De leraar op een voetstuk Tot 2008 werd de leraar de hemel in geprezen: zijn vakkennis maakt het verschil bij kinderen. Maar toen de leraar op een voetstuk werd gezet, was er meteen een leger van politici, bureautjes en andere betweters die zich met de leraar gingen bemoeien. Als de leraar dan het verschil maakt, dan zullen wij dat succes wel bij docenten afdwingen. Met bonussen, of ontslag van minkukels en dwarsliggers. Een analyse. Tekst Robert Sikkes Beeld Typetank
Vandaag zijn weer drie leraren uitverko-
of minder effectieve maatregelen om het
een leraar die hoge verwachtingen koes-
ren tot leraar van het jaar. Het is voor de
tekort te bestrijden. In andere landen
tert en betekenisvolle feedback geeft, helpt
zestiende keer dat docenten op een voet-
deden ze dat ook, zo’n lerarenverkiezing,
nog meer.
stuk worden gezet. Die traditie begon in
dus ging Nederland mee in de vaart der
Of, zoals de Nederlandse onderwijsso-
1999, toen het lerarentekort op zijn hoog-
volkeren.
cioloog Jaap Dronkers het formuleert: de
tepunt was. Zelf werd ik daar ook hard-
De leraar van het jaar zou een voorbeeld
sociale achtergrond van leerlingen en hun
handig mee geconfronteerd, toen op de
zijn, het beroep meer status geven, de aan-
aangeboren intelligentie zijn samen de
deur van de klas van mijn oudste dochter
trekkelijkheid vergroten. Of dat allemaal
belangrijkste factoren voor de toekomstige
een simpel briefje hing: ‘Carolien is ziek,
werkt, is de vraag, maar de leraar mogen
schoolprestaties. Maar direct daarna komt
er is geen vervanging.’ Impliciete bood-
we gerust op een voetstuk zetten. Want de
de leraar. Wanneer er uitsluitend goed
schap: Wilt u uw kinderen weer mee naar
leraar maakt het verschil.
opgeleide en bevoegde docenten voor de klas zouden staan, becijferde Dronkers,
huis nemen? Mijn dochter keek beteuterd omdat haar
Computers helpen
zouden de gemiddelde PISA-scores voor
juf er niet was, maar ik zag blinde paniek
Mensen in het onderwijs vonden dat zelf
rekenen en lezen omhoog vliegen. (PISA is
in de ogen van ouders. Het wegbrengen
natuurlijk altijd al, maar sinds de eeuw-
een internationaal vergelijkend onderzoek
van hun oogappeltjes was toch ook vaak
wisseling stapelt het wetenschappelijk
naar onderwijsresultaten.)
een tussenstop op weg van huis naar werk.
bewijs daarvoor zich op. Belangrijke door-
Reden genoeg dus om voldoende goed
Wat nu?
braak was evaluatieonderzoek van de
opgeleide leraren aan te trekken. Niet
Het lerarentekort vulde krantenkolom-
Nieuw-Zeelander John Hattie, die allerlei
alleen door ze virtueel op een voetstuk te
men en dagelijks werden er rond de eeuw-
interventies op een rij zette en uitploos
plaatsen – een snufje status is niet genoeg
wisseling hele klassen naar huis gestuurd.
wat meer of minder effect heeft. Ja, com-
– maar ook door ze beter te belonen. Want
In die sfeer ontstond een reeks van meer
puters in de klas helpen een beetje, maar
in de felle concurrentieslag om hoger g
16
Onderwijsblad15
4 oktober 2014
4 oktober 2014
Onderwijsblad15
17
opgeleiden, verloor onderwijs terrein. Dat ontdekte de
Kamerlid Jeroen Dijsselbloem leidde in
commissie-Van Rijn in 2001 en het jaar daarna werd er
2008 de parlementaire enquête naar de
geld vrijgemaakt voor een inhaalslag.
