kuipers Ecoloog PWN

13


Een nieuwe bestemming Koningsbosch

Voormalig jeugdherberg Koningsbosch in Bakkum krijgt een nieuwe invulling, nu Stay Okay uit het pand is vertrokken. Het monumentale gebouw aan de binnenduinrand uit 1932 blijft een verblijfsfunctie vervullen en wordt verbouwd tot een hotel met circa 25 kamers en een restaurant. PWN heeft de initiatiefnemers begeleid bij de overdracht van de erfpacht en de inrichting van de buitenruimte, zodat monumentaal groen behouden blijft.

Zomerfestivals

Sinds jaar en dag vervullen de zomerfestivals van PWN een duidelijke behoefte aan verbinding met de natuur. Dit jaar organiseerden we een festival bij bezoekerscentrum De Kennemerduinen in Overveen en op het landgoed Marquette in Heemskerk. Er komt altijd veel publiek af op de optredens, stands en activiteiten.

Eeuwfeest Camping Bakkum

In 2014 vierde Camping Bakkum haar honderdjarig bestaan. Het is daarmee de oudste camping van Nederland en een begrip in de wijde omtrek. Om dat te vieren werden er verschillende jubileumactiviteiten en feesten georganiseerd.

Schaapskooi Bergen

De nieuwe schaapskooi in Bergen heeft zijn eerste jaar achter de rug. Er komt veel publiek af op de activiteiten die in de bezoekersruimte worden georganiseerd. Er worden natuurfilms getoond en mensen van IVN staan klaar om vragen te beantwoorden. Ook zijn er excursies, workshops en lezingen. Een mooie plek om het werk van ons natuurbeheer toe te lichten.

Groepsexcursie wisenten

Wisenten grazen dichtgegroeide duinen weer open

14

Een nieuwe activiteit voor groepen is een excursie naar de wisentenkudde. Onder begeleiding van een boswachter kunnen groepen van maximaal 15 personen het pure karakter van de oerrunderen ervaren. Een onvergetelijke ontmoeting!


3. Participatie Dankzij hun liefde voor de natuur zetten veel mensen zich nu al in voor beheer en natuurbehoud. We prijzen ons gelukkig met de honderden vrijwilligers die zich op de meest uiteenlopende manieren voor de duinen inzetten. Dankzij die betrokkenheid groeit de band met de natuur, én de bereidheid om verantwoordelijkheid te nemen. Via communicatie, educatie en participatie nodigen we iedereen uit om het goede werk in de duinen te steunen.

Vrijwilligers Hartekamp

Sinds het voorjaar houdt een ploeg van acht cliënten van de Hartekamp bij het schoonhouden van de duinen. De mensen met een beperking helpen een dagdeel per week met het opruimen van zwerfvuil. Dat doen ze bij bezoekerscentrum De Kennemerduinen en recreatieplas ’t Wed. Ze hebben er veel lol in en helpen PWN enorm. Als tegenprestatie verkoopt het bezoekerscentrum artikelen die in de ateliers van de Hartekamp zijn gemaakt.

Hof van Kijk Uit

Dankzij vrijwilligers en sponsorgelden is in 2014 verder gewerkt aan verbetering van Hof van Kijk Uit. De voormalige jachtwoning in de duinen biedt een zinvolle dagbesteding voor mensen met een beperking. Ze werken mee in de horeca, onderhouden de moestuin of maken mooie dingen

in het Duinatelier. Hof van Kijk Uit is daarmee een plek geworden met een grote aantrekkingskracht op bezoekers, artiesten en kunstenaars. De bedoeling is dat het centrum permanent aan tien mensen dagbesteding kan bieden. Gezien de huidige (politieke) ontwikkelingen is dat een hele uitdaging.

Enquête vrijwilligerswerk

PWN en andere natuurorganisaties willen meer samenwerken in het natuurbeheer. Vrijwilligers spelen hierbij een onmisbare rol. Er melden zich veel vrijwilligers, maar het knelpunt is de capaciteit om al het vrijwilligerswerk professioneel te begeleiden. Zelfsturende teams zouden - mits goed georganiseerd - hiervoor een oplossing kunnen zijn. Tijdens een aantal dialoogdagen en een kennisdag hebben we met vrijwilligers vrijuit gebrainstormd over een manier om dit van de grond te krijgen. Deze ontwikkeling wordt door de Provincie van harte ondersteund, met bijvoorbeeld een gemeenschappelijk gereedschapdepot, kennisuitwisseling en een fonds voor innovatieve samenwerkingsprojecten.

