de Heemrank jaargang november 2010

de Heemrank

jaargang 30 nr.6 november 2010

Vereniging “ Vrienden van de Heemtuin Malden ” Secr.: Hetty Koemans, Postbus 30, 6580 AA Malden Red.: Lidy Kneppers, Postbus 30, 6580 AA Malden e-mail redactie: [email protected]

Het Heemhuis, Bosweg 8a, Malden tel.: 024-3586638 www.heemtuinmalden.nl [email protected] Rabo: 13.16.38.211

Heemtuinbezoek Henk van den Berg en Els Rademacher Op vrijdag 15 oktober jongstleden brachten wethouder Henk van den Berg en Els Rademacher, ambtenaar afdeling Milieu, een bezoek aan de Heemtuin. In het heemhuis waren op dat moment John Peerenboom, Willem Dekker en Ricky Menheere aanwezig. Met Henk van den Berg als nieuwe wethouder voor de natuureducatie en de heemtuin stond het bezoek in het teken van oriëntatie en nadere kennismaking. Na een korte wandeling door de Heemtuin, waarbij o.a. onze perceelgrenzen aan de orde kwamen, werd in het heemhuis ruim een uur doorgesproken. Bij dit gesprek waren van het bestuur Hetty Koemans, Peter Heijnen en Paul Noort aanwezig. De stand van zaken in onze vereniging, de begrotingsaanvraag 2011 en de verschillende samenwerkingsaspecten met de gemeente Heumen kwamen aan de orde. Henk van de Berg zette uiteen wat de plannen zijn van de gemeente Heumen met betrekking tot het onderhoud van buurtgroen. Het bestuur heeft haar motieven voor het indienen van een bezwaar tegen een besluit van de gemeente Nijmegen toegelicht. De ontwikkelingen in Heumen en Nijmegen in relatie tot de gesubsidieerde arbeid vormden een belangrijk onderdeel van dit gesprek. Doordat het plan en vervolgstappen van gemeente Nijmegen op het punt van de gesubsidieerde arbeid voor ID-ers in de buitengemeenten (en voor Heumen) onduidelijk waren was het op dat moment niet mogelijk om met de wethouder daarover afspraken te maken. Wethouder Van den Berg neemt deel aan het regionaal overleg van wethouders. Wij hebben hem vanwege de personele gevolgen voor de heemtuin gevraagd ons tijdig van ontwikkelingen en definitieve plannen op de hoogte te brengen. Paul Noort, namens het bestuur

1

Dagvlinders in het algemeen en in het bijzonder op de monitorroute in de Heemtuin

(foto's Kars Veling Vlinderstichting)

Het is nu november en het seizoen van de dagvlinders zit er op. Eind oktober zijn nog tien soorten dagvlinders waargenomen. Het gaat nog maar om kleine aantallen. En alleen als de zon op een beschutte plek schijnt, want de luchttemperatuur is te laag om vlinders te kunnen laten vliegen. Het was voor de Heemtuinroute een gemiddeld jaar. Net als in het hele land waren er in het voorjaar veel Oranjetipjes te tellen. De soorten van de zomer, zoals zandoogjes en blauwtjes gaan achteruit, wat niet overeenkomt met de landelijke trend. Het nieuwe ven ligt ook in de route, maar heeft tot nu toe nog niet tot toename van soorten geleid. Maar dat kan nog komen. De soorten die dit jaar, qua aantallen het beste scoorden in de heemtuin waren: Atalanta, Bruin zandoogje, Dagpauwoog, Koolwitjes, Oranjetipje en de Kleine vuurvlinder. Ik heb met plezier iedere week de route gelopen, tenminste als het vlinderweer was. En heb genoten van de vlinders en al het andere moois in de Heemtuin. Wil je meer weten over vlinders en de monitorroutes kijk dan gerust eens op www.vlinderstichting.nl

