De kleur van IJsselmuiden Inspiratieboek voor het bouwen in Het Meer
Eindconcept 22 mei 2012 1
Beeldregie voor het landschappelijk en dorps wonen in Het Meer
Voor u ligt het inspiratieboek ‘De kleur van IJsselmuiden’. In opdracht van de gemeente Kampen hebben wij ‘de kleur van IJsselmuiden’ vastgelegd als basis voor het beeldregieplan. Samen met het beeldregieplan is dit inspiratieboek een uitwerking van het stedenbouwkundig plan ‘Het Meer’. Het inspiratieboek geeft een beeld van de huidige ‘kleur van IJsselmuiden’. Het beeldregieplan laat zien wat de gewenste kleur is voor het nieuwe plan ‘Het Meer’. Wat is ‘Kleur van IJsselmuiden’? Elk dorp heeft zijn eigen identiteit en eigen kleur. Met de ‘kleur van IJsselmuiden’ geven we u een beeld van de erven, gebouwen, kleuren en materialen, die het unieke karakter van het wonen in IJsselmuiden bepalen. Tijdens de zoektocht naar de ‘kleur van IJsselmuiden’ ontdekten wij het typische verschil tussen het wonen in het dorp en het wonen aan het landschap. We hebben voor u foto’s geselecteerd en gebundeld van deze twee verschillende werelden. We hopen dat de karakteristieke gebouwen, sferen en kleuren, u inspireren bij uw bouwplan in Het Meer en u ondersteunen bij uw bijdrage aan ‘de kleur van IJsselmuiden’. We wensen u een inspirerend bouwproces, Ontwerpteam Het Meer 2
3
Inhoudsopgave 1 De kleur van IJsselmuiden 2 Aan iedere woning herkent u IJsselmuiden 3 Landschappelijk en dorps wonen in IJsselmuiden
4
7 9 11
5
1 De kleur van IJsselmuiden
Aan iedere nieuwe woning herkent u IJsselmuiden Het Meer wordt een dorpse buurt met alles erop en eraan. De woningen, schuren en de school, die hier gebouwd zullen worden kunnen in zeer veel verschillende stijlen worden gebouwd. De keuze voor een specifieke architectonische stijl is bepalend voor het beeld van een wijk. Daarom kiezen we in IJsselmuiden voor de stijlkenmerken van de dorpseigen woongebouwen, schuren en boerderijen. Met deze keuze kan de nieuwe woonwijk Het Meer zich profileren als een dorps woonmilieu dat past bij IJsselmuiden. Deze ambitie draagt bij aan een plan dat zich onderscheidt van het doorsnee beeld van de hedendaagse nieuwbouwwijk. Ze biedt ruimte aan zelfbouwers en ontwikkelaars om op persoonlijke wijze bij te dragen aan de kleur van IJsselmuiden. Het motto voor het dorps wonen in het Meer is daarom: ‘Aan iedere nieuwe woning herkent u IJsselmuiden’.
6
Dit inspiratiedocument biedt een foto-overzicht van de woningtypes, de gebouwvormen, de stijlkenmerken, kleuren, materialen en bijzondere details, die in IJsselmuiden de toon bepalen. Aan de hand van dit inspiratiedocument kunt u bepalen welke ‘kleuren van IJsselmuiden’ u aanspreken. Aan het eind van de 12e eeuw was het gebied rond IJsselmuiden nog niet bedijkt en stond onder invloed van de dynamische Zuiderzee en de IJssel. De getijdenwerking in combinatie met de rivierdynamiek zorgden voor het ontstaan van een afwisselend natuurlijk landschap van waterlopen, geulen, laag gelegen natte gronden en hoger gelegen zandgronden in de vorm van zandruggen. Op de zandruggen ontstonden de dorpen en buurtschappen Wilsum, Nieuwstad, Uiterwijk, Oosterholt, IJsselmuiden (de Dorpsweg), de Zandberg en Grafhorst. De oude routes volgden de hogere ruggen. Vanaf het moment dat de bewoning permanente vormen aannam, ontstond het agrarisch landschap rondom. De historische linten en buurtschappen zijn nog altijd
Kaart Muller, 1724 7
De waterloop Het Meer lag tussen Grafhorst en Oosterholt. De burgemeester van Engelenweg voerde over Het Meer met een brug. Vanaf 1662 werd de Trekvaart aangelegd. Daar waar de Trekvaart uitkwam op het Meer voerde een hoog brugje over het water.
