75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 88
Website bespreking Industriecultuur op internet
door Frank Welgemoed
De jeugd heeft de toekomst! … maar de ouderen bezitten het verleden. Ik voel me vandaag veertig jaar jonger; ik ben 11 jaar en zit in groep 8 van de basisschool. Ik moet een werkstuk maken voor geschiedenis over de industrie in Hilversum, mijn woonplaats. Ik snap daar niets van, want hier is helemaal geen industrie. De mensen werken hier in kantoren en winkels. O ja, en de omroep natuurlijk. Hilversum heeft wel een haven, want daar kom ik vaak, want daar staat een half-pipe om te skaten. Waarom dat een haven heet snap ik ook niet want er kan geen boot komen. En een rivier, die hebben we al helemaal niet. Vreemd allemaal. Het lijkt wel of de meester ons voor de gek wil houden.
NSF rond 1924
Op zoek op internet dan maar. Dat is makkelijk genoeg, gewoon zoeken op ‘Industrie’ en ‘Hilversum’ en klaar is Kees. Pfoe, allemaal reclamesites met adressen van bedrijven, die in Hilversum zitten.
Daar heb ik dus niets aan. Gelukkig heeft de meester net uitgelegd, dat als je zoekt op Google, dat je dan onderaan de pagina hebt staan ‘Zoek binnen resultaten’. Daar vul ik in ‘Geschiedenis’. Als eerste de Wikipedia natuurlijk (nl.wikipedia.org/wiki/Hilversum); onder het kopje ‘Bedrijven en Industrie’ vind ik : Hilversum is sterk gegroeid in de 19e eeuw door de opkomst van de tapijtindustrie. Een van de bekende fabrieken was de Veneta. Daarnaast had Hilversum de chemische industrie van Polak en Schwartz, later deel geworden van International Flavours en Fragrances IFF (geurstoffen, die voor veel overlast zorgde), en de grote Nederlandse Seintoestellen Fabriek (NSF), die in 1918 startte en omstreeks haar hoogtepunt in 1955 aan zo’n 2500 mensen werk gaf (de fabriek was overgegaan in handen van Philips en heette toen de Philips Telecommunicatie Industrie). Er staat ook nog een kopje ‘Industriële Archeologie en Bouwkunst’. Ik weet niet wat dat betekent, maar er staat wel bij : Vrijwel alle tapijtfabrieken die Hilversum gedurende eeuwen bekendheid gaven, zijn afgebroken. Hieronder ook de oude fabriek van J.S. Fokker aan de Veerstraat, één van de oudste tapijtfabrieken van Nederland. Dus daarom zie ik helemaal niets meer in de stad. En de omroep? Hilversum is tegenwoordig het meest bekend als omroepstad. Dat begon met de oprichting van de intussen afgebroken Nederlandse Seintoestellen Fabriek, de NSF, in 1918. De NSF wilde beginnen met radiouitzendingen, waarvoor in 1923 de Hilversumsche Draadlooze Omroep, de HDO werd opgericht.
88
Erfgoed 2007 nr. 3
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 89
H.D.O. (Hilversumsche Draadlooze (Radio) Omroep) was dit de eerste aanzet voor Hilversum als omroep - en mediastad. Hé dat is leuk, want in ‘Over het spoor’ woon ik en bij de Super doen we de boodschappen. Dat daar een fabriek stond wist ik niet. En aan de overkant, waar nu dat grote kantoorpand staat, waren dus ook fabrieken. En dat midden tussen de woningen!
