De keizer en de eunuch

 

De  keizer  en  de  eunuch     1. Inleiding  Metaforen   In  mijn  oratie  ben  ik  ingegaan  op  de  vele  metaforen  die  zijn  gehanteerd  voor  de   relatie  tussen  ministers  en  ambtenaren.  De  vierde  macht,  de  tangodansers,  de   tandem,  de  gijzelaar  en  de  terrorist,  maar  ik  kwam  zelf  uiteindelijk  op  het   gearrangeerd  verstandshuwelijk.  Waarin  de  vonk  regelmatig  overspringt.  Maar  er  is   ook  regelmatig  relatietherapie  nodig….   Een  metafoor  die  ik  ben  tegengekomen  tijdens  mijn  onderzoek  voor  mijn  recentere   publicatie  ‘Schaduwpolitici,  bontkragen  en  blokkendozen’  is  die  van  de  politicus  en   de  schaduwpoliticus.  Dat  was  een  beeld  dat  opkwam  om  aan  te  geven  dat  de  politiek   ambtelijke  context  hijgeriger  is  geworden.  Framing  is  waar  het  om  draait.  De   smartphone,  Facebook  en  Twitter  zijn  dominant.  Het  aantal  kamervragen  en  moties   is  nog  steeds  aan  het  toenemen.  De  ambtenaren  moeten  ook  nog  meer  dan  10  jaar   geleden  politiek  sensitief  en  sneller  opereren.  Ik  noem  dat  de  Twittterficatie  van  de   politiek  ambtelijke  context.  En  dat  in  combinatie  met  ‘fact  free  journalism’  en  ‘fact   free  politics’  levert  een  spannende  situatie  op.   Een  mooi  banaal  voorbeeld  van  deze  Twitterficatie  van  de  context  is  wat  er  gebeurde   rond  de  publicatie  van  mijn  laatste  boek.  Zoals  jullie  wellicht  weten  heb  ik  onderzoek   gedaan  tijdens  Ruttte  I.    Een  conclusie  was  dat  het  aantal  bewindslieden  tekortschoot   om  het  politieke  werk  goed  te  doen.  Ze  waren  te  weinig  ‘in  het  land’,  ze  waren  te   weinig  in  het  buitenland,  en  hadden  te  weinig  tijd  voor  beleid.  Een  kop  in   Binnenlands  Bestuur  luidde:  ‘Ministers  overspannen’.  Dat  dekte  de  lading  natuurlijk   niet,  want  overspannenheid  was  totaal  geen  issue.  Vervolgens  nam  het  AD  het   1    

zonder  eigen  check  over:  ‘Ministers  overspannen’.  Op  de  persconferentie  bij  de   Minister-­‐President  kwam  de  vraag:  ‘Nieuwenkamp  zegt  dat  uw  bewindslieden   overspannen  zijn.  Hoe  zit  dat?’  MP  Rutte  kon  dat  natuurlijk  alleen  maar  ontkennen.   Ook  andere  journalisten  gingen  aan  andere  ministers  vragen:  bent  u  overspannen?   Overspannenheid  was  geen  issue.  Het  ging  om  het  werk  goed  te  kunnen  doen.  En  het   ging  om  Rutte  1,  niet  om  Rutte  2.  Een  mooie  illustratie  van  de  context  waarin  politici   en  ambtenaren  opereren!  Een  lesje  framing.   Maar  voor  mijn  afscheidscollege  heb  ik  een  zeer  gevoelige  en  voor  mannen  pijnlijke   metafoor  gekozen.  De  keizer  en  de  eunuch.  Ik  weet  dat  het  de  lading  volstrekt  niet   dekt.  Maar  het  is  wel  een  bruikbare  metafoor  om  duidelijk  te  maken  hoe  de   hedendaagse  vraagstukken  van  de  leerstoel  gerelateerd  zijn  aan  de  eeuwenoude   essentie  van  de  overheidsorganisatie.  Het  zal  u  niet  verbazen  dat  vertrouwen  en   loyaliteit  daarbij  uiteraard  sleutelbegrippen  zijn.     2. De  essentie  van  staatsvorming   Ik  wil  u  eerst  meenemen  op  een  excursie  naar  de  essentie  van  staatsvorming  en  wat   dit  betekent  voor  integriteit  en  PAV.  Later  zal  ik  de  link  leggen  met  hedendaagse   vraagstukken  waar  de  Ien  Dales  leerstoel  zich  mee  bezig  houdt.   Daarbij  kan  ik  het  niet  laten  om  Plato  er  aan  zijn  haren  bij  te  sleuren.  Plato  schetste  in   zijn  ‘De  Staat’  een  dialoog  met  Socrates  over  de  rechtvaardige  staat1.  Hij  spreekt   over  een  klasse  van  Phylakes,  Guardians,  of  de  Wachters.  Zij  worden  puur  op  merites   geworven  en    speciaal  getraind  voor  de  publieke  dienst.  Deze  Wachters  mogen  geen   eigendom  hebben  of  verwerven  zodat  ze  niet  in  de  verleiding  komen  om   integriteitsschendingen  te  begaan  of  zich  in  te  zetten  voor  hun  eigenbelang  of  een                                                                                                                           1

 Plato,  De  Staat,  vertaling  Koolschijn,  2009  

2    

specifiek  deelbelang.  Maar  –  en  daar  zet  Socrates  er  nog  een  tandje  bij    zij  mogen  ook   geen  eigen  vrouwen  hebben  en  moesten  de  banden  met  hun  gezin  breken.  Want,   volgens  Socrates  overheerst  anders  het  naar  hun  huis  slepen  van  spullen  van  anderen   en  het  bouwen  van  hun  eigen  huishouding.  En  dat  gaat  ten  koste  van  de  algemene   orde.  Natuurlijk  is  dit  geen  reëel  beeld,  maar  wel  een  interessante  denkexercitie  die   blootlegt  wat  de  essentie  is  van  staatsvorming.  Volgens  Plato  moet  een  overheid   voortdurend  ingaan  tegen  nepotisme  en  deelbelangen,    en  zich  inzetten  voor  het   algemeen  belang.  Met  andere  -­‐  hedendaagse  –  woorden:  de  overheid  moet  zich   permanent  inzetten  voor  integriteit.     De  geschiedenis  van  de  staatsvorming  en  de  ontwikkeling  van  de  moderne   overheidsorganisatie,  worden  subliem  beschreven  door  Fukuyama  in  zijn  boek  ‘De   oorsprong  van  de  politiek’2.  Volgens  Fukuyama  is  nepotisme  een  sociale  en   biologisch  gefundeerde  realiteit  en  een  van  de  meest  constante  factoren  in  de   politiek.  De  menselijke  neiging  om  diensten  te  bewijzen  aan  vrienden  en  familie  keert   steeds  terug  als  zij  niet  krachtig  wordt  ontmoedigd.  Instituties  zijn  in  zekere  zin   onnatuurlijk.  Als  ze  niet    meer  functioneren,  dan  vallen  ze  terug  in  oudere  vormen   van  sociaal  gedrag.  Afgelopen  2000  jaar  is  volgens  Fukuyama  een  patroon  te   herkennen  van  spanning  tussen  het  ‘algemeen  belang’  en  deelbelangen  van  ‘rent   seeking’  groepen  of  individuen.  Deze  spanning  overlapt  natuurlijk  voor  een  groot   deel  met  wat  we  tegenwoordig  onder  het  integriteitsdebat  verstaan.  De  ontwikkeling   van  een  loyale,  onpartijdige  en  integere  ambtenarij,  benoemd  op  grond  van  merites   is  hierbij  van  wezenlijk  belang.  Fukuyama  constateert  ook  door  de  eeuwen  heen  een   terugval  naar  nepotisme.  Sterke  instituties  zijn  nodig  om  weerstand  te  bieden  aan   deze  natuurlijke  neiging  tot  nepotisme.  