Het Wateravontuur

Vrijwilligers Hartekamp

16

PWN kwam in 2014 met een nieuw educatief programma voor basisschoolleerlingen uit groep 6, 7 en 8: het Wateravontuur. In een openingsfilmpje krijgen kinderen een nachtmerriescenario voorgeschoteld. Er komt prut uit de kraan en mensen worden ziek van het drinkwater. De leerlingen worden vervolgens aangespoord om een oplossing te vinden. Eerst informeren ze zich in bezoekerscentrum De Hoep over drinkwaterzuivering. Ook spelen ze een quiz waarin duurzaamheid en mvo centraal staan. Alle kennis brengen ze samen in een eigen videoclip waarin ze hun leeftijdsgenoten vertellen hoe belangrijk schoon drinkwater is.


4. Onderzoek Onze duinen behoren tot de meest gevarieerde en soortenrijke landschappen van Nederland. Dit is te danken aan de grote afwisseling aan milieutypen: droog en nat, kalkrijk en kalkarm, winderig en luw, zout en zoet, warme hellingen en koele hellingen. Sinds 1990 tellen we hier maar liefst 29 soorten zoogdieren, 131 broedvogelsoorten, 76 dagvlinder- en libellensoorten en grofweg 850 soorten vaatplanten. Via onderzoek en tellingen waken we over deze enorme ecologische rijkdom.

Stijgende lijn waarnemingen

Sinds PWN in 2009 met een openbare waarnemingswebsite begon, is het aantal warneming nog elk jaar gestegen. Op de site kan iedereen, van boswachter tot bezoeker, zijn waarneming van planten diersoorten melden. De data die we zo verzamelen vormt een belangrijke bron van informatie. In 2014 registreerden we 53.313 waarnemingen (2013: 46.353).

Jaar van de spreeuw

Onderzoek nachtzwaluw

De nachtzwaluw, geen familie van de zwaluw, is een lastig te spotten vogel. Overdag zit hij perfect gecamoufleerd op de grond en pas in de avondschemering wordt hij actief. De makkelijkste manier om hem te vinden is luisteren naar zijn typische, trillende geluid. Op die manier namen we in een simultaantelling deze zeldzame vogel negen keer waar. Bovendien ontdekten onze waarnemers twee nieuwe territoria waar de soort voorkomt.

Zo’n gewone vogel. En toch neemt in Nederland het aantal spreeuwen zienderogen af. Daarom riepen Vogelbescherming en SOVON 2014 uit tot het jaar van de spreeuw. We weten niet precies waardoor de populatie spreeuwen jaar in, jaar uit krimpt. Ook in omringende landen gaat het slecht met de spreeuw. Daarom startte PWN met een uitgebreid onderzoek naar mogelijke oorzaken.

Grootwildtelling: steeds meer damherten

Jaarlijks tellen de boswachters het aantal reeën en damherten in Nationaal Park Zuid-Kennemerland. De aantallen geven geen exacte stand weer, maar zijn vooral bedoeld om de ontwikkeling door de jaren heen te volgen. Daaruit leren we dat het aantal damherten hand over hand toeneemt, hetgeen ten koste gaat van het aantal inheemse reeën.

Bijzondere soort: gevlekte witsnuitlibel

Al enkele jaren nemen we de gevlekte witsnuitlibel waar in de de duinen boven het Noordzeekanaal. Bewijs voor voortplanting in de duinen was er echter nog niet. Om dit aan te tonen heeft PWN in april een groep vrijwilligers in het duin onderzoek laten doen. Aan de hand van de vondst van larvenhuidjes bij de ijsbaan van Castricum is nu duidelijk geworden dat deze bijzondere insectensoort zich ook echt in de duinen weet voort te planten.

