De gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn

Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2012-13

De gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn

Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door

Guillaume Berckmans (Studentennr. 00804257)

Promotor: Prof. Dr. Philip Traest Commissaris: Dr. Tessa Gombeer

Inhoudstafel Voorwoord .............................................................................................................................................. 5 Inleiding .................................................................................................................................................. 6

DEEL 1: Omschrijving redelijke termijn ............................................................................... 8 Hoofdstuk 1. Historiek van de redelijke termijn ............................................................................... 8 Hoofdstuk 2: Doelstelling van de redelijke termijn.......................................................................... 10 Hoofdstuk 3: Wettelijke grondslag van de redelijke termijn .......................................................... 13 3.1. Inleiding...................................................................................................................................... 13 3.2. Wettelijke grondslag in supranationale rechtsbronnen ............................................................... 13 3.3.Wettelijke grondslag in interne rechtsbronnen ............................................................................ 14 Hoofdstuk 4: Aanvang en eindpunt van de redelijke termijn ......................................................... 17 4.1. Inleiding...................................................................................................................................... 17 4.2. Aanvang van de redelijke termijn............................................................................................... 17 4.2.1 Standpunt Europees Hof voor de Rechten van de Mens ...................................................... 17 4.2.2. Standpunt Hof van Cassatie................................................................................................. 22 4.2.2.1. Hof van Cassatie volgt Europees Hof voor de Rechten van de Mens… ....................... 22 4.2.2.2. …en wijkt af van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens .............................. 25 4.2.3. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens schuift de visie van het Hof van Cassatie opzij ............................................................................................................................................... 28 4.3. Eindpunt van de redelijke termijn .............................................................................................. 30 4.3.1. Algemeen............................................................................................................................. 30 4.3.2. Eindpunt bij heropening van de strafprocedure ................................................................... 32 Hoofdstuk 5: Beoordeling van de redelijke termijn ......................................................................... 36 5.1. Algemeen.................................................................................................................................... 36 5.2. Criteria ........................................................................................................................................ 37 5.2.1. Complexiteit van de zaak .................................................................................................... 38 5.1.2. Houding van de verdachte ................................................................................................... 41 5.1.3. Handelswijze van de gerechtelijke autoriteiten ................................................................... 44 5.1.4. Bijkomstige criteria ............................................................................................................. 47

DEEL 2: Gevolgen overschrijding redelijke termijn ....................................................... 49 Hoofdstuk 6: De bevoegde rechtsmachten ........................................................................................ 49 6.1. Inleiding...................................................................................................................................... 49 6.2. Europees Hof voor de Rechten van de Mens ............................................................................. 49 6.3. Vonnisgerechten ......................................................................................................................... 50 6.4. Hof van Cassatie......................................................................................................................... 50 6.5. Onderzoeksgerechten ................................................................................................................. 51 2

6.5.1. Zaak Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ...................................... 51 6.5.2. Arrest van 8 november 2005 van het Hof van Cassatie ...................................................... 54 6.5.3. Arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie ............................................................... 55 6.5.4. Gevolgen van het arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie ................................... 56 6.5.5 De cassatierechtspraak getoetst aan de Grondwet ................................................................ 58 6.5.6. Besluit.................................................................................................................................. 61 6.5.7. Kritische noot ...................................................................................................................... 62 6.6. Wat met het opsporingsonderzoek?............................................................................................ 64 Hoofdstuk 7: Rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn .................................... 66 7.1. Inleiding...................................................................................................................................... 66 7.2. Strafvermindering....................................................................................................................... 69 7.3. Eenvoudige schuldigverklaring .................................................................................................. 72 7.3.1. Beschrijving......................................................................................................................... 72 7.3.2. Gevolgen van een eenvoudige schuldigverklaring .............................................................. 75 7.3.2.1. De strafrechter kan oordelen over de burgerlijke vordering ....................................... 75 7.3.2.2. Veroordeling tot teruggave........................................................................................... 76 7.3.2.3. Veroordeling tot de bijzondere verbeurdverklaring ..................................................... 77 7.3.2.4. De verbeurdverklaring als beveiligingsmaatregel ....................................................... 78 7.3.2.5. Veroordeling tot de kosten............................................................................................ 78 7.3.2.6. Hoofdelijkheid of niet? ................................................................................................. 79 7.3.2.7. Geen bijdrage voor het bijzonder Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijke gewelddaden .............................................................................................................................. 80 7.3.2.8. Wel opname in het strafregister ................................................................................... 80 7.3.2.9. Geen ontzetting van recht of afzetting van titels........................................................... 81 7.3.2.10. Geen publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten........................................ 81 7.3.2.11. Geen grond tot wettelijke herhaling ........................................................................... 82 7.3.2.12. Pecuniaire gehoudenheid van de burgerrechtelijk aansprakelijke partij .................. 82 7.3.2.13. Geen sluiting van bepaalde inrichtingen .................................................................... 82 7.3.2.14. Geen beroepsverbod ................................................................................................... 83 7.3.2.15. Geen wettelijke onbekwaamheid ................................................................................ 83 7.3.2.16. Geen verval van het recht tot sturen, tenzij als beveiligingsmaatregel ...................... 84 7.2.3.17. Geen beletsel voor toekomstig uitstel of opschorting ................................................. 84 7.3.2.18. Geen grondslag voor herziening ................................................................................ 84 7.3.2.19. Geen terbeschikkingstelling van de regering ............................................................. 85 7.3.2.20. Geen voorwaardelijke schuldigverklaring ................................................................. 85 7.3.3. Evaluatie eenvoudige schuldigverklaring ............................................................................ 85 3

7.4. Financiële compensatie .............................................................................................................. 87 7.5. Wat met de onderzoeksgerechten? ............................................................................................. 87 Hoofdstuk 8. Is de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering mogelijk bij overschrijding van de redelijke termijn? .......................................................................................... 89 8.1. Inleiding...................................................................................................................................... 89 8.2. Visie van het Hof van Cassatie................................................................................................... 90 8.3. Kritiek: Moet de onontvankelijkheid of het verval niet mogelijk zijn?...................................... 94 Conclusie ............................................................................................................................................. 103 Bibliografie.......................................................................................................................................... 107 1.RECHTSPRAAK ......................................................................................................................... 107 1.1.Supranationale rechtspraak.................................................................................................... 107 1.2.Belgische rechtspraak ............................................................................................................ 110 2.RECHTSLEER............................................................................................................................. 112 2.1.Bijdragen in tijdschriften ....................................................................................................... 112 2.2.Boeken ................................................................................................................................... 115 2.3.Verzamelwerken .................................................................................................................... 116

4

Voorwoord Een masterproef is een werk van lange adem en kan gezien worden als het sluitstuk van mijn vijfjarige opleiding Rechten. Het is dan ook passend om in dit voorwoord een dankwoordje te richten aan alle personen die mij gedurende deze periode gesteund hebben. In de eerste plaats wil ik mijn ouders bedanken voor de kans die zij mij geboden hebben om deze opleiding aan te vatten. Al die jaren kon ik op hen rekenen en vooral in de examenperiodes waren zij een grote steun. Eveneens wens ik mijn dank te betuigen aan Prof. Dr. Philip Traest die zich bereid stelde de taak van promotor op te nemen. Ook gaat er een speciaal dankwoordje uit naar mijn commissaris, Dr. Tessa Gombeer. Ik dank haar voor de feedback die zij op een enthousiaste en vriendelijk wijze gaf. Tot slot wil ik mijn vriendin Camille bedanken voor het nalezen van mijn masterproef.

5

Inleiding 1. Ik prijs mezelf gelukkig met het feit dat ik de laatste twee jaar heb mogen werken rond een onderwerp dat mij uitermate heeft geboeid. Bij de bekendmaking van de onderwerpen in het eerste jaar van de masteropleiding Rechten was het voor mij al snel duidelijk. Ik wou een thema behandelen uit de rechtstak van het strafrecht. Bewust heb ik uit deze rechtstak gekozen voor een onderwerp dat nog niet uitvoerig was behandeld in de vorige jaren van de opleiding Rechten. Het was dan ook een redelijk grote sprong in het duister toen ik opteerde voor het onderwerp ‘de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn’. Uiteindelijk bleek het een keuze die ik mij allerminst heb beklaagd. 2. De schending van de redelijke termijn is zeer actueel. Elke strafprocedure moet binnen een bepaald tijdsbestek worden afgehandeld. Deze verplichting kent in ons rechtsstelsel een dubbele voedingsbodem: enerzijds de bepalingen betreffende de verjaring van de strafvordering die uit misdrijven ontstaan, anderzijds de vereiste dat over de strafvordering wordt geoordeeld binnen een redelijke termijn. Het recht op berechting van zijn zaak binnen een redelijke termijn is opgenomen in zowel supranationale als interne rechtsbronnen. Daar waar de meesten vertrouwd zijn met de verjaring van de strafvordering en de daarbij horende gevolgen, zijn er een heel stuk minder die weten wat de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn precies inhoudt. Nochtans wordt de laatste jaren de overschrijding van de redelijke termijn meer en meer opgeworpen in strafzaken. Heden ten dage is de schending van de redelijke termijn zelfs de meest ingeroepen bepaling voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. 3. Het opzet van deze masterproef is dan ook om een duidelijk beeld te schetsen van de redelijke termijn en te preciseren wat de gevolgen zijn van een overschrijding van deze termijn. Veel aandacht wordt er hier besteed aan twee specifieke probleemgevallen. Deze zijn met name de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen en te sanctioneren, en de eventuele mogelijkheid om de onontvankelijkheid of het verval uit te spreken als sanctie bij overschrijding van de redelijke termijn. Ik heb er voor gekozen om mijn masterproef op te splitsen in twee delen. In deel 1 tracht ik de redelijke termijn te omschrijven zodat men een duidelijk beeld krijgt van wat nu precies bedoeld wordt met deze termijn. Dit deel bevat vijf hoofdstukken, waarvan de eerste drie relatief kort zijn en de laatste twee een stuk uitgebreider. In het eerste hoofdstuk wordt een duiding gegeven van de historiek van de redelijke termijn. Het volgende hoofdstuk omschrijft de doelstelling van de redelijke termijn. Vanuit het uitgangspunt van deze doelstelling kan immers een zeer duidelijk verschil gevonden worden met de verjaring van de strafvordering. In hoofdstuk drie wordt de aandacht verlegd naar de wettelijke grondslag van de redelijke termijn. De waarborg van een berechting van zijn strafzaak binnen een redelijke termijn is namelijk opgenomen in zowel supranationale rechtsbronnen als in interne rechtsbronnen. Het eerste meer uitgebreide hoofdstuk van deze 6

masterproef handelt over de aanvang en het eindpunt van de redelijke termijn. Het is immers noodzakelijk om precies deze tijdstippen te kunnen aanduiden, omdat ze cruciaal zijn bij de beoordeling van de redelijke termijn. Het laatste hoofdstuk van deel 1 handelt dan ook over deze beoordeling van de redelijke termijn. Er wordt hier duiding gegeven bij de belangrijkste criteria die zowel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als de Belgische rechtscolleges gebruiken om te beoordelen of de duur van de afhandeling van de strafzaak al dan niet redelijk was. Deel twee van deze masterproef probeert een duidelijk beeld weer te geven van wat de gevolgen zijn wanneer deze redelijke termijn overschreden is. Dit deel bevat drie uitgebreide hoofdstukken. In het eerste hoofdstuk van dit deel wordt bepaald welke rechtsmachten bevoegd zijn om de redelijke termijn te beoordelen en bijgevolg aan een overschrijding van deze termijn sancties kunnen verbinden. Daarna wordt dieper ingegaan op de vraag welke rechtsgevolgen of sancties verbonden kunnen worden aan het feit dat de redelijke termijn overschreden is. Hierbij heeft zowel de rechtspraak van het Hof van Cassatie als de wetgever een belangrijke rol gespeeld. Het laatste hoofdstuk handelt over een specifieke sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn. Het gaat hier over de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering. Gedurende vele jaren woedt er immers reeds een discussie in de Belgische rechtsleer of deze sanctie al dan niet mogelijk moet zijn bij een overschrijding van de redelijke termijn. Ook het Hof van Cassatie heeft hieromtrent door de jaren heen verschillende visies gehad. 4. Deze masterproef is het resultaat van een uitgebreide literatuurstudie. Vele boeken, bijdragen in tijdschriften en verzamelwerken zijn gelezen opdat het mogelijk zou zijn voor mij om een goed inzicht te krijgen in dit onderwerp. Het feit dat ik mij niet heb beperkt tot slechts enkele literatuurbronnen heeft er ook toe bijgedragen dat ik in aanraking ben gekomen met verschillende visies van meerdere auteurs. Dit was zeker het geval met betrekking tot de problematiek van de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering bij de overschrijding van de redelijke termijn. Uit al deze visies heb ik getracht om mijn eigen standpunt te creëren. Minstens even belangrijk bij het maken van deze masterproef waren de ontelbare arresten hieromtrent. De regeling zoals die vandaag de dag is, is het resultaat van een jarenlange ontwikkeling van de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de rechtspraak van het Hof van Cassatie. In deze masterproef wordt dan ook aan de hand van deze arresten een beeld gegeven van deze evolutie.

7

DEEL 1: Omschrijving redelijke termijn Hoofdstuk 1. Historiek van de redelijke termijn 5. Heden ten dage is het recht op berechting binnen een redelijke termijn van zeer groot belang. Dit wordt geïllustreerd door het feit dat dit recht tegenwoordig de meest ingeroepen bepaling voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens is1. Meer bepaald zou reeds in 2005 ongeveer 60% van de zaken die bij het Europees Hof aanhangig werden gemaakt betrekking hebben op een overschrijding van de redelijke termijn2. Vandaag de dag ligt dat percentage nog een stuk hoger. Hierdoor zou men ten onrechte kunnen denken dat de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn een zeer oud rechtsfenomeen is dat reeds onderhevig is geweest aan een lange rechtsontwikkeling. Dit is echter niet zo. Integendeel, de vereiste van een berechting binnen een redelijke termijn is namelijk een zeer recent gegeven. In ons rechtsstelsel werd de redelijke termijn pas ingevoerd door de inwerkingtreding van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens3 in 1955. Het recht op berechting binnen een redelijke termijn bestaat dus nog geen zestig jaar. Dit Verdrag kwam tot stand in de schoot van de Raad van Europa. Om tot deze Raad toe te mogen treden is tevens de ratificatie van het EVRM een noodzakelijke voorwaarde4. Deze Raad van Europa is erin geslaagd via het EVRM een aantal rechten en vrijheden te waarborgen die eerder in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens5 waren opgenomen. Het EVRM ging evenwel verder. Zo is het recht op berechting binnen een redelijke termijn niet opgenomen in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens6. Naast de vele uiteenlopende rechten die erin zijn vastgelegd, ontleent het EVRM zijn belang ook aan de oprichting van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens te Straatsburg. Dit is een toezichthoudend orgaan dat een garantie uitmaakt voor de naleving door de staten van hun verplichtingen die voortvloeien uit het EVRM. Het belang van dit Hof wordt afgeleid uit het feit dat het Europees Hof onafhankelijk werkt van de nationale gerechtelijke instanties en de uitspraken van het Hof bindend zijn voor de nationale staten. Doordat de Raad van Europa steeds meer landen omvat en bijgevolg steeds meer landen het EVRM ratificeren, is het belang van dit Verdrag dan ook nauwelijks te onderschatten. Naast de repressieve werking van de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, gaat van de jurisprudentie van dit Hof ook een sterke preventieve werking uit, omdat de nationale overheden een internationale sanctie willen vermijden7. 1

C. GRABENWARTER, Europäische Menschenrechtskonvention: ein Studienbuch, München, Beck, 2003, 44. S. TRECHSEL, Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press, 2005, 135. 3 Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Fundamentele Vrijheden (hierna: EVRM), gesloten te Rome op 4 november 1950, goedgekeurd bij wet van 13 mei 1955 en geratificeerd op 14 juni 1955 (BS 19 augustus 1955). 4 L. ZWAAK, “De genese van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden” in S. PARMENTIER (ed.), Mensenrechten tussen retoriek en realiteit, Gent, Mys & Breesh, 1994, 35-54. 5 Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, aangenomen op 10 december 1948 door de Verenigde Naties, BS 31 maart 1949. 6 Vgl. art. 6.1 EVRM en de art. 10 en 11.1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens. 7 P. BEKAERT, “Toepassing van het EVRM door de Belgische rechtbanken op het vlak van burgerlijk recht en strafrecht” in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist VII, Gent, Academia Press, 2003, 17. 2

8

Dat de waarborg van berechting binnen een redelijke termijn voor het eerst werd opgenomen in het EVRM, wil echter niet zeggen dat deze waarborg daarna niet meer werd opgenomen in een andere supranationale rechtsbron. Dit recht werd namelijk ook nog opgenomen in het Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten8. Alhoewel het EVRM en het IVBPR directe werking hebben in onze interne rechtsorde, is het belang van het IVBPR een stuk minder groot. De reden hiervoor is dat het IVBPR in veel mindere mate afdwingbaar is bij gebrek aan een toezichthoudend orgaan, daar waar het EVRM dit wel heeft met het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

8

Internationaal Verdrag inzake burgerlijke en politieke rechten (hierna: IVBPR) gesloten te New York op 19 december 1966, goedgekeurd bij wet van 15 mei 1981 (BS 6 juli 1983).

9

Hoofdstuk 2: Doelstelling van de redelijke termijn 6. Bekeken vanuit het oogpunt van de doelstelling vertoont de redelijke termijn een belangrijk verschilpunt met de verjaring. Traditioneel wordt de bestaansreden van de verjaring van de strafvervolging uitgelegd door te verwijzen naar het algemeen maatschappelijk belang. Na verloop van tijd heeft het vervolgen en bestraffen van misdrijven geen sociaal nut meer omdat de herinnering aan de door het misdrijf gestoorde rechtsorde is uitgewist en de bewijsvoering ter zake al te moeilijk is geworden. Met andere woorden, de tijd heelt en doet vergeten 9. Terwijl de verjaring van openbare orde is en dus geacht wordt te bestaan in het belang van de maatschappij10, is de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn een waarborg die voornamelijk bestaat in het belang van de verdachte. Dat de redelijke termijn bestaat in het belang van de verdachte blijkt reeds uit het feit dat het recht opgenomen is in het EVRM en het IVBPR en derhalve als fundamenteel recht wordt beschouwd. Hiermee hebben de opstellers van deze verdragen te kennen gegeven dat het belang van de verdachte hier vooropstaat11. De belangrijkste doelstelling van het recht op berechting binnen een redelijke termijn bestaat er dan ook in de mate van onzekerheid waarmee een verdachte naar aanleiding van een tegen hem ingestelde strafvervolging moet leven, zoveel mogelijk te beperken12. Het accent ligt daarbij essentieel op de menselijke waardigheid en het beperken van de aantasting ervan door langdurige strafrechtelijke procedures13. Dit werd onder meer bepaald in een arrest van het hof van beroep te Gent14: “Bij het begrip redelijke termijn ligt het accent op de menselijke waardigheid en het gevaar dat die ernstig wordt aangetast wanneer een verdenking met onderzoek en vervolging onnodig lang aansleept”. Een rechtsstaat neemt de plicht op zich om door een spoedige berechting een langdurige nodeloze belasting van de mens te vermijden door onrust, leed, zorg, kommer en verweer, naar aanleiding van de verdenking, onderzoek, beschuldiging en berechting15. Het morele en 9

M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY, R. BÜTZLER, S. SONCK, M. CHARLIER, R. DECLERCQ, J. DELVA, J. SMETS, A. DE NAUW, M. DE SWAEF, P. DE VROEDE, J. D’HAENENS, L. DUPONT, C. ELIAERTS, F. ERDMAN, M. FRANCHIMONT, F. GORLÉ, Ph. HANSE, D. HOLSTERS, G. KELLENS, P. MARCHAL, A. MEEÙS, J. MESSINNE, Ph. QUARRÉ, J. SACE, A. VANDEPLAS, R. VAN DER STEICHEL, G. VANDER ZWALMEN, J. VERHAEGEN, R. VERSTRAETEN en B. SPRIET (eds.), Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 119. 10 Zie hierover J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 69. 11 G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 12 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.7, 3 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. 13 M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 119-120; L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 380; F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795 en J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 320. 14 Gent 25 juni 1987, nr. 60176, onuitg. 15 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795.

10

fysieke leed waartoe een strafzaak aanleiding kan geven, moet dus beperkt worden in de tijd16. Men moet immers ook in het achterhoofd houden dat een verdachte of beklaagde geniet van het vermoeden van onschuld17. Of anders gesteld, zoals de toenmalige advocaat-generaal E. Krings het verwoordde in zijn conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie van 4 oktober 197818: “Une personne ne peut rester sous le coup d’une accusation pendant une periode qui excede le temps raisonnable. Une accusation porte atteinte au credit, au prestige, à l’honneur de l’accusé. Elle est aussi de nature à lui porter prejudice physiquement, parce qu’elle peut le demoralizer et entraîner de graves perturbations tant psychologiques que physiologiques. On ne peut perdre de vue qu’un process penal qui, parfois, reçoit une large publicité, constitue pour certains un veritable calvaire”19. Een gelijkaardige beschrijving van de rechtsgrond van de redelijke termijn werd ook gegeven in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens20: “the precise aim of this provision in criminal matters is to ensure that accused persons do not have to lie under a charge for too long”21. De onzekerheid mag immers niet te lang duren22, omdat daardoor de eventuele psychologische schade bij de dader of het slachtoffer alleen maar groter wordt. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft ook reeds duidelijk gesteld dat het voor de beoordeling van de redelijke termijn niet uitmaakt dat de strafvervolging niet tot gevolg zou hebben dat de verdachte niet beknot wordt in zijn rechten, omdat hij over een vrijheid van komen en gaan beschikt en enkel ter terechtzitting dient te verschijnen wanneer hij daartoe wordt opgeroepen23. Dit is logisch, want ook in dit geval blijft de belasting en de onzekerheid die langdurige onderzoeken met zich meebrengen voor de verdachte bestaan. Er kan dus worden besloten dat er geen bijkomende leedtoevoeging mag zijn door de overschrijding van de redelijke termijn24. 7. Het zoveel mogelijk beperken van de onzekerheid waarmee een verdachte kampt naar aanleiding van een tegen hem ingestelde strafvordering, is echter niet de enige functie van het recht op berechting binnen een redelijke termijn. Naast deze hier bovenvermelde functie, die 16

P. LEMMENS, “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op bepaalde aspecten van de strafprocedure in België”, RW 1988-89, nr.31, 803. 17 Corr. Namen 9 november 2000, Journ.proc. 2001, 30. 18 Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 64, conclusie E. KRINGS. 19 “Een persoon mag niet in staat van beschuldiging blijven gedurende een periode die de redelijke termijn overtreft. Een beschuldiging tast immers het aanzien, de faam en de eer aan van de verdachte en kan hem fysiek treffen daar de beschuldiging ontmoedigend werkt en ernstige stoornissen zowel van psychologische als fysiologische aard kan veroorzaken. Daarbij mag niet uit het oog worden verloren dat een strafproces dat soms grote ruchtbaarheid geniet, voor sommige personen een echte lijdensweg uitmaakt.” 20 EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol.7, 26, § 18. 21 “het precieze doel van deze bepaling (art.6, lid 1 EVRM) is dat in strafzaken de verdachten niet te lang in staat van beschuldiging worden gehouden”. 22 Of zoals het Hof het uitdrukt: “remaining too long in a state of uncertainty about their fate” (EHRM 10 november 1969, Stögmüller t. Oostenrijk, ECHR 1969, Ser. A, 40, § 5. 23 EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne, § 75. 24 T. DE PELSMAEKER en A. VAN DE GEUCHTE, noot onder Cass. 9 december 1997 in S. PARMENTIER, G. CRAENEN, Y. HAECK, J.M. HENCKAERTS, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, K. RIMANQUE, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE, B. VANLERBERGHE en M. WOUTERS (eds.), Jaarboek Mensrechten 1997-98, 186.