Edith Hägele

2

Prachtige schimmels Wat een prachtig najaar voor paddenstoelen als ik alle landelijke en regionale kranten moet geloven. Er werd melding gemaakt dat er nog nooit zoveel paddenstoelen zijn verschenen in een najaar. Verder werden er soorten gezien die hier zelden voorkomen zoals de intviszwam (Clathrus archeri). Zo werd er begin november nog een soort ontdekt die in Nederland nog nooit is waargenomen. De Psathyrella berolinensis welke alleen groeit op wilde zwijnen poep. (bron:www.nu.nl) Dat er zoveel paddenstoelen worden gezien, waaronder ook de unieke, heeft te maken met het weer vanaf de zomer. Het warme aanloopje van begin deze zomer met daarna veel regen en geen hittegolven is perfect voor de groei van paddenstoelen. Mocht het dan ook flink vochtig blijven in de herfst zonder veel zon dan kan er lang genoten worden van grote aantallen paddenstoelen. Zo ook in de Heemtuin komen dit jaar vele soorten voor waardoor bezoekers, gidsen en kinderen steeds weer met nieuwe bevindingen op de proppen kwamen. Je zag mensen getriggered worden om deze prachtige exemplaren uit het rijk der schimmels te zoeken en te onderzoeken. Stinkzwammen, Bovisten, Parasolzwammen zijn enkele bekende voorbeelden van families waaruit paddenstoelen gevonden zijn in de Heemtuin. Zo werd de Ruitjes Bovist (Calvatia utriformis) gezien op ons schraal grasland en de schaamteloze penis (Phallus impudicus) beter bekend als Stinkzwam gezien en geroken in ons bos.

Ruitjes Bovist op het schrale grasland

Roze Stinkzwam, familie van de Stinkzwammen (Phallaceaein) in het bos van de Heemtuin. Bij dit exemplaar is het donker olijfgroene, zoetige, stinkende slijm van de hoed goed te zien.

3

De stinkzwam gebruikt deze geur om insecten te lokken zodat deze zijn sporen kan verspreiden nadat de insecten in aanraking met de hoed van de paddenstoel zijn geweest. Ook de Intviszwam past deze techniek toe en ruikt naar uitwerpselen om bepaalde vliegen te lokken. Andere paddenstoelen gebruiken de wind om hun sporen te verspreiden, zoals de grote parasolzwam (Macrolepiota procera).

Grote parasolzwam (Macrolepiota procera).

Een andere soort gezien in de heemtuin gebruikt “aanraking” om zijn sporen te verspreiden. De Gekraagde aardster (Geastrum triplex) verspreidt bij aanraking door dieren, mensen, maar ook regendruppels zijn droge bruine sporen in wolkjes door een centrale opening de lucht in.

Gekraagde aardster in de Heemtuin. Duidelijk is de enkele opening voor het verspreiden van het zaad te zien. Ook is gelijk duidelijk waarom deze paddenstoel zo heet.

Een paddenstoeltje dat volledig afhankelijk is van regendruppels voor verspreiding van zijn sporen is het bleek nestzwammetje (Cyathus olla). Deze is in groten getale te vinden op de westelijke akker in de Heemtuin. De paddenstoel lijkt van boven net een klein vogelnestje met daarin eitjes. Echter de eitjes in het bekertje zijn de sporenpakketjes welke door regendruppels worden weg gespat of weggeschoten zodat ook een volgende generatie kan opkomen.

4

Bovenaanzicht van een aantal bleke nestzwammetjes bij elkaar op de westelijke akker in de Heemtuin

Zicht van schuin boven; duidelijk zijn de sporenpakketjes te zien, die gelijkend als eitjes in een nestje liggen.

Ga zelf eens op zoek naar deze prachtige schimmels en onderzoek hun unieke wijze van overleving. Je zult versteld staan van de prachtige verhalen die te vinden zijn over de vele soorten in Nederland en onze Heemtuin. Foto’s en tekst Ricky Menheere

Algemene ledenvergadering donderdag 24 maart 2011 Zet het alvast in uw agenda

5

Prachtige wegwijs bordjes Eind september is de nieuwe bewegingsles in gebruik genomen. Deze wordt ondersteund door prachtige wegwijs bordjes gemaakt door de mensen van Pluryn. Als gevolg van deze samenwerking tussen de Heemtuin Malden en Pluryn was er op woensdag 17 november een samenkomen tussen makers en ontvangers van de bordjes voor de nieuwe bewegingsles. Vanuit Bloesem theehuis te Herpen kwam een kleine delegatie om onze tuin eens te bekijken en om natuurlijk de bordjes eens aan het werk te zien. Onder het genot van koffie/thee en koek kregen ze een korte presentatie van Ricky Menheere over de heemtuin. Hierin werd kort gezegd wat de Heemtuin inhoudt en hoe zij werkt. Zo kwamen biotopen en beheer en educatie met daarbij horende vrijwilligers aan bod. Dit werd ondersteund met mooie foto’s gemaakt in onze mooie tuin. Met zeer veel aandacht van de bezoekers en andere aanwezigen werd er geluisterd en kwamen er interessante vragen, waardoor een leuk gesprek ontstond tussen vrijwilligers van de heemtuin en het gezelschap van Pluryn. Hierna nam Gemma Portman het over en vertelde over het verhaal van Liesje wat de leidraad is in de bewegingsles. Na deze mooie intro was het tijd om de nieuwe les maar eens te gaan volgen onder leiding van Gemma. Dit was natuurlijk de mooiste manier om de mensen van Pluryn de door hun zelf gemaakte bordjes eens echt aan het werk te zien. Met veel enthousiasme werd de les gevolgd en bij iedere locatie het diertje op het bordje gretig nagedaan. Na deze lange wandeling waarbij ook nog galappels en aparte paddenstoelen werden gezien, was het weer tijd om binnen nog even na te kletsen onder genot van koffie/thee en cake. Mede ook om weer op te warmen, want koud was het wel. Desalniettemin was het een prachtige herfstdag die met veel enthousiasme en plezier succesvol werd afgesloten. Tekst; Ricky Menheere Foto’s: Ricky Menheere en Maria Schut