Boswachter legt waarneming in het veld meteen vast

17


Natuurbeheer op lange termijn: Natura2000-problematiek Dick Groenendijk Ecoloog Dick Groenendijk is van oorsprong gespecialiseerd in bijzondere vlinder- en insectensoorten. Bij PWN staat voor hem alles in het teken om het duin als ecosysteem in zijn geheel te doorgronden, en daar een visie voor de lange termijn op te ontwikkelen. “Soms duurt het wel tachtig jaar voor een duinecosysteem zich helemaal herstelt…” “Een groot deel van ons gebied wordt grijs duin genoemd. Dat klinkt misschien niet flitsend, maar het betekent veel. Van dit type duingraslanden, met zijn unieke ecosysteem zijn er maar een paar kerngebieden in Europa, waaronder dus in Nederland. En daarvan weer beheert PWN een aanzienlijk deel. De duinen zijn zo speciaal, dat ze door de EU zijn opgenomen in de Natura2000-richtlijnen. En daar is iets bijzonders mee aan de hand.”

uit en hebben we een robuust meetnet om planten te inventariseren.” Dick Groenendijk Ecoloog PWN

“Natura2000 gaat uit van habitattypen, kleinere landschapseenheden met bijzondere kenmerken en een heel eigen ecologie. Die zijn ooit geïnventariseerd en liggen vast op een landkaart. Aan ons om daar goed voor te zorgen en de bijzondere natuur hier te bewaren. Maar we hebben het over duinen, en de essentie van een duin is juist zijn dynamiek. Duinen stuiven, ze zijn letterlijk voortdurend in beweging. Habitattypen verplaatsen zich door de duinen heen, dus die kun je niet zomaar op een kaart vastleggen, je moet een manier vinden om daar flexibel mee om te gaan.” “Dat is in ons werk steeds een spanningsveld. Graven we een stukje duin af om verstuiving op gang te brengen, dan tasten we een klein Natura2000oppervlak aan omwille van de natuurwaarden in een veel groter gebied. Volgens de letter van de wet zou dat niet mogen, volgens de geest van de wet is dat juist goed.” “Zulke dilemma’s spelen voortdurend bij het maken van beheerplannen voor de langere termijn. Hoe we daar mee omgaan? Allereerst door open communicatie en dialoog met beleidsmakers. We leggen steeds goed uit waar we mee bezig zijn, om begrip te krijgen voor het hogere doel van onze plannen. Een andere manier is dat we de duinen zelf veerkrachtig maken. De kleine habitattypen mogen schuiven en veranderen, zolang we de biodiversiteit voor de duinen als geheel maar weten te bewaren. Gelukkig kunnen we vrij nauwkeurig meten of we daarmee op de goede weg zijn. Daarvoor voeren we regelmatig soortenonderzoek

Dick Groenendijk

‘Bij PWN staat alles in het teken om het duin als ecosysteem in zijn geheel te doorgronden, en daar een visie voor de lange termijn op te ontwikkelen.’

19


5. Bestuurlijk De duinen zijn goed voor de regio. Ze dragen bij aan welvaart en welzijn. Dus mag je verwachten dat de regio ook goed is voor de duinen. Gelukkig gaat dat in veel gevallen op. Tal van belangengroepen zetten zich in voor het waardevolle van dit gebied. PWN neemt de regie en intensiveert de samenwerking op allerlei thema’s: van duurzaamheid tot gastvrijheid en een bijzonder recreatieaanbod. Zo vergroten we het draagvlak en zorgen we voor hechte netwerken. Het fundament voor robuuste natuur en een sterke economie.