onderwijsvernieuwingen in het voort-
Het bleek niet voldoende, want in 2007 constateerde de
gezet onderwijs. Hij constateerde dat
commissie-Rinnooy Kan dat er nog steeds sprake was van
‘docenten het onderwijs hadden gered’
een kwantitatief en kwalitatief lerarentekort. Er waren
door slecht onderbouwde vernieuwings-
niet alleen onvoldoende leraren, maar het gemiddelde
plannen van de overheid niet uit te voe-
opleidingsniveau van leraren ging eerder omlaag dan
ren. Dat moest voortaan anders. De over-
omhoog. Een toename van onbevoegden, jongeren met
heid bepaalt alleen wat er geleerd moet
een korte mbo-opleiding die struikelden over rekenen op
worden, de scholen het hoe. Draagvlak is
de pabo. Trends die gekeerd moesten worden.
nodig, als de overheid ingrepen wil doen,
Om te beginnen met een fors betere beloning. Eer-
moet dat gepaard gaan met voldoende tijd
der naar het maximum, meer mensen naar een hogere
voor invoering en geld om dat mogelijk te
schaal. De Lerarenbeurs voor een stevige opfrisbeurt van
maken.
kennis. Beter personeelsbeleid. Zo zou de inspectie bij het toezicht op scholen niet alleen moeten kijken naar de
Bijna applaus
resultaten, maar ook naar het personeelsbeleid. Is dat op
Er klonk bijna applaus in de Tweede
orde? Het kwam er een jaar later bijna allemaal. Een mil-
Kamer bij het verschijnen van het rapport-
jard voor salarissen en functiemix, de razend populaire
Dijsselbloem, het Convenant Leerkracht
Lerarenbeurs.
werd breed gesteund. De leraar, de redder
Bovendien werden leraren helemaal de helden van de
van het onderwijs, de professional die het
politiek door hun stille verzet tegen te veel onzin. PvdA-
verschil maakt. In de personeelskamers
18
Onderwijsblad15
4 oktober 2014
U, meneer de directeur, gaat over aanname, begeleiding, en eventueel ontslag
was er misschien geen polonaise, maar wel
effectiefste leraren uit het bestand konden peuteren. Het
optimisme door de politieke erkenning.
leidde tot een waanzinnige toetsfraude. Door te sjoeme-
Dolblij met de Lerarenbeurs, tevreden over
len met testresultaten werden mensen en scholen rijker.
de financiële inhaalslag, maar er nog niet helemaal van overtuigd dat de politiek
Lege kas
zich minder met inhoud en werk van de
Tegen beter weten in, was dat ook precies wat het toen-
leraren zelf zou gaan bemoeien.
malige kabinet in Nederland wilde invoeren. Er moest en
‘De leraar maakt het verschil’, zette onder-
zou een bonussysteem komen, ook al was het aan deze
wijsminister Jet Bussemaker vorig jaar
kant van de oceaan allang mogelijk om de beloning van
als titel op de lerarenagenda 2013-2020.
leraren te variëren. En we hadden net de functiemix inge-
Met een stevige stapel plannen. Scherpere
voerd, waarbij kwaliteit en opleidingsniveau meespeelden
eisen voor de toelating, betere opleiding,
om sneller naar een hogere schaal door te stromen. Nog
iedereen bevoegd, zelfs geld in het regeer-
een systeem erbovenop, was eigenlijk overbodig.
akkoord voor de kwaliteitsverbetering.
Toch blijft die roep om nog meer differentiatie bestaan.
En met een belofte. ‘Het is onze bedoe-
Naar aanleiding van het onlangs gepubliceerde manifest
ling om een aanzienlijk deel van midde-
Samen leren klonk de vrolijke boodschap dat er nu einde-
len in te zetten in het kader van deze lera-
lijk uitzicht is op extra beloning voor goede leraren. Huh?
renagenda.’ Klinkt goed, maar de bemoei-
Dat is al heel lang mogelijk in de cao. Het grote probleem
zucht van de overheid met het werk van
is dat de doorstroom naar hogere salarisschalen in basis-
de leraar lijkt eerder toe- dan afgenomen.