                                                                                                                        2

 Francis  Fukuyama  in  zijn  boek  ‘De  oorsprong  van  de  politiek,  2011  

3    

Illustraties  van  de  opkomst  en  verval  van  sterke  instituties  kunnen  worden  gevonden   in  de  geschiedenis  van  de  Chinese  overheid  aan  de  ene  kant  en  die  van  de   Mamelukken  aan  de  andere  kant.  In  beide  gevallen  worden  elementen  van  de   Platoonse  Wachters  opgenomen  in  reële  instituties.       China:  Weberiaans  avant  la  lettre   Twee  millennia  geleden,  tijdens  de  Han  Dynastie,  werden  de  eerste  bouwstenen  voor   de  moderne  overheidsorganisatie  gelegd.  In  de  Zhou  periode  ontstond  een  systeem   met  topfunctionarissen  op  basis  van  verdiensten  i.p.v.  verwantschap.  Het  ontstond   door  druk  om  belastingen  te  innen  om  oorlogen  te  financieren3.  Het  leger  dat   oorspronkelijk  bestond  uit  aristocraten  moest  worden  uitgebreid  met  grote   hoeveelheden  ‘gewone‘  mensen.  Hiervoor  waren  ook  administratieve  en  logistieke   diensten  nodig  en  een  bureaucratie  die  in  staat  was  de  belastingen  te  innen.  De   Chinezen  zetten  als  eerste  een  moderne  overheidsbureaucratie  op,  met  een   examineringssysteem  en  strikte  integriteitsregels,  gebaseerd  op  de  leer  van   Confucius.  Dit  systeem  is  nog  steeds  te  herkennen  in  het  Fransen  examensysteem,   dat  ook  nog  bij  de  Europese  Commissie  wordt  gehanteerd.     De  Chinese  overheidsorganisatie  voldeed  als  eerste  aan  de  kernprincipes  van  Webers   bureaucratie:  beambten  die  onpersoonlijk  en  op  basis  van  verdiensten  worden   geworven,  een  duidelijke  hiërarchie,  geen  onafhankelijke  politieke  basis  voor  de   ambtenaren,  etc.  Steeds  meer  werden  gedurende  de  Han  Dynastie  de   functionarissen  uit  de  aristocratie  vervangen  door  ambtenaren  in  Weberiaanse  stijl,   ver  voor  de  geboorte  van  Weber.    

                                                                                                                        3

 Fukuyama,  p  139  

4    

Maar,  in  de  geschiedenis  van  Chinese  overheidsorganisatie  is  een  slingerbeweging  te   zien  die  zich  vertaalde  naar  de  overheidsorganisatie.  Nu  eens  overwegend   aristocraten,  familiebenoemingen  en  hofbenoemingen.  Dan  weer  meer  nadruk  op   verdiensten  en  onpersoonlijke  ondersteuning.     Een  bijzondere  positie  werd  ingenomen  door  de  eunuchs.  Traditioneel  waren  dit  de   bewakers  van  de  vrouwen  van  de  keizers.  Maar  ze  kregen  steeds  vaker  hoge   ambtelijke  functies.  Een  mooi  voorbeeld  van  een  eunuch  met  een  hoge  functie  was   Zheng  He,  een  eunuch  van  keizer  Yong  Le.  Zheng  He  was  rond  1400  admiraal  van  de   Chinese  vloot  en  hij  domineerde  de  Aziatische  en  Oost-­‐Afrikaanse  zeeën  ver  voordat   Portugal  en  Nederland  actief  werden.  Deze  eunuchs  hadden  geen  kinderen  en  geen   nalatenschap,  dus  werden  ze  meer  vertrouwd.  De  vrouwen  waren  veilig,  en  ze   hadden  geen  eigen  machtsbasis  in  familieverband.  Het  beschermde  de  harem  en  het   beschermde  tegen  nepotisme.  Deze  eunuchs  zaten  dus  dicht  tegen  Plato’s   ideaaltypische  Wachters  aan,  maar  er  was  wel  castratie  voor  nodig  om  ze  echt   Platoons  te  krijgen...     Arabische en Turkse slaven- ambtenaren   Een  andere  nuttige  illustratie  is  het  fenomeen  van  de  militaire  slavernij  in  de   islamitische  overheden  van  de  9e  t/m  de  16e  eeuw.  Deze  slavenambtenaren  waren   buitenlandse  slaven,  vaak  uit  Centraal-­‐Azië,  die  niet  werden  opgeleid  tot  klassieke   slaaf,  maar  werden  voorbestemd  voor  een  loopbaan  als  hoge  bestuursfunctionaris,   officieren  of  ambtenaar.  Ze  werden  op  basis  van  regels  en  merites  geselecteerd  en   gepromoveerd.  Dit  bood  in  de  praktijk  een  oplossing  voor  het  probleem  van   staatsvorming  in  de  context  van  sterk  tribale  gemeenschappen.  Deze   gemeenschappen  waren  erg  egalitair  en  onhandelbaar;  en  niet  in  staat  om  effectief   5    

collectief  op  te  treden.  In  de  9e  eeuw  zette  Kalief  al-­‐Ma’mun  een  korps  van  4000   Turkse  slaven  op  die  bekendstonden  als  de  Mamelukken4.  Deze  Mamelukken   vormden  een  sterk  korps  van  strijders  die  eigen  opleidingen  kregen,  en  ze  mochten   geen  banden  hebben  met  de  lokale  bevolking  .  Alleen  loyaliteit  aan  de  kalief  gold  als   belangrijke  waarde.  Ze  mochten  geen  persoonlijke  huishoudens  opzetten,  waren   afgesneden  van  hun  stam  en  hun  familie  en  daarmee  een  oplossing  van  het   probleem  van  nepotisme.  Ze  mochten  ook  geen  erfenissen  nalaten  aan  hun  familie,   daarmee  sterk  lijkend  op  de  Wachters  van  Plato.   Het  systeem  van  militaire  slavernij  raakte  in  de  eerste  twee  gevallen  in  verval  omdat   in  de  ‘onafhankelijke’  groepen  militairen  en  ambtenaren,  weer  eigen  vormen  van   afhankelijkheid  aan  deelbelangen  en  verwantschap  werden  opgebouwd.   Mamelukken  bouwden  ook  hun  eigen  dynastieën  op  en  vormden  facties  binnen  hun   groep.  Ook  zij  wilden  de  positie  van  hun  nazaten  en  familie  versterken.  In  Egypte   namen  de  Mamelukken  zelfs  de  leiding  over  de  staat  over.     Fukuyama  noemt  dit  ‘hertribalisering’.  Nieuwe  ‘stammen’  werden  gevormd  binnen   de  groep  van  Mamelukken.  Niet  per  se  gebaseerd  op  familie  relaties  maar  ze  hadden   wel  te  maken  met  een  diepgewortelde  menselijke  drang  om  de  belangen  van   nazaten,  vrienden  en  cliënten  te  bevorderen  en  te  beschermen  tegen  de  belangen   van  een  onpersoonlijk  sociaal  systeem.   In  andere  woorden,  niet  integer  gedrag  is  de  mens  helaas  eigen,  ook  bestuurders  en   ambtenaren.  Het  is  een  sociale  en  biologische  realiteit.  Dit  niet  integere  gedrag  dient   door  middel  van  krachtige  instituties  te  worden  ontmoedigd.  Dat  is  terug  te  vinden  in   allerlei  discussie  en  codes  over  nevenwerkzaamheiden,  belangenverstrengeling  van   wethouders  met  familieleden  of  bevriende  instellingen  en  aanbestedingen  aan                                                                                                                           44