Nieuwe Beheernota breed gedragen

In opdracht van de provincie Noord-Holland voert PWN het beheer van de duingebieden uit. Dit is vastgelegd in een overeenkomst rond drie belangrijke taken: het leveren van betrouwbaar drinkwater, het beheren van de natuur rond de drinkwaterbronnen én het zorgen voor passende recreatie. In 2014 heeft PWN een nieuwe Beheernota opgeleverd, waarin visie en beleidskeuzes op belangrijke thema’s voor de komende tien jaar zijn geactualiseerd. De nota kwam tot stand in nauwe samenwerking met belangengroepen en stakeholders in de omgeving van PWN. Via tal van consultatierondes en inspraakavonden hebben we ernaar gestreefd dat geluiden uit de volle breedte van de samenleving in de nieuwe visie doorklinken. Onder het motto ‘Vitale duinen, bron van genieten’ werkt de nota zes kernthema’s uit. Een daarvan is het thema van vitale, veerkrachtige duinen die bestand zijn tegen de druk van klimaatverandering, stikstoftoename en oprukkende exoten. Om natuur, landschap en cultureel erfgoed ook op de lange termijn te behouden wil PWN waterwinning en recreatie nog duurzamer inpassen in de duinen. We zetten bovendien in op gastvrijheid en faciliteren rustige, natuurgerichte recreatie. Ook zoeken we naar manieren om mensen meer te laten bijdragen en verbondenheid met de natuur te laten ervaren.

Samenwerking met Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier

PWN en Hollands Noorderkwartier (HHNK) hebben de afgelopen jaren op diverse manieren de samenwerking opgezocht. Niet alleen op het gebied van water is dit succesvol, ook de natuur vaart er wel bij. Zo heeft HHNK in 2014 het waterbeheer van Het Noorderveld bij Heemskerk aan PWN overgedragen. Dit weidegebied, naast de weilanden van Marquette, geldt als gebied voor waterberging en is een topgebied voor weidevogels. We sloten een overeenkomst met HHNK waarbij beter wordt ingespeeld op de bescherming van de natuurwaarden in relatie tot het beheer (de schouw) van de watergangen. Een andere vorm van samenwerking vindt plaats op het gebied van zeeveiligheid. Door het gewijzigde kustbeheer is het Kieftenvlak bij Heemskerk buitendijks komen te liggen. Daardoor kan de veiligheid van het drinkwatergebied tegen overstromingen uit zee niet voldoende worden gegarandeerd. Samen met HHNK hebben we een plan ontwikkeld om hier de duinen te versterken, met duinzand uit het noordelijker gelegen gebied. Het mes snijdt aan twee kanten. We gebruiken zand uit hetzelfde ecosysteem en door de afgraving neemt de verstuiving toe, met gunstige effecten op de dynamiek en soortenrijkdom.

In het najaar heeft Provinciale Staten de Beheernota 2015 - 2025 integraal aangenomen.

De duinen. Bijzondere natuur aan de rand van de Randstad. De grote variatie in het landschap zorgt eveneens voor de zo kenmerkende rijkdom aan planten en dieren. Tel daarbij de rijke geschiedenis van de gebieden en het wordt duidelijk dat hier veel valt te beschermen.

Vitale duinen, bron van genieten Beheernota PWN 2015 - 2025

De Noord-Hollandse duinen vormen een belangrijke schakel in het kustgebied van Noord-Frankrijk tot Denemarken. In de smalle kuststrook liggen de duingebieden als parels aaneengeregen, met smalle verbindingen ter hoogte van zeedorpen. Met een lengte van 21 kilometer is het Noordhollands Duinreservaat het grootste aaneengesloten natuurgebied. De beheergebieden van PWN, tussen Wijk aan Zee en Bergen, zijn samen 5.475 ha groot. Even zuidelijker, tussen IJmuiden en Zandvoort, liggen de gebieden de Kennemerduinen en het Kraansvlak. Samen met enkele kleinere gebieden bestrijken deze beheergebieden een oppervlak van 1.815 ha. De duinen die wij nu zien, zijn zo’n duizend jaar oud. Al eeuwen heeft de mens geprobeerd het duingebied naar zijn hand te zetten. Bijvoorbeeld voor de jacht, voor landbouw, bosbouw en om konijnen te fokken. Samen met de biodiversiteit van het duingebied vertegenwoordigt dit erfgoed een grote waarde. Natuur Onze duinen behoren tot de meest gevarieerde en soortenrijke landschappen van Nederland. Hier vind je een grote verscheidenheid aan milieutypen: droog en nat, kalkrijk en kalkarm, winderig en luw, zout en zoet, warme zuidhellingen en juist koele noordhellingen. De milieufactoren in dit ecosysteem gaan geleidelijk in elkaar over, wat bepalend is voor de biodiversiteit. We tellen sinds 1990 wel 29 soorten zoogdieren, 131 broedvogelsoorten, 38 libellensoorten, 38 dagvlindersoorten en bij benadering 850 soorten vaatplanten. De biodiversiteit is groot. Van veel soortgroepen komt ruim de helft van de in Nederland voorkomende soorten in onze duinen voor. Voor het voortbestaan van een aantal bedreigde soorten zijn de duinen van levensbelang, zoals Tapuit, Bruine eikenpage en Hondskruid. PWN neemt in haar dagelijks beheer verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van deze soorten.

