De jeugd- en gezinsgeneralist als spil in het nieuwe jeugdstelsel
Generalistisch werken rondom jeugd en gezin
Eerste ervaringen met generalistisch werken In 2015 wordt de jeugdzorg overgeheveld van het Rijk naar de gemeenten. Zij krijgen daarmee bestuurlijk en financieel de verantwoordelijkheid voor de hele zorg voor jeugd. De stelselwijziging gaat gepaard met het creëren van een inhoudelijke vernieuwing. Deze krijgt onder meer richting vanuit een advies van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO, 2012). De kern van het RMO-advies luidt: ‘Zorg voor een sterke
praktijknetwerken ‘Generalistisch werken rondom
eerstelijnszorg voor jeugd en gezin voor kwetsbare
jeugd en gezin’ en ‘Beslissen over hulp’ kwam dit
gezinnen. Investeer niet langer in superspecialisatie en
voorjaar de notitie ‘Generalistisch werken rondom
onterecht zware hulpverlening. Ga terug naar de basis:
jeugd en gezin, een analyse van ontwikkelingen, taken
zorg, die de eigen kracht van het gezin versterkt en de
en competenties’ van het Nederlands Jeugdinstituut
sociale omgeving benut’. De concept-Jeugdwet bouwt
tot stand.
voort op dit advies en bepleit een omslag naar eerdere ondersteuning door jeugd- en gezinsgeneralisten.
Bij het lokaal en regionaal vormgeven van het nieuwe jeugdstelsel komen enkele belangrijke vragen naar
Gemeenten pakken de transitie en transformatie met
voren. Hoe krijgt het generalistisch werken met jeugd
veel elan op; in proeftuinen wordt de positie van het
en gezin vorm? Als dit gebeurt in een apart team, welke
generalistisch werken in het stelsel werkenderwijs
positie en taken krijgt dit team toebedeeld? En over
geoptimaliseerd. Met reeds opgedane ervaringen en
welke kwaliteiten en kennis dient de generalistisch
visieontwikkeling kunnen collega-gemeenten hun
werkende jeugd- en gezinsprofessional te beschikken?
voordeel doen. In samenwerking met de kennis- en
Werkwijze of functie? De benaming ‘jeugd- en gezinsgeneralist’ staat in
te kunnen bieden,’ aldus De generalist, de sociale
eerste instantie voor een werkwijze bij de hulp aan
professional aan de basis (Scholte e.a., 2012).
jeugd en gezin. Deze werkwijze wordt lokaal op verschillende manieren vormgegeven. In de praktijk
Generalist binnen eigen domein
zijn hier diverse beroepsgroepen vanuit uiteenlopende
Verschillende kennisdomeinen hebben hun
functies bij betrokken, die vanuit hun eigen expertise
eigen ‘domeingeneralisten’. Denk bijvoorbeeld
een bijdrage leveren. Denk onder meer aan jeugdzorg-
aan de huisarts (gezondheidszorg) en de jeugd-
werkers vanuit Bureau Jeugdzorg en Jeugd- en
verpleegkundige (jeugdgezondheidszorg). Een breed
Opvoedhulp, maatschappelijk werkers, bijvoorbeeld
gedragen visie binnen het kennis- en praktijknetwerk
vanuit de schuldhulpverlening, jeugd- en sociaal
is dat generalisten die met jeugdigen en gezinnen
psychiatrisch verpleegkundigen, orthopedagogen,
werken domeinspecifieke kennis en vaardigheden
kinder- en jeugdpsychologen.
nodig hebben. Dit maakt hen tot jeugd- en gezinsgeneralist. Essentieel in hun functie is een
Van alle markten thuis
domeinoverstijgende visie.