 Fukuyama,  p.  233  

6    

bevriende  partijen.  Maar  ook  partijpolitieke  benoemingen  –  de  partijen  zijn  dan  de   nieuwe  ‘stammen’  en  het  gebruik  van  publieke  middelen  voor  privé  doeleinden,  de   bonnetjes.  En  laten  we  het  onderwerp  partijfinanciering  niet  vergeten.     3.  Integriteit   Wat  betekent  dit  nu  voor  de  huidige  tijd?  Ien  Dales  deed  een  soortgelijk  appèl  voor   krachtige  instituties  in  haar  beroemde  rede  uit  1992  voor  de  jaarvergadering  van  de   Vereniging  Nederlandse  Gemeenten5.  Integriteit  en  het  tegengaan  van  machtsbederf   stonden  centraal  in  haar  speech.  Minister  Dales  sprak  over  machtsbederf  als  een   sluipend  virus  dat  zich  in  de  structuur  van  de  overheid  kon  nestelen.  Dit  vormt  een   voedingsbodem  voor  ambtsmisbruik.  “De  bestrijding  daarvan  vraagt  meer  dan  een   incidentenpolitiek.  Het  vraagt  om  permanente  waakzaamheid  van  de  politieke  en   ambtelijke  top,  zowel  bij  het  rijk  als  lokale  overheden”.   Twee  artikelen  zijn  verplichte  literatuur  in  het  vak  ‘de  overheid  als   arbeidsorganisatie’  aan  de  Universiteit  van  Amsterdam:  ‘Het  ongelijk  van  Ien  Dales’   van  professor  Bovens6  en  ‘Het  gelijk  van  Ien  Dales’  van  Karssing  en  Hoekstra7.   Bestudering  van  beide  artikelen  brengen  mij  tot  de  conclusie  dat  de  waarheid  -­‐  zoals   vaker  het  geval  is  -­‐  in  het  midden  ligt:  Ien  Dales  had  gelijk  én  ongelijk.  Als   aandachtstrekkers  doen  de  titels  het  natuurlijk  goed,  maar  ze  zijn  ongenuanceerd:   Ien  Dales  had  opvattingen  over  meerdere  elementen  van  integriteit.  De  vraag  is  dan   natuurlijk:  waarin  precies  had  de  voormalig  minister  dan  gelijk  of  ongelijk?   Twee  elementen  licht  ik  uit.                                                                                                                               5

 Toespraak  van  de  minister  van  Binnenlandse  Zaken,  drs  C.I.  Dales,  op  het  congres  van  de  Vereniging  van  Nederlandse   Gemeenten,  12-­‐13  juni  1992  te  Apeldoorn   6  Bovens,  M.,  Het  ongelijk  van  Ien  Dales,  Bestuurskunde  2006-­‐1   7  Karssing,  E.,  Hoekstra,  A.,  Het  gelijk  van  Ien  Dales,  in  Kok  en  Van  der  Maas,  Zuiver  op  de  graat,  2006  

7    

3.1

Een beetje integer kan niet

  De  woorden  waarmee  Dales  de  speech  afsloot  luidden:  “De  overheid  is  óf  wel  óf  niet   integer.  Een  beetje  integer  kan  niet.”  Twintig  jaar  na  dato  is  de  overheersende   opvatting  dat  deze  stelling  niet  met  succes  stand  kan  houden.    Allereerst  is  integriteit   tegenwoordig  een  veelomvattend  begrip.  Waar  het  in  het  verleden  vooral  ging  om   corruptie  en  fraude,  tegenwoordig  gaat  het  ook  om  verschillende  soorten   plichtsverzuim  en  hoge  restaurant  rekeningen  –  de  bonnetjes-­‐  ,  nevenfuncties,   aanbestedingen,  etc.      Daarnaast  is  tegenwoordig  nauwelijks  omstreden  dat   integriteit  afhankelijk  is  van  tijd,  plaats  en  persoon.    Een  aantal  jaar  geleden  waren   nevenactiviteiten  geen  groot  integriteitsissue,  nu  wel.  Hetzelfde  geldt  voor  de   bonnetjes  en  netjes  aanbesteden.  Wat  in  Nederland  niet  integer  is  kan  in  andere   landen  volstrekt  geaccepteerd  zijn.  Wat  wij  nepotisme  noemen  is  in  sommige  landen   gewoon  integer  zorgen  voor  je  eigen  familie.  In  Nederland  is  het  bestuurders  en   ambtenaren  niet  toegestaan  grote  zakelijke  belangen  onder  controle  te  hebben,   terwijl  er  ook  landen  zijn  waarin  het  uitzonderlijk  is  als  bestuurders  of  ambtenaren  er   géén  grote  zakelijke  belangen  op  nahouden.   Dit  toont  duidelijk  aan  dat  het  begrip  integriteit  veel  elastischer  is  dan  werd   gesuggereerd  door  Dales.  Het  afhankelijk  is  van  tijd,  plaat,  persoon  en  verschilt   tussen  privaat  en  publiek  domein.  De  binaire  opvatting  over  integriteit  zoals  die  in  de   speech  van  minister  Dales  naar  voren  kwam  ligt  ver  af  van  de  realiteit.  Maar  dit  is   niet  het  hoofdthema  van  dit  college.  

3.2

Permanente waakzaamheid – systematische corrumpering?