11

specifiek voorbehouden is voor strafzaken, wees het Europees Hof voor de Rechten van de Mens er ook reeds op dat een berechting binnen een redelijke termijn noodzakelijk is voor de effectiviteit en de geloofwaardigheid van justitie25. Het Hof gebruikte met name de volgende woorden: “the importance of rendering justice without delays which might jeopardise its effectiveness and credibility”26. In heel wat gevallen zal een uitspraak die er pas zeer lange tijd na de feiten komt, eerder controversieel bevonden worden27, temeer daar alleen een berechting binnen een redelijke termijn de noodzakelijke waarborgen biedt voor een gedegen bewijsvoering28. 8. Een berechting binnen een redelijke termijn is echter niet enkel in het belang van de verdachte zelf, maar ook in het belang van de rechtszekerheid en de goede rechtsbedeling29. Niettegenstaande het recht op berechting binnen een redelijke termijn beschouwd wordt als een recht in hoofde van de verdachte, is het duidelijk dat de verplichting op berechting binnen een redelijke termijn ook meteen tot gevolg heeft dat een antwoord wordt geboden aan de diverse problemen die samengaan met een laattijdige berechting. Een zaak die binnen een redelijke termijn wordt behandeld, zal doorgaans geen moeilijkheden met zich meebrengen wat betreft de teloorgang van het bewijsmateriaal en net zo min zal de uitspraak vallen op een ogenblik dat er geen maatschappelijke nood aan bestraffing meer is30. De grondslagen voor de verjaring31 kunnen met andere woorden ook worden aangevoerd om het belang van een berechting binnen een redelijke termijn te benadrukken. Daarom wordt de redelijke termijn soms ook beschouwd als “een variant op het verjaringsthema”32. Dat uit de brede waaier van grondslagen evenwel enkel die aspecten worden gehaald die het belang van de verdachte voor ogen hebben en niet dat van de maatschappij, is uiteraard omdat de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn nu eenmaal in mensenrechtenverdragen is opgenomen en dan ook vanuit dat standpunt werd ingevoerd33. Dit neemt echter niet weg dat een snelle berechting tegelijkertijd ook het algemeen belang dient.

25

J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 320. 26 EHRM 24 oktober 1989, H. t. Frankrijk, ECHR 1990, Ser. A, vol. 162-A, § 58. 27 S. STAVROS, The guarantees for accused persons under Article 6 of the European Convention and a Comparison with Other Instruments, Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1993, 77. 28 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 3. 29 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6 lid 1 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 378 en G.J.M CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 30 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier,2008, 4. 31 J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 26-57. 32 J. ENSCHEDÉ, Beginselen van strafrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 199. 33 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier,2008 , 4.

12

Hoofdstuk 3: Wettelijke grondslag van de redelijke termijn 3.1. Inleiding 9. Het recht op behandeling van een strafzaak binnen een redelijke termijn is zowel opgenomen in supranationale bepalingen als in interne wetgeving. Wat betreft de supranationale bepalingen, vindt men het recht op berechting binnen een redelijke termijn terug in het EVRM en het IVBPR. Wat de interne wetgeving betreft, moet verwezen worden naar artikel 21ter V.T.Sv.34, dat werd ingevoegd bij wet van 30 juni 2000. In dit hoofdstuk wordt dieper ingegaan op zowel deze supranationale bepalingen als op de interne wetgeving.

3.2. Wettelijke grondslag in supranationale rechtsbronnen 10. Zoals hierboven reeds vermeld, is het recht op een behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn zowel in het EVRM als in het IVBPR opgenomen. Artikel 6, lid 1 EVRM stelt dat bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging, eenieder het recht heeft “op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn”35. Hieruit kan men concluderen dat het recht op berechting binnen een redelijke termijn niet enkel geldt voor de verdachte, maar ook voor andere partijen wiens burgerlijke rechten en verplichtingen in het gedrang zijn. Bijgevolg kan dus ook de burgerlijke partij zich beklagen over de overschrijding van de redelijke termijn36. Artikel 14, lid 3 sub c van het IVBPR bevat een nagenoeg identiek voorschrift. Daarin luidt het dat eenieder, bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvordering, “in volle gelijkheid recht heeft op volgende minimumgaranties: (…) zonder onredelijke vertraging te worden berecht”37. Bovendien bevat het EVRM ook nog een bepaling wat betreft de voorlopige hechtenis. Artikel 5, lid 3 EVRM stelt namelijk dat de voorlopige hechtenis de perken van een redelijke duur niet mag overschrijden38. Deze bepaling zorgt ervoor dat zodra de duur van de voorlopige hechtenis niet langer redelijk is, de verdachte in vrijheid moet gesteld worden39. 34

Art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering. De volledige Nederlandse tekst van artikel 6, lid 1 EVRM luidt: “Bij het vaststellen van zijn burgerlijke rechten en verplichtingen of bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging heeft eenieder recht op een eerlijke en openbare behandeling van zijn zaak, binnen een redelijke termijn, door een onafhankelijke en onpartijdige rechterlijke instantie welke bij de wet is ingesteld” (BS 19 augustus 1955.). 36 Zie bv. EHRM 1 juli 1997, Torri t. Italië, ICJ Reports 1997, § 23 en EHRM 17 januari 2002, Calvelli en Ciglio t. Italië, § 62. 37 De volledige Nederlandse tekst van artikel 14, lid 3 IVBPR luidt: “Bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging heeft eenieder, in volle gelijkheid recht op de volgende minimumgaranties: (…) c) zonder onredelijke vertraging te worden berecht” (BS 6 juli 1983.). 38 De volledige Nederlandse tekst van artikel 5, lid 3 EVRM luidt: “Een ieder die gearresteerd of gevangen wordt gehouden moet (…) onmiddellijk voor een rechter worden geleid of voor een andere autoriteit die door de wet bevoegd verklaard is om rechterlijke macht uit te oefenen en heeft het recht binnen een redelijke termijn berecht te worden of hangende het proces in vrijheid te worden gesteld” (BS 19 augustus 1955.). 39 L. DELBROUCK, “De redelijke termijn inzake de voorlopige hechtenis”, T.Strafr. 2010, 331 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. 35

13

Of de duur van de voorlopige hechtenis al dan niet redelijk is, wordt aan de hand van de concrete gegevens van de zaak nagegaan40. 11. Door de directe werking van het EVRM en het IVBPR maken de bepalingen van deze verdragen integraal deel uit van het in ons land geldende recht. Dat betekent dat de eerbiediging van de in die verdragen erkende rechten en plichten, en dus ook het recht op berechting binnen een redelijke termijn, door onze nationale rechtbanken moet worden verzekerd41. Bovendien werd de directe werking van deze verdragen nooit door het Hof van Cassatie betwist42. Integendeel, het Hof van Cassatie heeft in meerdere arresten deze directe werking bevestigd43.Concreet betekent dit dat elke burger zich op het recht op behandeling van de zaak binnen een redelijke termijn kan beroepen en dat zowel de rechterlijke macht als het openbare ministerie gehouden is, eventueel ambtshalve, een schending van de bepalingen van die artikelen op te werpen44.

3.3.Wettelijke grondslag in interne rechtsbronnen 12. Hoewel het recht op een berechting binnen een redelijke termijn is opgenomen in zowel het EVRM als in het IVBPR, is de Belgische wetgever zeer lange tijd stilzwijgend gebleven over de naleving van de redelijke termijn in strafzaken. Uiteindelijk werd het recht op berechting binnen een redelijke termijn in België ook geregeld bij wet. De wetgever waarborgde dit recht door de invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. dat stelt: “indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt kan de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken of een straf uitspreken die lager kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”. Deze bepaling heeft echter heel lange tijd op zich laten wachten, want het werd namelijk pas ingevoegd bij wet van 30 juni 200045. Deze wet trad in werking 10 dagen na de publicatie ervan in het Belgisch Staatsblad van 2 december 2000, derhalve op 12 december 200046. Deze 40

Cass. 15 april 1981, Rev.dr.pén. 1981, 797, concl. adv.-gen. VELU. L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.5, 3. 42 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. 43 Cass. 27 mei 1971, Pas. 1971, I, 886; Cass. 3 mei 1974, Pas. 1974, 910; Cass. 26 september 1978, Pas. 1979, 126 en Cass. 4 april 1984, Rev.dr.pén. 1984, 679. 44 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.5, 3. 45 Wet van 30 juni 2000 tot invoeging van een art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, BS 2 december 2000. Zie over deze wet J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3-7. 46 In een ouder wetsvoorstel was al eens gesuggereerd een artikel 21ter aan de voorafgaande titel toe te voegen om de redelijke termijn een wettelijke grondslag te geven (Wetsvoorstel tot wijziging, wat de verjaring van de 41

14

wet is te beschouwen als een procedurewet of rechtsplegingswet zodat ze, overeenkomstig artikel 3 van het Gerechtelijk Wetboek, onmiddellijk van toepassing is op hangende zaken47. Het artikel 21ter bevestigt dus het bestaan van de waarborg van een berechting binnen een redelijke termijn in de interne rechtsorde, maar voegt inhoudelijk niets toe aan de daarvoor reeds bestaande cassatierechtspraak wat betreft de sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn48. In navolging van deze cassatierechtspraak49 bepaalt artikel 21ter V.T.Sv. dat indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt, de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken of een straf kan uitspreken die lager is dan de wettelijke minimumstraf50. De doelstelling van de wetgever was dan ook niet om nieuwe regelgeving te creëren, maar om een wettelijke basis te verschaffen voor de rechtspraak van het Hof van Cassatie51. Artikel 21ter V.T.Sv. bevat dus in vergelijking met artikel 6 eerste lid EVRM en artikel 14 derde lid IVBPR een belangrijke aanvulling. Deze artikelen uit beide mensenrechtenverdragen bepalen namelijk niet welke rechtsgevolgen aan een overschrijding van de redelijke termijn verbonden moeten worden. Artikel 21ter V.T.Sv. bevestigt daarentegen niet enkel de uit de internationale verdragen voortvloeiende verplichting van berechting binnen een redelijke termijn in strafzaken, maar bepaalt bovendien ook wat de rechtsgevolgen zijn indien de redelijke termijn effectief overschreden wordt52. 13. Vreemd genoeg werd het recht op behandeling van de zaak binnen een redelijke termijn ondergebracht onder het hoofdstuk “oorzaken van verval van de strafvordering en van de burgerlijke vordering”53. Dit is merkwaardig omdat artikel 21ter V.T.Sv. helemaal geen betrekking heeft op een grond van verval van de strafvordering of van de burgerlijke vordering. Het verval van de strafvordering is geen mogelijke sanctie die op grond van voornoemde bepaling kan worden uitgesproken voor de overschrijding van de redelijke termijn54. Bovendien leidt het onderbrengen van artikel 21ter in Hoofdstuk IV tot verwarring. Dit komt doordat artikel 29 verwijst naar de “bepalingen van dit hoofdstuk” en verklaart deze “van toepassing op de strafvordering en de burgerlijke rechtsvorderingen, ingesteld wegens een feit dat door de wet misdrijf wordt genoemd en gepleegd is door een persoon die zich in

strafvordering betreft, van de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering, ingediend door de heer Geert Bourgeois, Parl. St. Kamer 1997-98, nr. 1387/1, 8). De voorgestelde tekst luidde dan “indien de duur van de strafvervolging, rekening houdend met de complexiteit van de zaak, de rechtsmiddelen aangewend door de verdachte en de proceshandelingen gesteld door het openbaar ministerie, een redelijke termijn overschrijdt, verklaart de rechter de strafvordering onontvankelijk”. 47 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3. 48 Zie infra randnr. 66. 49 Zie bv. Cass. 9 december 1997, Arr.Cass. 1997, nr. 543, concl. BRESSELEERS. 50 DERUYCK, F., “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171. 51 Zie infra randnr. 66. 52 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3. 53 Hoofdstuk IV van de Voorafgaande titel. 54 Zie infra randnrs. 100-108.

15

staat van krankzinnigheid bevindt, of in een staat van ernstige geestesstoornis of zwakzinnigheid die hem voor de controle van zijn daden ongeschikt maakt”. Echter alleen al door de bewoordingen van artikel 21ter wordt het duidelijk dat deze bepaling niet van toepassing kan zijn op krankzinnigen, zwakzinnigen of ernstige geestesgestoorden. Dit komt omdat het schuldig verklaren en straffen niet verenigbaar is met de niettoerekeningsvatbaarheid van geestesgestoorden55.

55

J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 7.

16

Hoofdstuk 4: Aanvang en eindpunt van de redelijke termijn 4.1. Inleiding 14. In tegenstelling tot de verjaring heeft de redelijke termijn geen vaste duur56. Rekening houdend met de concrete omstandigheden eigen aan iedere zaak, zal de berechting van de zaak soms langer mogen duren dan andere zaken alvorens de termijn onredelijk wordt 57. Om de redelijke termijn te kunnen beoordelen is het uiteraard van groot belang om te weten wanneer deze termijn een aanvang en een einde neemt. Wat betreft de aanvang van de redelijke termijn heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens door de jaren heen een standpunt ontwikkeld. Oorspronkelijk werd dit standpunt gevolgd door het Hof van Cassatie, maar daar kwam geleidelijk aan verandering in. Dit was dan ook de aanleiding voor een conflict tussen het Europees Hof en het Hof van Cassatie. Het eindpunt van de redelijke termijn heeft minder aanleiding gegeven tot problemen. Toch vormt de heropening van de strafprocedure hierbij een speciaal geval. In dit hoofdstuk wordt hierop dieper ingegaan.

4.2. Aanvang van de redelijke termijn 4.2.1 Standpunt Europees Hof voor de Rechten van de Mens 15. Zowel in het EVRM als in het IVBPR wordt bepaald dat eenieder recht heeft op de behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn “bij het bepalen van de gegrondheid van een tegen hem ingestelde strafvervolging”. Het is dus belangrijk om te weten wat precies bedoeld wordt met het begrip ‘strafvervolging’ en wanneer hiervan sprake is. Het woord ‘strafvervolging’ in de Nederlandse tekst van het EVRM is de vertaling van het Engelse ‘criminal charge’ en het Franse ‘accusation’. Het eigenlijke vertrekpunt van de redelijke termijn werd dus met andere woorden niet woordelijk in deze verdragen bepaald, zodat de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het precieze ogenblik van aanvang heeft moeten preciseren58. Het is opmerkelijk dat het standpunt van het Europees Hof hieromtrent door de jaren heen een evolutie heeft doorgemaakt59. Aanvankelijk nam het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een eerder formeel standpunt in hieromtrent, en werd er enkel gesproken over het moment waarop de betrokkene

56

F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171. 57 Zie infra randr. 32. 58 J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 318 en J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 8. 59 S. DE GREEF, “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21 november 1995) in K. RIMANQUE, M. WOUTERS, E. BREMS, G. CRAENEN, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, S. PARMENTIER, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE en B. VANLERBERGHE (eds.) Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu, 1996, 419.

17

formeel in beschuldiging werd gesteld60. Wat de strafvervolgingen betreft, stelde Het Europees Hof namelijk dat de termijn die op zijn redelijkheid moet worden beoordeeld, een aanvang neemt zodra er sprake is van een ‘criminal charge’. Dit is vanaf het moment dat de betrokkene formeel beschuldigd is, aangezien vanaf dat tijdstip de gegrondheid van de ingestelde strafvervolging wordt onderzocht61. Zo stelde het Europees Hof in de zaak Wemhoff62 dat het vertrekpunt van de redelijke termijn de dag is waarop voor het eerst de beschuldigingen tegenover de verdachte werden geformuleerd en de aanhouding van Wemhoff werd bevolen. Ook in de zaak Neumeister63 oordeelde het Europees Hof dat het vertrekpunt van de termijn de datum is waarop de betrokken persoon in beschuldiging werd gesteld. In tegenstelling tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, hanteerde de toenmalige Europese Commissie al van bij het begin een eerder subjectief criterium. Deze Commissie stelde dat de redelijke termijn begint te lopen vanaf het moment dat de verdenkingen waarvan iemand het voorwerp is, een weerslag hebben op de toestand van de betrokken persoon 64. Er is dus duidelijk een verschil in de mening van de Commissie en die van het Hof. Het Hof vermeldt het aanvatten van de beschuldiging door het formeel openen van een onderzoek als vertrekpunt, terwijl de Commissie het vertrekpunt ook ziet in het vooronderzoek van zodra daardoor de verdachte maatregelen moet nemen om zijn verdediging op te bouwen65. Geleidelijk aan verliet het Europees Hof voor de Rechten van de Mens echter haar formeel standpunt omtrent de aanvang van de redelijke termijn en sloot zij zich aan bij het meer subjectieve standpunt van de toenmalige Europese Commissie. Hierdoor wordt onder beschuldiging niet enkel meer de officiële beschuldiging bedoeld. Heden ten dage is de waarborg op berechting binnen een redelijke termijn nog steeds van toepassing vanaf het ogenblik dat de betrokkene beschuldigd is en op de hoogte is gebracht van deze beschuldiging66. Het grote verschil met vroeger is dat met het begrip beschuldiging niet enkel meer de officiële, formele beschuldiging wordt bedoeld. Als men kijkt naar verschillende arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, dan merkt men dat het Hof nog steeds bepaalt dat onder het begrip beschuldiging, ook nog steeds onder meer moet worden verstaan de officiële kennisgeving, uitgaande van de bevoegde overheid, van het verwijt dat de betrokkene een strafrechtelijke inbreuk heeft begaan. De letterlijke woorden van het Hof luiden als volgt:

60

EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, 41, § 18 juncto 7, § 7. L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.25, 10. 62 EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 19. 63 EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, 41, § 18. 64 De letterlijke woorden van de toenmalige Commissie luiden: “the stage at which the situation of the person concerned has been substantially affected as a result of the suspicion against him” (zie M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 213. 65 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797. Zie ook E. KRINGS, conclusie bij Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1979, I, 158. 66 J. PRADEL en G.J.M CORSTENS, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 284. 61

18

“The official notification given to an individual by the competent authority of an allegation that he has committed a criminal offence.”67 Er moet echter niet noodzakelijk sprake meer zijn van een officiële kennisgeving68 opdat de redelijke termijn een aanvang neemt. Dit komt doordat de materiële kennisgeving dat men verdacht wordt van het plegen van een strafbaar feit voldoende is. Meer bepaald wil dit zeggen dat de inbeschuldigingstelling ook kan blijken uit andere maatregelen dan een officiële kennisgeving. Deze maatregelen moeten dan wel een verdenking impliceren en een belangrijke weerslag hebben op de toestand van de verdachte69! Zo kan de inbeschuldigingstelling bijvoorbeeld blijken uit een niet officiële kennisgeving, of uit het feit dat de verdachte zich aan de hand van de gestelde onderzoeksverrichtingen (bv. een huiszoeking70, een eerste ondervraging als verdachte71, een inbeslagname72, het afleveren van een internationaal aanhoudingsbevel73 of een vrijheidsberoving74) bewust wordt van de inbeschuldigingstelling75. Het vertrekpunt van de redelijke termijn is dus niet de inverdenkingstelling of de dagvaarding, maar het moment dat de verdachte weet dat hij zich tegen een strafrechtelijke aanklacht moet verdedigen76. Men kan dus besluiten dat er geen algemeen precies vertrekpunt van de redelijke termijn is dat voor alle zaken geldt. Integendeel, elke zaak dient afzonderlijk te worden bekeken om na te gaan wat nu het precieze vertrekpunt is dat in aanmerking moet worden genomen voor de beoordeling van de redelijke termijn77. 67

Zie o.m. EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België, ECHR, Ser. A, vol. 35, § 46; EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 73; EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 52; EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 34; EHRM 21 februari 1984, Oztürk t.Duitsland, ECHR, Ser. A, vol.73, § 55; EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland, ECHR, Ser. A, vol. 66, § 24; EHRM 10 juli 1984, Guincho t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 81, §31; EHRM 25 juni 1987, Bagetta t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 119, § 21 en § 31 en EHRM 25 juni 1987, Milasi t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 119, § 15 en § 33. 68 Zoals in België bv. een in formele inverdenkingstelling (art. 61bis Sv.). 69 J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 45. Zie bv. EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t.Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 35, § 46 en EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne, § 70. 70 EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 195-B, § 16 en EHRM 22 juni 2000, Coëme e.a. t. België, ICJ Reports 2000-VII, § 133. 71 EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland, ICJ Reports 1998-III, § 45-46 en EHRM 20 januari 2004, Kangasluoma t. Finland, § 26. 72 EHRM 13 november 2001, Slezevicius t. Litouwen, § 26 en EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland, § 27. 73 EHRM 31 juli 2001, Zannouti t. Frankrijk, § 50. 74 Zie o.a. EHRM 19 oktober 1999, Gelli t. Italië, § 37; EHRM 23 mei 2000, Van Pelt t. Frankrijk, § 33; EHRM 4 juli 2002, Del Federico t. Italië, § 18 en EHRM 29 juli 2004, Cevizovic t. Duitsland, §59. 75 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 10. 76 J. VELU en R. ERGEC, La convention Européenne des Droits de l’Homme, Brussel, Bruylant, 1990, 440; J. PRADEL en G.J.M CORSTENS, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 284 en C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 1999, 284. 77 D. PONCET, La protection de l’accusé par la Convention Européenne des Droits de l’Homme, Genève, Faculté de Droit de Genève, 1977, 68 en M. MELCHIOR, “Le procès équitable dans la jurisprudence de la Cour et de la Commission européenne des droits de l’homme” in J. HENRY, M. CHATEL, M. FRANCHIMONT, R. SCREVENS, F. PIEDBOEUF, A. ALSTEEN, F. CLOSE, J. D’HAENENS, A.-L. FETTWEIS, A. MASSET, P. HENRY, Y. HANNEQUART, M. MELCHIOR, A. JACOBS, A. DE NAUW, M. COLLARD, A. DELVAUX, D. HANREZ, R. LEGROS, M. GANSHOF VAN DER MEERSCH en P. MARTENS (eds.), Les droits de la défense en matière pénale, Luik, Ed. de Jeune Barreau de Liège, 1985, nr. 27, 254.