NSF luchtfoto
Daarna komt de website van de Historische Kring ‘Albertus Perk’ (www.hilversum-historie.nl), maar daar staat, zo te zien, niets over industrie. Als ik even snel kijk staat er wel wat onder een kopje nijverheid (wat is dat?), maar dat is wel erg ingewikkeld. Er staat in ieder geval dat er een kanaal is gegraven en er een spoorlijn is gekomen, die belangrijk waren voor de industrie. Ik vind ook een website van een school, hier vlak om de hoek, die ook een verhaaltje hebben over de industrie in Hilversum. (www.dewilge.nl/Geschiedenis/Geschiedenis.htm) De spoorlijn (een concessie van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij) in 1874 geopend, zorgde dat Hilversum zijn goede verbindingen met Amsterdam en Amersfoort kreeg. De boeren die aan de oostzijde van de spoorlijn bouwland bezaten, bedachten zich niet toen hun grond verkocht kon worden. Particulieren en de H. IJ. S. M. bouwden de eerste woningen van de wijk “Over ’t Spoor” in de omgeving van de Kleine Drift, een naam die nog herinnert aan de tijd dat de schapen naar de heide werden gedreven. De wijk had nog geen 100 bewoners. Met de komst van de industrie verschenen ook de arbeiderswoningen. Die industrie was voor Hilversum van groot belang. Zo was er de ijzergieterij van Ensink op de plek waar nu de Super staat. Daar waar nu AT&T zich bevindt, stonden vroeger de fabrieken van Le Ripolin (verf) en van de N.S.F Deze laatste bouwde aanvankelijk seintoestellen voor o.a. schepen en vliegtuigen. Later stapte men over op de fabricage van radiotoestellen. Met de bouw van een zender en het oprichten van de Erfgoed 2007 nr. 3
De volgende is de website van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap staat een heel verhaal over de geschiedenis van de omroep, maar dat gaat niet echt over de industrie. (www.minocw.nl/omroepen/752/index.html) Nog even kijken op de website van de gemeente Hilversum zelf (www.hilversum.nl) en daar even zoeken op ‘Industrie’. Dat levert Diamantslijperij een heleboel treffers op, maar ik begrijp er niets van. Wat een wirwar van teksten. Even ‘Fabrieken’ proberen. Ja, dan vind ik iets over een badhuis. Wat is dat eigenlijk? Een zwembad of zo? Wat heeft dat nou met industrie te maken. Hé dat is grappig, er staat : Rond 1970 werd het badhuis gesloten. Steeds meer huizen hadden een eigen bad of douche, zodat de wekelijkse tocht naar het badhuis overbodig werd. Dus de mensen hadden toen geen eigen douche. Wat een viespeuken. Even verder kijken want misschien staat er wat over de oude fabrieken. Nee, alleen maar dingen over ‘Nachtzaken’ en ‘Bouwaanvragen’. Hihi, ‘Sexinrichting, aanvragen vergunning’ even kijken hoor. Hm, geen plaatjes. O ja, plaatjes heb ik nog nodig! Even kijken, de NSF lijkt me het belangrijkst voor Hilversum en de textielfabrieken. Weer naar Google en zoeken op NSF en 89
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 90
dan bovenin bij Google ‘Afbeeldingen’ aanklikken. Oeps, doe maar even NSF Hilversum, want NSF staat ook voor iets met sport. Ik vind een luchtfoto van de NSF uit 1924. (www.terras.tv/pages/ tvmuseum/tvmuseumnsf/nsf02.html) Dat is gek, er staan bijna geen huizen op, de fabriek staat midden op de hei. De huizen zijn er pas later bijgebouwd lijkt het wel. Ik kon me al haast niet voorstellen dat je zo’n fabriek midden tussen de huizen neerzet. En nu blijken er toch foto’s te staan op de website van Hilversum (http://www.hilversum.nl/streekarchief/ werken/werken.html), zo te zien is dat de website van het streekarchief. Er staat zelfs een hele grote toren bij. Raar dat dat allemaal weg is. Daar is helemaal niets meer. Op die plek staat nu een winkelcentrum met de naam ‘Seinhorst’. Hé, zou dat wat met de NSF te maken hebben die naam? Dat wist ik niet. Nog even kijken bij www.hilversum.nl/ streekarchief of ze nog meer foto’s hebben onder ‘Werken’. Nou, die website daar kan ik geen wijs uit, daar kan ik niet eens zoeken. Er staat ook geen optie ‘Werken’ dus waar die mooie foto’s staan en of er nog meer zijn kan ik niet vinden, jammer. Er staat nog wel ‘Zappen-site SAGV’; ik weet niet wat SAGV is, maar zappen vind ik wel leuk. Ja, daar staat Van Industrie naar Dienstensector. En dan kom ik weer op de foto’s van de NSF.