herkenbaar in en rond IJsselmuiden en kennen een specifieke landelijke architectuur. Vanaf circa 1300 werd de invloedssfeer van Zuiderzee en IJssel verkleind door de aanleg van dijken. De zandrug waarop IJsselmuiden ontstond kwam zo binnendijks te liggen. Al op de eerste kaarten van IJsselmuiden staat de trekvaart ingetekend. Deze liep van de IJssel, via oude rivierarmen door IJsselmuiden, door Polder Mastenbroek naar Zwolle. 8
In 1589 verrees, naar een ontwerp van Adriaen Anthonisz, aan de IJssel voor de IJsselbrug een bolwerk naar Italiaanse voorbeelden, als onderdeel van de verdedigingswerken van Kampen. De eerste brug op deze plek - een eenvoudige houten brug - was al in 1448 aangelegd. De aanwezigheid van de brug leidde tot het ontstaan van de zogenaamde ‘ganzevoet’, een drietand van wegen, (Trekvaart, Burgemeester van Engelenweg en de Baan). Het grondgebruik was nog voornamelijk agrarisch, maar IJsselmuiden kende in deze tijd ook diverse blekerijen,
buitenplaatsen en landgoederen. De buitens leverden een prachtig beeld op met parkaanleg en laanstructuren en maakten IJsselmuiden tot een fraai wandelgebied. Het bolwerk bij IJsselmuiden werd na 1874, als onderdeel van de groene gordel om Kampen, getransformeerd tot wandelpark, aangelegd in Engelse landschapsstijl. De grond in de directe omgeving van de plantsoenen kon zo duurder verkocht worden. Het grondgebruik in de zone rond het bolwerk werd intensiever. Er ontstonden diverse tuinbouwbedrijfjes langs de Trekvaart, de Nieuweweg (nu Burgemeester van Engelenweg), de Baan en in de directe omgeving van de dorpskern van IJsselmuiden. Ook rond de kerk aan de Dorpsweg werd het grondgebruik intensiever. De dorpskern verdichtte zich tot een lint van kleinschalige, afwisselende dorpse bebouwing. Ook langs de andere wegen op de zandruggen en langs de ganzevoet van wegen vond verdichting plaats van individuele woon-en werkgebouwen. De natuurlijke ondergrond werd steeds minder belangrijk bij nieuwe ontwikkelingen. Nieuwe bebouwing kwam steeds vaker ook op de lager gelegen, nattere delen rond de dorpskern. Inpassing in bestaande structuren werd daarmee minder vanzelfsprekend. Vanaf de jaren ’30
vond een verschuiving plaats van de bouw van individuele woningen naar het realiseren van planmatige uitbreidingen.
De hoofdstructuur van IJsselmuiden bestaat in principe uit drie delen: • Oudste lintbebouwing op hoge ruggen (Dorpsweg, Oosterholtseweg, de baan) • Dorpse lintbebouwing langs later aangelegde ‘ganzevoet’ en nieuwere dorpsstraten (Burgemeester van Engelenweg, Plasweg, Hoepelweg, etc.) • Naoorlogse uitbreidingswijken Voor het dorps wonen in Het Meer zijn de historische linten en nieuwere dorpsstraten van IJsselmuiden gebruikt als inspiratie. We onderscheiden hier bebouwing, die een relatie heeft met het landschap, zoals boerderijen, schuren, tuinderswoningen en woon- werkgebouwen, zoals pakhuizen en loodsen. Daarnaast is er de bebouwing met een dorpse karakteristiek, zoals dorpswoningen, dorpsvilla’s, dorpsblokken, geschakelde woningen en de karakteristieke ‘tweeling’ woningen. 9
dijkhuizen
2 Aan iedere woning in het Meer herkent u IJsselmuiden IJsselmuiden kent een geweldige diversiteit en individualiteit van het wonen. Het lijkt wel of men in IJsselmuiden met moeite meer dan twee dezelfde woningen kon bouwen. Hoewel er sprake is van een grote mate van diversiteit is er wel samenhang.