en voortgezet onderwijs volledig stagneert. Schoolbesturen zeggen dat ze geen geld voor verdere uitvoering van
Van de slechte docenten maakte Kamerlid Ton Elias een hele riedel: daar moet wat aan gebeuren
Bonuscultuur
de functiemix hebben, waardoor jonge docenten in lage-
Sinds 2008 is het klimaat compleet ver-
re schalen blijven hangen dan de bedoeling was. Oftewel:
anderd. Heel even stond de leraar op een
beter belonen kan, maar de besturen zeggen dat de kas
voetstuk, maar bij het aantreden van kabi-
leeg is.
net-Rutte 1 stonden onderwijs en politiek
De beste leraren beter belonen is één variant van de
meteen tegenover elkaar. Er lag een bezui-
bemoeizucht van buiten, de tweede is het opsporen en
nigingsopdracht op passend onderwijs die
ontslaan van slecht functionerende collega’s. Die bestaan,
vele duizenden banen zou kosten. Boven-
natuurlijk, zoals er ook slechte politici en slechte journa-
dien waaide het onderwijsbeleid mee met
listen zijn. VVD-Kamerlid Ton Elias maakte daar in 2010
een wind die van de andere kant van de
een enorm nummer van in De Telegraaf, in de Tweede
Atlantische Oceaan kwam en het denken
Kamer en op televisie bij Pauw & Witteman.
over effectief onderwijs behoorlijk vergif-
Aan het einde van een schoolbezoek vertelde een direc-
tigde. De politiek ging zich actief met het
teur hem, met de deur dicht, wat hem echt dwarszat:
personeelsbeleid op scholen bemoeien.
slechte docenten. Van de slechte docenten maakte Elias
Als de leraar dan het verschil maakt, dan
een hele riedel: daar moet wat aan gebeuren. Maar wat
gaan we met z’n allen boven op die leraar
Elias had moeten doen, was natuurlijk de directeur aan-
zitten, is de basisideologie van dat nieu-
spreken. Wie is er hier verantwoordelijk voor het perso-
we onderwijsbeleid, dat we tegenkomen
neelsbeleid? U, meneer de directeur, u gaat over aanna-
bij overheden, sommige schoolbesturen
me, begeleiding, en eventueel ontslag, dus doe er wat aan.
en veel betweters van buiten. Zij halen de
Het is namelijk een hardnekkige mythe dat leraren
leraar van zijn voetstuk en jagen hem op,
moeilijk ontslagen kunnen worden. Alleen moet er wel
zodat hij nog beter gaat presteren.
behoorlijk bewijsmateriaal zijn. AOb-advocaten komen te
Het begon in Amerika met een bonuscul-
vaak tegen dat er geen dossier is, maar iemand wel opeens
tuur. Statistici en economen wisten pre-
ontslag krijgt aangezegd. Het personeelsbeleid wordt
cies hoe je van begin- tot eindtoets per
beter, maar is nog altijd mager.
jaar, met ingewikkelde modellen, de toege-
Vandaar dat Rinnooy Kan in zijn rapport Leerkracht al had
voegde waarde van de leraar kon bepalen.
opgenomen dat de Onderwijsinspectie behalve de school-
Veel staten stopten er honderden miljoe-
resultaten ook het personeelsbeleid moest gaan beoorde-
nen dollars in om de zogenaamd objectief
len. Dat was een goed plan, alleen beschikte de wetgever
betere leraren en scholen op te sporen en
anders. In plaats van het personeelsbeleid te gaan bekij-
te belonen. Soms geholpen door bureaus
ken, beoordeelt de inspectie tegenwoordig ook de kwali-
die nog beter konden bepalen hoe zij de
teit van de leraren. En voegt zich zo bij het leger g
4 oktober 2014
Onderwijsblad15
19
betweters dat oordeelt over leraren, terwijl dat nu net thuishoort bij de schoolleiding. Het toezicht op scholen was bijzonder effectief: er zijn steeds minder zwakke scholen. Maar het toezicht op de leraar draagt weinig bij aan effectiever onderwijs.