Looierij, gemeentelijk monument
90
Geen informatie over de textielindustrie. Voor de zekerheid nog even zoeken voor een plaatje van een textielfabriek in Hilversum op Google. Nee ook niets, dus die textielindustrie zal dan wel niet zo belangrijk geweest zijn. Alleen al van die laatste conclusie wordt ik alweer 40 jaar ouder.
Maar ik kan het die jongen van 11 jaar niet kwalijk nemen. Er is gewoon niets te vinden en wat er is, is incompleet of te onoverzichtelijk. Verkeerde conclusies zijn snel getrokken. Natuurlijk valt er wel wat aan te merken op zijn zoektocht en zal hij misschien dieper door moeten zoeken of eens naar de Bibliotheek moeten gaan. Maar dat doe je eigenlijk pas als je interesse gewekt wordt door wat je vindt, zoals iets van herkenning uit je buurt. Die supermarkt die er niet altijd gestaan heeft, maakt hem misschien nieuwsgierig naar wat er daarvoor was. Die omroep komt ook niet zomaar uit de lucht vallen en dat kanaal en die haven? Ja, dat weten we dus nu nog niet. Hilversum koestert zijn arbeiderswoningen van Dudok, maar waar ze werkten is bijna niets meer van terug te vinden. Ik geloof niet echt in de pogingen, die ondernomen worden om jongeren te interesseren voor het cultureel erfgoed. Toen ik 18 was bestond mijn cultureel erfgoed vooral uit rock-muziek onder het genot van een ‘sigaretje’ en een biertje. De vaak veel geld verslindende projecten leveren dan ook niet veel op. Maar dat neemt niet weg, dat je er wel voor kan zorgen dat er informatie te vinden is over ‘Industrieel Erfgoed’ en dan in de taal van de bezoeker, in dit geval de jongere. Dat is iets wat wij ons, als actieve geïnteresseerden, wel ter harte moeten nemen. Niet alleen maar zelf diepgraven of op Erfgoed 2007 nr. 3
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 91
jongeren (en ouderen) toch het meeste aanspreekt, daar is zogenaamd geen geld voor). Ik weet toevallig van het bestaan van de stichting Omgevingseducatie Gooi, Vecht en Eemstreek (Hilversum ligt in ’t Gooi) (www.omgevingseducatie.nl), waar voor de bovenbouw van de middelbare school schriftelijke informatie beschikbaar is over de industrialisatie van Hilversum. Ook is er de website www.zappeninjebuurt.nl.
Remise Gooise stoomtram
onze lauweren rusten, maar ook iets doen om ‘onze wereld’ aan de jongeren te presenteren. Ik heb wel eens meegemaakt dat een Nederlandse organisatie op het gebied van een speciale categorie van het Industrieel Erfgoed op de vraag van een leerling om informatie, gewoon antwoordde; ‘Daar beginnen we niet aan’. Dan denk ik; Maak één keer 1 A4-tje, eenvoudig in taalgebruik, zet het op je website (als je die hebt) hoeveel moeite kan dat zijn? En je hoeft ook niet allemaal mooie websites zelf te maken. Er zijn genoeg initiatieven waar je je bijdrage kan leveren, door informatie aan te leveren, die door de experts aldaar verwerkt kan worden. Bovendien weten zij welke referenties nodig zijn om aan te sluiten bij het onderwijs, zoals de gebruikte termen of de historische context (perioden, tijdlijnen), zoals die binnen het onderwijs gebruikt worden. En heb je wel een eigen website, meldt die dan aan bij dergelijke websites.