‘Een generalist is iemand die verbindt tussen de leefwereld van de burgers en de institutionele wereld,
Doelgroepen en hun behoefte
maar ook tussen professionals onderling en de burgers
Afhankelijk van de keuze die een gemeente of regio
onderling, met een sterke nadruk op empowerment.
maakt, kan een jeugd- en gezinsgeneralist zich richten
Iemand die van alle markten thuis is, die niet per se
op lichte vragen over opvoeden en opgroeien tot
heel diepgravende kennis heeft, maar over een
ernstige en complexe problemen. De generalist kiest
breed arsenaal aan kennis beschikt om ‘eerste hulp’
een rol waarmee het gezin het beste is geholpen.
De jeugd- en gezinsgeneralist als spil in het nieuwe jeugdstelsel
Plek in het nieuwe jeugdstelsel Het nieuwe jeugdstelsel focust op preventie,
Heeft hij de bevoegdheid om specialistische hulp in
‘ontzorging’ en een integrale aanpak. Het blijkt voor
te schakelen? En mag hij, als hij zich ernstige zorgen
gemeenten essentieel om het toekomstplaatje van het
maakt over de veiligheid van een kind, de Raad voor de
brede jeugdstelsel in hun regio helder voor ogen te
Kinderbescherming inschakelen?
hebben, alvorens de positie van de generalist hierin te kunnen bepalen. In het stelsel krijgen onderstaande
Werken in een team
elementen én hun onderlinge verbindingen een plek:
De hulpverleners die nu in de diverse proeftuinen als generalistische hulpverleners worden ingezet, zijn
1. De pedagogische gemeenschap
afkomstig uit zowel de huidige lokale zorg voor jeugd
2. Basisvoorzieningen (inclusief de huisarts)
als de tweedelijnszorg voor jeugd. Deze jeugd- en
3. Alle vormen van vrij toegankelijke jeugdhulp
gezinsgeneralisten pakken vanuit teams het merendeel
4. Alle vormen van specialistische jeugdhulp
van de vragen en problemen omtrent opvoeden
5. Alle vormen van ‘gedwongen’ hulp
en opgroeien op. Hun functie kenmerkt zich door
6. Verbinding met andere stelsels (zoals onderwijs,
verantwoordelijkheid en handelingsruimte. Binnen het team kunnen zij optimaal met elkaar samenwerken en
WMO, veiligheidshuizen, schuldhulp)
hun expertise delen. Erbuiten zoeken zij desgewenst aanvullende, specifieke deskundigheid.
Landelijk zijn er meerdere modellen van het toekomstige jeugdstelsel in ontwikkeling; zie de schematisch weergegeven voorbeelden uit Stadsregio
Stepped care
Rotterdam (inmiddels uitgewerkt in het Nieuw
Generalisten en specialisten werken in diverse
Rotterdams Jeugdstelsel) en Holland Rijnland.
modellen samen vanuit het principe van stepped care:
Een goed model, is de bevinding van het kennis- en
licht als het kan, intensiever als het moet. De specialist
praktijknetwerk, is lokaal op maat gesneden. Aan
wordt ingezet door de generalist, bijvoorbeeld op
de hand ervan kunnen vragen worden beantwoord
het gebied van consultatie, advies en behandeling.
als: waar ‘staat’ de generalist? Is de jeugd- en
Specialisten zijn hierbij in beginsel dienstverlenend.
gezinsgeneralist vrij toegankelijk voor iedereen?
De cliënt en zijn systeem staan centraal!
klankbordteam diagnostisch team
pedagogische civil society collectieve voorzieningen gezinsgeneralist inclusieve individuele voorzieningen 80%
opschalen afschalen 15% 5%
Functioneel model voor het nieuwe jeugdhulpstelsel
exclusieve individuele voorzieningen
jeugdbescherming jeugdreclassering
Taken van de jeugd- en gezinsgeneralist De taken van de jeugd- en gezinsgeneralist zijn afhan-
Het inschakelen van de specialist
kelijk van het toekomstmodel dat een gemeente of regio
Eén taak lichten we er uit: het ‘erbij halen’ van
voor ogen heeft. Voor het formuleren van mogelijke
gespecialiseerde hulp. Gemeenten zien in de transitie
taken heeft het kennis- en praktijknetwerk aansluiting
van jeugdhulp een kans om knelpunten rond de
gezocht bij een aantal perspectieven vanuit de jeugd-
huidige indicatieprocedures op te lossen. Welke
zorg, de jeugdgezondheidszorg en het maatschappelijk
werkzame factoren spelen hierbij een rol, en wat
werk. Met name de principes van het wraparound care
betekenen deze voor de herinrichting van het stelsel?
model en de uitgangspunten van generalistisch werken
Vijf factoren blijken – wetenschappelijk onderbouwd
zoals beschreven in het RMO-advies bieden houvast.