6

Bezuinigingsbeleid op de door Nijmegen gesubsidieerde banen een feit.

Zoals jullie weten is onze vereniging op dit moment met de door de gemeente Nijmegen verstrekte loonsubsidie werkgever van John en Willem. In de media staan al langere tijd berichten over aangescherpt Nijmeegse beleid en plannen, die ingrijpende gevolgen hebben voor verenigingen en instellingen die gebruik maken van gesubsidieerde werkplekken: ID-, Melkert- of participatiebanen. Nijmegen heeft mede door de door het nieuwe kabinet opgelegde bezuinigingen het reeds geformuleerde aangescherpte beleid geaccordeerd waardoor een grotere groep werkzoekenden van de middelen gebruik kan maken. De contouren van dit bezuinigingsbeleid waren reeds voor de gemeentelijke verkiezingen (maart 2010) zichtbaar geworden. Afgelopen woensdag heeft de gemeenteraad, ondanks demonstraties en bezetting van het gemeentehuis, de hervorming gesubsidieerde arbeid goedgekeurd. Afgelopen vrijdag heeft de vereniging een brief van burgemeester de Graaf ontvangen. In de brief staat het besluit om in de komende twee jaar de gesubsidieerde arbeid te moderniseren. In de brief spreekt T. de Graaf over een zorgvuldige uitvoering gelet op de menselijke en maatschappelijke behoeften. Voor alle leden van de vereniging, de gebruikers van onze lessen, de bezoekers van de tuin en de mensen die in de tuin hun werkzaamheden verrichten betekent dit dat er in de aankomende periode bekeken en overlegd zal moeten worden welke scenario’s er zijn om de heemtuin, natuureducatie voor de heumense basisscholen en de vrijwilligers te behouden. Het bestuur stelt voor om met leden een werkgroep te vormen die de verschillende scenario’s in kaart gaan brengen en deze aan de leden ter goedkeuring voor te leggen. Wij horen graag welke ideeën er bij de leden leven. Denk mee en laat ons horen wat jouw idee(en) voor de vereniging vrienden van de heemtuin is.

Met vriendelijke groet, Paul Noort

7

Waar we het allemaal voor doen(?)(!) Een leuke vraag of uitroep die een lange uitleg zou kunnen krijgen. Toch ga ik proberen om het wat beknopter weer te geven door niet een specifiek iets te nemen, maar mijn vogelblik eens op te zetten en het grote geheel eens te bekijken. Want waar doen we het nu allemaal voor? Iedereen denkt gelijk aan het in stand houden van onze biotopen en wat voor moois wij en bezoekers daar allemaal in kunnen vinden. Dit is natuurlijk ook wel zo en hier hebben we ook mooie foto’s van. Maar toch een heel belangrijk item van onze tuin is natuurlijk de educatie van kinderen van de scholen in gemeente Heumen. Al tientallen jaren komen zij vanuit alle dorpen naar de heemtuin. De heemtuin is dan ook een begrip onder de bewoners van de gemeente Heumen. Helaas hebben de lessen al jaren dezelfde inhoud en behoeven actualisatie en aanpassing. Gelukkig hebben we laatst al kunnen lezen van de komst van een nieuwe actieve bewegingsles: Hoe beweegt een dier. Sinds eind september is deze les nu in gebruik en inderdaad zijn er kinderen, docenten, en gidsen in de raarste houdingen te zien. De les is inmiddels helemaal af en is, zo lijkt het, al helemaal ingeburgerd. Gidsen in rare houdingen alsof het de normaalste zaak van de wereld is. Zo konden we in de vorige heemrank lezen dat de eerste lessen werden gesierd door uitgeprinte kopieën van de begeleidende bordjes. Door het harde werk van de cliënten van Pluryn kwam hier snel verandering in en kon de les al gauw begeleid worden door de prachtige houten bordjes met versjes.