Wat is er te vinden? Op lokaal niveau zijn er soms initiatieven, die speciaal op scholen gericht zijn. Helaas zijn de mogelijkheden vaak beperkt, want er is gewoon geen geld beschikbaar. (Daarentegen wordt er op landelijke niveau wel 10-tallen miljoenen euro’s besteed aan prestigieuze landelijke projecten of een nationaal historisch museum, maar dicht bij de deur, wat Erfgoed 2007 nr. 3
Soms heeft de plaatselijke historische vereniging ook een website. In Hilversum is dat ‘Albertus Perk’ (www.historie-hilversum.nl). Zij wil ook graag een vernieuwde website maken met meer informatie, maar zij zijn geheel afhankelijk van de inzet van vrijwilligers. Een plaatselijk museum of een gemeentearchief heeft soms ook informatie. Voor het streekarchief in Hilversum is er hoop, want die hebben geld gekregen voor een nieuwe website. Of onze 11-jarige leerling daar zal vinden wat hij zoekt, durf ik op voorhand al te betwijfelen, want dit soort projecten gaat meestal alleen om de digitalisering van de collectie. Nadenken over wat je bezoekers willen en welke soorten bezoekers je ten dienste wil zijn, dat wordt helaas nog al te vaak vergeten, terwijl dat juist het eerste is, waar je over na moet denken. Op de website van Museum Hilversum www.museumhilversum.nl is helaas ook niets te vinden. Die concentreren zich nu alleen nog maar op architectuur en dan slechts een beperkt deel daarvan, namelijk Dudok en de periode van de moderne architectuur. Het schapendorp en de industrialisatie zijn daar weggepoetst. Geen permanente expositie meer over de historie van Hilversum. Daar heeft ook de bovengenoemde stichting omgevingseducatie last van, want die maakte juist rondom die permanente expositie hun lesmateriaal! (Enfin dat is onderdeel van een discussie op het niveau van de locale politiek, maar het laat wel zien hoe moeilijk het is om je in de historie van je eigen streek te verdiepen. 91
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 92
Dat is al moeilijk als jongere, maar je moet ze wel enigszins helpen en niet tegenwerken). Dan is er nog het Bureau Erfgoededucatie Noord-Holland (de provincie waar Hilversum in ligt). Het is me niet geheel duidelijk wat zij doen. Het is vanuit de overheid opgezet, denk ik, en zo te zien is dat een voorbeeld (van velen) wat blijft hangen in goede bedoelingen. Er is een ‘erfgoedleswaaier’ uitgegeven (daar is waarschijnlijk subsidie voor beschikbaar gesteld): www.erfgoedbijdeles.nl/ bureau/erfgoedleswaaier. Ook kan je er projecten aanmelden. Tot nu toe alleen Museum Cruquius met het project Van dijkgraaf tot rattenvanger. Op zich is dit wel een goede manier, de verenigingen en musea e.d. leveren zelf het materiaal aan. Maar ja, vaak houden die de info liever voor zichzelf en worden dus vervolgens niet gevonden. En ook zijn er vaak meer van dit soort initiatieven, dus waar moet je dan zijn met je informatie.
zet voor leerlingen van het basisonderwijs. (www.datbewarenwe.nl). Een leuk initiatief, maar volgens mij ook blijven hangen in goede bedoelingen. Op dit moment is de site inactief wegens verhuizing, dus ik weet niet of het een vervolg krijgt. Er was helaas niets over Industrieel erfgoed, omdat niemand zich verantwoordelijk vond dit op zich te nemen. Een speciaal project voor industrieel erfgoed is te vinden op erfgoed.kennisnet.nl. Zij willen scholieren stimuleren om hun eigen industriële en culturele verleden te onderzoeken en vervolgens te plaatsen in een bredere context. Aanknopingspunt voor het onderzoek is een object of artefact dat herinnert aan dat verleden. Het is een educatieve webomgeving voor het VO over het thema industrieel erfgoed. Scholen in Nederland kunnen (gratis) hun eigen project opstarten. (Lees ook het artikel Cultuurwijs : www.cultuurwijs.nl/cultuurwijs.nl/cultuurwijs.nl/i000925.html
Scholieren In Nederland hebben de middelbare scholieren (12-18 jaar) het vak CKV, Cultureel en Kunstzinnige Vorming als ik het wel heb. Er is een speciale site: www.ckplus.nl, waar leerlingen misschien wel als eerste gaan kijken. Daar is ook een speciale pagina voor Industrieel Erfgoed ‘van Molen tot Kolen’. (www.ckplus.nl/extra6.html) Er is ook een landelijke website opge-
In Nederland heb je per provincie initiatieven om het cultureel erfgoed te bundelen in een zogenaamd erfgoedhuis. In de provincie Utrecht is er een project voor de laatste klas van het basisonderwijs ‘Schoffels en schoorstenen - Industrialisatie in Utrecht’ (www2.erfgoedhuisutrecht.nl/onderwijs/project.aspx?ID=26) Een ander initiatief is de digitale school (www.digischool.nl), een website waar gratis materiaal wordt aangeboden door een aan leraren. Je vindt daar bijvoorbeeld een overzicht van techniekmusea in Nederland (www.digischool.nl/ tk/community/vakantie_nl.html). Of in het geschiedenis onderdeel een heel klein stukje over Industrieel Erfgoed. (histoforum.digischool.nl/inderfgoed.htm). Maar
92
Erfgoed 2007 nr. 3
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 93
kunnen staan, zou het toch heel nuttig zijn als elke organisatie eens de moeite zou nemen om materiaal aan te leveren en samen te werken met dit soort initiatieven. Met jaloezie kijk ik naar http://www.moleneducatief.nl/ een educatieve website over molens (jaja, ook in Hilversum heeft een molen gestaan!). Maar ach ik weet dat zij meer geld en invloed hebben hier in Nederland. Neemt niet weg, dat het ook een kwestie is van visie. En vanuit die visie vergaren van middelen.