voorzieningen
woon/werkkorrels
tuinderserven
huizen met grote tuinen dorphuizen
boerenerven
Grote variatie in dorpse en landelijke woonmilieus, uit: De gezichten van IJsselmuiden, 2011 10
Iedere woning is uniek...
en toch is er samenhang…
Waarom zijn de woningen in IJsselmuiden uniek? Er zijn geen twee boerderijen of tuinderswoningen gelijk. Woningen verschillen in maat en schaal en staan vaak net anders aan de straat dan de naastliggende woning. Er zijn veel afgewolfde zadeldaken, maar geen wolfseinde is gelijk. Dakkappellen verschillen en de schoorstenen zijn allemaal anders. Iedere voordeur heeft een portaal of karakteristiek bovenlicht. IJsselmuiden kent veel unieke versieringen in de gevel. Het ene huis heeft vlechtwerk in de gevel, terwijl het andere huis is voorzien van een robuuste dak- of gootlijst. En zelfs de schuren en garages zijn nooit hetzelfde. Bovendien is er zorg voor de tuinen. Hier zien we veel groen, hagen, bomen, sierplanten, maar op elk erf anders,. Dit willen we ook bereiken in Het Meer.
De beeldkarakteristiek van Het Meer bevat een aantal stijlkenmerken en kleuren, die veel voorkomen in IJsselmuiden en omgeving. Hierdoor ontstaat samenhang. Bepalend is de traditionele keuze voor bouwmaterialen, baksteen, stucwerk, hout, gebakken pannen. Niet minder belangrijk zijn de verhoudingen tussen hoogte, breedte en lengte van de woongebouwen. Kenmerkend zijn de traditionele gevelindeling en de vertikaliteit van de gevelopeningen. Er is een specifiek kleurenpalet. Een ander kenmerk is het zeer verzorgde uiterlijk van de woningen en de voortuinen. Deze en andere principes dragen bij aan de karakteristiek van IJsselmuiden en zetten we in als inspiratie voor het nieuwe bouwen in Het Meer. Samenhang is essentieel. Dit geldt ook voor het bouwen in Het Meer. 11
Kenmerkende gebouwtypen zoals de tuinderswoning, de kleine boerderij, de schuurachtige woning, de dorpswoning, maar ook de ‘tweeling’ woning en de dorpsvilla bepalen het beeld. Deze vormen de basis voor het stedenbouwkundig plan Het Meer. Deze gebouwtypen komen veel voor, maar nooit meer dan twee woningen van hetzelfde woningtype naast elkaar. Iedere nieuwe woning is een vertaling van een bestaand woningtype, met een hedendaagse toepassing van de kenmerken die typisch en herkenbaar zijn voor IJsselmuiden. Kenmerkend is de lage goot. Deze wordt op verschillende wijzen toegepast, maar komt veelvuldig voor en bepaalt in hoge mate het beeld. Karakteristiek is ook de baksteenarchitectuur met af en toe een witte gevel. Er wordt gebruik gemaakt van rieten kappen en gebakken pannen. Woningen hebben een groene voortuin, met de schuur achter op het erf. Schuren en bijgebouwen zijn of uitgevoerd in dezelfde materialen als het hoofdgebouw of juist in contrasterende materialen, zoals hout.