8    

Belangrijker  zijn  de  oproepen  –  zoals  minister  Dales  en  Fukuyama  deden  -­‐  tot   permanente  waakzaamheid  op  het  gebied  van  integriteit.  Die  van  alle  tijden.  Ook  al  is   er  weinig  reden  om  te  veronderstellen  dat  het  in  Nederland  bergafwaarts  gaat  met   integriteit,  de  geschiedenis  leert  ons  dat  het  niet  van  zelf  spreekt  dat  dit  ook  het   geval  zal  blijven.  Terugval  is  mogelijk.  Zoals  eerder  gezegd:  er  is  een  diepgewortelde   menselijke  drang  om  de  belangen  van  nazaten,  vrienden  en  cliënten  en  het   eigenbelang  te  bevorderen.     Zijn  er  bewijzen  voor  hoger  risico  van  systematische  corrumpering?  Ik  heb  ze  niet   waargenomen.  Maar  tweeëntwintig  jaar  na  de  waarschuwing  van  minister  Dales   heeft  deze  nog  steeds  een  grote  actualiteit.  Zolang  er  ambtenaren  worden   veroordeeld  voor  corruptie  of  rechters  oordelen  dat  een  klokkenluider  door  een   departement  werd  uitgeschakeld,  is  die  waakzaamheid  geboden.  Ook  al  staat   Nederland  achtste  in  de  lijst  van  Transparency  International  als  een  van  de  minst   corrupte  landen  ter  wereld8,  op  dit  terrein  kunnen  we  niet  achterover  leunen.     Ik  zie  geen  systematische  corrumpering,  maar  wel  een  voortdurende  stroom  van   integriteitsincidenten  die  erg  schadelijk  zijn  voor  het  beeld  van  de  overheid:  de  vele   integriteit  incidenten  van  wethouders,  de  NZA,  de  kwestie  van  het  COA,  Vestia,  de   Schiedamse  burgemeester,  een  vml  staatssecretaris  van  Defensie  die  zijn  eigen   gedragscode  over  relaties  op  het  werk  schond.  Dat  zou  een  eunuch  niet  zo  snel   overkomen!  Zo  kan  ik  nog  wel  even  doorgaan.  Elk  incident  is  er  een  te  veel.   Bovendien  zijn  er  aanwijzingen  dat  in  tijden  van  grote  bezuinigingen,  reorganisaties   en  economische  recessie  de  integriteit  onder  druk  kan  komen  te  staan9.  Het  is  dus                                                                                                                           8

 Transparency  International,  Corruption  Perceptions  Index,  2013.  Nederland  staat  op  8e  plaats  van  minst  corrupte   landen.     9  Bureau  Integriteitsbevordering  Openbare  Sector  &  CAOP  Research,  Invloed  van  de  bezuinigingen  op  integriteitsbeleid,   Een  verkennend  onderzoek  binnen  de  (semi-­‐)  publieke  sector  drs.  A.  Hoekstra,  drs.  Y.  Hoogeveen,  mr.  M.  Zweegers  

9    

vanuit  historisch  én  hedendaags  perspectief  van  belang  dat  integriteit  permanent   hoog  op  de  agenda  van  bestuurders  en  ambtenaren  staat.  

3.3 Integriteit in de praktijk Wat  is  er  afgelopen  jaren  na  de  oproep  van  Dales  op  dit  terrein  gebeurd?  Erg  veel:   gedragscodes,  klokkenluidersregelingen,  vertrouwenspersonen,  Commissie   Integriteit  Overheid,  Onderzoeksraad  Integriteit  Overheid,  het  Adviespunt   Klokkenluiders,  het  voorstel  voor  een  huis  voor  de  klokkenluiders  en  ontelbare   seminars.     Het  integriteitsbeleid  is  zeer  breed.  Een  van  de  elementen  –  hoe  om  te  gaan  met   klokkenluiders  –  wil  ik  desalniettemin  uitlichten  vanwege  de  actualiteit.  Het  blijkt  dat   een  goede  klokkenluidersregeling  een  niet-­‐voldoende,  maar  wel  noodzakelijke   voorwaarde  is  voor  een  integere  overheid10.  De  ervaringen  die  we  hebben  met   klokkenluiders  is,  een  ontmoeting  met  de  donkere  kant  van  de  overheidsorganisatie.   Het  is  een  gebied  vol  dilemma’s  tussen  loyaliteit  en  integriteit.  De  kapotte   landmijnen,  de  fraude  bij  de  Europese  Commissie,  de  bouwfraude,  de  verkeerde   veroordeling  in  de  Schiedammer  Parkmoordzaak  waren  nooit  aan  het  licht  gekomen   zonder  klokkenluiders.  De  uitspraak  van  het  Centrale  Raad  van  Beroep  van  23   december  2010  over  de  zaak  Spijkers  geeft  geen  fraai  beeld  van  hoe  de  overheid   omgaat  met  klokkenluiders11..  Ik  schaar  me  dan  ook  aan  de  zijde  van  de  vele   praktijkmensen  en  wetenschappers  die  pleiten  voor  een  sterkere   klokkenluidersregeling  in  Nederland.  We  moeten  klokkenluiders  koesteren!  Er  is   inmiddels  een  aantal  stevige  stappen  in  de  goede  richting  gezet.  De   klokkenluidersregeling  is  sinds  2010  verbeterd.  De  instelling  van  de  Onderzoeksraad                                                                                                                           10

 Nadruk  op  regels  en  procedures  zijn  niet  toereikend.  Een  cultuur  van  integriteit  is  niet  alleen  met  behulp  van  regels  te   verkrijgen.   11  Centrale  Raad  van  Beroep,  23  december  2010,  09/5689  AW  en  09/5999  AW  

10    

Integriteit  Overheid  en  het  Adviespunt  Klokkenluiders  zijn  daarnaast  goede   aanvullingen.  Het  wordt  wel  tijd  nu  snel  door  te  pakken  met  het  voorstel  van   kamerlid  Van  Raak  e.a.  voor  het  oprichten  van  een  ‘Huis  voor  klokkenluiders’.  12  Het   vermengen  van  het  private  domein  en  het  publieke  domein  is  daarbij  onverstandig   om  juridische  redenen,  maar  ook  omdat  integriteit  in  de  private  sector  iets  heel   anders  is  dan  integriteit  in  de  publieke  sector.  

3.4 Samenvatting en conclusie

Samenvattend:  Ien  Dales  had  mijns  inziens  geen  gelijk  in  haar  binaire  opvatting  over   integriteit,  maar  dat  interpreteer  ik  als  een  rhetorische  aardigheid,  om  de   achterliggende  boodschap  kracht  bij  te  zetten.  Duidelijk  is  dat  integriteit  sterk   afhankelijk  is  van  tijd,  plaats  en  persoon.   Een  systematische  corrumpering  herken  ik  gelukkig  niet.  Ien  Dales  had  wél    gelijk  met   haar  oproep  tot  permanente  waakzaamheid  op  het  terrein  van  integriteit.  In  de   geschiedenis  van  staatsvorming  zijn  veel  gevallen  bekend  van  terugval  naar  een  niet   integere  overheid.  Ook  in  de  huidige  overheidsorganisaties  komen  nog  steeds  te  veel   integriteitschendingen  voor.  Dit  rechtvaardigt  een  permanente  alertheid  op  dit   terrein  en  het  blijven  agenderen  van  het  onderwerp  alsmede  het  investeren  in  sterke   instituties.  De  stappen  die  afgelopen  22  jaar  zijn  gezet,  nu  culminerend  in  versterking   van  de  instituties  die  zich  richten  op  klokkenluiders,  waren  noodzakelijk.  Een  oud   Chinees  gezegde  luidt:  elke  lange  reis  begint  met  een  eerste  stap.  Het  is  de  grote   verdienste  van  voormalig  minister  Dales  dat  zij  22  jaar  geleden  deze  eerste  stap  heeft   gezet.                                                                                                                           12