- bepalend voor een effectieve besluitvorming. Deze vindt plaats:
Wraparound care
in dialoog met ouders en kinderen
Een succesvol model voor samenhangende en
in een doelgericht, gestructureerd en inzichtelijk
intensieve hulpverlening in de jeugdzorg is
(transparant) besluitvormingsproces
‘wraparound care’. Dit is vooral aan de orde als
in een cyclisch proces, als onderdeel van de
er sprake is van een meervoudige problematiek,
hulpverlening
waarbij meerdere hulpverleners een rol spelen. De
vanuit een integrale blik en een integrale aanpak
primaire verantwoordelijkheid ligt bij de cliënt en
(1Gezin1Plan)
één professional: de gezinswerker die dicht bij de
met goed toegeruste professionals
belevingswereld van het gezin staat. Zijn taken komen voort uit het plan dat het gezin met hem maakt. Zo
Voor de betekenis van deze factoren voor de her-
nodig wordt meer specialistische hulp ingeschakeld.
inrichting van de toegang tot jeugd, zie www.nji.nl/ nl/generalistisch-werken.
Veel voorkomende taken van de jeugd- en gezinsgeneralist zijn: Werken vanuit een netwerk Ondersteunen van pedagogische basisvoorzieningen
Flexibel schakelen tussen rollen
Aansluiten bij de vraag en werken op maat
De gezinswerker cq generalist schakelt tussen
Helpen een gezinsplan op te stellen
de verschillende, hieronder genoemde rollen,
Versterken eigen kracht
alsook tussen de verschillende perspectieven:
Versterken van de opvoeding
gezin, hulpverleners en organisaties. Taken komen voort uit rollen.
Bij generalistische hulp aan gezinnen met complexe
De ‘aannemer’ werkt praktisch
en meervoudige problematiek komt daar vaak bij:
meehelpend, neemt de ‘schade’ op en
Versterken van andere domeinen
maakt een plan van aanpak met het gezin.
Inschakelen gespecialiseerde hulp
De ‘regisseur’ werkt overstijgend
Afstemmen van de hulp
coördinerend; formuleert samen met
Optreden bij crisissituaties
het gezin doelen en strategie en is verantwoordelijk voor de methodische
Afhankelijk van de inzet van het team, bijvoorbeeld
uitwerking ervan.
zorg in en om de school, vanuit het CJG of in een
De ‘coach’ werkt versterkend, activerend;
wijkteam jeugd en gezin en afhankelijk van de
hij staat naast het gezin en stimuleert
problematiek, hebben sommige taken meer accent
om zelf oplossingen te bedenken en op te
dan andere. Een nader te verkennen vraagstuk
pakken (empowerment).
is wat de rol van de jeugd- en gezinsgeneralist is bij het uitvoeren van de publieke preventieve gezondheidszorg voor jeugd.