19

Alles hangt bijgevolg af van de concrete omstandigheden van de zaak. In sommige gevallen kan dat de aanhouding van de verdachte zijn indien daarbij voor het eerst de beschuldigingen ten aanzien van die verdachte werden geformuleerd. Dit werd in aanmerking genomen als vertrekpunt in de reeds vermelde zaak Wemhoff. Het kan echter ook vroeger zijn, bijvoorbeeld bij de aanvang van het gerechtelijk onderzoek zoals in de zaak Neumeister. Het Europees Hof neemt ook het standpunt in dat er van een beschuldiging reeds sprake kan zijn wanneer door de vervolgende instantie een transactievoorstel wordt gedaan teneinde verdere strafrechtelijke vervolgingen te voorkomen. Dit werd onder meer bepaald in de zaak Deweer78. In deze zaak was België betrokken doordat de procureur des Konings van Leuven aan een slager, wegens overtreding van de prijzenwetgeving, een minnelijke schikking had voorgesteld en tegelijkertijd de sluiting van de zaak had bevolen totdat de slager het hem gevraagde bedrag zou hebben betaald. Ook moet nog vermeld worden dat het Europees Hof in een welbepaalde zaak79 besloot dat de redelijke termijn een aanvang had genomen vanaf het ogenblik dat de gerechtelijke autoriteiten de opheffing hadden gevraagd van de parlementaire onschendbaarheid van de beklaagde. 16. Heel belangrijk om niet uit het oog te verliezen is dat bij het bepalen van het aanvangspunt van de redelijke termijn rekening moet worden gehouden met de inwerkingtreding van het EVRM80. Bij later toegetreden landen zal dat namelijk pas gelegen zijn op het ogenblik dat de betrokken staat het individuele klachtrecht heeft aanvaard 81. In dit geval heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wel oog voor de stand van de procedure bij die inwerkingtreding, wat in overweging wordt genomen bij het beantwoorden van de vraag of de redelijke termijn na de inwerkingtreding werd gerespecteerd 82. Daarbij kunnen ook de eventuele voorafgaande procedures in overweging worden genomen83. Bovendien kan het Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn toch rekening houden met een aan de overheid toe te schrijven periode van inactiviteit die zich buiten haar bevoegdheid ratione temporis bevindt84. Een goed voorbeeld hieromtrent is de zaak Zana t. Turkije85.In deze zaak werd rekening gehouden met een periode van inactiviteit tussen 15 december 1987 en 18 april 1989, terwijl Turkije pas vanaf 22 januari 1990 door het EVRM gebonden was86. 17. Het is hier nodig om te wijzen op het feit dat het aanvangspunt van de redelijke termijn verschillend is met het aanvangspunt van de verjaring. De verjaring loopt namelijk in beginsel

78

EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België, ECHR, Ser. A, vol 35. EHRM 19 februari 1991, Frau t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 14. 80 S. VAN DROOGHENBROECK, La Convention européenne des droits de l’homme. Trois années de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme 1999-2001, Brussel, Larcier, 2003, nr. 146, 111. 81 Zie o.a. EHRM 21 december 2000, Wasilewski t. Polen, § 55; EHRM 11 december 2003, Girdauskas t. Litouwen, § 25 en EHRM 8 januari 2004, Panek t. Polen, § 26. 82 Zie o.a. EHRM 7 februari 2002, Binbir t. Turkije, § 24; EHRM 9 april 2002, Erdös t. Hongarije, § 29 en EHRM 13 januari 2005, Camasso t. Kroatië, § 31. 83 EHRM 24 juli 2003, Smirnova t. Rusland, ECHR 2003, 84, § 80. 84 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 11. 85 EHRM 25 november 1997, Zana t. Turkije, ICJ Reports 1997-VII, § 81-82. 86 Zie ook EHRM 13 oktober 2005, Fedorov en Fedorova t. Rusland, § 24. 79

20

van zodra het strafbare feit werd gepleegd87. Dit moment van voltrekking wordt vastgelegd door rekening te houden met de juridische kenmerken van de misdrijven, zoals aflopende, voortdurende en collectieve misdrijven88. Het tijdstip waarop de dader wordt ontmaskerd is ter zake irrelevant. Dat is een zeer duidelijk gevolg van de verschillende invalshoeken die bij de redelijke termijn en de verjaring worden gehanteerd. Zoals eerder reeds vermeld bestaat de verjaring in het algemeen belang en heeft het onder meer tot doel gerechtelijke dwalingen te vermijden, terwijl de redelijke termijn in het belang van de verdachte bestaat door te vermijden dat deze onder nodeloze druk zou komen te staan door een langdurige vervolging89. Daardoor hoeft de redelijke termijn pas een aanvang te nemen wanneer bij die verdachte de bedoelde druk ontstaat. Maar een dergelijk aanvangspunt verhindert natuurlijk niet dat ondertussen bewijzen verdwijnen of vervagen en dat derhalve de kans op gerechtelijke dwaling groter wordt. Zo is het bijvoorbeeld best mogelijk dat de vervolgende instantie jarenlang stilzit en pas dan op het spoor van de verdachte komt. Als die uiteindelijk vervolgd en kort nadien berecht wordt, zal hij zich niet op een overschrijding van de redelijk termijn kunnen beroepen aangezien de redelijke termijn geen aanvang neemt wanneer het strafbare feit werd gepleegd, maar pas wanneer bij de verdachte de druk van een vervolging ontstaat. Maar het is niettemin mogelijk dat de getuigen die hij wenst te laten horen, de precieze omstandigheden van de feiten al lang vergeten zijn. Indien de kwaliteit van het bewijsmateriaal als uitgangspunt geldt, zoals bij de verjaring, dan moet de termijn derhalve wel beginnen te lopen van zodra het strafbare feit werd gepleegd 90. Toch lijkt ook het Europees Hof soms oog te hebben voor het argument van het behoud van kwaliteit van bewijs91. 18. Het is duidelijk dat volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens tegenwoordig de beoordeling van het aanvangspunt van de redelijke termijn zo soepel mogelijk dient te geschieden. De beoordeling moet dus steeds gebeuren in het voordeel van de verdachte 92. Het Europees Hof wijst hierbij elke vorm van formalisme af. Dat het Europees Hof een ruime interpretatie van het aanvangspunt hanteert is logisch, want het ligt volledig in de lijn van de doelstelling van de redelijke termijn. Doordat de doelstelling van de redelijke termijn het vermijden van langdurige onderzoeken is, omdat deze een nodeloze belasting met zich meebrengen voor de verdachte, en die belasting begint zodra de betrokkene gewaarwordt dat de gerechtelijke autoriteiten hem viseren, moet de redelijke termijn wel op dat punt beginnen

87

B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot onder Cass. 20 maart 2000, RW 2000-01, 623-624; M. DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum M. Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 117-134 en J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, randnr. 145, 127. 88 J. D’HAENENS, Belgisch strafprocesrecht, 1980, Gent, Story-Scientia, 130. 89 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 11. 90 Ibid. 91 EHRM 16 november 2004, Massey t. Verenigd Koninkrijk, § 28. 92 Zie de beslissing van de toenmalige Commissie (ECRM) in de zaak X t. Verenigd Koninkrijk van 3 oktober 1979, nr. 8233 t. 78, D.&R., vol. 17, 122.

21

te lopen93. Als de verdachte kennis heeft van het feit dat de gerechtelijke autoriteiten hem op het spoor zijn, dan wordt voor hem immers de dreiging van de strafvervolging reëel94. Een ruime interpretatie van het aanvangspunt van de redelijke termijn zorgt er ook voor dat de gerechtelijke instanties het beginpunt van de redelijke termijn niet kunnen manipuleren. Gaan we namelijk uit van het formeel uitgangspunt, wat betekent dat de redelijke termijn pas een aanvang zou nemen wanneer de verdachte formeel als vermoedelijke dader wordt bestempeld, dan zouden de nationale gerechtelijke instanties het beginpunt van de redelijke termijn kunnen opschuiven door de verdachte pas in een laat processtadium in verdenking te stellen. Hierdoor zouden vertragingen in het vooronderzoek kunnen worden toegedekt 95. Om deze manipulatie van de redelijke termijn te voorkomen, koos het Europees Hof dus voor een ruime interpretatie van het begrip ‘beschuldiging’.

4.2.2. Standpunt Hof van Cassatie 4.2.2.1. Hof van Cassatie volgt Europees Hof voor de Rechten van de Mens… 19. Aanvankelijk volgde het Hof van Cassatie het uiteindelijke standpunt van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Met betrekking tot het vertrekpunt van de redelijke termijn nam het Hof van Cassatie voor het eerst een standpunt in met het arrest van 4 oktober 197896. De feiten waarop het arrest betrekking had, betroffen een op 2 juli 1976 gepleegde overtreding van het Wegverkeersreglement. Op 16 augustus 1976 werd de laatste onderzoeksopdracht uitgevoerd. Op 22 juli 1977, elf maanden en zes dagen later, werd de dagvaarding betekend. Voor het Hof van Cassatie voerde de verdachte een schending aan van artikel 6, lid 1 EVRM, aangezien er tussen de laatste onderzoeksverrichting en de dagvaarding een termijn was verlopen die niet meer redelijk werd geacht. Betreffende het vertrekpunt van de redelijke termijn bepaalde het Hof van Cassatie het volgende: “dat de redelijke termijn slechts dan bij het vooronderzoek ingaat wanneer de betrokkene ten gevolge van dat vooronderzoek verplicht is geweest bepaalde maatregelen te nemen om zich te verdedigen tegen de beschuldigingen die in de zin van het verdrag tegen hem werden ingebracht”. Door deze rechtspraak volgde het Hof van Cassatie de conclusie van procureur-generaal E. Krings, die stelde dat de redelijke termijn pas dan bij het vooronderzoek een aanvang neemt, wanneer de betrokkene door dit vooronderzoek verplicht wordt bepaalde maatregelen te nemen om zijn verweer te organiseren. Bij wijze van voorbeeld vermeldde E. Krings in zijn conclusie de inbeslagneming bij een handelaar waardoor deze geen gebruik meer zou kunnen maken van een belangrijk deel van de boekhouding, of de inbeslagneming van een aanzienlijke hoeveelheid grondstoffen, of nog, een vooronderzoek dat aanleiding zou geven 93

F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797-798 en EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koç t. Turkije, § 24. 94 G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 95 B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot onder Cass. 20 maart 2000, RW 2000-01, 623. 96 Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 64, concl. E. Krings.

22

tot veel commotie waardoor de eer en de faam van de betrokkene ernstig wordt geschaad. Volgens deze stelling kan dus niet onverschillig welk vooronderzoek gelden bij het bepalen van het vertrekpunt van de redelijke termijn. Het vooronderzoek moet van die aard zijn dat diegene die er het voorwerp van is, genoodzaakt wordt zich tegen de beschuldiging te verweren. Uit deze rechtspraak kon dus besloten worden dat de redelijke termijn een aanvang neemt op de dag waarop de betrokkene in beschuldiging werd gesteld wegens het plegen van een strafbaar feit of wanneer hij wegens enige daad van opsporings- of vooronderzoek onder de dreiging van een strafvervolging leeft en dit een ernstige weerslag heeft op zijn persoonlijke toestand, met name omdat hij verplicht is geweest bepaalde maatregelen te nemen om zich te verdedigen tegen de beschuldigingen die in de zin van het verdrag tegen hem werden ingebracht97. Dat wordt door de rechtspraak in elke zaak uiteraard vertaald in een ander aanvangspunt. Zo werd bijvoorbeeld in verschillende zaken bepaald dat de redelijke termijn een aanvang nam bij de aanhouding van de verdachte98, een inbeslagname99, de ondervraging van een verdachte100, bij een huiszoeking gepaard gaande met een ondervraging101, de kennisgeving van het openen van een onderzoek, het aanvatten van een experte-onderzoek op of bij de verdachte en het geven van enige publiciteit aan de zaak (gaande van fameuze lekken tot persconferenties)102. De rechtspraak gaat dus na of een verdachte van de opsporings- of dwangmaatregel op de hoogte is en of hij hieruit kan afleiden dat er tegen hem een strafrechtelijk onderzoek loopt103. 20. Een speciaal geval waar kort moet over uitgeweid worden bevindt zich in het sociaal strafrecht. In een arrest van het Hof van Cassatie van 20 maart 2000 kwam de vraag aan bod of een proces-verbaal van vaststelling, opgemaakt door een sociaal inspecteur, het beginpunt van de redelijke termijn kan vormen. Het Hof van Cassatie besliste hier dat dit niet mogelijk was. Het Hof nam een zeer strenge houding aan door te stellen dat processen-verbaal van sociale inspecteurs nooit als inverdenkingstelling mogen worden beschouwd, zelfs als de inspecteur de bedoeling heeft de strafvervolging op gang te brengen. Volgens het Hof van Cassatie zijn processen-verbaal alleen maar bestemd om overtredingen van sociale strafwetten vast te stellen en hebben zij niet het effect dat de betrokkene genoodzaakt is een verweer op te

97

Cass. 19 september 1989, Arr.Cass. 1989-90, 80, RW 1989-90, 777, noot A. VANDEPLAS; Cass. 29 oktober 1991, RW 1991-92, 712; Cass. 21 november 1995, Rev.dr pén. 1996,970 en Cass. 20 maart 2000, Arr. Cass. 2000, 191. 98 P. LEMMENS, “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op bepaalde aspecten van de strafprocedure in België”, RW 1988-89, nr.31, 804, voetnoot 116, die verwijst naar Antwerpen 27 mei 1986. 99 Antwerpen 4 november 1978, onuitg.: “…overwegende dat, alhoewel voormeld voorschrift betrekking heeft op het verdedigingsrecht van het vonnisgeschrift, ten deze, de aanvang van de in aanmerking te nemen termijn bepaald wordt op 10 oktober 1979, tijdstip waarop 37 verschillende soorten voorwerpen werden in beslag genomen”. 100 Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513 en Corr. Gent 18 september 1987, Vl.T.Gez. 1987-88, 340. 101 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6 lid 1 van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het Hof van Beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1984-85, 386, die verwijst naar Corr. Kortrijk 30 mei 1986. 102 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 797. 103 S. DE GREEF, “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21 november 1995) in K. RIMANQUE et al. (eds.) Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu, 1996, 421.

23

bouwen104. Er is dan slechts sprake van een ‘beschuldiging’ wanneer het parket de zaak bij het strafgerecht aanhangig maakt of overdraagt aan de administratie. Deze visie, waarbij het proces-verbaal wordt herleid tot een eenvoudige ‘inlichting’, is echter nauwelijks verenigbaar met de criteria die het Europees Hof voor de Rechten van de Mens verbindt aan het beginpunt van de redelijke termijn. Door deze visie van het Hof van Cassatie is niet langer het ogenblik waarop de verdachte weet dat hij zich moet verdedigen bepalend, maar een formele beslissing van het parket om de redelijke termijn te doen aanvangen 105. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze visie van het Hof van Cassatie veelvuldig is bekritiseerd door de Belgische rechtsleer106. Dit komt omdat voor de toepassing van artikel 6 EVRM het weinig tot niets uitmaakt of de zaak voor de strafrechter komt dan wel of de verdachte een administratieve sanctie riskeert. De verdachte die een dergelijk proces-verbaal krijgt, riskeert een strafrechtelijke of een administratiefrechtelijke sanctie. Dat het verschil tussen beide weinig uitmaakt, komt omdat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens autonome criteria107 hanteert om uit te maken of een administratieve boete een ‘straf’ uitmaakt in de zin van artikel 6 EVRM. Deze criteria zijn onder meer de draagwijdte van de norm, de ernst van de sanctie en het doel dat met de sanctie wordt beoogd 108. Hierdoor moeten de administratieve boetes uit het sociaal strafrecht als straf worden beschouwd, omdat zij vooral een leedtoevoegend karakter hebben, vrij hoog kunnen oplopen en een ruime groep van personen (alle werkgevers) het voorwerp uitmaakt van deze sancties109. De beslissing van het parket om een administratieve procedure te starten, wil dus niet zeggen dat de betrokkene alle waarborgen van artikel 6 EVRM verliest. Bovendien is dit ook de visie van het Grondwettelijk Hof110. Dit Hof bepaalt dat wanneer een persoon wegens eenzelfde feit kan worden veroordeeld tot een strafrechtelijke of een administratiefrechtelijke boete, ongeacht bij welk rechtscollege de zaak aanhangig is gemaakt, er op dezelfde manier dient te worden nagegaan wat het aanvangspunt van de redelijke termijn is111. We kunnen dus hieruit concluderen dat, desondanks het bovenvermelde standpunt van het Hof van Cassatie, een proces-verbaal opgemaakt door een sociaal inspecteur ook de redelijke termijn een aanvang doet nemen.

104

B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, RW 2000-01, 624. Ibid. 106 Ibid., 623-625. 107 Zie over de autonome interpretatie van de verdragsbepaling van het EVRM A. DEN HARTOG, Artikel 6 EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992, 38. 108 EHRM 21 februari 1984, Öztürk t. Duitsland, ECHR, Ser. A; EHRM 24 februari 1994, Bendenoun t. Frankrijk, ECHR, Ser. A; EHRM 24 september 1997, Garyfallou t. Griekenland, ICJ Reports 1997-V, § 32-35; EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland, ICJ Reports, 1998-III, § 4. Over deze criteria zie A. DEN HARTOG, Artikel 6 EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992, 23-41; F. DERUYCK, “De fiscaal-administratieve sancties in het licht van art. 6 EVRM” in M. ROZIE (ed.), Fiscaal strafrecht en strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1996, 23-43 en M. MAUS, “Kanttekeningen rond de fiscaal-administratieve sancties en de fiscale geschillenprocedure”, TFR 1999, 332-361. 109 B. DE SMET, “Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, RW 2000-01, 624 en D. CUYPERS, “Administratieve geldboeten in sociaal recht” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1997, losbl., 6-7. 110 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 17. 111 GwH 15 september 2004, nr. 148/2004, BS 19 oktober 2004, JLMB. 2004, 1768, noot J. DEMARCHE en JT 2004, 890, noot F. KUTY. 105

24

4.2.2.2. …en wijkt af van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens 21. Merkwaardig genoeg nam de rechtspraak van het Hof van Cassatie betreffende de aanvang van de redelijke termijn een vreemde wending. Meer specifiek heeft het Hof van Cassatie betreffende een voortgezet of voortdurend misdrijf door de jaren heen een andere visie aangenomen met betrekking tot de aanvang van de redelijke termijn. Oorspronkelijk werd door het Hof van Cassatie gezegd dat de beslissing volgens welke bepaalde handelingen een voortdurend of voortgezet misdrijf opleveren, “de redelijke termijn onaangeroerd laat”112. Met dit standpunt werd door het Hof van Cassatie getrouw de visie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gevolgd. Enkele jaren later echter volgde er hieromtrent een eerste verontrustend arrest van het Hof van Cassatie113. In dit arrest werd namelijk bepaald dat de redelijke termijn niet kan beginnen lopen vóór de datum van het laatste feit. Hierbij werd door een arrest van de Franstalige afdeling van het Hof van Cassatie nog aan toegevoegd dat de redelijke termijn niet kan beginnen te lopen vóór de datum van het laatste feit van een reeks die een voortgezet misdrijf uitmaakt114. De Nederlandstalige afdeling van het Hof van Cassatie sloot zich met het arrest van 21 maart 2006 aan bij deze zienswijze van de Franstalige afdeling115. Met het arrest van 21 maart 2006 is de uniformiteit tussen de rechtspraak van het Hof van Cassatie en de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens definitief zoek. De stelling van het Hof van Cassatie dat de redelijke termijn pas een aanvang zou kunnen nemen nadat het laatste feit van een reeks die een voortgezet misdrijf uitmaakt is gepleegd, is immers niet verzoenbaar met zowel de visie van het Europees Hof als met de doelstelling van de redelijke termijn. Dit is bovendien ook zo voor de meer algemene regel dat de redelijke termijn niet kan beginnen lopen vóór de datum van het laatste feit, zoals bepaald door het Hof van Cassatie in het arrest van 21 november 1995116. Eerst en vooral valt de visie van het Hof van Cassatie maar moeilijk te rijmen met de doelstelling van de redelijke termijn. Het is namelijk volkomen onlogisch waarom de redelijke termijn, net zoals de verjaring, pas een aanvang zou kunnen nemen bij het plegen van het laatste feit, of waarom de aanvang van de redelijke termijn zou moeten worden uitgesteld als er sprake is van een voortgezet misdrijf. Zoals eerder besproken, is het doel van de redelijke termijn om een nodeloze belasting voor de verdachte te vermijden door het aanslepen van een strafrechtelijke procedure. De verdachte die op de hoogte is van een tegen hem lopende strafvervolging, ook al pleegt hij nog nieuwe feiten, heeft altijd recht op een

112

Cass. 30 december 1985, JTT 1987, 18. Cass. 21 november 1995, Arr.Cass. 1995, 1025, Jb.Mens. 1995-96, 415, noot S. DE GREEF en Rev.dr.pén. 1996, 970. 114 Cass. 17 mei 2000, Arr.Cass. 2000, 930 en Rev.dr.pén. 2002, 577, noot F. KUTY. 115 Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N. 116 MEESE, J., “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 321. 113

25

behandeling van die strafvordering binnen een redelijke termijn. Dit is bovendien geen gewoon recht voor de verdachte, maar een fundamenteel recht117. Wel kan er met de houding van de verdachte, die de zaak door het plegen van nieuwe feiten waarschijnlijk complexer maakt, eventueel rekening gehouden worden bij de beoordeling van het al dan niet redelijk karakter van de termijn in kwestie118. Uitgezonderd deze mogelijkheid, is het duidelijk in tegenspraak met de visie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om de aanvang van de redelijke termijn altijd, en dus zonder enige beoordeling in concreto, uit te sluiten door de enkele reden dat nog een nieuw misdrijf werd gepleegd. Het Europees Hof heeft namelijk nooit bepaald dat enkel de inbeschuldigingstelling voor het laatste feit de redelijke termijn kan doen beginnen lopen. Bovendien werd er door het Europees Hof nooit of te nimmer een onderscheid gemaakt naar gelang er al dan niet sprake is van eenheid van opzet119. 22. Aan de hand van twee arresten van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens kan duidelijk aangetoond worden dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie indruist tegen de jurisprudentie van het Europees Hof. Het betreft hier de zaak Eckle, één van de basisarresten van de redelijke termijn, en de zaak Coëme tegen België. In de zaak Eckle werden door de verdachte en zijn echtgenote nog meerdere feiten gepleegd gedurende het onderzoek. De verdachte en zijn echtgenote waren op dat moment wel reeds op de hoogte van het feit dat er tegen hen een onderzoek lopende was. De duur van dit onderzoek bedroeg meer dan zeventien jaar. Om deze lange periode van onderzoek te doen aanvaarden, vroeg de Duitse regering aan het Europees Hof voor de Rechten van de Mens om bij de beoordeling van de aanvang van de redelijke termijn met die nieuwe feiten rekening te houden. Echter blijkt uit het arrest van het Europees Hof overduidelijk dat het plegen van nieuwe feiten geen invloed kan hebben op de bepaling van de aanvang van de redelijke termijn120. De zaak Coëme tegen België is ook een goed voorbeeld van de tegenstelling tussen de rechtspraak van het Hof van Cassatie en de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. In deze zaak besliste het Hof van Cassatie dat er sprake was van een voortgezet misdrijf121. Desondanks deze beslissing van het Hof van Cassatie werd door het Europees Hof bij de beoordeling van de aanvang van de redelijke termijn de datum in aanmerking genomen van de eerste inbeschuldigingstelling in de zin van artikel 6 EVRM. Hierbij werd nog eens bepaald dat de redelijke termijn een aanvang neemt “dès l’instant où une personne se trouve accusée”122. De redelijke termijn begint dus te lopen van zodra een persoon beschuldigd wordt.