 Voorstel  van  wet  van  de  leden  Van  Raak,  Heijnen,  Schouw,  Van  Gent,  Ortega-­‐Martijn  en  Ouwehand,  houdende  de   oprichting  van  een  Huis  voor  klokkenluiders  (Wet  Huis  voor  klokkenluiders),  Tweede  Kamer  der  Staten-­‐Generaal,  2012  

11    

Maar  het  is  afgelopen  jaren  echter  ook  duidelijk  geworden  dat  je  er  niet  komt  met   alleen  structuur  maatregelen  en  regels.  Ook  de  zgn  zachte  –cultuur  -­‐  kant  is  van   belang  en  dat  betekent:  communiceren!  Dat  is  er  bij  veel  overheidsorganisaties   ingeschoten  afgelopen  tijd.  Ik  heb  daar  begrip  voor  gezien  de  relatief  beperkte   omvang  van  het  probleem  en  de  andere  prioriteiten  zoals  bezuinigingen,   reorganisaties  etc,  Maar  er  is  wel  onderhoud  nodig.  De  tijd  breekt  nu  wel  weer  aan   om  er  een  stevige  communicatie  impuls  aan  te  geven.     4.  Politiek  ambtelijke  verhoudingen   Dan  het  tweede  blok  van  het  college.  De  leerstoel  behandelde  ook  de  politiek   ambtelijke  verhoudingen.  ‘De  Keizer  en  de  eunuch’  hanteren  als  metafoor  hiervoor  is   natuurlijk  oneerbiedig.  Het  punt  dat  ik  er  echter  mee  wil  maken  is  dat  vertrouwen  en   loyaliteit  een  prijs  hebben.  Bepaalde  essentiële  lichaamsdelen  werden  destijds  bij  de   eunuchs  weggehaald  om  maximale  loyaliteit  en  vertrouwen  te  kunnen  genereren.   Het  hedendaagse  ambtenarenrecht  kent  gelukkig  veel  geciviliseerdere  equivalenten.   Bijvoorbeeld  de    inperking  van  de  vrijheid  van  meningsuiting.  Ik  kom  hier  later  op   terug.   Ik  pak  op  dit  terrrein  een  paar  thema’s  op  waar  de  studenten  de  meeste  interesse  in   toonden.       4.1  Algemeen   Mijn  belangrijkste  bevindingen  op  het  terrein  van  PAV  die  ik  afgelopen  jaren  heb   opgedaan  bevatten  goed  en  slecht  nieuws.  Het  slechte  nieuws  is  dat  er  op   macroniveau  –  tussen  het  politieke  domein  en  het  ambtelijke  domein  in  algemene   zin-­‐  sprake  is  van  een  afnemend  wederzijds  vertrouwen  en  tanende  loyaliteit  maar   12    

vooral  een  afnemend  wederzijds  respect.  Het  ‘bureaucrat  bashen’  blijft   onverminderd  in  de  mode.   Politici  die  zich  respectloos  uitlaten  over  ambtenaren,  ondermijnen  de  samenwerking   tussen  beide  domeinen,  ze  ondermijnen  de  positie  van  de  overheid  op  de   arbeidsmarkt  en  tasten  daarmee  het  vertrouwen  in  de  overheid  aan.  Hetzelfde  geldt   voor  ambtenaren  die  zich  respectloos  uitlaten  over  politici.  Meer  inlevingsvermogen   aan  ambtelijke  kant  is  ook  wenselijk.     Het  goede  nieuws  is  dat  de  verhoudingen  tussen  de  ministers  en  de  ambtenaren  licht   verbeterd  zijn  als  je  het  vergelijkt  met  14  jaar  geleden,  toen  ik  onderzoek  deed  voor   mijn  dissertatie.  De  sterk  negatieve  tendens  die  ik  destijds  in  mijn  proefschrift   signaleerde,  is  nu  niet  of  nauwelijks  meer  te  vinden  is.  In  die  tijd  sprak  men   regelmatig  over  de  indekcultuur,  ambtenaren  die  werden  geslachtofferd,  het   overmatig  drukken  op  het  politieke  primaat,  met  alle  negatieve  gevolgen  van  dien.   Het  wederzijds  vertrouwen  en  de  wederzijdse  loyaliteit  zijn  in  het  algemeen  goed  te   noemen,  al  zijn  er  altijd  incidenten  en  uitzonderingen.  Het  is  niet  altijd  koek  en  ei.   Ook  zijn  de  verhoudingen  rond  contacten  van  ambtenaren  met  Kamerleden  wat   versoepeld.  Er  is  sprake  van  een  hoge  mate  van  complementariteit.  De  politiek-­‐ ambtelijke  verhoudingen  kennen  uiteraard  veel  variatie,  afhankelijk  van  de  personen   in  kwestie  en  natuurlijk  zijn  er  uitzonderingen  en  incidenten,  maar  de  variatie  lijkt   zich  af  te  spelen  binnen  een  gezonde  bandbreedte.     Dus  verwacht  geen  grootse  visies  en  meeslepende  aanbevelingen.  Het  gaat  redelijk   goed.  Zeker  in  internationaal  vergelijkend  perspectief.  Fine  tuning  hier  en  daar  is   nodig.  Natuurlijk,  er  zijn  hier  en  daar  incidenten,  maar  iha  is  het  onderling   vertrouwen  groot.  De  loyaliteit  is  immens.    

13    

  Het  meest  plausibele  scenario  in  mijn  ogen  is  dat  het  algemene  politiek-­‐ambtelijke   klimaat  ruiger  zal  worden,  met  meer  spanning  en  hectiek  onder  invloed  van  een   hectischer  combinatie  van  (sociale)  media  en  parlement.  ‘Bureaucrat  bashing’  zal   eerder  toenemen  dan  afnemen.  Ik  verwacht  meer  pogingen  om  partijpolitieke   benoemingen  te  doen,  zeker  als  er  meer  ‘nieuwkomers’  in  de  regering  komen.  Ik   verwacht  hiervan  weinig  effect,  vanwege  de  vele  matigende  factoren,  zoals  ABD   procedures  en  het  coalitiesysteem.  Een  incrementele  gang  naar  kabinetsvorming  is   plausibel.  De  nadruk  op  (partij)politiek,  responsiviteit  en  media  aandacht  is  zo  groot   dat  dit  in  een  behoefte  kan  voorzien.  Net  als  de  politieke  assistent  eerder  op  grote   weerstand  stuitte  verwacht  ik  dat  de  vorming  van  kleine  kabinetten  op  weerstand  zal   stuiten,  maar  uiteindelijk  zijn  plek  in  het  systeem  kan  legitimeren,  zonder  dat  dit  een   aanslag  op  de  complementariteit  is.  Daarbij  is  dan  wel  van  groot  belang  dat  de   kabinetten  klein  blijven,  weinig  partijpolitiek  bemenst  worden  en  geen  zware   beleidsrol  zullen  hebben.     Ik  verwacht  dat  er  weer  meer  bewindslieden  zullen  komen,  al  is  het  een  beperkt   aantal.  De  kans  is  immers  groot  dat  er  in  de  toekomst  weer  meer  dan  twee  partijen   nodig  zullen  zijn  in  een  coalitie.  Dit  verandert  de  numerieke  situatie  zodanig  dat  er   meer  ‘poppetjes’  te  verdelen  zullen  zijn.  Mijn  verwachting  is  een  combinatie  van   meer  ministers  ‘voor’  en  meer  staatssecretarissen.       Mijn  inschatting  is  dat  de  meest  plausibele  ontwikkeling  is  dat  we  -­‐  ondanks  het   ruigere  klimaat  -­‐  een  relatief  rustige  toekomst  tegemoet  gaan  binnen  acceptabele   bandbreedtes.  De  complementariteit  in  het  systeem  blijft  hoog  net  als  het  wederzijds   vertrouwen  en  loyaliteit.  Uiteraard  zullen  er  altijd  vreemde  uitschieters  zijn  en   politiek-­‐ambtelijke  incidenten.   14    