Kikkerbord bij kikkerlocatie

Wat ook prachtig is om te zien door deze les is de directe link tussen het beheer en de educatie in de heemtuin. Door het juiste beheer van de biotopen zijn de doelsoorten ook aanwezig. Zo wordt er geregeld door de mannen van het beheer bijvoorbeeld een hazelworm gevonden. Deze wordt dan weer in de les gebruikt door de gidsen die er weer een prachtig leerzaam verhaal van maken. Dit bijzondere dier blijft nagenoeg altijd weer voor grote ogen bij docenten, gidsen, kinderen en begeleiding zorgen, omdat veel mensen dit dier niet kennen laat staan gezien hebben. Je komt dit dier ook niet zo vaak tegen wat te maken heeft met zijn slinkse levensstijl onder gevallen bladeren en zijn schuwe vluchtgrage gedrag. Het blijft een echte verschijning wanneer hij waargenomen wordt. Het is natuurlijk ook een wonderlijk diertje. Een hagedis zonder poten!

8

Het klinkt al wonderlijk. Bij de uitleg van dit dier blijft de educatie niet bij de kinderen maar strekt onze educatie zich uit naar docenten en begeleiding. Vaak wordt de hazelworm ten onrechte door velen als slang geïdentificeerd vanwege de gelijkenis in bouw en tongetje wat af en toe verschijnt. De hazelworm wordt toch echt als hagedis gekwalificeerd. Voornaamste duidelijke verschillen zijn het hebben van beweegbare oogleden en het relatief stijve voortbewegen van de hazelworm in tegenstelling tot de slang. Dit zijn waarschijnlijk de voornaamste verschillen. Er zijn meer verschillen maar niet zo opvallend of direct te zien. Zo moet een hazelworm zijn mond openen om te “tongelen” terwijl een slang een mooi gleufje heeft waar de tong in en uit de bek kan zonder deze open te doen. De kop van slangen is daarnaast vaak driehoekig van vorm en duidelijk afgesnoerd van het lichaam, in tegenstelling tot de hazelworm. Een ander duidelijk onderscheid, dat echter alleen waarneembaar is als de dieren op de rug gedraaid worden, zijn de buikschubben. Slangen hebben altijd een enkele rij brede, stugge schubben aan de buikzijde, bij de hazelworm (en alle andere hagedissen) heeft de buikzijde meerdere schubbenrijen. Ook het afwerpen van de staart wat kenmerkend is voor bepaalde hagedisfamilies kan de hazelworm in tegenstelling tot de slang wel. De hazelworm dankt zelfs zijn wetenschappelijke naam aan dit kunnen. Angilus fragilus wat letterlijk betekent: slang die makkelijk breekt.

Na een informatief verhaal werd het natuurlijk tijd om dit diertje maar eens na te doen. Kinderen in een lange stoet al kronkelend lopend bij elkaar vormend tot een gigantische hazelworm.

Kinderen als hazelworm op aanwijzing van gids Mieke

Ook andere dieren worden per groepje uitgebeeld. Het lieveheersbeestje werd met veel plezier en enthousiasme door begeleiding en kinderen geïmiteerd, wat natuurlijk een prachtig gezicht is.

Andere mooie dieren werden natuurlijk ook gretig nagedaan door de kinderen en gidsen. Kikker, vogel, salamander ze kwamen allemaal voorbij.

9

Gids Gemma laat kinderen springen als kikkers door de tuin

Waar we het allemaal voor doen? We doen het in het besef van de schoonheid van de natuur hetgeen de basis is voor onze educatie aan de kinderen. Plezier, saamhorigheid en natuur zijn daarin de sleutelwoorden.

Waar we het allemaal voor doen !!!! Tekst en Foto’s Ricky Menheere

Afscheid Ricky Menheere In januari kregen we het bericht dat Willem ziek was en dit wel even kon duren. Goede raad was duur. Maar als de nood hoog is, is de redding nabij. Voor de Heemtuin bestond die redding in de vorm van Ricky. De gemeente Heumen bood hem ons aan als tijdelijke plaatsvervanger. In februari ging Ricky aan de slag. Hij mocht gelijk voor 110% aan de bak, want het educatieseizoen begon. Ricky draaide het voor- en najaar mee. Hij zorgde ervoor dat alle lessen gevuld werden met voldoende gidsen, sprong zelf bij en had daar zo te zien veel plezier in. Daarnaast heeft hij ervoor gezorgd dat alle lessen gedigitaliseerd zijn, een hele klus als je het mij vraagt. Verder verrichtte hij in het Heemhuis de nodige hand- en span diensten. Hij maakte schitterende foto’s in de heemtuin en schreef interessante artikelen voor de Heemrank. Maar aan alle goede dingen komt een eind. De werkzaamheden bij ons lopen af. We zullen hem heel erg gaan missen. Want buiten de dingen die ik aan kan halen als zijn bezigheden heeft hij veel meer gedaan. Ricky heel hartelijk bedankt en veel geluk in de toekomst.