Salarisachterstand Intussen is in de Verenigde Staten een nieuwe trend geboren. Schoolbesturen meten de toegevoegde waarde van een leraar op basis van leerlingresultaten. Lage score? Dan geen loonsverhoging of zelfs ontslag. Commerciële bureaus, economen en statistici bieden graag allerlei instrumenten aan om schoolbesturen daarbij te helpen. Met alle beschikbare toetsen, tests, voortgangsrapporten, opnieuw met ingewikkelde modellen komt de effectieve leraar tevoorschijn. Ook die trend waait deze kant op. In het Financieele Dag-
Een kabinet dat de leraar weer op een voetstuk wil plaatsen, moet kijken naar de beloning en stoppen met betuttelen
één, niet twee, maar vijf jaar. In totaal liep het onderwijs anderhalf miljard euro mis. Oké, het was crisis, maar onderwijs werd wel extreem zwaar aangeslagen. Hierdoor is de salarisachterstand ten opzichte van de markt fors opgelopen. Volgens de rijkelandenorganisatie OESO liggen de onderwijssalarissen 20 tot 30 procent lager dan die van een gemiddelde hoger opgeleide. Het startsalaris is redelijk, maar het salarisperspectief niet. Extra geld dat het kabinet nu wil uitgeven, gaat bestemmingsloos naar de lumpsum. De meeste werkgevers hebben het niet gebruikt om de stagnerende doorstroom naar hogere salarisschalen op gang te brengen. Het kabinet heeft het daar ook
blad zag de voormalige rector van het Zernike College
niet over. Integendeel.
ook voor Nederland enorme mogelijkheden in deze big
Staatssecretaris Sander Dekker propa-
data om het onderwijs en de leraren te verbeteren. En ook
geert, zo zegt hij in de Nationale Onder-
hier springt de commercie erbovenop. Afgelopen voor-
wijskrant, de aanschaf van spulletjes. Van
jaar bijvoorbeeld toerde consultancybureau CBE door het
de 1,2 miljard wordt ‘een belangrijk deel
land met de uit de Verenigde Staten ingevlogen goeroe
van dit geld besteed aan ict, zoals de aan-
Anthony Muhammad: hoe besturen een ‘gezonde school-
schaf van lesmateriaal, betere apparatuur
cultuur’ kunnen organiseren.
of een breedbandverbinding’. Dus meer
Voor dat doel heeft CBE een setje instrumenten, waarin
naar middelen en minder naar mensen.
leraren worden ingedeeld in fundamentalisten, gelovi-
Misschien moet Rinnooy Kan zijn advies
gen, beginners en overlevers. De overlevers zijn makkelijk
recyclen. Voor goed onderwijs is een ster-
te herkennen: ooit een burn-out gehad en dat wordt niets
ker beroep en een professionele school
meer. ‘Verwijdering en behandeling is de enige remedie.’
nodig, maar allereerst een concurrerend
Voor de fundamentalisten is er nog hoop. Hoe uw school-
salaris. Een kabinet dat de leraar weer op
leiding met die dwarsliggers om moet gaan, kunt u in een
een voetstuk wil plaatsen, moet kijken
cursus leren. Bij Dijsselbloem werd het verzet tegen onno-
naar de beloning en stoppen met betut-
zele vernieuwingen nog geprezen, leraren waren helden.
telen. H
Hier worden leraren na kritische vragen ingedeeld bij de fundamentalisten.
Spulletjes Kortom: de tijden zijn veranderd. De leraar is van zijn voetstuk gehaald en wordt door het ministerie, politici, de inspectie en commerciële bureaus onder een vergrootglas gelegd. Bekeken, beoordeeld en betutteld. Iedereen bemoeit zich eerder meer dan minder met de uitoefening van het beroep. Dat leidt allemaal af, van waar het werkelijk om draait. De commissie-Rinnooy Kan formuleerde het simpel: Wil het Nederlandse onderwijs kunnen beschikken over voldoende en goed opgeleide leraren, dan moet het salaris concurrerend zijn met de markt. Uiteindelijk kwam er een miljard op tafel, met ook extra geld om in de Randstad meer mensen in hogere schalen te plaatsen. De uitvoering was nauwelijks begonnen, toen door de economische crisis voor onderwijs de nullijn werd ingevoerd. Niet
20
Onderwijsblad15
4 oktober 2014