Toch  is  een  meer  ingrijpend  scenario  niet  uit  te  sluiten,  waarin  bijvoorbeeld  onder   druk  van  een  groot  politiek-­‐ambtelijk  incident  en/of  een  bepaalde  constellatie  van   partijen,  een  mix  van  ontvlambare  karakters,  wat  onbesuisde  politieke  en  ambtelijk   reacties  een  revival  ontstaat  van  de  roep  om  het  herstel  van  het  politiek  primaat.  De   onstuimige  ontwikkeling  in  het  Verenigd  Koninkrijk  is  daar  een  voorbeeld  van.  Dit  kan   tot  gevolg  hebben  dat  partijpolitieke  benoemingen  meer  zullen  voorkomen,  het   afspiegelingsprincipe  onderdeel  wordt  van  het  systeem  van  benoemingen,  de   kabinetten  zwaarder  en  groter  worden  etc.  In  een  dergelijk  scenario  zou  de   complementariteit  in  het  politiek  ambtelijk  systeem  fors  kunnen  verminderen,  met   alle  gevolgen  van  dien.       4.2  Partijpolitieke  benoemingen.  ‘Hertribalisering’?.   Tijdens  de  historische  excursie  liepen  we  aan  tegen  het  fenomeen  ‘hertribalisering’.   Een  term  voor  de  slingerbeweging  die  bij  overheden  soms  optreedt  van   benoemingen  obv  merites  naar  benoemingen  op  basis  van  vrienden,   familieverbanden  etc.  Het  moderne  equivalent  hiervan  zou  zijn  de  benoemingen  ogv   partijlidmaatschap,  de  partijen  zijn  immers  politieke  ‘tribes’.  Er  is  een  instinctieve   reactie  die  bijv  heeft  geleid  tot  het  huidige  Amerikaanse  spoils  systeem  of  tot  de   partijpolitieke  benoemingen  in  andere  landen.       Het  beeld  dat  uit  het  onderzoek  t.t.v.  Rutte  1  plaatsvond  voren  komt  is  het  volgende.   De  meeste  gesprekspartners  zien  de  partijpolitieke  beïnvloeding  bij  ambtelijke   topbenoemingen  als  een  fenomeen  van  alle  tijden.  Al  zijn  het  nog  steeds   uitzonderingen.  Er  werd  vaak  gerefereerd  aan  een  cyclus.  De  interesse  in   benoemingen  van  de  politiek  neemt  toe  als  er  een  partij  aan  de  coalitie  deelneemt  

15    

die  lange  tijd  niet  aan  de  macht  is  geweest.  Op  dat  moment  zagen  velen  dat  we  in   een  fase  zitten  van  intensievere  partijpolitieke  bemoeienis  met  benoemingen,  een   ‘eruptie’.  Sommigen  herkenden  dat  beeld  overigens  niet  of  geven  aan  dat  het  écht   uitzonderingen  zijn.  Althans,  ze  zien  het  niet  in  hun  omgeving.  Een  behoorlijk  aantal   heeft  echter  deze  intensievere  bemoeienis  van  dichtbij  meegemaakt.   Opvallend  was  met  name  de  nieuwe  opstelling  van  de  VVD  in  dit  domein.  Waar  het  in   positie  brengen  van  partijgenoten  voor  topfuncties  voorheen  meer  een   gezelschapsspel  voor  CDA  en  PvdA  was,  roerde  nu  ook  de  VVD  zich  nadrukkelijk  in  dit   spel.  Vroeger  stonden  de  VVD-­‐bewindslieden  erom  bekend  dat  ze  zich  verre  hielden   van  partijpolitieke  benoemingen.  Bijvoorbeeld  Wiegel  en  Zalm  waren  daar  erg   geprononceerd  in.  Nu  viel  tijdens  veel  gesprekken  op  dat  de  VVD  met  een   zogenaamde  inhaalslag  bezig  is.  Voor  de  VVD  is  er  echter  een  extra  complicatie:  er   zijn  maar  weinig  VVD’ers  ambtenaar,  dat  maakt  de  vijver  om  in  te  vissen  een  stuk   kleiner.  Nota  bene:  dit  onderzoek  was  tijdens  Rutte  1.  Rutte  2  heb  ik  niet  onderzocht,   maar  als  je  het  NRC  gelooft  speelt  het  nog  steeds.   Bij  deze  beïnvloeding  zijn  veel  gradaties  mogelijk.  De  beïnvloeding  varieert  van  het  in   positie  brengen  van  kandidaten  tot  het  doordrukken  van  kandidaten  met  de  juiste   partijkleur.  Sterke  aanwijzingen  zijn  er  voor  het  in  beeld  brengen  van  kandidaten.   Daar  is  niets  op  tegen.  Er  zijn  geen  aanwijzingen  voor  de  benoeming  van  kwalitatief   minder  goede  kandidaten.  Ik  heb  echter  wel  aanwijzingen  aangetroffen  voor  het   oneigenlijk  beïnvloeden  van  de  benoemingsprocedure.     Gelukkig  blijven  dit  incidenten  en  zijn  er  ook  recent  genoeg  top  mensen  benoemd  die   geen  partij  hebben  of  een  andere  kleur  dan  die  van  de  minister.     De  gevolgen  van  partijpolitieke  benoemingen  voor  het  gedrag  van  topambtenaren   moeten  niet  worden  overschat:  er  is  geen  enkele  indicatie  dat  topambtenaren  die   met  wat  hulp  zijn  benoemd,  zich  partijpolitieker  gaan  opstellen.  De  breed  gedeelde   16    

waarden  van  onafhankelijk  en  professioneel  adviseurschap  staan  voorop.  Dit  matigt   ook  de  zorg  over  dit  fenomeen,  zolang  het  zich  binnen  deze  bandbreedten  afspeelt.     Er  zijn  weliswaar  geen  aanwijzingen  dat  partijpolitiek  de  overhand  krijgt  boven   merites,  maar  de  beweging  vergt  wel  alertheid  van  de  politiek  en  de  ambtelijke  top   en  zelfbeheersing  van  de  regeringspartijen.  Voorsorteren  van  kwaliteit  is  prima,  maar   ga  niet  verder  dan  dat.  Regeringspartijen  hebben  zelf  ook  een  langetermijnbelang   hebben  bij  een  onafhankelijke,  onpartijdige  en  competente  ambtelijke  dienst.  De   benoemingsprocedures  en  de  rol  van  de  ABD  zijn  in  dit  verband  van  belang.  In   Fukuyama’s  termen  zouden  dit  de  instituties  moeten  zijn  die  ‘hertribalisering’   moderne  stijl  sterk  ontmoedigen.     4.3  Vrijheid  van  meningsuiting.  De  twitterambtenaar.  