Nederlands Jeugdinstituut
Kwaliteiten Kwaliteitenen enkennis kennis Nadat Nadat een een keuze keuze is is gemaakt gemaakt voor voor dede positie positie enen taken taken
4. 4.Stimuleert Stimuleert verantwoordelijk verantwoordelijk gedrag gedrag
diedie dede jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist krijgt krijgt in in hethet stelsel, stelsel,
5. 5.Stuurt Stuurt aan aan opop betrokkenheid betrokkenheid enen participatie participatie
dient dient dede vraag vraag zich zich aan: aan: over over welke welke kwaliteiten, kwaliteiten,
6. 6.Verbindt Verbindt gezamenlijke gezamenlijke enen individuele individuele aanpak aanpak
vaardigheden vaardigheden enen domeinkennis domeinkennis moet moet deze deze persoon persoon
7. 7.Werkt Werkt samen samen enen versterkt versterkt netwerken netwerken
beschikken? beschikken? DeDe ‘gezinscoach’ ‘gezinscoach’ uituit hethet advies advies van van dede
8. 8.Beweegt Beweegt zich zich in in uiteenlopende uiteenlopende systemen systemen
RMO RMO heeft heeft een een ‘neus’ ‘neus’ voor voor wat wat er er speelt speelt binnen binnen hethet
9. 9.Doorziet Doorziet verhoudingen verhoudingen enen anticipeert anticipeert opop
gezin gezin enen gaat gaat per per defi defi nitie nitie ‘erop ‘erop af’.af’. DeDe conceptconceptJeugdwet Jeugdwet ziet ziet professionals professionals voor voor zich, zich, diedie naast naast dede jeugdigen jeugdigen enen hun hun ouders ouders gaan gaan staan, staan, breed breed kunnen kunnen
veranderingen veranderingen 10.10. Benut Benut professionele professionele ruimte, ruimte, is is een een lerende lerende professional professional enen is is ondernemend ondernemend
samenwerken samenwerken enen verbinden. verbinden. Het Het kenniskennisenen praktijkpraktijknetwerk netwerk benoemt benoemt vereiste vereiste kennis kennis enen algemene algemene
Kennis Kennis
kwaliteiten. kwaliteiten. Aan Aan dede hand hand van van dede ‘competenties ‘competenties maatmaat-
Een Een jeugdjeugdenen gezinsgeneralist gezinsgeneralist is is een een HBOHBOof of
schappelijke schappelijke ondersteuning’ ondersteuning’ (Movisie, (Movisie, 2013) 2013) heeft heeft hethet
universitair universitair geschoolde geschoolde professional, professional, meestal meestal
netwerk netwerk dede competenties competenties van van dede jeugdjeugdenen gezinsgezins-
werkzaam werkzaam in in dede jeugdzorg, jeugdzorg, jeugdgezondheidszorg, jeugdgezondheidszorg,
generalist generalist uitgewerkt. uitgewerkt.
maatschappelijk maatschappelijk werk. werk. HijHij beschikt beschikt over over gedegen gedegen vakkennis. vakkennis. Daarnaast Daarnaast heeft heeft hijhij alsals ‘expert ‘expert van van
Kwaliteiten Kwaliteiten
hethet gewone gewone leven’ leven’ (Hermanns, (Hermanns, 2009) 2009) kennis kennis
Steevast Steevast worden worden genoemd: genoemd: leergierig, leergierig, flexibel, flexibel,
van van meerdere meerdere domeinen. domeinen. Denk Denk aan aan participatie, participatie,
omgevingsgevoelig, omgevingsgevoelig, kunnen kunnen loslaten loslaten enen overlaten, overlaten,
huisvesting, huisvesting, opvoeding, opvoeding, financiën, financiën, psychisch psychisch enen
bescheiden. bescheiden. DeDe Goede Goede enen Wijland Wijland (2012) (2012) noemen: noemen:
sociaal sociaal functioneren. functioneren. Aanvullend Aanvullend kan kan dede generalist generalist
creativiteit, creativiteit, zelfontwikkeling, zelfontwikkeling, durf, durf, coachen, coachen, samensamen-
zijn zijn collega’s collega’s in in hethet team team consulteren. consulteren.
werken, werken, netwerken, netwerken, aanpassingsaanpassingsenen innoverend innoverend
Kennis Kennis diedie specifi specifi ekek hoort hoort bijbij hethet domein domein van van jeugdjeugd-
vermogen, vermogen, overtuigingskracht. overtuigingskracht.