117

Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, noot W. MAHIEU, T.Strafr. 2000, 502, noot J. ROZIE en JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. Zie ook Cass. 6 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 220 en Verkeersrecht 2001, 239. 118 Zie infra randr. 40. 119 F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”, Rev.dr pén. 2002, 584. 120 EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 74, § 79 en § 81. 121 Cass. 5 april 1996, Arr.Cass. 1996, 247, Jb.Mens. 1995-96, 429, Rev.dr.pén. 1996, 634 en JT 1996, 411. 122 EHRM 22 juni 2000, Coëme e.a. t. België, ICJ Reports 2000-VII, § 57 en § 133.

26

23. Hieruit kan men concluderen dat enkel wanneer de eerste inbeschuldigingstelling in de zin van artikel 6 EVRM die in een welbepaalde zaak in kwestie plaatsvindt, een inbeschuldigingstelling is die betrekking heeft op het laatste feit van het voortgezet misdrijf, het Europees Hof tot hetzelfde resultaat zou komen als het Hof van Cassatie123. Het is belangrijk om de nadruk te leggen op het feit dat enkel in dit geval het Europees Hof tot hetzelfde resultaat zou komen als het Hof van Cassatie, want er is geen enkele reden om met een inbeschuldigingstelling die betrekking heeft op eerdere feiten die het laatste feit voorafgaat geen rekening te houden bij de beoordeling van de aanvang van de redelijke termijn. Het enkele gegeven dat een verdachte meerdere feiten heeft gepleegd die samen een voortgezet misdrijf uitmaken, is dan ook helemaal geen reden om af te wijken van de vaste rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Niet enkel bij voortgezette misdrijven, maar ook bij voortdurende misdrijven bepaalt het Europees Hof dat niet moet worden gewacht tot de delictuele toestand een einde neemt vooraleer de redelijke termijn begint te lopen124. 24. Dat het logisch is dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens betreffende de aanvang van de redelijke termijn een ruime interpretatie hanteert, is reeds eerder uitgelegd125. Daartegenover is de visie van het Hof van Cassatie hoogst artificieel te noemen. Zo is het maar al te vreemd dat in de visie van het Hof van Cassatie rekening moet worden gehouden met het feit of het strafbaar feit al dan niet bewezen is verklaard. Een feit dat niet bewezen wordt verklaard, kan namelijk geen deel uitmaken van een voortdurend misdrijf, terwijl uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens duidelijk blijkt dat het van geen enkel belang is of de inbeschuldigingstelling die aanleiding heeft gegeven tot de aanvang van de redelijke termijn, betrekking had op een achteraf bewezen verklaard feit126. Nog een belangrijke reden om te concluderen dat het standpunt van het Hof van Cassatie onlogisch en artificieel is, kan gevonden worden in het feit dat deze visie zal leiden tot de uitholling van de redelijke termijn. Dit komt doordat de rechtspraak, meestal met de bedoeling de verjaring van de strafvordering te vermijden, het begrip ‘voortgezet misdrijf’ zeer soepel interpreteert. Hierdoor kunnen in de visie van het Hof van Cassatie belangrijke periodes van stilstand post factum worden toegedekt door de loutere vaststelling dat het onderzochte misdrijf feitelijk een voortgezet misdrijf uitmaakt127. Dit is echter niet van aard om de gerechtelijke autoriteiten te bevrijden van de verplichting om niet nodeloos te talmen bij het strafrechtelijk onderzoek. Bovendien is dit ook geen reden om de verdachte die reeds weet dat een strafvervolging werd ingesteld, elk recht op een behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn te ontnemen zolang het laatste feit van het voortgezet misdrijf niet werd gepleegd.

123

F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”, Rev.dr.pén. 2002, 584-586. 124 EHRM 31 mei 2001, Metzger t. Duitsland, § 32. 125 Zie supra randr. 18. 126 EHRM 26 september 2000, Guisset t. Frankrijk, ICJ Reports 2000-IX, § 79. 127 J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 322.

27

25. Deze visie van het Hof van Cassatie is zeer verontrustend omdat dit een grote analogie vertoont met de verjaring van de strafvordering. Oorspronkelijk werd de redelijke termijn gehanteerd als tegengewicht voor het almaar verlengen van de verjaring van de strafvordering. Door deze verlenging heeft de rechtspraak het verkrijgen van de verjaring uiteraard bemoeilijkt. De rechtspraak werd hierin overigens gesteund door de wetgever. Om dit te compenseren was er de redelijke termijn die nog altijd een zekere waarborg bood dat de zaak niet te lang zou aanslepen. Door ook het bekomen van een overschrijding van de redelijke termijn te bemoeilijken werd de verdachte in ons rechtssysteem in de steek gelaten128. De poging van het Hof van Cassatie om de redelijke termijn uit te hollen is zeer opvallend, gezien de problematiek van de overschrijding van de redelijke termijn heden ten dage heel wat meer lijkt te spelen dan vroeger het geval was. De steeds toenemende problematiek van aanslepende berechting heeft dus geleid tot soepelheid van het systeem dat tot stand kwam om die problematiek juist te vermijden, en dit geldt zowel voor de redelijke termijn als voor de verjaring van de strafvordering129. Het valt ten zeerste te betreuren dat het Hof van Cassatie hier heeft gekozen voor de makkelijkste oplossing. In plaats van de problematiek van de aanslepende berechting op een goede manier aan te pakken door de verdachte te beschermen met ruime waarborgen, heeft het Hof van Cassatie gekozen om deze problematiek juist uit de weg te gaan door de waarborgen van de verdachte te verminderen.

4.2.3. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens schuift de visie van het Hof van Cassatie opzij 26. Doordat de visies, en de daaruit komende gevolgen, van het Hof van Cassatie en het Europees Hof voor de Rechten van de Mens betreffende de aanvang van de redelijke termijn niet alleen zo ver uit elkaar lagen, maar ook elkaar tegenspraken, was het logisch dat het vroeg of laat tot een conflict zou komen. Er kwam dan ook meermaals kritiek op het standpunt van het Hof van Cassatie vanwege de Belgische rechtsleer130. Er werd vroeger ook al eens gepleit voor een interpretatie van het EVRM die conform is aan de interpretatie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens131. Er werd dan ook geopperd om dergelijk pleidooi nogmaals te herhalen, maar dit is niet gebeurd. Uiteindelijk heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens het pleit dan zelf beslecht met het arrest Declerck t. België132. Sinds dit arrest is het duidelijk dat de visie van het Hof van Cassatie betreffende de aanvang van de redelijke termijn geen genade kan vinden bij het 128

F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”, Rev.dr.pén. 2002, 589. 129 J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 323. 130 Zie o.a. F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”, Rev.dr.pén. 2002, 589 en J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 318-323. 131 Cass. 29 mei 1985, Pas. 1985, I, 1220, concl. J.M. PIRET. 132 EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, NJW 2007, 841, noot N. PEETERS, JT 2007, 741, noot F. KUTY en T.Strafr. 2007, 418.

28

Europees Hof. Het belangrijke gevolg hiervan is dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie hieromtrent opzij moet geschoven worden door onze nationale rechtbanken en hoven, omdat de rechtspraak van het Hof van Cassatie geen enkele invloed mag hebben op de vaststaande rechtspraak van het Europees Hof133. Dat met deze rechtspraak van het Hof van Cassatie geen rekening mag worden gehouden, werd ook al voor dit arrest door de Belgische rechtsleer meermaals gesuggereerd134, zodat deze afwijzing van de visie van het Hof van Cassatie verre van een verrassing was135. In het arrest Declerck t. België besteedde het Europees Hof slechts één enkel zinnetje aan voornoemd cassatiearrest, maar is desondanks erg duidelijk: “l’arrêt de la Cour de cassation belge du 21 mars 2006 est sans incidence sur la jurisprudence bien établie de la Cour”136. Dat het standpunt van het Hof van Cassatie gedoemd was om opzij geschoven te worden door het Europees Hof, kan mede verklaard worden door het feit dat het Europees Hof vrij gevoelig is voor de correcte toepassing van haar rechtspraak in de verschillende lidstaten137. Het Europees Hof wees hierop in een arrest van 29 maart 2006138: “the domestic courts must be able, under domestic law, to apply the European case-law directly and their knowledge of this case-law has to be facilitated by the State in question”139. Ook vaardigde het Comité van Ministers op 18 december 2002 een aanbeveling uit waarin erg precieze richtlijnen zijn opgenomen die als doel hebben de kenbaarheid van het EVRM en de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens te verzekeren en daar waar nodig te verbeteren140.

133

J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 45. 134 J. MEESE, “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 323, voetnoot 59. 135 Zie hierover F. KUTY, “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention: un désaveu prévisible”, noot onder EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, JT 2007, 743-744. 136 EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, § 51. 137 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 16. 138 EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië. 139 EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië, § 125. 140 Recommendation Rec (2002) 13 of the Committee of Ministers to member states on the publication and dissemination in the member states of the text of the European Convention on Human Rights and of the case-law of the European Court of Human Rights.

29

4.3. Eindpunt van de redelijke termijn 4.3.1. Algemeen 27. Wat velen op het eerste zicht ten onrechte zouden kunnen denken, is dat de redelijke termijn eindigt bij het inleiden van de zaak voor het vonnisgerecht141 of bij de betekening van de dagvaarding142. Dit is echter niet zo, omdat de druk die op de verdachte rust hiermee geen einde neemt. Er bestaat op dat moment wel geen twijfel meer omtrent de vraag of de strafvervolging er komt, maar er is nog steeds twijfel omtrent de eventueel op te leggen straf en de omvang van deze straf143. Het eindpunt van de redelijke termijn is een logische uitloper van de doelstelling van de redelijke termijn. Zoals geweten bestaat deze doelstelling erin om een zo spoedig mogelijke berechting van de zaak te bekomen om zo een nodeloze belasting voor de verdachte, ten gevolge van de onzekerheid die een strafzaak met zich meebrengt, te vermijden. Het is ook maar logisch dat het eindpunt van de redelijke termijn pas dan bereikt is als aan deze onzekerheid omtrent de rechtspositie van de verdachte door de rechter een einde wordt gemaakt144. Dat ogenblik is er pas wanneer de eindbeslissing over de grond van de zaak definitief is145. Deze eindbeslissing kan bestaan uit een veroordeling, een vrijspraak of een ontslag van rechtsvervolging146. De eindbeslissing is bovendien pas definitief indien er geen mogelijkheid meer is voor hoger beroep147, voor een voorziening in cassatie148 of een

141

F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 386. 143 G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 445. 144 P. VAN DIJK en G.J.H. VAN HOOF, De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1982, 296. 145 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. 146 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12. 147 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12 en F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. In de zaak Wemhoff verduidelijkte het Europees Hof voor de Rechten van de Mens dat de redelijke termijn “lasts at least until acquittal or conviction, even if this decision is reached on appeal. There is furthermore no reason why the protection given to the persons concerned against the delays on the part of trial courts should end at the feared.” (EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 18). In de zaak Neumeister werd nog gepreciseerd dat de dies ad quem “may be a decision given by an appeal court when such a court pronounces upon the merits of a charge” (EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, § 19). In de zaak Eckle luidde het: “in the event of conviction, there is no ‘determination of any criminal charge’ within the meaning of Article 6 par. 1, as lang as the sentence is not definitely fixed” (EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 7). 148 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr.33, 12 en F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 798. Zie voormeld advies van advocaat-generaal Krings, Pas., 1979, I, 159; “…en y comprenant le pourvoi en cassation et en expliquant que le pourvoi avoir pour conséquence une modification de la décision sur le fond, par le juge de revoi, bien entendu”. Zie o.a. EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, 142

30

voorziening voor een ander hooggerechtshof149 of grondwettelijk hof150. Enkele voorbeelden van een desbetreffend hooggerechtshof zijn de Supreme Courts of Justice in Oostenrijk151 of Portugal152, het Bundesgerichtshof in Duitsland153, de House of Lords in het Verenigd Koninkrijk154, of de Federal Court in Zwitserland155. Het is zeer belangrijk om te weten dat elk van de hierboven vermelde procedures in de redelijke termijn inbegrepen zijn156, onverschillend of er al dan niet een cassatiemiddel wordt aanvaard157, net zoals de termijn om hoger beroep of cassatieberoep in te stellen wanneer dat niet gebeurd is158. Bovendien gebeurt de toetsing van de zaak door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens niet enkel met betrekking tot de gehele procesduur, maar ook met betrekking tot de duur van de procedure bij en tussen de afzonderlijke instanties159. Dit betekent dat zowel gekeken wordt naar het tijdsverloop tussen de aanvang van de termijn en procedure in eerste aanleg, tussen eerste en tweede aanleg, tussen tweede aanleg en cassatie, en naar de termijnen die na cassatie nog kunnen verlopen, als naar de totaal verlopen tijd tussen begin- en eindpunt van de redelijke termijn160. Voor wat betreft het eindpunt van de redelijke termijn is de inhoud van de beslissing niet van belang161. Het Europees Hof voor de Rechtens van de Mens heeft zelfs meermaals aanvaard dat de redelijke termijn pas een einde nam wanneer de raadsman van de beklaagde een schriftelijke kopie van het vonnis of arrest kreeg162. Bovendien bepaalde het Europees Hof dat wanneer er geen eindbeslissing komt, maar de strafvordering op een andere wijze eindigt, de termijn op dat ogenblik eindigt 163. Twee voorbeelden waarbij dit het geval kan zijn betreffen een beslissing van het openbaar

ECHR, Ser. A, vol. 51, § 76; EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 54 en EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 36. 149 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 17. 150 Ibid., 18. 151 EHRM 23 april 1987, Lechner en Hess t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 118, § 36 en EHRM 28 maart 1990, B. t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 175, § 48. 152 EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 189, § 69. 153 EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 18. 154 EHRM 8 juli 1987, H. t. Verenigd Koninkrijk, ECHR, Ser. A, vol. 120, § 70. 155 EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland, ECHR, Ser. A, vol. 66, § 23. 156 EHRM 9 juni 1998, Twalib t. Griekenland, ICJ Reports 1998-IV, § 46 en EHRM 26 oktober 2000, Kudla t. Polen, ICJ Reports 2000-XI, § 122. 157 EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België, ECHR, Ser. A, vol. 235-D, § 35 en EHRM 10 februari 1995, Alenet de Ribemont t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 308, § 44. 158 EHRM 15 oktober 1999, Humen t. Polen, ECHR 1999, 4, § 43 en § 58. 159 L. DECLERCQ , “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., nr. 32, 12 en M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 215. 160 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20 en en G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 447. 161 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 126, 444. 162 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18. Zie bv. EHRM 29 augustus 1997, Worm t. Oostenrijk, ICJ Reports, 1997-V, § 33 en EHRM 2 oktober 2003, Hennig t. Oostenrijk, § 32. 163 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18 en MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316.

31

ministerie om de vervolging stop te zetten164 en een beslissing tot buitenvervolgingstelling165. Het is doorslaggevend dat aan de onzekerheid waarin de verdachte ten aanzien van de strafvervolging zich bevond een einde is gekomen, ook al bestaat er nog een theoretische kans op een heropening van de strafprocedure166. Dit wil zeggen dat indien een beslissing tussenkomt om de vervolging stop te zetten, er geen automatisch einde is van de termijn, aangezien die beslissing eerst ter kennis moet worden gebracht aan de betrokkene167. Evenwel valt de ‘executiefase’, dit is de tijd die verloopt tussen de eindbeslissing en de tenuitvoerlegging van de straf, buiten het bereik van de redelijke termijn168. Beslissingen betreffende de fase van de uitvoering worden genomen door de strafuitvoeringsrechtbank, een volwaardige rechtbank die deel uitmaakt van de rechtbank van eerste aanleg. De reden waarom de executiefase geen deel uitmaakt van de redelijke termijn is simpel. Dit is zo omdat de strafuitvoeringsrechtbank geen uitspraak doet over de gegrondheid van de tegen de burger ingestelde strafvordering waardoor artikel 6 EVRM en artikel 14 IVBPR niet van toepassing zijn op de rechtspleging voor de strafuitvoeringsrechtbank169. Bijgevolg heeft de overschrijding van de redelijke termijn zoals vermeld in artikel 6, lid 1 EVRM geen betrekking op de beslissingen van de strafuitvoeringsrechtbank170.

4.3.2. Eindpunt bij heropening van de strafprocedure 28. Een speciaal geval dat relevant is voor het intreden van het eindpunt van de redelijke termijn komen we tegen bij de heropening van de strafprocedure. In dit geval is het eindpunt van de redelijke termijn al eens bereikt bij de eerste eindbeslissing, maar wordt de procedure later opnieuw heropend. De vraag stelt zich dan ook of men enkel rekening moet houden met het eerste eindpunt voor de berekening van de duur van de redelijke termijn of moet men de duur van de heropende procedure bij de duur van de eerste procedure bijtellen en bijgevolg de tweede eindbeslissing als eindpunt beschouwen. Het antwoord hierop is verschillend naargelang de strafprocedure is heropend naar intern Belgisch recht of dat de strafprocedure is heropend door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. 29. In ons Belgisch rechtsstelsel kan een strafprocedure na een buitenvervolgingstelling worden heropend op grond van nieuwe bezwaren. In dit geval telt het Europees Hof de tijd die

164

EHRM 23 oktober 2003, S.H.K. t. Bulgarije, § 27. EHRM 19 februari 1991, Maj t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196, § 12. 166 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18-19 en J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 18 en MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 317. Zie EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland, § 26. 167 EHRM 2 maart 2006, Nakhmanovich t. Rusland, § 88-94, onuitg. 168 J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nrs. 367-368, 356-358 en M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 215. 169 Cass. 10 oktober 2007, P.07.1362.F; Cass. 6 november 2007, P.07.1463.N en Cass. 20 januari 2009, P.08.1932.N. 170 Y. VAN DEN BERGE, De uitvoering van vrijheidsstraffen, Gent, Larcier, 2009, 23-24. 165

32

de oorspronkelijke procedure in beslag nam op bij de tijd die de heropende procedure heeft gekost171. Hier ligt het eindpunt dus bij de eindbeslissing van de heropende procedure. 30. Anders is de situatie indien de strafprocedure wordt heropend door een veroordelend arrest van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De mogelijkheid tot heropening van de strafprocedure na een veroordelend arrest door het Europees Hof werd ingevoerd in 2007172. Hierdoor kan de vaststelling dat er sprake is geweest van een ernstige schending van het EVRM leiden tot een nieuw proces173. Wat precies het gevolg is van een heropening van een strafprocedure door het Europees Hof werd door het Hof van Cassatie bepaald in een arrest van 13 april 2010174. Op te merken valt dat een zaak na een veroordelend arrest door het Europees Hof heropend wordt nog niet zo vaak voorkomt, maar dat men over het algemeen verwacht dat het aantal heropeningen zal toenemen, in het bijzonder naar aanleiding van de rechtspraak van het Europees Hof inzake het recht op bijstand van een advocaat bij het verhoor. Omdat een procedure voor het Europees Hof meestal redelijk wat tijd in beslag neemt, is het logisch dat bij een gebeurlijk nieuw proces geoordeeld zal moeten worden over vrij oude feiten. Het viel dan ook te verwachten dat de overschrijding van de redelijke termijn in een heropende zaak zou worden opgeworpen175. Dit gebeurde dan ook in de zaak Göktepe176, die het einde betekende van de leer van de automatische toerekening van de objectieve verzwarende omstandigheden177. Göktepe werd elf jaar na de eerste veroordeling opnieuw door het hof van assisen schuldig bevonden wegens deelneming als (mede)dader aan diefstal met middel van geweld of bedreiging, zonder oogmerk om het slachtoffer te doden, maar met de dood tot gevolg178 en werd hij bijgevolg andermaal veroordeeld tot dertig jaar opsluiting179. In het kader van die tweede procedure voor het hof van assisen was opgeworpen dat de redelijke termijn ondertussen was overschreden. Het hof van assisen besliste echter dat er geen sprake was van een overschrijding van de redelijke termijn, waarna de veroordeelde een voorziening in cassatie instelde. Het Europees Hof veroordeelde België in de zaak Göktepe omdat het recht op een eerlijk proces werd geschonden in de voorheen gevoerde procedure omdat het hof van assisen aan de beschuldigden weigerde de vragen te individualiseren betreffende de verzwarende omstandigheid van doodslag, gepleegd om diefstal te vergemakkelijken. De duur van de procedure voor het Europees Hof, namelijk zes jaar, gaf aanleiding tot een klacht over schending van het recht op een eerlijk proces binnen 171