Het  volgende  onderwerp  sprak  erg  tot  de  verbeelding  van  mijn  studenten.  Dat  gaat   over  twitterambtenaren  en  de  vrijheid  van  meningsuiting.  Dit  is  nou  weer  een  mooi   voorbeeld  van  een  recht  dat  sterk  is  beperkt  voor  ambtenaren.   Iedereen  herinnert  zich  nog  wel  dat  de  Gemeente  Groningen  een  medewerker  van   het  stembureau  heeft  geschorst,  omdat  deze  medewerker  op  Twitter  had  gezegd  dat   ze  er  moeite  voor  moest  doen  om  geen  PVV-­‐stemmen  te  laten  verdwijnen.  Ook   politiechef  Dijksman  kwam  in  opspraak  door  negatieve  uitlatingen  over  de  PVV  en   andere  ongenuanceerde  uitlatingen.  De  druppel  die  de  emmer  deed  overlopen  was   dat  Huisman  twitterde  na  de  dood  van  een  stel  uit  Meppel  dat  het  vast  een  geval  van   huiselijk  geweld  was,  terwijl  het  ging  om  een  koolmonoxide  vergiftiging.  Dit  leidde  tot   voorwaardelijk  ontslag.  Zeer  recent  werd  Veiligheid  &  Justitie  ambtenaar  Yasmina   Haifi  geschorst  na  een  Tweet  over  ISIS.   17    

Deze  voorbeelden  hebben  het  karakter  van  forse  stommiteiten  in  de  omgang  met   sociale  media.  Het  belangrijkste  terugkerende  element  hierbij  is  een  onervarenheid   met  het  karakter  van  de  sociale  media.    Ambtenaren  en  bestuurders  hebben  de   indruk  dat  ze  een  gesprek  ‘en  petit  comité’  voeren,  terwijl  ze  in  werkelijkheid  een   massamedium  hanteren,  waarbij  potentieel  de  hele  wereld  meekijkt.  En  waarvan  de   informatie  ook  niet  meer  verdwijnt.   Ook  vervagen  in  toenemende  mate  de  grenzen  tussen  werk  en  privé.       Hoe  hiermee  om  te  gaan?  De  regels  zijn  in  wezen  niet  anders  voor  de  fysieke  wereld   dan  voor  de  virtuele  wereld.  Waar  je  vroeger  als  ambtenaar  niet  geacht  werd  om  op   de  TV  het  kabinetsbeleid  te  bekritiseren,  zo  wordt  er  ook  verwacht  dat  je  niet  op  je   blog  het  kabinetsbeleid  aanvalt.  Dus  eigenlijk  zijn  de  regels  niet  anders,  maar   onervarenheid  met  de  unieke  combinatie  van  kenmerken    van  sociale  media  –   snelheid,  massaliteit  en  toegang,  diversiteit  in  vormen  en  onderlinge  verbondenheid  -­‐   zet  de  regels  wel  op  scherp.     Wat  zijn  dan  die  regels?    In  het  algemeen  zijn  deze  samen  te  vatten  met  de  mooie   integriteitsregel  ‘Don’t  be  stupid!’.  In  minder  tot  de  verbeelding  sprekende  termen:   ‘goed  ambtenaarschap’.  Centraal  daarbij  staat  artikel  125a  van  de  Ambtenarenwet:   ‘De  ambtenaar  dient  zich  te  onthouden  van  het  openbaren  van  gedachten  of   gevoelens  of  van  de  uitoefening  van  het  recht  tot  vereniging,  tot  vergadering  en  tot   betoging,  indien  door  de  uitoefening  van  deze  rechten  de  goede  vervulling  van  zijn   functie  of  de  goede  functionering  van  de  openbare  dienst,  voor  zover  deze  in   verband  staat  met  zijn  functievervulling,  niet  in  redelijkheid  zou  zijn  verzekerd.’       18    

  In  de  jurisprudentie  is  een  aantal  criteria  ontwikkeld  die  nuttig  zijn  in  dit  verband.  Die   zijn  Inmiddels  opgenomen  in  Aanwijzing  no  15.  Allereerst  is  de  vraag  hoe  ver  je  als   ambtenaar  van  het  beleid  afstaat.  Een  ambtenaar  van  het  ministerie  van  Defensie   kan  best  Twitteren  over  het  verkeersbeleid  in  zijn  gemeente,  maar  zijn  privé  mening   spuien  over  de  een  Missie  in  Afghanistan  is  duidelijk  de  gevarenzone  betreden.  Hoe   dichter  je  bij  de  minister  staat  of  hoe  dichter  op  ’het  dossier’  des  te  risicovoller  het   wordt.   Ten  tweede  is  de  volgende  vraag  van  belang:  Hoe  politiek  gevoelig  is  een  issue?   Twitteren  dat  je  net  een  interessant  congres  hebt  bijgewoond  is  niet  zo  gevaarlijk,   maar  op  Facebook  zetten  dat  ISIS  een  zionistisch  complot  is,  is  niet  handig.     Ook  speelt  de  vraag  of  eventuele  schadelijkheid  ten  tijde  van  de  uitspraken  te   voorzien  was  geweest.  En  relevant  zijn  de  ernst  en  duur  van  de  problemen  voor  de   dienstverlening  van  de  ambtenaar  of  de  openbare  dienst.  De  toonzetting  is  van   belang:  hoe  ‘assertief’  is  iets  gemaild  of  getwitterd?  Ook  speelt  de  timing  een  rol.   Vlak  voor  een  debat  in  de  Tweede  Kamer  nog  even  een  bericht  op  Twitter  zetten  die   veel  politieke  dynamiek  teweeg  brengt  is  niet  handig.  Tenslotte  is  het  gekozen   medium  een  belangrijk  criterium.  Kies  je  voor  een  ingezonden  stuk  in  het  NRC  of  kies   je  voor  een  technische  verhandeling  voor  insiders  in  een  vakblad?  Een  handig   overzicht  van  caveats  en  hulpmiddel  voor  ambtenaren  voor  online  activiteiten  is  de   publicatie  ‘Uitgangspunten  online  communicatie  Rijksambtenaren13.’         Deze  factoren  zijn  in  de  jurisprudentie  redelijk  uitgekristalliseerd  voor  de  tijd  van  de   ‘krant  en  de  typemachine’.  Niet  op  alle  fronten  is  het  duidelijk  wat  dit  nu  betekent                                                                                                                           13

‘Uitgangspunten online communicatie Rijksambtenaren, Voorlichtingsraad, Ministerie van Algemene Zaken, 2010  