12

20

De duinen, wat een rijkdom!

natuurkernen krijgen broedvogels rust en openluchttheater speelt hier een verbindende ruimte. Met de zonering voorkomen we ook rol. Op camping Geversduin gaat het om hinder tussen recreanten onderling, natuur ontdekken en beleven. Hier zijn een Natura 2000 bijvoorbeeld door verkeerstromen te scheiden vlinderroute en rangercursussen voor kinderen Natura 2000 is een samenhangend netwerk van meer dan en 25.000 beschermde de basis, met als noviteit het Groentehuis. drukke en rustigenatuurgebieden zones en tijdenop te het grondgebied van de Europese Unie. Natura 2000 heeft als doel de achteruitgang van de biodiversiteit een halt toe te roepen. Dat is noodzakelijk, omdat de biodiversiteit wereldwijd hard achteruit gaat. Ook in Europa is de achteruitgang van de soortenrijkdom alarmerend. Tal van waardevolle leefgebieden (habitats) verdwijnen in snel tempo. Dit maakt dat momenteel bijna de helft van de zoogdiersoorten wordt bedreigd, net als een derde van de Europese reptiel-, vis- en vogelsoorten. Daarom wil Natura 2000 kwetsbare planten en dieren, samen met hun leefgebieden, beschermen. Nederland draagt met ruim 160 gebieden aan dit netwerk bij. Onze duinen zijn deel van de Natura 2000-gebieden Noordhollands Duinreservaat en Kennemerland-Zuid. De aanwijzing van het Noordhollands Duinreservaat was bij het ter perse gaan van deze nota nog niet definitief.

Camping De Lakens ligt vlak aan zee en biedt ontspanning, wellness en buitensport op het strand. Op 1 april 2012 is Kennemer Duincampings een BV geworden. In 2014 wordt de nieuwe ‘visie 2020’ van kracht. Betrekken en informeren We willen graag dat zoveel mogelijk mensen en organisaties een band met de natuur ontwikkelen, en hopen dat ze uiteindelijk ook zelf iets voor de natuur willen betekenen. Daarom werken we aan onze zichtbaarheid als natuur- en recreatiebeheerder. Zo zijn boswachters tegenwoordig ook gastheer, en informeren we nu beter over de mogelijkheden van de duinen. Bijvoorbeeld met nieuwsbrieven, de website en via onze bezoekerscentra. Bezoekerscentrum De Hoep is eigentijds verbouwd. In Zuid-Kennemerland trok het nieuwe bezoekerscentrum De Kennemerduinen in het eerste halfjaar drie keer zoveel bezoekers als het voormalige centrum De Zandwaaier. Beide centra bieden nu ook vergaderfaciliteiten.

Met de zonering voorkomen we hinder tussen de recreanten onderling

Het Ministerie van Economische Zaken wijst de Natura 2000-gebieden aan, en doet dat op louter ecologische gronden. Vervolgens komt er onder verantwoordelijkheid van de provincie voor ieder Natura 2000-gebied een beheerplan, waarin is vastgelegd hoe en wanneer de doelen voor een gebied gehaald worden. Ook de benodigde natuurherstelmaatregelen komen in de beheerplannen.