EHRM 30 november 2004, Klyakhin t. Rusland, § 90-91. Zie art. 442bis e.v. Sv., ingevoerd bij wet van 1 april 2007 (BS 9 mei 2007). 173 MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315. 174 Cass. 13 april 2010, NC 2010, 235-244, concl. eerste Adv. Gen. M. DE SWAEF, NJW 2010, 588, noot A. VANDERHAEGHEN en T.Strafr. 2010, noot D. VAN DER KELEN. 175 J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315. 176 EHRM 2 juni 2005, Göktepe t. België, T.Strafr. 2006, 78, noot P. HERBOTS, NJW 2006, 28, RABG 2005, 1465, noot D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, Rev.dr.pén. 2005, 1247, noot M. NEVE, JLMB 2005, 1556 en RCJB 2008, 206, noot F. KUTY. 177 D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, “De objectieve verzwarende omstandigheden: het definitieve einde van een tijdperk?” (noot onder Cass. 17 juni 2008), RABG 2009, 14-28. 178 Zie art. 468 en art. 474 Sw. 179 Zie hierover D. VAN DER KELEN en L. GYSELAERS, “Göktepe bis met een vleugje Taxquet”, noot onder assisen West-Vlaanderen 26 november 2009, RABG 2010, 445-453 en D. VAN DER KELEN, “Europees Hof zelf verantwoordelijk voor overschrijding redelijke termijn! Men maakt regels voor anderen en uitzonderingen voor zichzelf”, T.Strafr. 2010, 213. 172

33

een redelijke termijn. In het arrest van 13 april 2010 bepaalde het Hof van Cassatie dat de Belgische staat, met inbegrip van de nationale gerechtelijke instanties, niet verantwoordelijk is voor het toezicht op de redelijkheid van de duur van de rechtspleging voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Het Hof van Cassatie stelde het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor zijn eigen verantwoordelijkheid180. Het Hof van Cassatie preciseerde dit standpunt met de vaststelling dat de nationale gerechtelijke instanties niet beschikken over mogelijkheden om de vertraging die door de procedure voor het Europees Hof wordt opgelopen, te vermijden of te beperken, zodat er bij de beoordeling van de redelijke termijn dan ook geen rekening moet worden gehouden met de duur van de procedure voor het Europees Hof. Het eindpunt van de redelijke termijn is dan ook de eindbeslissing van de Belgische rechter. Het Hof van Cassatie bepaalde in dit arrest wel nog een hypothese waarin het eindpunt van de redelijke termijn wel gelegd zou worden bij de eindbeslissing van de tweede procedure, omdat de nationale gerechtelijke instanties zelf verantwoordelijk zouden zijn voor de vertraging. Meer bepaald zou dit het geval zijn indien de nationale gerechtelijke instanties zelf een prejudiciële vraag aan een internationaal gerechtshof stellen die niet dienend is voor de oplossing van het geschil. Dit was in de zaak Göktepe echter helemaal niet aan de orde. Advocaat-generaal Marc De Swaef koppelt in zijn conclusie het vraagstuk van de redelijke termijn na een heropening van de strafprocedure aan het feit dat de strafvordering was uitgeput nadat de eerste veroordeling door het hof van assisen definitief was geworden ingevolge de afwijzing van het eerste cassatieberoep op 16 februari 1999 en er dus ook geen sprake was van een lopende verjaring van de strafvordering181. Die strafvordering herleefde pas met de beslissing tot heropening op 17 juni 2008, waarna ook de verjaring van de strafvordering opnieuw een aanvang nam182. Dat het eindpunt van de redelijke termijn de eindbeslissing van de nationale gerechtelijke instantie is, en deze bijgevolg geen rekening moet houden met de duur van de procedure voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, is logisch. Zoals verder wordt besproken, is het belangrijkste criterium om de redelijke termijn te beoordelen de houding van de overheid183. Het zou dan ook maar al te verwonderlijk zijn indien de nationale overheid verantwoordelijk zou kunnen worden gesteld voor de lange duur van de procedure voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens184. 31. De situatie dat een veroordeelde met zijn zaak naar het Europees Hof voor de Rechten van de Mens gaat en die na een veroordeling door het Europees Hof een nieuw proces krijgt, ook in onzekerheid heeft geleefd gedurende de periode dat de zaak hangende was voor het Europees Hof nog niet opgeworpen185. Dit zou echter in principe wel kunnen, indien die veroordeelde zich na het tweede proces andermaal tot het Europees Hof richt, maar ditmaal 180

D. VAN DER KELEN, “Europees Hof zelf verantwoordelijk voor overschrijding redelijke termijn! Men maakt regels voor anderen en uitzonderingen voor zichzelf”, T.Strafr. 2010, 214. 181 MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316. 182 Cass. 13 april 2010, NC 2010, nrs. 7-8, 241-242, concl. eerste Adv. Gen. DE SWAEF. 183 Zie infra randnr. 43. 184 MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 316. 185 Ibid., 317.

34

omdat de redelijke termijn zou zijn overschreden. Niettegenstaande dit in theorie mogelijk is, lijkt het zeer onwaarschijnlijk dat het Europees Hof dit standpunt zou onderschrijven, omdat dit zou betekenen dat dit Europees Hof uitspraak zou moeten doen over de redelijkheid van de duur van de behandeling van de klacht door het Europees Hof zelf. Desondanks deze onwaarschijnlijkheid toont deze situatie wel aan dat er aan de mogelijkheid om een nieuw proces te verkrijgen na een veroordeling door het Europees Hof een nadeel verbonden is, wat echter niet opweegt tegen de voordelen186. Waar vroeger een veroordeling door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens voor de betrokkene meer een morele overwinning was, is heden ten dage de inzet voor deze veel groter, namelijk de mogelijkheid om eventueel een nieuw proces te krijgen, waarin opnieuw over de schuld zal moeten worden geoordeeld. Door die grotere inzet neemt ook de mate van onzekerheid toe waarmee men gedurende de behandeling van de klacht te kampen heeft187. Het zou dan ook beter zijn moest het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de klachten, die in aanmerking komen voor een heropening van de strafprocedure na een veroordeling, bij voorrang behandelen. Dit zou dan wel betekenen dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens ook kennis heeft van de voorwaarden die het interne recht stelt voor een heropening. Niets lijkt zich er overigens tegen te verzetten dat een klager voor het Europees Hof reeds aangeeft dat hij een rechtsherstel nastreeft dat erin bestaat een nieuw proces te verkrijgen188. Dit zou het Europees Hof er misschien toe kunnen aanzetten in het veroordelend arrest reeds aan te geven dat de vastgestelde schending ernstig genoeg is om een nieuw proces te verantwoorden 189. Zo is het opvallend dat het Europees Hof in heel wat arresten, met betrekking tot de problematiek van het gebrek aan bijstand van een raadsman bij het verhoor zelf, aangeeft dat de beste manier van herstel erin bestaat dat de verzoeker een nieuw proces zou kunnen genieten, ditmaal wel in overeenstemming met de vereisten van artikel 6 EVRM190.

186

MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 317. Ibid. 188 Ibid., voetnoot 10. 189 Vgl. de in artikel 442quinquies Sv. opgesomde gevallen die een heropening kunnen wettigen. Volgens artikel 442quinquies lid 1 Sv. kan het Hof van Cassatie de heropening van de rechtspleging bevelen indien de veroordeelde partij of de rechthebbenden zeer ernstige nadelige gevolgen blijven ondervinden van de bestreden beslissing waarover het Europees Hof heeft geoordeeld dat deze strijdig is met het EVRM, en indien deze slechts door een heropening kunnen worden hersteld. 190 Zie o.a. EHRM 3 november 2009, Mehmet Ali Ayhan t. Turkije, § 37; EHRM 8 december 2009, Savas t. Turkije, § 58; EHRM 5 januari 2010, Ümit Aydin t. Turkije, § 58 en EHRM 9 februari 2010, Boz t.Turkije, § 49. Het Europees Hof hecht trouwens veel belang aan de mogelijkheid tot heropening. Zo werd Albanië recent nog aangemaand om in een mogelijkheid tot heropening te voorzien (EHRM 20 april 2010, Laska en Lika t. Albanië, § 77). 187

35

Hoofdstuk 5: Beoordeling van de redelijke termijn 5.1. Algemeen 32. De redelijke termijn heeft geen vaste duur die altijd geldt voor alle verschillende zaken191, dit in tegenstelling tot de verjaring. Het is dus niet mogelijk de duur van de redelijke termijn om te zetten in een vast aantal maanden of jaren192. Dit komt doordat de redelijke termijn niet in abstracto mag worden beoordeeld193. De beoordeling moet immers gebeuren in concreto, dus rekening houdend met de gegevens eigen aan iedere zaak194. Het Hof van Cassatie volgde ook steeds dit standpunt van een beoordeling in concreto. Zo bepaalde het Hof van Cassatie in een arrest van 4 oktober 1978195 wat betreft de beoordeling van de concrete omstandigheden: “er moet onder meer gelet worden op de aard en de gevolgen van het aan beklaagde ten laste gelegde misdrijf, op de bescherming die hij gebeurlijk geniet door de korte verjaring…” In een arrest van 15 april 1980 bepaalde het Hof van Cassatie196: “het begrip ‘redelijke termijn’ mag niet in abstracto maar moet wel in het licht van de gegevens van iedere zaak beoordeeld worden, rekening houdend met de belangen van de verdachte eensdeels en de ernst van de onderzochte feiten en de moeilijkheden van het onderzoek andersdeels.” 33. Bijgevolg is de beoordeling over het al dan niet redelijke karakter van de termijn een feitenkwestie die in elke zaak afzonderlijk moet worden onderzocht en die als zodanig ontsnapt aan de controle van het Hof van Cassatie197. Een belangrijk gevolg hiervan is dan ook dat het Hof van Cassatie niet bevoegd is om kennis te nemen van een middel met betrekking tot de overschrijding van de redelijke termijn, indien dit niet eerst aan de

191

A. KOHL, “Implications de l’article 6 de la Convention européenne des droits de l’homme en procédure pénale”, JT 1988, 438 en G. KIRSCHEN, “Sur la durée raisonnable d’une procédure pénale”, JT 1990, 637. 192 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 193 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 791; J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 19 en P. LAMBERT, “Les notions de délai raisonnable dans la jurisprudence de la Cour Européenne des droits de l’Homme”, RTDH 1991, 14. Zie bv. Antwerpen 19 december 1984, RW 1985-86, 323. 194 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 791 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2. Zie o.a. EHRM 28 juli 1978, König t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 99; EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 42, § 49; EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 80 en EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 56. 195 Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1978, 153. 196 Cass. 11 september 1985, Arr.Cass. 1985-86, 30; Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535 en Cass. 9 december 1986, Arr.Cass. 1986-87, 474. 197 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382 en J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 20 maart 1972, Pas. 1972, I, 677.

36

feitenrechter is voorgelegd198. De overschrijding van de redelijke termijn kan dus niet voor de eerste maal voor het Hof van Cassatie worden opgeworpen199. Niettegenstaande het hier bovenvermelde, is het Hof van Cassatie wel bevoegd om na te gaan of de feitenrechter uit de gegevens die hij vaststelt, wettig heeft kunnen afleiden dat de redelijke termijn al dan niet is overschreden200. 34. Hoewel het vrij logisch is dat de beoordeling van de redelijke termijn in concreto moet worden beoordeeld, dient er toch voor te worden gewaarschuwd dat de regel van de redelijke termijn niet wordt uitgehold door gebruik te maken van al te ruime en gemakkelijke interpretaties201. Zo zou ten onrechte de neiging kunnen ontstaan om allerlei excuses te zoeken om te besluiten dat de termijn toch nog redelijk was. Zo is bijvoorbeeld ‘de prioriteit voor dringender zaken’ geen geldige verontschuldiging. Dit komt doordat de noodzaak van prioriteit voor dringender zaken het gevolg is van een al jarenlang bestaande en nog toenemende belasting. 35. Het feit dat bij de beoordeling van de redelijke termijn met alle elementen eigen aan elke zaak rekening moet worden gehouden, heeft als logische gevolg dat het mogelijk is dat de redelijke termijn in een bepaalde zaak voor de ene verdachte overschreden is en voor een andere verdachte in diezelfde zaak dan weer niet202. Dit komt doordat het bijvoorbeeld eventueel mogelijk is dat de ene verdachte sneller dan de andere verdachte op de hoogte is van de strafvervolging of dat de ene dilatoire technieken heeft aangewend en de andere niet.

5.2. Criteria 36. Zoals reeds eerder vermeld heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens geen vaste termijn bepaald voor de redelijke termijn. Wel heeft het Europees Hof enkele criteria gecreëerd om de redelijkheid van de termijn te kunnen beoordelen 203. Dit heeft het Hof ontwikkeld in meerdere arresten, meerbepaald in de arresten Wemhoff204, Neumeister205 en Ringeisen206, die allen betrekking hadden op ingewikkelde financiële misdrijven, met beschuldigingen van oplichting, belastingsontduiking, woekerintresten en bedrieglijke 198

L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 199 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1359 en Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén. 1998, 908. 200 Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781, RW 2001-02, 306, noot B. DE SMEDT, en R.Cass. 2001, 192, noot Ph. TRAEST en P. VAN CAENEGEM. 201 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 795. 202 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 20. Zie Cass. 31 mei 1995, Arr.Cass. 1995, 545 en R.Cass. 1996, 97, noot F. D’HONT. 203 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 204 EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland, ECHR 1968, Ser. A, vol. 7, § 20. 205 EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 8, § 21. 206 EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 13, § 110.

37

bankbreuk207. Een duidelijke formulering van alle verschillende criteria verwoordde het Europees Hof voor de eerste keer in het arrest König208: “When enquiring into the reasonableness of the duration of criminal proceedings, the court has had regarded inter alia to the complexity of the case, to the applicant’s conduct and to the manner in which the matter was dealt with by the administrative and judicial authorities”. Hieruit kan men dus afleiden dat het Europees Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn rekening houdt met hoofdzakelijk drie criteria, met name de complexiteit van de zaak, de houding van de verdachte en de houding van de gerechtelijke autoriteiten. Ook onze hoven en rechtbanken passen deze criteria toe wanneer zij oordelen of de strafvervolging al dan niet binnen een redelijke termijn heeft plaatsgevonden209. Er moet hier wel nog aan toegevoegd worden dat deze drie criteria niet limitatief zijn210 en er dus eventueel nog rekening kan gehouden worden met andere criteria als het Europees Hof dit nodig acht211.

5.2.1. Complexiteit van de zaak 37. Het eerste criterium dat zal besproken worden, is de ingewikkeldheid of de complexiteit van de zaak. Het is logisch dat naarmate een bepaalde strafzaak meer complex wordt, deze strafzaak ook meer tijd in beslag zal en mag nemen vooraleer de redelijke termijn wordt overschreden212. Door de complexiteit is er immers meer tijd nodig om de strafzaak af te handelen. Is daarentegen het dossier van de strafzaak eenvoudig, dan moet de zaak ook relatief vlug worden afgehandeld en zal bijgevolg de redelijke termijn in die zaak een stuk lager liggen dan bij een ingewikkelde zaak213. Het is nu eenmaal logisch dat bijvoorbeeld een fietsdiefstal sneller kan worden berecht dan een aanzienlijke bedrieglijke bankbreuk die heel wat meer onderzoeksdaden vergt214. Aangezien de beoordeling van de complexiteit van een strafzaak een feitenkwestie is, kan er uiteraard geen algemene definitie van complexe strafzaken worden gegeven215. Bijgevolg zijn 207

L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 208 EHRM 28 juli 1978, König t. Duitsland, ECHR, Series A, vol. 27, § 99. 209 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382. 210 M.L.W.M. VIERING, “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 216 en G.J.M. CORSTENS, “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 447. 211 Zie infra randr. 46. 212 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 21 en L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 382-383. 213 EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 56, § 58; EHRM 19 februari 1991, Colacioppo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 15 en EHRM 19 februari 1991, Motta t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 195, § 17. 214 . DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 122. 215 P. VAN DIJK en G.J.H. VAN HOOF, De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1982, 446.

38

er veel elementen in een bepaald dossier die er voor kunnen zorgen dat een strafzaak complex wordt. Enkele voorbeelden zijn de aard van de misdrijven216, het aantal verdachten217 of getuigen218, de eventuele internationale context van de misdrijven219, de tussenkomst van andere personen in de zaak220, het feit dat er lopende het onderzoek bijkomende feiten aan de beklaagde worden ten laste gelegd221, enzovoort. Zo stelde het hof van beroep te Gent in een arrest van 24 juni 1986, waarvan de feiten betrekking hadden op onder meer de verkoop van hormonale producten aan veekwekers, dat ze rekening hielden met de volgende elementen om de complexiteit van de zaak te beoordelen222: “Zowel het verhoor van een groot aantal personen als de genomen maatregelen van plaatsbezoek, huiszoekingen, beslag op dieren, het nemen van monsters en de daaropvolgende laboratoriumverrichtingen tonen aan dat het onderzoek in deze zaak zeer uitgebreid was. Het aantal beklaagden (15 in totaal) in dezelfde zaak alsmede de aard en de zwaarwichtigheid van de diverse tenlasteleggingen zoals vermeld in de dagvaarding zijn van die aard dat een grondig en nauwgezet onderzoek noodzakelijk voorkwam. De vele afgeleverde aanhoudingsmandaten alsmede de uitvoerige behandeling der zaak voor de onderzoeks- en vonnisgerechten bewijzen tevens de omvangrijkheid van de zaak”. Uiteindelijk besloot het hof van beroep, aangezien het ging om een erg complexe zaak, dat de redelijke termijn in casu niet was overschreden. Ook in de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn verschillende voorbeelden te vinden van strafzaken waarin het Europees Hof oordeelde dat de redelijke termijn niet overschreden is omdat de complexiteit van de zaak een langere termijn verantwoordde. Zo oordeelde het Europees Hof in de zaak Boddaert223 dat een termijn van zes jaar en drie maanden redelijk was aangezien het om een zeer ingewikkelde moordzaak ging doordat er twee verschillende dossiers gelijktijdig moesten worden behandeld. Het Europees Hof kon zich verzoenen met de reden dat het wachten op het resultaat van het ene onderzoek tegen een andere verdachte noodzakelijk was. Bovendien voegde het Europees Hof er nog aan toe dat artikel 6, lid 1 EVRM niet alleen het recht op een behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn waarborgt, maar ook het meer algemene principe van behoorlijke rechtsbedeling. Hier was het Europees Hof dan ook van oordeel dat de Belgische gerechtelijke overheden een redelijke afweging tussen beide beginselen hadden gemaakt.

216

Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Triggiani t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197-B, § 17; EHRM 25 februari 1993, Dobbertin t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 256-D, § 42 en EHRM 11 december 2003, Girdauskas t. Litouwen, § 27. 217 Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Angelucci t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196, § 15; EHRM 4 juli 2002, Del Federico t. Italië, ICJ Reports, § 21 en EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koc t. Turkije, § 25. 218 EHRM 27 februari 1992, Andreucci t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 228-G, § 17 en EHRM 28 maart 2002, Klamecki t. Polen, § 89. 219 DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 122 en A. KOHL, “Implications de l’article 6 de la Convention européenne des Droits de l’homme, en procédure pénale”, JT 1988, 433. 220 EHRM 27 februari 1992, Manieri t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 229-D, § 18. 221 EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië, § 80. 222 Hof Gent 24 juni 1986, nr. 58013, onuitg. 223 EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België, ECHR, Ser. A, vol. 235, § 37-38.

39

Bovendien kan de complexiteit van de strafzaak betrekking hebben op zowel feitelijke als juridische elementen224. Zo kan bijvoorbeeld de juridische complexiteit van een strafzaak worden afgeleid uit de ingewikkeldheid van de rechtsvragen, of kan dit het gevolg zijn van verschillende tussengeschillen die door één van de partijen of door meerdere partijen worden opgeworpen225. 38. Velen zouden kunnen denken dat met het feit dat een complexe zaak een langere termijn verantwoordt alvorens de redelijke termijn overschreden is, er een analogie te vinden is met het gegeven dat de verjaringstermijnen ook langer zijn naarmate de ten laste gelegde misdrijven ernstiger zijn226. Het lijkt op het eerste zicht inderdaad logisch: daar waar de meer ernstige misdrijven ingewikkelder zijn en dus meer tijd vergen, zijn de minder ernstige misdrijven eenvoudiger en vragen ze dus minder tijd om af te wikkelen227. In veel gevallen zal dit wel zo zijn, maar dit is echter zeker en vast niet steeds het geval. Soms is het namelijk zo dat een misdaad veel makkelijker op te lossen is dan een wanbedrijf. Hierdoor is het mogelijk dat bij een wanbedrijf, betreffende de redelijke termijn, een langere periode geoorloofd is dan voor een misdaad. 39. Het is wel zeer belangrijk om in het achterhoofd te houden dat, hoewel een strafzaak door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zeer complex wordt bevonden, dit nog niet betekent dat de strafprocedure eindeloos mag blijven duren228. Een strafdossier mag dan nog zo ingewikkeld zijn, ook hier geldt uiteindelijk de vereiste van een behandeling binnen een redelijke termijn. Ook bij zeer ingewikkelde strafzaken is er een bepaald tijdstip waarop de overschrijding van de redelijke termijn zal plaatsvinden229. Hieruit kan men afleiden dat voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens de complexiteit of de ingewikkeldheid van de zaak allesbehalve een doorslaggevend argument is bij de beoordeling van de redelijke termijn230. Hoewel er verschillende zaken zijn waarin het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalt dat de redelijke termijn niet overschreden is omwille van de complexiteit van de zaak, zijn er minstens evenveel zaken waarin het Europees Hof stelt dat de redelijke termijn, ondanks de grote complexiteit, toch overschreden is. Er zijn hieromtrent een paar zaken die hiervan een goede illustratie van geven. Zo is er de

224

L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. Zie o.a. EHRM 27 oktober 1994, Katte Klitsche de la Grange t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 293-B, § 52 en EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije, § 88. 225 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 21. 226 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 102, 431. 227 DE SWAEF, “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY et al., Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 122. 228 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 22. 229 EHRM 10 juni 2003, Ramazanoglu t. Turkije, § 24, waarin over een periode van twintig jaar (waarvan zestien jaar binnen de bevoegdheid ratione temporis van het Europees Hof) gezegd wordt: “this is an excessively long period which cannot be justified with reference to considerations of complexity”. 230 S. TRECHSEL, Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press, 2005, 145, waar de vraag of de zaak al dan niet complex is als “entirely irrelevant” wordt beschouwd. Het is inderdaad de vraag hoe de zaak door de overheid werd aangepakt, die bij de besluitvorming van het Europees Hof centraal staat.