Tineke

10

Wandelt u mee over het schelpenpad ? Het is u vast wel eens opgevallen wanneer u over het schelpenpad fietste dat de begroeiing aan beide zijkanten zeer verschillend is. Dit fietspad dat de Randwijksingel verbindt met de Bosweg deelt het heemtuinbos doormidden Oorspronkelijk werd dit naaldhoutbos aangelegd als productiebos voor de mijnbouw maar na het sluiten van de mijnen was er geen vraag meer naar dit hout en bleven de bomen nutteloos staan. Landelijk adviseerde Staatsbosbeheer toen om deze bossen om te vormen tot een gevarieerder type bos door een gedeeltelijke kap, de zogenaamde dunning. Op de ontstane open plekken zouden andere bomen en struiken zich spontaan kunnen vestigen. En zo gebeurde, ook in de Heemtuin. Onze beheergroep (voorheen bosgroep en onderhoudsgroep) werkt al sinds de oprichting in 1978 aan het omvormen van dit bos en wanneer u met me meewandelt, kunt u met eigen ogen zien hoe hier gewerkt werd en wordt. Laten we starten bij de Randwijksingel tegenover huis nummer 125. Dit eerste gedeelte noemen we het middenbos en hier zijn aan beide zijden de meeste dennen gerooid. Wat is er voor teruggekomen? Vele besdragende struiken zoals Hulst, Taxus en Vlier waarvan in de herfst de bessen een lekkernij zijn voor diverse vogels. Doorwandelend krijgt u een heel ander beeld. Rechts wordt voornamelijk volstaan met het ringen van ongeveer 20 bomen per jaar. Deze bomen zullen langzaam afsterven doordat hun sapstromen zijn onderbroken en door het zachter worden van het hout krijgen insecten, zwammen en vogels zoals spechten de kans zich hier te vestigen. Ook aan de linkerkant wordt sinds enige tijd hard gewerkt om doormiddel van ringen en rooien het bos om te vormen. Het schelpenpad kreeg allure door de plaatsing van een rij Amerikaanse eiken. Nu gaan er stemmen op om deze “exoten” te verwijderen en te vervangen door onze eigen Zomereiken maar vooral in de herfst kunnen we genieten van hun prachtige bladkleuren. Een moeilijke keus. Vanaf het bankje begint nu links het gedeelte dat destijds als eerste werd gedund en dat is ook duidelijk te zien. Vele Lijsterbessen, Berken een enkele Beuk en Zomereik en heel veel verschillende kruiden hebben zich hier gevestigd. De Grove dennen die gespaard werden, zijn uitgegroeid tot mooie solitaire bomen met een dikke stam en een volle kroon. Met wat licht onderhoud wordt dit eindstadium in stand gehouden. En dan, aan het eind van onze wandeling, ziet u opeens zowel rechts als links donkere sparren staan. Dit zijn de Hemlocksparren.

11

Zij zijn op advies van de Gasunie hier geplant omdat deze naaldbomen heel ondiep wortelen en dus geen gevaar vormen voor de gasleiding die hier onder de grond loopt. Voor de educatie is dit gebied perfect om te laten zien dat de bodembegroeiing opeens heel anders is dan in het vorige bosgedeelte : het is hier donker en kaal. Toch kunnen de kinderen hier ook genieten want het rechterdeel is bedoeld als speelbos waar ze ongestoord mogen klauteren en verstoppertje spelen. Onze wandeling eindigt bij het geasfalteerde fietspad dat Malden verbindt met Nijmegen en Molenhoek. De beheergroep werkt iedere tweede zaterdagochtend van de maand en de coördinator is Ants Creemers. Tekst : Gerda Seijler.

Foto’s : Marja van Weert.

Winteractiviteit 2011 Roofvogels in de bossen van het rijk van Nijmegen Deze lezing wordt gegeven door Gerard Muskens ( bioloog Alterra )

Zaterdag 22 januari 2011 10.00 uur tot 12.00 uur In het Heemhuis Graag opgeven vóór 15 januari bij John Per mail: [email protected] of telefonisch: 024-3586638 Toegang voor maximaal 25 personen

12