dat er zo weinig is, is niet te verwijten aan degenen die de website opzetten en beheren, maar wel aan de mensen, die de kennis hebben (wij!). En hoewel er zo te zien veel versnippering is, en er ook nog allerlei websites zijn over bijvoorbeeld geschiedenis, waar ook het e.e.a. over Industrieel Erfgoed zou
Erfgoed 2007 nr. 3
De leerlingen zelf zijn wat dat betreft al wat verder, gezien de sites waar je je werkstukken kunt deponeren zoals bijvoorbeeld: ‘www.scholieren.com/werkstukken’. En als er leerlingen zijn, die aan mij informatie vragen voor een werkstuk, vraag ik altijd of ze mij een exemplaar willen geven. Dat levert soms hele leuke dingen op. Misschien is een volgende stap ze te vragen om het op zo’n werkstukkenwebsite te zetten, zo krijg je vanzelf meer digitaal Industrieel Erfgoed. En soms vind je websites van leerlingen of studenten, die leuke historische informatie laten zien, zoals deze website met als onderwerp ‘VAN TOEN TOT NU (De invloed
93
75933 pd erfgoed 3 bw
23-10-2007
00:03
Pagina 94
•
van de techniek op de mens)’. pico1.e.ft.fontys.nl/aot/introduc.htm
Tot besluit Wat betreft Hilversum kan je via wat complexere zoekopdrachten nog wel leuke dingen vinden. Dus als u geïnteresseerd bent nog wat informatie •
•
•
•
94
Daarnaast wordt er door de plaatselijk historische vereniging hard gewerkt om het weinige wat er nog is te behouden, waar mogelijk, met aanwijzing als gemeentelijk monument als gevolg : De na-oorlogse melkfabriek (zie bijvoorbeeld: pvdahilversum.nl/article.php3?id_ article=317) De logerij (zie bijvoorbeeld : www.gooieneemlander.nl/nieuws/ regionaal/hilversumplassen/article874414.ece
De volgende keer Vlaanderen! Als u alvast tips heeft daarover kunt u mij mailen:
[email protected]
Wist u bijvoorbeeld dat de fa. Spijker, die van de auto’s en de Gouden Koets van de koningin van Nederland uit Hilversum kwam? (http://www.tgooi.info/hilversum/spijkerpandjes.php Zoek op deze website ook maar eens naar de oude haven, de watertoren etc.) Op de website van Medisch Centrum Seinhorst (aan de Zenderstraat!) staat een alleraardigst artikel over de historie, met daarbij bijvoorbeeld antwoord op de vraag, waarom die seintoestellenfabriek nou precies naar Hilversum kwam. En dat er ook nog een schoorsteen heeft gestaan, waar stevige actie voor gevoerd is om deze te behouden, maar die uiteindelijk toch gesloopt is. http://www.seinhorst.nl/index.php? template=diagnostiek.php Op de website van de gemeente Hilversum staat een klein stukje over de geschiedenis van de omroep (http://www.hilversum.nl/live/index. jsp?nav=399&loc=629419) Een hele leuke website over de geschiedenis van de omroepgeschiedenis (en ook die van de NSF vind je op www.terras.tv/pages/tvmuseum/. Een bezoek zeker waard!
Erfgoed 2007 nr. 3