40

zaak Ferrantelli en Santangelo231. Hier werden de betrokkenen pas na zestien jaar veroordeeld in een moeilijke moordzaak, waarvan de complexiteit ook door het Europees Hof was erkend. Desondanks de complexiteit, bepaalde het Europees Hof dat de redelijke termijn overschreden was door de excessief lange duur van de procedure en dat de ingewikkeldheid deze duur niet kon verantwoorden: “an excessively long period that cannot be justified with reference to considerations of complexity”. De zaak Vachev werd door het Europees Hof zowel feitelijk als juridisch complex bevonden232. Hier verliep er vijf jaar en negen maanden voordat de zaak voor het Europees Hof kwam. Geheel deze periode bevond de zaak zich in de fase van het vooronderzoek. Ook al was de zaak complex, toch oordeelde het Europees Hof dat het tijdsverloop excessief was. Ook het vooronderzoek mag dus ondanks de complexiteit van de zaak niet onredelijke lang duren: “even taking into account the fact that the case was legally and factually complex, such a time-span appears excessive”. Ook kan de zaak Stratégies et Communications et Dumoulin nog vermeld worden. Eveneens bevond de strafprocedure zich nog in de fase van het vooronderzoek toen het Europees Hof uitspraak deed. De duur van het vooronderzoek bedroeg dan reeds zes jaar en twee maanden. Ook hier bepaalde het Europees Hof dat een onderzoek dat reeds meer dan zes jaar aansleepte, niet kan worden verantwoord door de complexiteit van de zaak233.

5.1.2. Houding van de verdachte 40. Als tweede criterium die gebruikt wordt bij de beoordeling van de redelijke termijn wordt hier de houding van de verdachte tijdens het geding besproken. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft namelijk in meerdere arresten234 beslist dat het recht op een snelle berechting van een strafzaak in grote mate afhankelijk is van de houding van de verdachte zelf235. Medewerking van de verdachte kan bijvoorbeeld blijken uit het feit dat hij direct heeft bekend of dat hij meteen alle inlichtingen heeft gegeven die van hem konden worden verwacht. Daar waar de verdachte door zijn medewerking er voor zorgt dat de strafzaak sneller kan afgehandeld worden en bijgevolg de redelijke termijn korter is, kan anderzijds de verdachte door zijn houding er ook voor zorgen dat de duur van de strafzaak verlengd wordt en er bijgevolg een langere periode zal moeten verlopen alvorens de redelijke termijn overschreden wordt. Enkele voorbeelden hiervan zijn het aanvragen van een getuigenverhoor of een deskundigenonderzoek, het niet tijdig concluderen, het meermaals laten uitstellen van

231

EHRM 7 augustus 1996, Ferrantelli en Santangelo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 1996-III. EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije, § 88. 233 EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België, ECHR 2002, 82, § 46. 234 EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 110; EHRM 28 juni 1978, König t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 27, § 103; EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 42, § 56, 59 en 63 en EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 82. 235 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. 232

41

de zaak of het aanwenden van allerlei dilatoire middelen236. Hiervoor dient de verdachte zelf de nadelige gevolgen te dragen237. Dit nadeel is dan het feit dat doordat de houding van de verdachte zelf de oorzaak is dat een strafprocedure langer aansleept, deze verdachte veel minder snel beroep zal kunnen doen op de schending van het recht op een behandeling van zijn strafzaak binnen een redelijke termijn238. Wel is het belangrijk om te weten dat artikel 6, lid 1 EVRM echter niet vereist dat de verdachte een actieve medewerking verleent aan de justitiële autoriteiten die hem vervolgen239. Ook is dit het geval als hierdoor het onderzoek in ruime mate wordt vertraagd240. Dit wordt verklaard door het feit dat de verdachte zijn verdediging mag organiseren zoals hij dat zelf wil en bijgevolg ook kan gebruik maken van zijn zwijgrecht241. Ook mag hij steeds blijven ontkennen dat hij iets met het misdrijf te maken heeft242. 41. Misschien wel het belangrijkste en het meest voorkomende hieromtrent is het gegeven dat het niet aan de verdachte kan verweten worden dat hij gebruik maakt van zijn recht om een rechtsmiddel in zijn strafzaak te gebruiken om zo zijn recht van verdediging ten volle uit te oefenen, tenzij dit gebeurt met de enkele bedoeling om de verdere rechtsgang te blokkeren. Er moet aldus een onderscheid gemaakt worden tussen enerzijds het recht voor een beklaagde om zijn recht van verdediging volledig uit te oefenen en anderzijds het feit dat de beklaagde niet kan geschaad zijn door de verlenging van de strafprocedure die daarvan het gevolg is 243. Dit werd zeer duidelijk bepaald door het Hof van Cassatie in een arrest van 18 oktober 2011244. Het betrof hier een zaak waarin de beklaagde de overschrijding van de redelijke termijn aanvoerde omdat de zaak reeds lang aansleepte, wat te wijten was aan het feit dat de beklaagde met gedeeltelijk succes rechtsmiddelen aanwende. Het Hof van Cassatie bepaalde echter dat dit niet noodzakelijk voor gevolg had dat de termijn van berechting hierdoor onredelijke lang wordt. Het feit dat die rechtsmiddelen gedeeltelijk met succes werden aangewend belet volgens het Hof van Cassatie namelijk niet dat de feitenrechter, zonder het recht van verdediging te schenden, kan vaststellen dat het uiteindelijk beoogde resultaat van 236

L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. 237 Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 65, conlusie E. KRINGS: “Il est certain que si l’accusé met lui-même toutes espèces d’entraves à l’instruction et au jugement de sa cause, il serait mal venu à se plaindre du temps qui s’écoule”. 238 Cass. 7 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 570, R.W. 1995-96, 1086, met noot M. GELDERS en Rev.dr.pén. 1996, 200. 239 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383; J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 24 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, R.W. 199899, 2. Zie o.a. EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 82; EHRM 13 januari 2004, Németh t. Hongarije, § 29 en Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, met noot W. MAHIEU, T.Strafr. 2000, 100, noot J. ROZIE, en JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. 240 F. KUTY, “Dépassement du délai raisonnable et préjudice de prévenu”, noot onder Cass. 29 juni 1999, JLMB 2000, nr. 6, 509. 241 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 24. 242 EHRM 23 september 1998, I.A. t. Frankrijk, ICJ Reports 1998-VII, § 122. 243 B. MAES, noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35. 244 Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 33-35.

42

de aangewende rechtsmiddelen erin bestond de rechtsgang te vertragen. Belangrijk is dus dat het Hof van Cassatie stelt dat niet het feit dat een beklaagde zijn recht van verdediging ten volle uitoefent hem mag worden aangerekend, maar dat hij wat betreft de duur van de strafprocedure daarvan wel de gevolgen moet dragen245. In tegenstelling tot het Hof van Cassatie lijkt het Europees Hof voor de Rechten van de Mens echter minder streng hieromtrent. Het Europees Hof stelt namelijk dat het niet aan de beklaagde kan worden verweten dat hij alle rechtsmiddelen uitput, ook al wordt hierdoor de duur van de strafprocedure langer246. Zo stelde het Europees Hof dat vertragingen die het gevolg zijn van pogingen van de verdachte om de dagvaarding nietig te verklaring niet mogen worden aangegrepen om een lange procesduur te rechtvaardigen, tenminste als het verzoek tot nietigverklaring opgenomen is in het wettelijk arsenaal van rechtsmiddelen247. Desondanks deze visie houdt het Europees Hof wel rekening met het feit dat bepaalde vertragingen niet aan de staat kunnen worden toegeschreven248. Er zijn namelijk verschillende soorten vertragingen die niet de verantwoordelijkheid van de staat zijn, maar die te wijten zijn aan de verdachte. Bijgevolg zal de verdachte zich hier niet op de vereiste van de redelijke termijn kunnen beroepen en moet er met deze vertragingen geen rekening gehouden worden249. Voorbeelden hiervan zijn het feit dat de beklaagde tijdens de strafprocedure plotseling van strategie wijzigt250, een vertraging wegens hongerstaking251, het afwezig blijven op de inleidende terechtzitting252 of wanneer de verdachte er in slaagt te ontsnappen. In dit laatste geval wordt dan met de duur van zijn afwezigheid rekening gehouden bij de beoordeling van de redelijke termijn253. De beklaagde is normaal gezien ook verantwoordelijk voor de vertragingen die het gevolg zijn van acties die door zijn advocaat worden genomen254. Dit is echter niet steeds zo. In de zaak Manzoni bijvoorbeeld werd niet aanvaard dat de beklaagde verantwoordelijk was voor het trage verloop van het proces, hoewel was gebleken dat een aantal zittingen moesten worden verdaagd omdat de advocaat van de beklaagde op de afgesproken datum niet kon aanwezig zijn255. 42. Net zoals reeds eerder bepaald is bij complexe zaken, betekent het feit dat de beklaagde zelf verantwoordelijk is voor de vertraging van de strafprocedure, nog niet dat een zaak eindeloos mag duren en er bijgevolg geen overschrijding meer kan zijn van de redelijke 245

B. MAES, noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35. EHRM 31 maart 1998, Reinhardt en Slimane-Kaïd t. Frankrijk, ICJ Reports 1998-II, § 99 en EHRM 7 november 2006, Holomiov t. Moldavië, § 143. 247 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 133, 448. Zie EHRM 12 mei 1999, Ledonne t. Italië, ICJ Reports 1999. 248 Zie bv. EHRM 14 mei 2002, Georgiadis t. Cyprus, § 43. 249 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 132, 447. 250 EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië, § 81. 251 EHRM 21 december 2000, Jablonski t. Polen, § 104. 252 EHRM 27 februari 1992, Idrocalice t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 229-F. 253 EHRM 19 februari 1991, Girolami t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 196-E, § 13. 254 EHRM 14 oktober 2004, Pedersen t. Denemarken, § 40. 255 EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië. 246

43

termijn256. Meestal is het Europees Hof van oordeel dat de vertraging niet substantieel is, of dat hierdoor de totale duur van het onderzoek niet kan verantwoord worden. Bijgevolg moet er een causaal verband zijn tussen het gebrek aan medewerking of de obstructieve houding van de beklaagde en de vertraging van het strafproces 257. Het is dus duidelijk dat de houding van de verdachte voor de beoordeling van de redelijke termijn voor het Europees Hof allesbehalve een doorslaggevend criterium is.

5.1.3. Handelswijze van de gerechtelijke autoriteiten 43. Met de bespreking van dit derde criterium zijn we aangekomen bij veruit het belangrijkste bij de beoordeling van de redelijke termijn258. De gerechtelijke autoriteiten hebben als taak ervoor te zorgen dat de strafvervolgingen met spoed worden afgehandeld en dat alle maatregelen worden genomen om duidelijkheid te brengen omtrent de gegrondheid van een beschuldiging259. Hierdoor is het ook maar logisch dat de gerechtelijke autoriteiten niet zelf verantwoordelijk mogen zijn voor een vertraging. Daardoor kan het nut van sommige onderzoeksverrichtingen en de tijd die hiervoor nodig is, in overweging worden genomen bij de beoordeling van de redelijke termijn. Het is echter vooral het bestaan van periodes van inactiviteit, lange periodes waarin er weinig tot niets gebeurt, dat de aandacht krijgt van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Door het Europees Hof wordt namelijk steeds tot de onredelijkheid van de termijn besloten, indien de gerechtelijke autoriteiten gedurende één of meer periodes stil hebben gezeten260. Zo stelde het Europees Hof in de zaak Corigliano vast dat tijdens het vooronderzoek gedurende twee perioden van dertien en veertien maanden geen belangrijke onderzoeksdaden werden gesteld. Voor die twee vertragingen had de Italiaanse regering geen verklaring gegeven, waardoor op grond hiervan het Europees Hof oordeelde dat de zaak onredelijk lang had aangesleept261. Ook in de zaak Bunkate kwam het Europees Hof tot dezelfde vaststelling omdat de periode tussen het instellen van het cassatieberoep en het moment waarop de stukken op de griffie van de Hoge Raad binnenkwamen vijftien maanden bedroeg, zonder dat voor die vertraging een afdoende reden kon worden gegeven262. Volgens het Europees Hof mag een zaak dan nog zo complex zijn of mag een vertraging te wijten zijn aan de verdachte, een langdurig stilzitten van de gerechtelijke autoriteiten valt nooit te rechtvaardigen263.

256

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 25. Ibid. 258 Ibid., 26. 259 L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 384. 260 Ibid. 261 EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57. 262 EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-B, § 23. 263 Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 195-B, § 18 en EHRM 19 februari 1991, Ficara t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 197, § 17. 257

44

Om de houding van de gerechtelijke autoriteiten te beoordelen wordt door het Europees Hof zowel gelet op het proces in zijn geheel als op de afzonderlijke fases binnen de procedure264. Periodes van inactiviteit kunnen zich namelijk in verschillende fases van het strafproces voordoen. Bijgevolg is het mogelijk dat de zaak in zijn geheel binnen een redelijke termijn is afgerond, maar dat gedurende één of meerdere fases in de procedure de zaak onnodig lang heeft stilgelegen en dat dit dan leidt tot een schending van het recht op een berechting binnen een redelijke termijn265. Het is ook mogelijk dat de periode van inactiviteit zo extreem is dat het Europees Hof stelt dat die termijn alleen al voldoende is voor een overschrijding van de redelijke termijn. Zo stelde het Europees Hof in de zaak Ferrarin vast dat een periode van vier jaar en elf maanden was verstreken tussen het ogenblik waarop de verzoeker hoger beroep had aangetekend tegen zijn veroordeling en de behandeling van de zaak in graad van beroep. Dit was voor het Europees Hof reeds voldoende om de overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen266. Desondanks het Europees Hof veel aandacht heeft voor periodes van inactiviteit, is dergelijke periode echter niet noodzakelijk voor een overschrijding van de redelijke termijn. Hierboven werd al bepaald dat het Europees Hof let op de houding van de gerechtelijke autoriteiten met betrekking tot zowel het proces in zijn geheel als op de afzonderlijke fases. Hierdoor is het dus ook mogelijk dat, desondanks de verschillende onderzoeksdaden en processtadia elkaar opvolgen zonder dat er enige stilstand is, de totale duur van de strafprocedure niet te verantwoorden is of dat er buitensporig veel tijd is besteed aan één bepaalde onderzoeksdaad of procedure267. 44. Een veelgebruikt excuus door de nationale staten om de lange duur van een strafzaak te verantwoorden, is het feit dat het moeilijk is voor de gerechtelijke autoriteiten om een berechting binnen een redelijke termijn te garanderen, aangezien de gerechtelijke autoriteiten overbelast zijn268. De werklast van de gerechtelijke autoriteiten wordt dus heel vaak gebruikt als verweermiddel voor het Europees Hof. Terecht stelt het Europees Hof dat een blijvende en structurele overbelasting een onverschoonbare vertraging vanwege de nationale staat is269 en dit niet ten nadele van een rechtsonderhorige mag uitvallen 270. Bijgevolg houdt het Hof hiermee geen rekening. Dit is terecht omdat het uitgangspunt van artikel 6, lid 1 EVRM net is dat de lidstaten hun rechtssysteem zo moeten organiseren dat er binnen een redelijke termijn recht kan worden gesproken271. Daar waar het Europees Hof bij een blijvende overbelasting steeds oordeelt dat dit geen geldige reden is voor een lange procesduur, toont dit Hof 264

B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 128, 445. 265 J. NIJBOER en C. CLEIREN, Strafvordering. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2007, 1269. 266 EHRM 5 september 2001, Ferrarin t. Italië, § 26. 267 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 27. 268 W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 582. 269 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800. 270 EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal, ECHR, Ser. A, vol. 189, § 74. 271 E. BREMS, “Conflicten van mensenrechten: het recht op een eerlijk proces (art. 6 E.V.R.M.)” in P. T AELMAN, B. DE SMET, Ph. TRAEST, K. WAGNER, S. LUST, G. DEBERSAQUES, Ph. THION, S. MOSSELMANS, K. PITEUS, E. BREMS, I. VEROUGSTRAETE, J. LAENENS, K. BROECKX, D. D’HOOGHE, M. GELDERS en K. GEENS (eds)., Goed procesrecht, goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 416.

45

daarentegen wel enig begrip voor een tijdelijke en voorbijgaande overbelasting, indien er zonder uitstel maatregelen worden genomen om aan deze uitzonderlijke situatie het hoofd te bieden272. Hoewel dit theoretisch mogelijk is, werd echter nog nooit op grond daarvan in strafzaken aangenomen dat de redelijke termijn niet is overschreden, omdat niet kon worden aangetoond dat efficiënte maatregelen werden genomen om de overbelasting van de gerechtelijke autoriteiten tegen te gaan273. 45. Om de redelijkheid van de termijn te beoordelen mag men zich echter niet blindstaren op wat de politie en de onderzoekende magistraten zelf hebben ondernomen. Vertragingen die te wijten zijn aan externe medewerkers, zoals gerechtsdeskundigen, kunnen ook aan de gerechtelijke autoriteiten worden toegerekend274. Die gerechtelijke autoriteiten kunnen dus ernstige vertragingen niet verantwoorden door het feit dat een gerechtskundige heel veel tijd nodig had voor het uitvoeren van een expertise. Het Europees Hof stelt namelijk dat een gerechtsdeskundige opereert in het kader van een gerechtelijke procedure, waardoor de rechter verantwoordelijk blijft voor het toezicht op de redelijkheid van de duur van de procedure275. Doordat de verantwoordelijkheid bij de gerechtelijke overheden ligt, moeten deze dan ook de deskundigen ertoe aansporen hun conclusies tijdig in te dienen. Dit kan bijvoorbeeld door het verminderen van hun honorarium in geval van nalatigheid276. Heel af en toe zijn vertragingen in de procedure te wijten aan een staking van de advocatuur. Het Europees Hof heeft geoordeeld dat de nationale staat niet verantwoordelijk is voor de duur van de staking. Dit is wel zo voor de periode tussen het einde van de staking en het hervatten van de zaak277. Heel uitzonderlijk beroept de staat zich ook op overmacht om de lange duur van de procedure te verantwoorden278. Een goed voorbeeld hiervan is de zaak Arvelakis. Daarin stelde de Griekse overheid dat er een brand was in de kantoren van het openbaar ministerie, waardoor het dossier opnieuw moest worden samengesteld. Dit werd echter niet door het Europees Hof aanvaard. Dit kwam doordat de brand pas twintig maanden nadat de beklaagde in eerste aanleg was veroordeeld plaatsvond, terwijl er tussen die veroordeling en de behandeling in graad van beroep een tijdspanne van twee jaar verliep279. Er is ook sprake van overmacht wanneer het gerecht geen drukkingsmiddelen kan aanwenden om vertragingen te voorkomen. 272

W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 582 en L. DECLERCQ, “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 383. Zie EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland, ECHR, Ser. A, vol. 66, § 29. “nonetheless, a temporary backlog of business does not involve liability on the part of the Contracting States provided that they take, with the requisite promptness, remedial action to deal with an exceptional situation of this kind”. 273 EHRM 8 februari 2000, Majaric t. Slovenië. 274 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. Zie EHRM 27 februari 1992, Compania Ponco Luma t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 231-E. 275 EHRM 26 februari 1993, Billi t. Italië, ICJ Reports 1993, vol. 257-G, § 19. 276 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. 277 Zie o.a. EHRM 26 april 2001, Arganese t. Italië, § 22 en EHRM 26 april 2001, F.C. t. Italië, § 31. 278 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 29. 279 EHRM 12 april 2001, Arvelakis t. Griekenland, § 25.

46

In dit geval kan een periode van inactiviteit niet worden gebruikt om de duur onredelijk te verklaren280. Zo zijn de gerechtelijke autoriteiten bijvoorbeeld niet verantwoordelijk voor vertragingen die te maken hebben met opsporingen in het buitenland, omdat enkel instanties van de aangezochte staat bewijs mogen verzamelen281. Louter organisatorische problemen kunnen echter niet als overmacht worden beschouwd. Zo is een vertraging die het gevolg is van het feit dat een rechter is vervangen, de verantwoordelijkheid van de staat282.

5.1.4. Bijkomstige criteria 46. Niettegenstaande de drie hierboven beschreven criteria veruit de belangrijkste zijn voor het Europees Hof bij de beoordeling van de redelijke termijn, houdt dit Hof in heel wat zaken ook rekening met het criterium van het belang van de zaak voor de betrokkene. Het Europees Hof houdt rekening met zowel de geldelijke, de strafrechtelijke en de morele inzet van het geschil283. Met andere woorden rust op de gerechtelijke autoriteiten de plicht tot bespoedigen van de voortgang van een procedure in evenredigheid tot de ernst van de inzet voor de betrokkene284. Er moet wel over gewaakt worden dat er niet te veel nadruk wordt gelegd op het criterium van het belang van de zaak voor de betrokkene. De regel van de redelijke termijn moet namelijk voor zowel grote als kleine, voor belangrijke als minder belangrijke zaken gelden. Niettegenstaande de druk op de mens weliswaar minder groot is in een zaak betreffende een kleine overtreding, betekent dit nog niet dat in die zaken de redelijke termijn niet in acht zou moeten genomen worden285. Het Europees Hof hecht ook veel belang aan de omstandigheid dat de verdachte zich in voorlopige hechtenis bevindt. In dit geval verwacht het Hof van de gerechtelijke autoriteiten een bijzondere ijver om de strafprocedure zo snel mogelijk af te ronden286. Wanneer er sprake is van overbelasting, moeten de gerechtelijke autoriteiten meer energie besteden aan zaken met aangehouden verdachten287. Hoewel er een extra zorgvuldigheidsplicht is in geval van voorlopige hechtenis, wil dit nog niet zeggen dat een langdurige aanhouding van de verdachte sowieso strijdig is met de vereiste van de redelijke termijn. Van belang hierbij is de complexiteit van de zaak. Zo vond het Europees Hof in de zaak Contrada een voorlopige hechtenis van 31 maanden niet onredelijk omdat de verdachte als de spilfiguur van een crimineel netwerk werd beschouwd. Tijdens het vooronderzoek moesten ongeveer 250

280

B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “– artikel 6 § 1”, in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 130, 446. 281 EHRM 5 maart 2002, Hendriks t. Nederland. 282 EHRM 23 april 1987, Lechner t. Oostenrijk, ECHR, Ser. A, vol. 118, § 58. 283 EHRM 26 april 1994, Vallée t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 289-A, § 49. 284 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 103, 432. Zie EHRM 31 maart 1992, X. t. Frankrijk, ECHR, Ser. A, vol. 234-C, § 32. 285 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 796. 286 Zie o.a. EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-A, § 24 en EHRM 16 januari 2007, Bak t. Polen, § 81. 287 B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 128, 445.

47

getuigen worden gehoord om meer duidelijkheid te krijgen rond zijn activiteiten288, wat de zaak bijgevolg complex maakte.