12
13
Wat maakt iedere woning herkenbaar voor IJsselmuiden:
1 de woning is een hedendaagse vertaling van een van de veel voorkomende woningtypes (zie hoofdstuk 2)
14
2 er zijn nooit meer dan twee woningen hetzelfde (het verschil zit hem soms in details)
3 baksteenarchitectuur: • metselwerk (hardgrauwe baksteen) • soms een wit gekeimde gevel • smalle, lichte voegen, variatie in metselverbanden per woning (staand verband, kruisverband, staand klezoren vebrand) komt vaker voor dan halfsteensverband • versieringen in het metselwerk, zoals vlechtwerk, rollagen boven de ramen, sluitstenen, speklagen etc.
4 elke woning heeft een kap, dit geldt ook voor de school: • rieten kappen (met nokvorst) aan het landschap en gebakken pannen in het dorp • zadeldak, afgewolfd zadeldak, mansardekap • lage goot • geen grote overstekken • iedere woning een schoorsteen • woningen hebben dakkapellen in plaats van Velux ramen en de dakkapellen zijn mee-ontworpen
15
5 kozijnen: • zware kozijnen • natuurstenen waterslagen
16
6 kleurenschema: • kap: riet (boerderij) of gebakken zwarte of oranjerode pannen • voor het kozijnhout: wit met groen voor de draaiende delen • donkerpaars en rood-bruin metselwerk in het dorp en lichter roodbruin en geelbruin metselwerk aan het landschap • zware kozijnen • natuurstenen waterslagen en plinten
7 verbijzonderingen: • herkenbare gevel elementen: erkers, balkons, diepliggende voordeuren, daklijsten etc. • versierde daklijsten en uitgetimmerde goten met lijstwerk • soms doorgemetselde gevels • voordeur krijgt bijzondere aandacht door verdiepte ligging, bovenlicht, lijstwerk etc.
8 voorgevel: • staande hoge gevelopeningen met smalle muurdammen • erfscheiding: stalen hek of groene haag (in het landschap ook houten hekken) • verzorgde groene voortuin met bomen • parkeren achterop eigen erf of in de straat
17
Niet kopiëren maar herinterpreteren op hedendaagse wijze De herinterpretatie van traditionele of regionale stijlkenmerken levert vaak betere en interessantere eindresultaten op dan de letterlijke kopie.
Waarom niet kopiëren? • Er wordt anders gebouwd dan vroeger. Minder ambachtelijk, minder arbeidsintensief. Arbeid was goedkoop en de materialen werden uit de omliggende regio gehaald. Er was daarom veel aandacht en ruimte voor hoogwaardig materiaal en ambachtelijke detaillering. Goedkope arbeid leidde tot decoratieve en authentieke detailleringen in de architectuur. Het ambacht is er niet meer om bouwwerken op dergelijke wijze te verfraaien, en de kosten zijn te hoog. Het dan toch kopiëren van traditionele voor- beelden levert meestal een verschraald en verarmd beeld op van het origineel, hetgeen het tegenover- gestelde effect geeft van wat het plan voor Het Meer beoogt. • Mensen wonen anders dan vroeger. Het woon programma is zo veranderd, dat het kopiëren van de historische woningen niet wenselijk is. Het compacte 18
huis met een kamer is veranderd in een royale woning met vele kamers, sanitair en keukens en vaak meerdere verdiepingen. Mensen gebruiken en beleven hun erf anders. Het volume, de gevels en de indeling van woningen is niet meer hetzelfde.
Het de de uitdaging om refererend aan de traditionele woningbouw uit de IJsseldelta en de stijlkenmerken van deze woningbouw tot een herinterpretatie te komen van de traditie. Een herinterpretatie die met eigentijdse materialen, bouwmethoden en woonprogramma’s de traditie nieuw leven inblaast.
19
3 Landschappelijk en dorps wonen Het valt op dat er verschil bestaat tussen de woningen in het dorp en woningen aan het landschap. Zo is er verschil in kleurgebruik. Je ziet in de dorpskern van IJsselmuiden veel roodpaars en roodbruin metselwerk met bijvoorbeeld witte accenten in de vorm van speklagen of andere versieringen in het metselwerk. Bij woningen en boerderijen in het landschap zie je daarentegen vaak lichter metselwerk in roodbruine of geelbruine kleurtonen. De gevels zijn soberder en functioneler, met hier en daar een bijzonder detail. We zien deze kleurtonen als belangrijke inspiratie. Het onderscheid tussen dorpse woningen en landelijke woningen is typisch voor IJsselmuiden.