enen gezinsgeneralist gezinsgeneralist betreft: betreft: veel veel voorkomende voorkomende opvoedingsvragen, opvoedingsvragen, -risico’s -risico’s enen
Competenties Competenties maatschappelijke maatschappelijke ondersteuning ondersteuning
–problemen –problemen
1. 1.Verheldert Verheldert vragen vragen enen behoeften behoeften
inschatting inschatting enen vergroting vergroting veiligheid veiligheid jeugdige jeugdige
2. 2.Versterkt Versterkt eigen eigen kracht kracht enen zelfregie zelfregie
mogelijkheden mogelijkheden enen beperkingen beperkingen eigen eigen kracht kracht van van
3. 3.Is Is zichtbaar zichtbaar enen gaat gaat opop mensen mensen af af
gezinnen gezinnen
CJG4Kracht CJG4KrachtApeldoorn: Apeldoorn:eigen eigenkracht krachtgemobiliseerd gemobiliseerd TerTer voorbereiding voorbereiding opop dede transitie transitie van van dede jeugdzorg jeugdzorg startte startte dede gemeente gemeente Apeldoorn Apeldoorn in in 2011 2011 met met dede pilot pilot ‘CJG4Kracht’. ‘CJG4Kracht’. In In CJG4Kracht CJG4Kracht is is geëxperimenteerd geëxperimenteerd met met ambulante ambulante gezinshulpverlening gezinshulpverlening zonder zonder indicatie. indicatie. Uitgangspunten Uitgangspunten zijn: zijn: mobiliseren mobiliseren van van dede eigen eigen kracht kracht van van opvoeders opvoeders enen hun hun netwerk, netwerk, zozo weinig weinig mogelijk mogelijk hulpverleners hulpverleners bijbij hethet gezin gezin betrekken, betrekken, systeemsysteemenen resultaatgericht resultaatgericht werken. werken. DeDe ambulant ambulant begeleider begeleider heeft heeft een een verantwoordelijke verantwoordelijke enen veelomvattende veelomvattende functie functie in in hethet gehele gehele proces. proces. Het Het werkproces werkproces van van CJG4kracht CJG4kracht valt valt uiteen uiteen in in verschillende verschillende componenten: componenten: 1. 1.DeDe ambulant ambulant begeleider begeleider legt legt hethet eerste eerste contact contact enen gaat gaat met met hethet gezin gezin in in gesprek gesprek over over dede benodigde benodigde ondersteuning. ondersteuning. Het Het gezinsplan, gezinsplan, geïnspireerd geïnspireerd opop 1Gezin1Plan, 1Gezin1Plan, vormt vormt hierbij hierbij hethet uitgangspunt. uitgangspunt. 2. 2.Wanneer Wanneer hethet Gezinsplan Gezinsplan er er ligt, ligt, werkt werkt CJG4Kracht CJG4Kracht volgens volgens hethet principe principe van van wraparound wraparound care: care: dede benodigde benodigde zorg zorg wordt wordt erbij erbij gehaald, gehaald, in in plaats plaats van van hethet gezin gezin door door te te verwijzen verwijzen naar naar specialistische specialistische hulp. hulp. Indien Indien nodig, nodig, stellen stellen begeleider begeleider enen gezin gezin hethet gezinsplan gezinsplan tussentijds tussentijds bij.bij. 3. 3.Wanneer Wanneer dede ondersteuning ondersteuning is is afgerond, afgerond, evalueren evalueren dede ambulant ambulant begeleider begeleider enen hethet gezin gezin samen samen hethet traject. traject. Desgewenst Desgewenst maken maken zeze afspraken afspraken over over hethet inschakelen inschakelen van van andere andere (meer (meer gespecialiseerde) gespecialiseerde) zorg. zorg.