288

EHRM 24 augustus 1998, Contrada t. Italië, ICJ Reports 1998-V, 2166.

48

DEEL 2: Gevolgen overschrijding redelijke termijn Hoofdstuk 6: De bevoegde rechtsmachten 6.1. Inleiding 47. Welke rechtsmachten bevoegd zijn om de redelijke termijn te beoordelen, is in ontelbare artikels van de Belgische rechtsleer reeds het onderwerp geweest. Voornamelijk met betrekking tot de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten bij de beoordeling van de redelijke termijn, is er al veel inkt gevloeid. Dit komt doordat het mogelijk is dat de redelijke termijn reeds wordt overschreden vooraleer een vonnisgerecht geadieerd wordt om uitspraak te doen over de grond van de zaak. Het opsporings- of gerechtelijk onderzoek duurt soms zo lang, dat men reeds tijdens het vooronderzoek te kampen heeft met een overschrijding van de redelijke termijn. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft de mogelijkheid van een overschrijding van de redelijke termijn tijdens het vooronderzoek ondertussen meerdere malen bevestigd289. Aangezien de redelijke termijn dus ook reeds tijdens het vooronderzoek kan overschreden worden, zegt ons gezond verstand dat ook de onderzoeksgerechten de bevoegdheid moeten hebben om deze overschrijding vast te stellen. We zullen in dit hoofdstuk echter zien dat het standpunt van het Hof van Cassatie hieromtrent door de jaren heen een hele evolutie heeft afgelegd. Hier is het ook al nuttig om aan te duiden dat de hele evolutie die de rechtspraak van het Hof van Cassatie heeft afgelegd, belangrijke implicaties heeft gehad op de rechtsgevolgen die kunnen gekoppeld worden aan een overschrijding van de redelijke termijn.

6.2. Europees Hof voor de Rechten van de Mens 48. Het is natuurlijk overduidelijk dat de overschrijding van de redelijke termijn altijd kan worden ingeroepen in een procedure voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Het is bovendien zelfs niet noodzakelijk om eerst het einde van de procedure voor de nationale gerechtelijke autoriteiten af te wachten290. Een verzoekschrift gebaseerd op de overschrijding van de redelijke termijn kan namelijk steeds worden neergelegd, met andere woorden van zodra de verdachte of de beklaagde van oordeel is dat deze redelijke termijn is overschreden. Belangrijk is echter wel dat, indien er specifieke rechtsmiddelen in het interne recht voorhanden zijn om een versnelling van de procedure te bekomen, die eerst moeten worden aangewend vooraleer men naar het Europees Hof stapt291. Dit staat op straffe van

289

Zie o.a. EHRM 19 februari 1991, Viezzer t. Italië, ICJ Reports 196-B, § 14-17 en EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België, EHRC 2002, 82. 290 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 35. 291 W. VERRIJDT, “Europees Hof voor de Rechten van de Mens”, TBP 2013, 290.

49

onontvankelijkheid van de klacht bij het Europees Hof292. Desondanks deze hierboven beschreven regel, is een eindeloos aanslepend proces echter een voldoende reden voor het Europees Hof om hiervan af te wijken293. Meer dan eens werd dan ook het arrest van het Europees Hof uitgesproken, terwijl de interne procedure nog niet was beëindigd294.

6.3. Vonnisgerechten 49. De overschrijding van de redelijke termijn kan voor het vonnisgerecht in elke stand van het geding worden aangevoerd, dus ook voor het eerst in graad van hoger beroep 295. Het is trouwens mogelijk dat de redelijke termijn pas op dit moment overschreden is, namelijk doordat er te veel tijd verlopen is tussen de beslissing in eerste aanleg en de inleiding in graad van beroep. Het Hof van Cassatie is niet altijd duidelijk geweest betreffende het feit of de redelijke termijn kan overschreden worden doordat het beraad te lang duurde. Het Hof van Cassatie bepaalde namelijk dat de duur van een beraad op zichzelf geen aanwijzing oplevert van een overschrijding van de redelijke termijn296. Vervolgens bepaalde het Hof van Cassatie in een ander arrest dat uit het enkele feit dat de beraadslaging ongeveer een jaar duurde geen schending van de overschrijding van de redelijke termijn kan worden afgeleid 297. Hierbij voegde het Hof van Cassatie er wel aan toe dat de duurtijd van het beraad mede bepaald wordt door de ingewikkeldheid van de zaak en afhankelijk is van de te beoordelen feiten en omstandigheden van de debatten. Geconcludeerd kan dus worden dat alles afhangt van de complexiteit van de zaak bij een langdurig beraad298.

6.4. Hof van Cassatie 50. Er werd al reeds bepaald dat de beoordeling van de redelijke termijn een feitenkwestie uitmaakt, waardoor de overschrijding van de redelijke termijn niet voor de eerste maal voor het Hof van Cassatie kan worden opgeworpen299. Het Hof van Cassatie kan daarentegen wel onderzoeken of de feitenrechter uit de concrete gegevens van de zaak wettig heeft kunnen afleiden dat de redelijke termijn al dan niet werd overschreden 300. Er is dan wel een probleem indien de redelijke termijn pas wordt overschreden gedurende het beraad van het 292

EHRM 7 april 2009, Psherowsky t. België. B. DE SMET, J. LATHOUWERS en K. RIMANQUE, “Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, nr. 109, 434. 294 EHRM 28 juli 1999, Selmouni t. Frankrijk, ICJ Reports 1999. 295 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 34. 296 Cass. 12 maart 1996, Arr.Cass. 1996, 222 en RW 1996-97, 538 noot en Cass. 28 november 2000, Arr.Cass. 2000, 1861. 297 Cass. 9 januari 1996, Arr.Cass. 2000, 30. 298 B. MAES, “De duur van het beraad in strafzaken en de redelijke termijn (art. 6.1 EVRM)”, noot onder Cass. 10 februari 1999, R.Cass. 1999, 344. 299 Zie supra randnr. 33. Zie Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1359 en Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén. 1998, 908. 300 Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781, RW 2001-02, 306, noot B. DE SMEDT, en R.Cass. 2001, 192, noot Ph. TRAEST en P. VAN CAENEGEM. 293

50

appelgerecht. De beklaagde kan dan namelijk de overschrijding van de redelijke termijn pas voor het eerst voor het Hof van Cassatie opwerpen, omdat dit ten tijde van de debatten in graad van beroep nog niet het geval was301. Hoogstwaarschijnlijk kan het Hof in dit geval niet anders dan het middel ontvankelijk verklaren, omdat de beklaagde anders niet zou beschikken over een daadwerkelijk rechtsmiddel om de schending van de overschrijding van de redelijke termijn aan te klagen302. Indien een beklaagde wegens het lange beraad de overschrijding van de redelijke termijn aanvoert en hij dit met verdedigbare argumenten kan aantonen, moet hij voor een beoordeling van die aantijging terecht kunnen bij een rechterlijke instantie. Dit zou er dan wel voor zorgen dat het Hof van Cassatie bij de beoordeling over de al dan niet gegrondheid van het middel moet overgaan tot een feitelijk beoordeling van de zaak. Daarom zal het Hof van Cassatie de zaak naar een ander appelgerecht verwijzen om de eventuele overschrijding van de redelijke termijn te beoordelen.

6.5. Onderzoeksgerechten 51. Betreffende de eventuele bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding van de redelijke termijn te beoordelen, en de gevolgen die deze aan een overschrijding kunnen koppelen, is al heel wat discussie geweest. Het Hof van Cassatie heeft zich hieromtrent al meerdere malen over uitgesproken, waarbij het Hof vaak verschillende standpunten innam. De hoofdreden waarom het Hof van Cassatie zijn visie moest bijstellen, ligt vervat in de zaak Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

6.5.1. Zaak Kudla van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens 52. De grote problematiek betreffende de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten in geval er sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn, vindt zijn oorsprong in een drastische ommekeer in de visie van het Europees Hof over de verhouding tussen artikel 6, lid 1 EVRM, dat stelt dat iedereen het recht heeft op een eerlijke openbare behandeling van zijn zaak binnen een redelijke termijn, en artikel 13 EVRM, dat aan de lidstaten van de Raad van Europa de verplichting oplegt om te voorzien in een daadwerkelijk rechtsmiddel waarmee de schending van een door het verdrag toegekend recht kan worden aangeklaagd 303. Artikel 13 EVRM waarborgt dus het recht op een daadwerkelijk intern rechtsmiddel voor aangevoerde schendingen van het EVRM304. Tot aan de millenniumwijziging werd een mogelijke schending van artikel 13 EVRM nooit onderzocht door het Europees Hof indien er reeds een schending van artikel 6, lid 1 EVRM

301

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 35. Voor de toepassing van art. 13 EVRM is het voldoende dat de betrokkene zelf van oordeel is dat zijn door het EVRM gewaarborgde rechten geschonden zijn, voor zover die klacht ‘verdedigbaar’ is. 303 W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 859. 304 P. VAN DIJK, F. VAN HOOF, A. VAN RIJN en L. ZWAAK (eds.), Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Oxford, Intersentia, 2006, 998-1027. 302

51

was vastgesteld. Dit kwam doordat het Europees Hof vasthield aan de absorptietheorie305. Artikel 6, lid 1 werd immers aanzien als een ‘lex specialis’ ten aanzien van artikel 13 dat bijgevolg volledig vervat zit in dit artikel306. Artikel 6, lid 1 bood met andere woorden een ruimere bescherming aan de rechtsonderhorige en slorpte de mindere bescherming van artikel 13 op307. Dit standpunt van het Europees Hof had belangrijke gevolgen. Zo moest men het einde van de gewraakte rechtsgang afwachten vooraleer de overschrijding van de redelijke termijn in rechte kon worden opgeworpen. Bovendien bekrachtigde dit standpunt de in vele lidstaten bestaande toestand dat rechtsherstel voor een overschrijding van de redelijke termijn in de praktijk uitsluitend kon worden bekomen voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens door het ontbreken van een specifiek rechtsmiddel in het interne recht308. Het was vooral dit laatste dat de meest fundamentele reden was voor de koerswijziging van het Europees Hof, in de hoop het groeiende aantal klachten wegens overschrijding van de redelijke termijn in te dijken. Dit Hof nam met name het subsidiariteitsbeginsel aan waarbij het Hof zeer nadrukkelijk de relatie tussen de artikelen 1, 13 en 35, § 1 EVRM in de verf zette. Het Europees Hof leidde uit artikel 1 af dat de eerste verantwoordelijkheid voor het naleven en afdwingen van de rechten uit het EVRM bij de lidstaten ligt, en dat het Hof enkel geroepen is in te grijpen in de paar zaken die tussen de mazen van het nationale net glippen. De ontvankelijkheidsregel in artikel 35, § 1 wil zeggen dat het Europees Hof slechts kan worden geadieerd indien de interne rechtsmiddelen zijn uitgeput. Met name schuilt hier het uitgangspunt dat de lidstaat eerst de kans moet krijgen zelf te remediëren aan eventuele verdragsschendingen. Artikel 35, § 1 veronderstelt dan ook het bestaan van dergelijke interne rechtsmiddelen, en hier komt artikel 13 op de proppen als sluitstuk van de subsidiariteit. Dit artikel verplicht de lidstaten immers dergelijke rechtsmiddelen te organiseren309. Uit deze koerswijziging is dan ook het arrest Kudla van 26 oktober 2000310 ontstaan, waarin voorgoed een einde werd gemaakt met het oude standpunt. Vanaf dan moest het recht op een behandeling binnen een redelijke termijn (artikel 6, lid 1 EVRM) worden onderscheiden van het recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel tegen de overschrijding ervan (artikel 13 EVRM). Artikel 13 beoogt dat rechtsherstel voor een inbreuk op de in het verdrag bepaalde rechten in de eerste plaats wordt geboden door het nationale recht. De mogelijkheid om zich naar het Europees Hof te wenden, is subsidiair ten aanzien van de beschermingsmechanismen van het nationaal recht. Aldus wordt artikel 13 niet langer geabsorbeerd door artikel 6, maar is 305

W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 583. H. VAN DIJK en G. VAN HOOF, De Europese conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1998, 575-586. Zie EHRM 26 november 1997, Stamoulakatos t. Griekenland, § 41. 307 EHRM 9 oktober 1979, Airey t. Ierland; EHRM 23 september 1982, Sporrong en Lönnroth t. Zweden; EHRM 26 februari 1993, Pizetti t. Italië; EHRM, Kadubec t. Slovakije en EHRM 25 januari 2000, Guiseppe Tripodi t. Italië. 308 W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 860. 309 W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 584. 310 EHRM 26 oktober 2000, Kudla t. Polen. 306

52

het doel van artikel 13 om de verplichtingen, vervat in artikel 6, te versterken door de lidstaten te verplichten om een nationaal forum te voorzien waar een inbreuk van artikel 6 EVRM kan worden aangeklaagd311. In de zaak Mifsud verduidelijkte het Europees Hof de gevolgen van artikel 13 EVRM in het licht van de redelijke termijn. Het Hof stelde dat er twee soorten effectieve rechtsmiddelen zijn, met name de preventieve en de compensatoire312. Dit zijn interne rechtsmiddelen die ofwel een overschrijding van de redelijke termijn kunnen verhinderen of doen stoppen, ofwel de reeds opgelopen schade passend vergoeden. Op te merken valt dat het om alternatieve rechtsmiddelen gaat, zodat het niet noodzakelijk is dat een rechtsmiddel zowel preventief als compensatoir is313. Het Europees Hof heeft in latere arresten zijn voorkeur uitgesproken voor een rechtsmiddel met een preventieve, remediërende werking314. Dit wil zeggen dat er een mogelijkheid wordt geboden om de rechtsgang te versnellen. Toch moet de nationale staat daarnaast ook voorzien in een rechtsmiddel dat aanleiding geeft tot compensatoire maatregelen wanneer de overschrijding van de redelijke termijn zich reeds voltrok315. Het Europees Hof acht een rechtsmiddel dus in overeenstemming met artikel 13 EVRM wanneer het de verdachte in de mogelijkheid stelt om hetzij een beslissing ten gronde te doen bespoedigen, hetzij een passend rechtsherstel te bekomen voor een overschrijding die reeds plaatsvond316. 53. Vervolgens drong zich logischerwijze de vraag op of het Belgische recht voorzag in een dergelijk effectief rechtsmiddel om een overschrijding van de redelijke termijn in rechte aan te klagen en of dit bovendien een passend herstel bood. De bestaande rechtspraak kon alleszins niet veel opheldering brengen. De drastische oplossing om bij de overschrijding van de redelijke termijn de strafvordering onontvankelijk te verklaren, was door het Hof van Cassatie al afgewezen in een arrest van 1 februari 1994317. Het Europees Hof oordeelde in de zaak Stratégies et Communications et Dumoulin t. België voor het eerst over de oplossing die de wetgever hieromtrent had vooropgesteld 318. In deze zaak argumenteerde de Belgische regering dat het toenmalige nieuwe artikel 136 Sv. een effectief rechtsmiddel was in de zin van artikel 13 EVRM. Meer bepaald laat artikel 136, § 2 Sv. de inverdenkinggestelde of de burgerlijke partij toe om de zaak bij de kamer van inbeschuldigingstelling aanhangig te maken wanneer het gerechtelijk onderzoek na een jaar niet is afgesloten. Bijgevolg kan de kamer van inbeschuldigingstelling volgens de regering maatregelen nemen om het onderzoek te versnellen. Desondanks deze argumentatie was het 311

W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 860. 312 EHRM 11 september 2002, Mifsud t. Frankrijk, § 17. 313 EHRM 8 juni 2006, Sürmeli t. Duitsland, §99. 314 EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië, § 72; EHRM 29 maart 2006, Guiseppe Mostaciuolo t. Italië, § 72; EHRM 29 maart 2006, Musci t. Italië, § 75; EHRM 29 maart 2006, Cocchiarella t. Italië, § 74;EHRM 29 maart 2006, Scordino t. Italië, § 183; EHRM 29 maart 2006, Ernestina Zullo t. Italië, § 76 en EHRM 29 maart 2006, Giuseppina en Orestina Procaccini t. Italië, § 72. 315 F. KUTY, “Le contrôle de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009, 132. 316 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 64. 317 Cass. 1 februari 1994, Arr.Cass. 1994, 136, Pas. 1994, I, 140. 318 EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België.

53

Europees Hof allesbehalve overtuigd en aanvaardde dit niet. Dit kwam omdat er geen Belgische jurisprudentie was die de effectiviteit van artikel 136 § 2 Sv. als effectief rechtsmiddel in de zin van artikel 13 EVRM kon bewijzen319. Zo werd het Hof van Cassatie wel verplicht om veranderingen aan te brengen aan zijn rechtspraak om zo proberen te voldoen aan de vereiste van artikel 13 EVRM. 54. Het recht op een berechting binnen een redelijke termijn komt niet alleen toe aan de verdachte of de beklaagde, maar geldt ook voor de burgerlijke partij. Hier kan reeds opgemerkt worden dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft geoordeeld dat de burgerlijke partij, sinds een arrest van het Hof van Cassatie van 28 september 2006320, alleszins wel beschikt over een daadwerkelijk rechtsmiddel dat beantwoordt aan de vereisten van artikel 13 EVRM321, ook al betreft het een rechtsmiddel dat er enkel toe strekt een schadevergoeding van de Staat te verkrijgen via de burgerlijke rechter en dus niet kan leiden tot een versnelling van de strafprocedure322.

6.5.2. Arrest van 8 november 2005 van het Hof van Cassatie 55. Niettegenstaande het Europees Hof voor de Rechten van de Mens reeds in 2000 met de zaak Kudla een andere visie innam en bepaalde dat de nationale staten op basis van artikel 13 EVRM in hun interne rechtsorde effectieve rechtsmiddelen moeten organiseren om de overschrijding van de redelijke termijn aan te klagen, was het Hof van Cassatie niet happig om zijn rechtspraak te wijzigen omtrent de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten. Het Hof van Cassatie ging er namelijk van uit dat de onderzoeksgerechten niet bevoegd waren om te oordelen of de redelijke termijn al dan niet is overschreden. Het Hof steunde zich hiervoor op het uitgangspunt dat de onderzoeksgerechten zich niet inlaten met de grond van de zaak 323. De beoordeling van de redelijke termijn zou al te zeer verbonden zijn met de beoordeling van de feiten, waarvoor het onderzoeksgerecht niet bevoegd is324. Zo bevestigde het Hof van Cassatie in een arrest van 8 november 2005 dat het in de regel de rechter is die uitspraak doet ten gronde, die moet oordelen of de redelijke termijn is overschreden en welk gevolg hieraan moet worden gekoppeld325. Bovendien voegde het Hof er nog aan toe dat het middel dat aanvoert dat het rechtsherstel voor de schending van artikel 6, lid 1 EVRM ook voor de onderzoeksgerechten die geen uitspraak doen over de gegrondheid van de strafvordering verkregen moet kunnen worden, faalt naar recht. Dit standpunt van het Hof van Cassatie had als belangrijke gevolg dat een verdachte of inverdenkinggestelde die tijdens een vooronderzoek geconfronteerd wordt met een 319

W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 861. 320 Cass. 28 september 2006, RW 2006-07, 1123, noot A. VAN OEVELEN. 321 EHRM 15 mei 2007, Depauw t. België, nr. 2115/04, JT 2007, 720, noot F. KRENC. 322 J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319 en F. KUTY, “Le contrôle de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009, 132. 323 A. DE NAUW en M. VANDEBOTERMET, “De gevolgen van de overschrijding van de ‘redelijke termijn’ van artikel 6.1. EVRM”, RW 1988-89, 1291-1292. 324 Zie concl. E. KRINGS bij Cass. 22 oktober 1986, Pas. 1987, 242. 325 Cass. 8 november 2005, NC 2006, 124.

54

overschrijding van de redelijke termijn pas rechtsherstel kan verkrijgen voor de bodemrechter, hoewel het op dat ogenblik helemaal nog niet vaststaat dat de inverdenkinggestelde ook effectief naar een bodemrechter zal worden verwezen326. Dit standpunt van het Hof van Cassatie was gedoemd om vroeg of laat veroordeeld te worden door het Europees Hof. Dit gebeurde dan ook in de zaak Declerck, dat beter bekend staat als de Beaulieu-zaak. In deze zaak lijkt het Europees Hof rechtstreeks uit het arrest van het Hof van Cassatie van 8 november 2005 te besluiten dat er sprake is van een schending van het daarjuist besproken artikel 13 EVRM327: “…pour conclure en l’espèce à la violation de l’article 13 de la Convention, il suffit à la Cour de constater qu’en tout état de cause, à la date d’introduction de la requête, il n’existait en droit interne aucun ‘recours effectif’ permettant aux requérants de faire valoir leurs griefs tirés de la durée de cette procedure. A titre subsidiaire, la Cour rappelle que dans son arrêt du 8 novembre 2005, la Cour de Cassation a confirmé que c’est le juge du fond, en non le juge d’instruction, qui juge si la cause est traitée dans un délai raisonnable et, en cas de dépassement de ce délai, détermine la reparation adéquate. Partant, il y a eu violation de l’article 13 de la Convention”. Daarna werd ook nog in latere arresten de schending van artikel 13 EVRM vastgesteld.

6.5.3. Arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie 56. Na deze veroordeling door het Europees Hof was de rechtspraak van het Hof van Cassatie eerder stuurloos. De volgende ontwikkeling in de visie van het Hof van Cassatie zat vervat in het op het eerste zicht baanbrekend arrest van 8 april 2008328. In dit arrest bepaalde het Hof van Cassatie namelijk dat de overschrijding van de redelijke termijn ook kan worden aangevoerd voor de kamer van inbeschuldigingstelling en dit in elke stand van het gerechtelijk onderzoek, zelfs wanneer de opdracht van de kamer van inbeschuldigingstelling beperkt is, bijvoorbeeld tot de wettigheidscontrole van de bijzondere opsporingsmethoden of tot de handhaving van de voorlopige hechtenis329. Specifieker preciseerde het Hof van Cassatie dat de kamer van inbeschuldigingstelling een nationale instantie is tot welke de inverdenkinggestelde zich kan richten als bedoeld in artikel 13 EVRM zodat, wanneer de kamer van inbeschuldigingstelling met toepassing van artikel 235ter Sv. kennis neemt van de zaak en bij die gelegenheid door de inverdenkinggestelde geroepen wordt uitspraak te doen over de overschrijding van de redelijke termijn en de gevolgen daarvan op het verdere verloop 326

J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nrs. 341-342, 319. 327 EHRM 25 september 2007, Declerck t. België, §§84-86. 328 Cass. 8 april 2008, AR P.07.1903.N, NC 2008, 357, noot J. MEESE. Op te merken valt dat kort nadien de Franstalige afdeling van het Hof van Cassatie dan weer besliste dat het onderzoeksgerecht de eventuele overschrijding van de redelijke termijn en de gevolgen ervan alleen in aanmerking kan nemen bij de beoordeling van de bewijsvoering en de eerbiediging van het recht van verdediging, vermits het dit niet kan doen bij de beoordeling van het bewijs (Cass. 28 mei 2009, AR P.08.0216.F, Pas. 2008, 1329, JLMB 2008, 1406 en Rev.dr.pén. 2008, 942). 329 J. MEESE, “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van verval of onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008, 360.