20
21
Landschappelijk wonen in IJsselmuiden
De historische linten van IJsselmuiden zijn een belangrijke bron van inspiratie. De bebouwing, die een relatie heeft met het landschap, zoals boerderijen, schuren en tuinderswoningen, kent overeenkomstige stijlkenmerken. De woningen staan op royale groene kavels. We zien veel gevels met een symmetrische opbouw en veel lage goten. Bij boerderijen valt op dat er veel rieten wolfseindkappen zijn toegepast, met meegesleepte dakkapellen. De gevels zijn sober en soms wit. De tuinderwoningen hebben daarentegen staande dakkapellen en zijn altijd gemetseld, met meer aandacht voor versieringen in het metselwerk. Deze kenmerken zie je in sobere vorm ook terug in de recentere bebouwing met een landelijke karakteristiek.
22
23
Boerderij
24
25
Boerenwoning
26
27
Tuinderswoning
28
29
Schuur
30
31
Woon-werkwoning (loods, werf of pakhuis)
32
33
Tuinen en erfscheidingen
34
35
Dorps wonen in IJsselmuiden
De dorpsstraten van IJsselmuiden zijn een belangrijke bron van inspiratie. We zien hier bebouwing met een dorpse karakteristiek, de dorpswoningen, dorpsvilla’s, dorpse blokken, geschakelde woningen en ‘tweeling’woningen. Het valt op dat iedere woning anders is. De individuele woningen staan op smalle kavels. Ze zijn meestal met de kopse kant naar de straat gekeerd, soms met de langskant. We zien assymetrische gevels, daklijsten, sierelementen in het metselwerk. Voordeuren worden vooral aan voorzijde toegepast (omdat er weinig of geen ruimte is tussen de woningen). Aan elke voordeur is aandacht besteed, door een diepe ligging, deurlijst of ambachtelijke bewerking van het bovenlicht. We zien erkers, serres en balkons. Deze kenmerken zie je in sobere vorm terug in de recentere bebouwing met een dorpse karakteristiek.
36
37
Dorpswoningen
38
39
40
41
Geschakeld
42
43
Dubbele ‘tweeling’ woning
44
45
Dorpsvilla
46
47
Dorpsblok
48
49
Tuinen en erfscheidingen
50
51
Begrippenlijst
architectonische eenheid / architectonisch geheel Samenhang tussen gebouwen, bouwwerken en erfscheidingen door onderlinge afstemming van materiaalgebruik, architectonische opbouw en gevelbeeld, dakafwerking, kleur etc. accent / verbijzondering Deel van het gebouw dat een nadrukkelijke expressie heeft in de vorm van bijvoorbeeld een erker, groot raam, extra hoogte of bijzondere vorm, en hierdoor in het oog springt. beeldkwaliteit, beeldregie Kwaliteit van de verschijningsvorm van de woonomgeving, zowel wat betreft de architectuur van de bebouwing als wat betreft de inrichting van de openbare ruimte. De beeldkwaliteit wordt bepaald door de samenhang van het totale woonmilieu middels een eenduidige toepassing van vooraf bepaalde architectonische middelen, zoals vastgelegd in het beeldkwaliteitof beeldregieplan.