Figuur 2. Ontwikkeling aantal bezoeken per jaar

Op basis van onderzoek weten wijdie dat hetwij aantal bezoeken in het Noordhollands Duinreservaat het De Noord-Hollandse duinen afgelopen decennium enkele procenten is gegroeid. beheren zijn de bron voor meer dan 50% van de Nederlandse biodiversiteit 4.500.000 Aantal bezoeken per jaar

2

Het duinlandschap is bovendien aangewezen als een van de kerngebieden in het Nederlandse natuurnetwerk, de Ecologische Hoofdstructuur. Het geldt tevens als hotspot van biodiversiteit in het Europese netwerk van natuurgebieden, Natura 2000. De PWN-duinen worden vanuit Natura 2000 vooral beschermd vanwege de duingraslanden, de ‘grijze duinen’, met hun kenmerkende planten- en dierensoorten. Binnen Europa kent Nederland het grootste oppervlak aan grijze duinen, die voor een groot deel in de PWN-duinen voorkomen.

Zonering onderscheiden. Deze aanpak is ten dele Om genoeg ruimte voor de natuur open te geslaagd. Vooral onderlinge hinder tussen laten, hebben we zonering geïntroduceerd. Zo wandelaars en groepen mountainbikers of zijn er zones aan de oostrand met bos, en rond racefietsers speelt vaker op. de dorpen waar het drukker mag worden. Meer Kennemerduin Campings in het westen, met de kwetsbaarder natuur van duingraslanden, houden we het rustiger dankzij Rond de eeuwwisseling startte de herprofilering Veelextensief ecologische rijkdom hangt met een padennetwerk. De samen helft van dehet van de drie zelfstandige duincampings met kalkgehalte van de bodem. Een levend duin is een hoofdentrees hebben we opnieuw ingericht en nieuw sanitair en nieuwe ontvangstgebouwen. dynamisch grote invloeden van zee, wind, voorzien vanlandschap, goede en met eigentijdse faciliteiten. Het profiel van de Kennemerduin Campings zout en zand.een Dit kanaliserende zorgt voor eenfunctie voortdurende was natuurgericht, toeristisch kamperen bij de Deze hebben voor deverjonging – ideale omstandigheden voor bijzondere planten boswachter. Rond 2006 zijn per camping de grootste bezoekersstromen. diersoorten. Ook de oude cultuurlandschappen, verspreid USP’s bepaald en leidden productinnovatie, over het gebied, dragen aan de biodiversiteit bij. Uit onderzoek blijkt dat de zonering effectief is; nieuw beleid en marketing tot de vorming van Enhet doordat het duin zoetwaterreservoir in Nationaal Parkook vindt twee derde van en drie eigentijdse campings. De kracht van kustverdediging stedelijke ontwikkeling recreatie plaats inis,deisrecreatiezones en 7% in hier camping Bakkum ligt in ‘samen, nostalgie, nauwelijks van invloed geweest. de natuurkernen. In de zeven aangewezen vrijheid en creativiteit’. Het vernieuwde

4.400.000

4.300.000 waarden Aardkundige 4.200.000 De Noord-Hollandse vastelandsduinen zijn een uniek voorbeeld van een 4.100.000 Nederlands duinlandschap. Het gebied is in vijfduizend jaar ontstaan als gevolg 4.000.000 van klimatologische en geologische omstandigheden en door invloeden van de 3.900.000 mens. Eerst was er een zandige kust met strandwallen, lage duinen en zeegaten. 3.800.000 Rond het begin van de jaartelling verdwijnen de buitenste strandwallen in zee 3.700.000 en verzanden 3.600.000de zeegaten. Duizend jaar later zetten zee en wind het zand weer landinwaarts 3.500.000af: de zogenaamde jonge duinen met hun specifieke vorm.

Kikkervisjes voelen met je handen

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

22

Deze aardkundige waarden zijn erg belangrijk voor de natuur en recreatie. Het reliëf van de duinen geeft veel variatie in natuur en staat garant voor een waardevolle beleving. We zien echter ook een spanningsveld tussen aardkunde en natuur. Een voorbeeld: de stuivende duinen zijn eeuwenlang vastgelegd met helm. Het zijn deze waarden, ontstaan door fixatie, die nu beschermd zijn als aardkundig monument. Voor de typische flora en fauna van dynamische duinen is echter stuivend zand nodig om duurzaam te kunnen voortbestaan.