Nederlands Nederlands Jeugdinstituut Jeugdinstituut
Ouder- en kindadviseur Amsterdam: wijkteams naar leeftijdscategorie inschatting mogelijkheden en noodzaak inzet
De gemeente Amsterdam kiest in de hervorming
specialistische hulp
van de zorg voor de jeugd voor de vorming van
effectieve interventies: wat is werkzaam gegeven
wijkteams, met de generalistisch werkende
de aard en ernst van de problematiek en de
ouder- en kindadviseur in een centrale positie.
mogelijkheden van dit gezin
Het team biedt tevens plaats aan jeugdartsen en jeugdpsychologen. Doel: de voorkant versterken
Leren op de werkplek
en gezinnen snelle, effectieve hulp in de buurt
Generalisten die werken vanuit een team jeugd- en
geven. zin De ouder- en kindadviseur werkt op
gezin zijn veelal vakvolwassen professionals met de
het consultatiebureau, op de basisschool en op
nodige werkervaring. Echter, de vele veranderingen in
de school voor voortgezet onderwijs. Er zijn drie
het veld en de nieuwe context van een wijkteam jeugd-
profielen opgesteld voor de ouder- en kind-
en gezin vragen om na- en bijscholing op de werkplek.
adviseur in de leeftijdscategorie 0 tot 4 jaar, 4 tot
De set van competenties is daarbij een toetssteen.
12 jaar en 12+ jaar.
Bij de meeste wijkteams die nu operationeel zijn,
De ouder- en kindadviseur verbindt basis- en
worden vanuit de moederorganisatie verschillende
collectieve voorzieningen. Hij voert preventieve
deskundigheden gecombineerd. De tendens is het
taken uit, geeft en coördineert zorg en haalt
team verantwoordelijk te maken voor het eigen
indien nodig specialistische hulp erbij. Deze
proces van gezamenlijk leren. Denk onder meer aan
generalist heeft een brede kennis over opvoeden,
werkbegeleiding, intervisie, casuïstiekbespreking en
opgroeiondersteuning, preventieve gezondheids-
collegiale consultatie.
zorg, geestelijke gezondheidszorg voor jeugdigen (jeugd GGZ) en de problematiek van licht verstandelijk beperkten. In proeftuinen wordt ervaring opgedaan.
Over deze factsheet Het Nederlands Jeugdinstituut heeft in 2012 en 2013 kennis- en praktijknetwerken opgezet, in samenwerking met het Transitiebureau van het ministerie van VWS, V&J en de VNG. Het doel van de kennis- en praktijknetwerken is het uitwisselen van kennis en ervaring vanuit praktijk-, beleid- en wetenschapsperspectief en het ontwikkelen van producten die gemeenten kunnen gebruiken bij de transitie. Deze factsheet is een resultaat van de kennis-en praktijknetwerken ‘Generalistisch werken rondom jeugd en gezin’ en ‘Beslissen over hulp’. Hierbij bedanken we de deelnemende gemeenten voor hun bijdrage: Amersfoort, Amsterdam, Apeldoorn, Breda, Capelle a/d IJssel, Delft, Ermelo, Haarlem, Heereveen, Holland Rijnland, Noord-Veluwe, Roermond, Weert, Westland en Zwolle. Naast de gemeenten is samengewerkt met de kenniscentra MOVISIE en het Nederlands Centrum Jeugdgezondheid (NCJ). Dankzij ieders inbreng hebben we samen met de proeftuinen mee kunnen leren en ontwikkelen. Op www.nji.nl/nl/generalistisch-werken vindt u de notitie ‘Generalistisch werken rondom jeugd en gezin, een analyse van ontwikkelingen, taken en competenties’, waarin alle punten uit deze factsheet worden uitgewerkt, met bronvermeldingen. Ook vindt u er meer lokale voorbeelden van generalistisch werken in het nieuwe jeugdstelsel.
Nederlands Jeugdinstituut
Auteurs: Marianne Berger,
Postbus 19221
Marian van Leeuwen, Eva Blaauw
3501 DE Utrecht
Redactie: Els Witte
030 - 230 63 44
Fotografie: Bettina Neumann, Marsel Loermans
website www.nji.nl
Ontwerp: Punt Grafisch Ontwerp
e-mail
[email protected]
© 2013 Nederlands Jeugdinstituut