52
boeibord / daklijst Opstaande kant van een houten dakgoot / versierde houten dakgoot. doorgemetselde kopgevels metselwerk van de kopgevel loopt door tot aan de dakrand en vormt de dakrand. dorpsblok Grotere samenhangende bouwmassa, bestaande uit meerdere woningen, vaak geleed, zonder massale uitstraling. De entreezijde is aan de buitenzijde van het blok gesitueerd en privé-tuinen of een binnenterrein zijn aan de binnen- of achterzijde van het bouwblok gesitueerd. gevelplint Lage lijst onderlangs een buitengevel. Doel van de plint is de onvolmaakte aansluiting tussen muur en maaiveld en om het vuilworden door opspattend water te voorkomen. Ook worden gevelplinten toegepast als sierrand.
hiërarchische opbouw Ordeningsprincipe waarbij planelementen op een lager schaalniveau op een dusdanige wijze zijn opgenomen in de ruimtelijke structuur zodat op het hogere schaalniveau een samenhangend beeld ontstaat.
wolfseind kopse afschuining zadeldak
korrel(grootte) Grootte van de eenheden (ensembles, erven) waaruit een dorpsbuurt is opgebouwd. De eenheden onderscheiden zich onderling door afwisseling in erfmaat, bouwhoogte, kapvorm en richting, materiaalgebruik, gevelindeling enz.
zadeldak
mansardedak geknikt zadeldak
zeeg Geleidelijke buiging aan de voet van het dak.
 omlijsting brede wit geverfde, natuurstenen of gemetselde rand rond een (diepliggende) voordeur.
53
Bronnen
Colofon De ‘Kleur van IJsselmuiden’ is tot stand gekomen in opdracht van de gemeente Kampen en de Ontwikkelaarscombinatie PWM BV.
Dijk van, W. 218 x Overijssel, van Aadorp tot Zwolle, 2008 Hoefnagel, G., Ruimtelijke ontwikkeling IJsselmuiden, 2011 Hoefnagel, G., Woonwijken in Kampen, 2010 Provincie Overijssel, H+N+S Landschapsarchitecten, Van Paridon x de Groot landschapsarchitecten, Omgevingsvisie Overijssel, Catalogus Gebieds kenmerken, 2009 Gemeente Kampen, De gezichten van IJsselmuiden, Gebiedsvisie dorpsrand IJsselmuiden Koekoek, 2011 Rouw, K. en Groeneweg, H. Dordtse kleuren, architectuur ontmoet kleur in de oudste stad van Holland, 2011 ’t Hooft, P.J. Nederlandsche boerderijen, Heemschut serie, Amsterdam, 1945 Versteeg, A.K. Groot IJsselmuiden in oude ansichten deel 1, 1985 Versteeg, A.K. Groot IJsselmuiden in oude ansichten deel 2, 1985
Gemeente Kampen en Kuiper Compagnons, Kampen Structuurvisie 2030, 2009 Gemeente Kampen, Tutert, R., Witpaard, Welstandsnota gemeente Kampen, 2004 Het Oversticht, Streekeigen huis en erf Kampereiland, 2008 Kaartmateriaal: Diverse (historisch) topografische kaarten
De ‘Kleur van IJsselmuiden’ is tot stand gekomen dankzij het ontwerpteam beeldregieplan het Meer: Karen van Vliet stedenbouwkundig supervisor gemeente Kampen Wouter Bosch projectleider gemeente Kampen Ellen Beijer assistent projectleider gemeente Kampen Heidi Nieuwenhuis-Bremer secretaris beeldregieplan gemeente Kampen Gert Hoefnagel stedenbouwkundig beleidsmedewerker gemeente Kampen Henk van der Werf cultuurhistoricus gemeente Kampen Kim Tilman-den Hartog ontwikkelaar De Gilden Bouwe Strikwerda ontwikkelaar BEMOG
Sandra van Assen stedenbouwkundige en adviseur beeldregieplan, Sandra van Assen stedenbouw Hanneke Toes landschapsarchitect openbare ruimte Het Meer, tlu landschapsarchitecten Erik Overdiep landschapsontwerper Het Meerveld, Erik Overdiep landschapsontwerp Jos Geelen architect schoolgebouw, Van den Berg Groep adviseurs bouwkundigen architecten Samenstelling en inhoud: Sandra van Assen, Sandra van Assen stedenbouw Fotografie: Annemarie Hoogwoud, Annemarie Hoogwoud fotografie Vormgeving en opmaak: Siska Ruiter, Ruitervom 22 mei 2012
54
55
56