13

2013


Brandweer en veiligheidsregio

Begin 2014 oefenden de brandweer en veiligheidsregio Noord-Holand Noord bij Bergen in het bestrijden van een duinbrand. Bij de oefening kwamen ook de opsporing van zo’n brand en het afstemmen met PWN aan bod. PWN was daarom nauw betrokken bij deze samenwerking, waarbij we ook een noviteit inbrachten: een blusvijver, die bij een brand snel bijgevuld kan worden.

Dit alles is in 2014 vastgelegd in het ‘Convenant handhaving terreinbeherende organisaties NoordHolland’. Voor 2015 staat een pilot gepland voor twee gezamenlijke handhavingsacties van terreinbeherende organisaties in Noord-Holland.

Samenwerking Goois Natuurreservaat

Het Goois Natuurreservaat (GNR) beheert 2.800 hectare natuur in Het Gooi. PWN wint hier drinkwater uit de bodem. In het afgelopen jaar heeft een projectgroep onder leiding van het dagelijks bestuur van GNR onderzocht in hoeverre de beide organisaties kunnen samenwerken in het natuurbeheer. Conclusie: een structurele samenwerking ligt voor de hand. De besturen van PWN en GNR hebben positief gereageerd. Het woord is nu aan het algemeen bestuur van GNR.

Boswachters kiezen voor De Hoep

Na overleg met alle betrokkenen hebben de boswachters in de regio Noord unaniem besloten om hun kantoorlocatie op villa Fochterloo, in Castricum te verruilen voor bezoekerscentrum De Hoep. Een logische plek: centraal gelegen, een ontmoetingsplek voor bezoekers en een belangrijke educatieplek voor schoolkinderen. Ook zijn er verschillende vergaderzalen met alle faciliteiten die garant staan voor efficiënt overleg met collega’s.

Branweermannen aan het blussen

Samenwerking groene BOA’s

Op initiatief van de provincie Noord-Holland tekenden acht natuur- en recreatieorganisaties in 2013 een intentieverklaring om de mogelijkheden van verdere samenwerking te onderzoeken. Een van de thema’s uit de studie was samenwerking op het gebied van handhaving. Buitengewoon opsporingsambtenaren (BOA’s) in het groen, zoals boswachters, gaan steeds meer samenwerken. Bijvoorbeeld door gezamenlijk opleidingen in te kopen en middelen in te zetten. Ook kunnen BOA’s op terreinen van andere deelnemers worden ingezet.

Nieuw beheer- en ontwikkelplan NPZK

Voor het Nationaal Park Zuid-Kennemerland heeft PWN in 2014 geparticipeerd bij de vaststelling van een nieuw beheer- en ontwikkelplan (BOP). Samen met andere participanten in het park worden voor steeds tien jaar afspraken gemaakt en in een BOP vastgelegd. Het BOP borgt de samenwerking tussen natuurbeheerders, gemeenten en provincie op het gebied van natuurbeheer, onderzoek, recreatie, communicatie en educatie. Als grootste natuurbeheerder in Zuid-Kennemerland is PWN een belangrijke partij in het Nationaal Park. In die hoedanigheid draagt PWN ook bezoekerscentrum De Kennemerduinen, waar de boswachters van onze regio Zuid hun werkruimtes hebben.

21


Bezoekerscentrum De Hoep

Johannisweg 2, 1901 NX Castricum Geopend van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur [email protected] 0251-661 066 (tijdens openingsuren) www.pwn.nl

Bezoekerscentrum De Kennemerduinen

Zeeweg 12, 2051 EC Overveen Geopend van dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur [email protected] 023- 54 11 123 (tijdens openingsuren) www.np-zuidkennemerland.nl

22


Colofon Tekst Intervolvement, Haarlem Eindredactie Afdeling Marketing & Communicatie PWN Vormgeving Li Moon, Haarlem Fotografie Omslag, P2, P4, P5, P6, P8, P9, P12, P13, P15, P17, P18, P19, P20, P21, P22: Archief PWN P7: Hans de Bie P10 en P11: Luc Knijnsberg P14: Ruud Maaskant P16: Hartekamp PWN Postbus 2113 1990 AC Velserbroek 023-541 33 33 www.pwn.nl

23

www.pwn.nl

Rapportage Natuur en Recreatie

Recommend Documents