19    

voor  ambtenaren  die  actief  zijn  op  sociale  media.  De  dynamiek  rond  sociale  media  is   nl.  anders  dan  de  dynamiek  van  een  goed  gesprek  onder  vrienden.  Dat  vond  ook  de   rechter  in  de  een  aantal  uitspraken.  ’t  Hoff  geeft  daar  in  haar  afstudeerscriptie  ‘Geen   betere  censuur  dan  zelfcensuur’  een  mooi  overzicht  van14.  In  de  zaak  Blogspot   concludeert  het  Hof  Amsterdam  dat  door  gebruik  te  maken  van  het  internet   doelbewust  wordt  gekozen  voor  een  medium  met  een  groot  potentieel   publieksbereik,  vergelijkbaar  met  televisie.  Een  andere  interessante  zaak  staat   bekend  als  ‘Hyves  is  geen  huiskamer’.  De  politierechter  concludeerde  dat  een   afgeschermd  blog  op  Hyves  niet  te  vergelijken  is  met  een  opmerking  in  een   huiskamer.  Het  Hof  Leeuwarden  en  de  Hoge  Raad  deden  uitspraak  in  deze   smaadzaak.  Degene  die  de  opmerkingen  op  Hyves  had  geplaatst  had  haar  contacten   moeten  vertellen  dat  ze  geheimhouding  verwachtte  en  dat  de  geblogde  informatie   niet  verder  verspreid  mocht  worden.   Zoals  ’t  Hoff15    stelt  is  online  (tele)communicatie  een  nieuwe  methode  waarvan  de   gebruikers  wel  voordelen  (snel  en  gemakkelijk)  kennen,  maar  niet  de  nadelen   (eeuwig  en  niet  echt  privé)  Online  communicatie  via  sociale  media  kenmerkt  zich   door  de  vluchtigheid  van  een  gevoel  of  gedachte.  Meningen  zijn  dan  vaak  minder   weloverwogen  en  feitelijk  geuit  zonder  uitgebreid  stil  te  staan  bij  het  idee  dat  het   voor  de  eeuwigheid  vastligt  en  soms  door  iedereen  kan  worden  gezien.  Dit  kan   impact  hebben  op  de  factoren  die  worden  genoemd  in  Aanwijzing  15.     Met  andere  woorden,  online  communicatie  kent  nogal  wat  eigenaardigheden  die  zich   soms  zo  snel  ontwikkelen  dat  het  moeilijk  bij  te  houden  is.  De  stelling  dat  de  kaders   helder  zijn  gaat  schuiven  vanwege  deze  eigenaardigheden.  De  komende  jaren  zijn   meer  fascinerende  incidenten  te  verwachten.  En  we  kunnen  interessante  uitspraken                                                                                                                           14

 ’t  Hoff,  2011      t  Hoff,  Geen  betere  censuur  dan  zelfcensuur.  Vrijheid  van  meningsuiting  in  sociale  media  voor  privémeningen  van   ambtenaren,  scriptie  Staats-­‐en  bestuursrecht  Universiteit  Leiden,  2011  ,  pag.  49  

15

20    

verwachten  in  de  jurisprudentie  die  het  snijvlak  privé  en  werk  gerelateerd  aan  online   communicatie  en  vrijheid  van  meningsuiting  verder  zullen  inkaderen.   Goede  omgang  met  sociale  media  dient  een  standaard  onderdeel  te  worden  van   professioneel  ambtelijk  vakmanschap  en  daarop  zou  de  overheid  veel  meer  dan  nu   met  een  gericht  cursusaanbod  op  in  moeten  spelen.  Het  tempo  van  de  ontwikkeling   vereist  immers  verhoogde  ambtelijke  alertheid  zowel  op  de  bedreigingen  als  op  de   vele  kansen.  Daarnaast  staan  alle  regels  wel  ergens  op  papier,  bijv  in  de  Aanwijzingen   en  de  ‘Uitgangspunten  Online  communicatie’  van  Algemene  Zaken,  maar  dit  is  veel  te   low  profile.  De  laatste  casus  van  de  V&J  ambtenaar  is  mooie  aanleiding  om  het   document  te  upgraden  naar  een  gedragscode  en  er  hoger  profiel  aan  te  geven.  En   communiceer!     5  Samenvatting  en  conclusies   Mensen  die  hadden  gehoopt  op  een  spektakulair  afscheid  met  sweeping  statements   zullen  teleurgesteld  zijn.    Er  is  geen  grote  urgentie  voor  grootse  en  meeslepende   aanpassingen.  Finetuning  zou  ik  hooguit  zeggen.   Mijn  belangrijkste  boodschap  is  dat  er  een  biologische  neiging  is  tot  nepotisme  en   ander  niet  integer  gedrag.  Dat  dus  sterke  instituties  nodig  zijn  om  dat  tegen  te  gaan.   Ik  ben  het  dan  ook  met  Fukuyama  en  Dales  eens:  corrumpering  ligt  altijd  op  de  loer.   Dus  ook  als  er  nu  geen  groot  probleem  is  met  integriteit  dan  mogen  we  nooit  als   vanzelfsprekend  ervaren.  Dat  geldt  ook  voor  de  politiek  ambtelijke  verhoudingen.   ‘Hertribalisering’  ligt  altijd  op  de  loer.  Er  moet  aan  gewerkt  worden.  Onderhoud  is   nodig.  Dat  is  dan  ook  de  belangrijkste  strekking  van  een  paar  aanbevelingen:   Aan  de  politiek:  wees  alert  op  partijpolitieke  benoemingen.  Hou  merites  als  basis.   Het  is  nu  geen  groot  probleem  maar  sterke  aanwijzingen  dat  het  broeit.   21    

Koester  de  klokkenluider.  Zij  hebben  helaas  een  belangrijke  rol  te  spelen.  Politiek:   pak  door  op  klokkenluidersdossier.  Ambtelijke  leiding  overheidsorganisaties,  op  alle   niveau’s:  communiceer!   Waar  het  gaar  om  vrijheid  van  meningsuiting  en  de  twitterambtenaar:  verhoog  het   profiel  van  de  handreiking  naar  een  gedragscode  en  vooral  communiceer  hier  nog   meer  over!  Ambtenaren  moeten  het  werken  met  sociale  media  in  hun  DNA  krijgen,   zowel  de  voordelen  als  de  risico’s.  Besef  wel  dat  we  over  een  generatie  misschien  wel   80.000  twitterende  ambtenaren  hebben!   Gelukkig  wil  ik  afsluiten  met  de  algemene  conclusie:  dat  er  nog  steeds  veel   wederzijds  vertrouwen  en  loyaliteit  in  ons  systeem  is.  Dus  ik  zie  geen  reden  om  van   de  ambtenaren  weer  eunuchs  te  maken.     Dankwoord   Geachte  aanwezigen.  Het  was  een  grote  eer  om  de  Ien  Dales  leerstoel  te  bezetten.  Ik   heb  er  van  genoten.  Uiteraard  wil  ik  de  UvA,  de  Stichting  Ien  Dales  Leerstoel   bedanken.  Evenals  de  sponsoren  ABP  en  Loyalis.  Maar  vooral  ook  het  CAOP  en  met   name  Loes  Spaans  voor  alle  goede  zorgen  en  fantastische  facilitatie  van  de  leerstoel.   Alexander  de  Becker  voor  de  uitstekende  samenwerking  in  deze  duobaan!  En  de   studenten  waar  ik  vel  van  geleerd  heb!    

22