55

van de procedure, zij toepassing moet maken van artikel 235bis, § 1, § 2 en § 3 Sv. Overeenkomstig die bepaling, dat de regelmatigheid van de procedure betreft, moet de kamer van inbeschuldigingstelling een debat op tegenspraak houden en uitspraak doen330. Deze rechtspraak van het Hof van Cassatie liet evenwel de belangrijkste vraag open, namelijk wat het rechtsgevolg is dat de onderzoeksgerechten kunnen verbinden aan de vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden. De betrokkene zomaar verwijzen naar de correctionele rechtbank lijkt geen optie te zijn, aangezien dan geen passend rechtsherstel wordt geboden. Ook de betrokkene buiten vervolging stellen lijkt evenmin een optie, omdat het overschrijden van de redelijke termijn als dusdanig niets zegt over het al dan niet bestaan van voldoende bezwaren331. Het leek er dan dus op dat, bij gebreke aan andere door de wet voorziene mogelijkheden332, de onderzoeksgerechten niet veel anders konden doen dan de strafvordering vervallen verklaren wegens overschrijding van de redelijke termijn333.

6.5.4. Gevolgen van het arrest van 8 april 2008 van het Hof van Cassatie 57. Gelet op de gedeeltelijke herziening door het Hof van Cassatie van zijn eerdere rechtspraak in het arrest van 8 april 2008, knoopten de onderzoeksgerechten aan bij een zienswijze die al een hele tijd door de Belgische rechtsleer werd vooropgesteld 334, met name dat de overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering tot gevolg heeft. Vooral de kamer van inbeschuldigingstelling te Gent was hier actief335. Zo bepaalde deze kamer van inbeschuldigingstelling in een arrest van 29 april 2008 de ontoelaatbaarheid van de strafvordering omwille van de overschrijding van de redelijke termijn. Hoewel in dit arrest de kamer van inbeschuldigingstelling ook wees op een schending van het recht van verdediging ingevolge de overschrijding van de redelijke termijn, lieten bepaalde overwegingen uit het arrest vermoeden dat de sanctie van de ontoelaatbaarheid van de strafvordering niet per definitie tot die hypothese beperkt was336. De kamer van inbeschuldigingstelling te Gent besloot in een later arrest van 30 april 2009 dat artikel 235bis Sv. gelezen in functie van artikel 6, lid 1 en 13 EVRM met zich meebracht dat een overschrijding van de redelijke

330

J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 46; W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 861 en D. LIBOTTE, “De sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn tijdens de onderzoeksfase en voor de onderzoeksgerechten”, T.Strafr. 2008, 278. 331 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171. 332 Zie art. 21ter V.T.Sv., dat echter niet van toepassing is op de onderzoeksgerechten. 333 J. MEESE, “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van verval of onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008, 361. 334 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 189. 335 De kamer van inbeschuldigingstelling te Gent gebruikte niet de bewoordingen “het verval van de strafvordering”, maar “niet toelaatbaar, zodat de stopzetting van de strafvordering wordt gelast”. 336 KI Gent 29 april 2008, TGR 2009, 33, noot J. MEESE.

56

termijn zonder meer aanleiding gaf tot het verval van de strafvordering337. Het Hof van Cassatie heeft echter met zijn arrest van 24 november 2009338 dit arrest vernietigd. Het Hof bepaalde dat de kamer van inbeschuldigingstelling niet de bevoegdheid heeft om, louter omwille van de overschrijding van de redelijke termijn, het verval van de strafvordering uit te spreken. De woorden van het Hof van Cassatie luiden als volgt: “Alleen wanneer het (onderzoeksgerecht) oordeelt dat de overschrijding van de redelijke termijn de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en onherstelbaar heeft aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de burgerlijke rechtsvordering meer mogelijk zijn, kan het hem van rechtsvervolging ontslaan”. Aangezien in dit geval de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte niet ernstig en onherstelbaar was aangetast, heeft het Hof van Cassatie het arrest van de kamer van inbeschuldigingstellling gecasseerd. In een arrest van 2 juni 2009339 kwam dezelfde kamer van inbeschuldigingstelling tot hetzelfde resultaat, weliswaar met één belangrijk verschil. De kamer van inbeschuldigingstelling had namelijk in deze zaak voorafgaand vastgesteld dat de overschrijding van de redelijke termijn een ernstige en onherstelbare aantasting van het recht van verdediging had veroorzaakt340. De mogelijkheid voor de betrokkene om een eerlijk en loyaal debat te houden, was immers zowel naar de elementen ten laste als ten ontlaste totaal onmogelijk geworden. Hij kon zich onmogelijk nog op een passende wijze verdedigen en elementen ten ontlaste verzamelen341. Hierdoor verklaarde de kamer van inbeschuldigingstelling de strafvordering niet langer toelaatbaar en beval het de stopzetting ervan. Niettemin heeft het Hof van Cassatie met zijn tweede arrest van 24 november 2009342 ook dit arrest vernietigd. Het standpunt van het Hof van Cassatie was namelijk: “Wanneer het onderzoeksgerecht oordeelt dat de overschrijding van de redelijke termijn de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en onherstelbaar heeft aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de burgerlijke rechtsvordering meer mogelijk is en hij van rechtsvervolging wordt ontslagen, moet het preciseren tegen welke bewijsmiddelen en waarom de verdachte zich niet meer behoorlijk zou kunnen verdedigen. Deze motivering moet het Hof toelaten te toetsen of de kamer van inbeschuldigingstelling wettig heeft kunnen oordelen, zoals zij dat heeft gedaan”. Aangezien dergelijke precisering niet terug te vinden was in het arrest van de kamer van inbeschuldigingstelling, heeft het Hof van Cassatie dit arrest dan ook gecasseerd. 58. Uit deze arresten van het Hof van Cassatie van 24 november 2009 kan men in elk geval afleiden dat op het niveau van de onderzoeksgerechten wel degelijk een concreet gevolg kan 337

KI Gent 30 april 2009, onuitg. Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. 339 KI Gent 2 juni 2009, onuitg. 340 W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862. 341 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain de Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171. 342 Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N, RW 2009-10, 1383 en T.Strafr. 2010, 36. 338

57

worden gegeven aan de vaststelling dat de redelijke termijn overschreden is, namelijk de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering. Wel moet opgemerkt worden dat deze gevolgen hun grondslag in een andere rechtsgrond vinden dan de loutere overschrijding van de redelijke termijn343. De overschrijding van de redelijke termijn is dan namelijk slechts een oorzaak, of één van de oorzaken, van de schending van het recht van verdediging of van het recht op een eerlijk proces. In de praktijk zal het dan ook tot dat concreet gevolg waarschijnlijk niet snel komen, aangezien moet worden vastgesteld dat, door de overschrijding van de redelijke termijn, de bewijsvoering en dus het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar werd aangetast, waarbij moet worden gepreciseerd tegen welke bewijsmiddelen de verdachte zich niet meer kan verdedigen en waarom dat niet meer mogelijk is.

6.5.5 De cassatierechtspraak getoetst aan de Grondwet 59. De vraag rees snel of het eigenlijk wel logisch is dat de onderzoeksgerechten, weliswaar onder de strenge voorwaarden zoals hier juist boven beschreven, het ontslag van de rechtsvervolging kunnen uitspreken, terwijl de vonnisgerechten niet verder kunnen gaan dan de eenvoudige schuldigverklaring344. Deze vraag kon zeker gesteld houden als we in het achterhoofd houden dat op het ogenblik dat de zaak reeds voor de vonnisgerechten aanhangig is, de redelijke termijn normalerwijze nog ernstiger zal zijn overschreden. Het klinkt inderdaad al te onlogisch dat, op het moment dat de redelijke termijn per definitie minder ernstig zal zijn overschreden, er een meer verregaand gevolg zou kunnen gekoppeld worden aan deze overschrijding dan op het moment dat de overschrijding van de redelijke termijn meer ernstige proporties aanneemt. Het duurde dan ook niet lang alvorens dit werd voorgelegd aan het Grondwettelijk Hof 345. De correctionele rechtbank te Antwerpen had, bij vonnis van 27 november 2008, de volgende prejudiciële vraag gesteld: “Schendt artikel 21ter V.T.Sv. de artikelen 10 en 11 van de Grondwet, gelezen in samenhang met artikel 6.1 EVRM, in die zin dat een ongelijkheid bestaat tussen enerzijds een verdachte en anderzijds een beklaagde, vermits de kamer van inbeschuldigingstelling t.a.v. eerstgenoemde -wanneer vastgesteld wordt dat de redelijke termijn overschreden werd- bij toepassing van artikel 235bis Sv. verval van strafvordering kan uitspreken, terwijl de feitenrechter t.a.v. laatstgenoemde -wanneer hij vaststelt dat de redelijke termijn overschreden werd- deze sanctie niet zou kunnen uitspreken vermits als dusdanig niet voorzien in artikel 21ter Sv.?”. Het werd duidelijk dat vooral de interpretatie van artikel 235bis Sv., zoals weerhouden in het arrest van de Gentse kamer van inbeschuldigingstelling van 30 april 2009, een Doos van Pandora vol ongelijkheden dreigde te openen346. 343

Zie bv. KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442 en Rk. Gent 18 september 2009, TGR-TWVR 335. Zie infra randnr. 73. 345 GwH 18 februari 2010, nr. 16/2010, RW 2009-10, 1378. 344

58

Afgezien van de door de verwijzende rechter opgeworpen vraag, kon deze interpretatie van artikel 235bis Sv. nog enkele problemen opleveren in het licht van het gelijkheidsbeginsel bepaald in de artikelen 10 en 11 van de Grondwet. Zo kon men zich de vraag stellen hoe kon verantwoord worden dat de inverdenkinggestelde tegen wie een gerechtelijk onderzoek loopt, kennelijk een rechtsmiddel wordt toegekend om de overschrijding van de redelijke termijn op te werpen tijdens het onderzoek, met name voor het onderzoeksgerecht, terwijl de verdachte tegen wie een opsporingsonderzoek loopt niet over een dergelijk rechtsmiddel beschikt, aangezien de onderzoeksgerechten in principe niet tussenkomen in opsporingsonderzoeken347. Aangezien de kamer van inbeschuldigingstelling zich in het arrest van 30 april 2009 niet had uitgesproken over de nochtans voorhanden zijnde burgerlijke vordering, kon men zich ook afvragen hoe kon worden verantwoord dat een burgerlijk partij, wanneer de kamer van inbeschuldigingstelling de strafvordering ontoelaatbaar verklaart wegens overschrijding van de redelijke termijn, klaarblijkelijk geen uitspraak meer kan bekomen over de burgerlijke vordering, terwijl de rechter ten gronde die bij een overschrijding van de redelijke termijn artikel 21ter V.T.Sv. toepast, wel nog uitspraak doet over de burgerlijke vordering348. Vooraleerst verklaarde het Grondwettelijk Hof dat de gestelde prejudiciële vraag pertinent was. Het Grondwettelijk Hof stelde namelijk dat, aangezien artikel 235bis Sv. als enige mogelijke sancties blijkens het arrest van het Hof van Cassatie van 8 april 2008 de nietontvankelijkheid of het verval van de strafvordering vermeldt, alsmede de nietigheid van procedurehandelingen, de verwijzende rechter er redelijkerwijze mocht van uitgaan dat het onderzoeksgerecht bij overschrijding van de redelijke termijn de niet-ontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kon uitspreken349. Voor de beantwoording van de prejudiciële vraag baseerde het Grondwettelijk Hof zich op de verduidelijking van de rechtspraak van het Hof van Cassatie in drie arresten. Het arrest van 27 oktober 2009 behandelde een zaak waarin de redelijke termijn was overschreden, zonder dat echter het recht op verdediging of de bewijsvoering van de verdachte ernstig en onherstelbaar was aangetast. In dit arrest oordeelde het Hof van Cassatie dat het rechtsherstel bedoeld in artikel 13 EVRM bij de regeling der rechtspleging kan bestaan uit de enkele vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn, waarna de rechter ten gronde dit gegeven in aanmerking moet nemen bij de beoordeling van de grond van de zaak350.

346

W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862. 347 Zie infra randnr. 64. 348 W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 862-863. 349 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 176-177. 350 Cass. 27 oktober 2009, P.09.0901.N, RW 2009-10, 1382.

59

Het eerste arrest van 24 november 2009 bepaalde dat enkel wanneer de overschrijding van de redelijke termijn de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte ernstig en onherstelbaar heeft aangetast, zodat geen eerlijk strafproces en beoordeling van de burgerlijke vordering meer mogelijk is, het onderzoeksgerecht de verdachte van rechtsvervolging kan ontslaan. Als de verdediging nog ruimte heeft om bewijs à décharge te verzamelen of als tijdverlies de kwaliteit van bewijs à charge niet aantast, zijn andere sancties gepast, zoals de vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden351. Bijgevolg wordt de verdachte overeenkomstig artikel 13 EVRM effectieve rechtshulp geboden om door het vonnisgerecht en eventueel, onder de hierboven vermelde beperking, door het onderzoeksgerecht een miskenning van zijn recht op een proces binnen een redelijke termijn te doen vaststellen. Evenwel heeft de kamer van inbeschuldigingstelling niet de bevoegdheid om louter omwille van de overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering uit te spreken waarbij dan nog de burgerlijke rechtsvordering zonder meer wordt ter zijde geschoven 352. Het tweede arrest van 24 november 2009 voegde daaraan nog toe dat, wanneer het onderzoeksgerecht oordeelt dat de overschrijding van de redelijke termijn de bewijsvoering en het recht op verdediging ernstig en onherstelbaar heeft aangetast, er moet gepreciseerd worden tegen welke bewijsmiddelen en waarom de inverdenkinggestelde zich niet meer naar behoren zou kunnen verdedigen353. Op basis van deze arresten baseerde het Grondwettelijk Hof zich om het standpunt te vormen dat het door de verwijzende rechter opgeworpen verschil in behandeling niet meer bestaat tussen de onderzoeksrechter en de vonnisrechter. Om tot dit standpunt te komen, baseerde het Grondwettelijk Hof zich op twee hypotheses, al naargelang de overschrijding van de redelijke termijn al dan niet tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast. In de hypothese dat dit niet het geval is, is er zeker geen probleem. Noch het onderzoeksgerecht, noch het vonnisgerecht mag het verval of de onontvankelijkheid van de strafvordering uitspreken354. In de hypothese dat dit wel het geval, is er volgens het Grondwettelijk Hof ook geen ongelijkheid. In dit geval mag het onderzoeksgerecht het ontslag of het verval van de rechtsvervolging uitspreken en moet het vonnisgerecht, indien de bewijsvoering onmogelijk is geworden, de beklaagde vrijspreken en, indien het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, de onontvankelijkheid van de strafvordering vaststellen355.

351

B. DE SMET, “Controle op de redelijke termijn van het strafproces tijdens de regeling der rechtspleging, (noot onder Cass. 24 november 2009), RW 2009-10, 1389. 352 Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. 353 Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N, RW 2009-10, 1383 en T.Strafr. 2010, 36. 354 Het onderzoeksgerecht mag er zich toe beperken de overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen (Cass. 27 oktober 2009), het vonnisgerecht mag ofwel de beklaagde veroordelen bij eenvoudige schuldigverklaring, ofwel hem veroordelen tot een straf beneden de wettelijke minimumstraf (art. 21ter V.T.Sv.). 355 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 177 en W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 864.

60

Ondertussen heeft het Grondwettelijk Hof dit standpunt reeds tweemaal, bij arresten van 29 april 2010 en 29 juli 2010, bevestigd356. Het Hof van Cassatie heeft zich nadien dan ook bij de door het Grondwettelijk Hof gekozen rechtsgevolgen aangesloten357: “Geen enkele verdragsrechtelijke of wettelijke bepaling stelt dat de overschrijding van de voormelde (=redelijke) termijn de niet-ontvankelijkheid of het verval van de vervolging met zich meebrengt. Het onderzoeksgerecht kan een dergelijke overschrijding en de gevolgen ervan alleen in aanmerking nemen bij de beoordeling van de bewijsvoering en bij de beoordeling van de eerbieding van het recht van verdediging, vermits dat onmogelijk is bij de vaststelling van de straf. Daaruit volgt dat het onderzoeksgerecht de niet-ontvankelijkheid van de vervolging vaststelt indien de voormelde overschrijding het recht van verdediging op onherstelbare wijze heeft aangetast en de buitenvervolgingstelling beveelt indien zij de bewijsvoering op ernstige en onherstelbare wijze heeft aangetast”.

6.5.6. Besluit 60. Het is duidelijk dat de rechtspraak van het Hof van Cassatie betreffende de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de redelijke termijn te beoordelen, en de gevolgen die deze bij een eventuele overschrijding daar kan aan verbinden, een hele evolutie heeft afgelegd. Uit het arrest van het Grondwettelijk Hof van 18 februari 2010 blijkt hoe de situatie heden ten dage is. Indien de overschrijding van de redelijke termijn niet tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast, mogen zowel het onderzoeksgerecht als het vonnisgerecht niet het verval of de onontvankelijkheid van de strafvordering uitspreken. In dat geval kan de vonnisrechter wel de betrokkene, overeenkomstig artikel 21ter V.T.Sv., veroordelen bij eenvoudige schuldigverklaring of tot een straf die lager is dan de wettelijke minimumstraf358. Het onderzoeksgerecht kan zich, volgens het Hof van Cassatie, beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke termijn, waarmee de rechter waarnaar de zaak verwezen wordt er dan rekening zal mee moeten houden. In het geval dat de overschrijding van de redelijke termijn wel tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast, moet het onderzoeksgerecht, indien de bewijsvoering in het gedrang komt, tot de buitenvervolgingstelling besluiten en indien het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, moet de onderzoeksrechter de onontvankelijkheid van de vervolging vaststellen. Het vonnisgerecht moet, als de bewijsvoering onmogelijk is geworden, de beklaagde vrijspreken en als het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, de onontvankelijkheid van de strafvordering vaststellen. Het onderzoeksgerecht dat om die reden besluit tot het ontslag van rechtsvervolging, moet dan wel preciseren om welke bewijsmiddelen het gaat en waarom de verdachte zich niet meer behoorlijk zou kunnen verdedigen. Wel moet opgemerkt worden dat deze gevolgen hun grondslag in een andere rechtsgrond vinden dan de loutere 356

GwH 29 april 2010, nr. 51/2010, Rev.dr.pén. 2011, 179, noot N. VAN DER EECKEN en GwH 29 juli 2010, nr. 92/2010. 357 Cass. 6 oktober 2010, nr. P.10.0729.F. 358 Zie infra randnrs. 67 en 73.

61

overschrijding van de redelijke termijn359. De overschrijding van de redelijke termijn is dan namelijk slechts een oorzaak, of één van de oorzaken, van de schending van het recht van verdediging of van het recht op een eerlijk proces.

6.5.7. Kritische noot 61. In de Belgische rechtsleer is reeds voorgesteld om de hypothesen die gemaakt zijn door het Grondwettelijk Hof te vereenvoudigen360. Zo is geopperd dat het niet nodig is om een onderscheid te maken tussen de hypothese dat de bewijsvoering onmogelijk is geworden, zodat de buitenvervolgingstelling of de vrijspraak moet worden uitgesproken, en de hypothese dat het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, zodat de onontvankelijkheid van de strafvordering moet worden uitgesproken. Het is niet nodig dit onderscheid te maken omdat het recht van verdediging sowieso onherstelbaar is aangetast omdat de bewijsvoering onmogelijk is geworden. Het gaat dus met andere woorden allebei over hetzelfde geval en het enige logische gevolg van de vaststelling dat de bewijsvoering onmogelijk is geworden, is bijgevolg de buitenvervolgingstelling voor de onderzoeksgerechten ofwel de vrijspraak voor de vonnisgerechten. 62. Het feit dat het onderzoeksgerecht, indien de overschrijding van de redelijke termijn niet tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast, zich enkel kan beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke termijn en daarna de zaak moet doorverwijzen naar de vonnisrechter, die met de vaststelling van de onderzoeksrechter rekening moet houden bij de beoordeling van de grond van de zaak361, is een onbevredigende oplossing. Tegenover de verdachte komt het immers heel raar over, als men aan hem toegeeft dat hij vervolgd wordt in een procedure waarvan de duur niet langer redelijk is, en dat men hem zegt dat daarmee rekening zal worden gehouden door een rechter die later, wanneer de termijn nog onredelijker is geworden, over zijn zaak zal oordelen. Het is ook maar zeer de vraag of deze visie de toets van artikel 13 EVRM kan doorstaan. Wanneer namelijk de verwijzingsrechter de overschrijding van de redelijke termijn nog in aanmerking moet nemen bij de beoordeling van de grond van de zaak, dan is het duidelijk dat de loutere vaststelling van de overschrijding op zich geen voldoende rechtsherstel heeft geboden. Naast het feit dat het rechtsherstel niet voldoende is, komt daar nog bij dat er ook geen sprake is van een onmiddellijk rechtsherstel, want het eigenlijke herstel wordt uitgesteld naar een op het ogenblik van de beslissing van het onderzoeksgerecht niet nader te bepalen datum362. Daarboven komt nog dat de vraag kan gesteld worden wat het gezag van gewijsde is 359

Zie bv. KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442 en Rk Gent 18 september 2009, TGR-TWVR 335. F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 178. 361 Cass. 27 oktober 2009, AR P.09.0901.N, RW 2009, 1382 en T.Strafr. 2010, 33. 362 J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47 en J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 318. 360

62

van de vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn van de onderzoeksgerechten ten aanzien van de vonnisgerechten363, zodat de inverdenkinggestelde die verwezen wordt zelfs op dat punt geen enkele zekerheid lijkt te hebben364. Eerste advocaat-generaal M. De Swaef merkte in zijn conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie van 13 april 2010 in deze zin ook terecht op: “Het zal aan de feitenrechter behoren hierop gebeurlijk nader in te gaan, rekening houdend met het betrekkelijk gezag van gewijsde van de beslissing van de onderzoeksgerechten”365. 63. Er kan dus besloten worden dat tot op de dag van vandaag België nog steeds niet voldoet aan artikel 13 EVRM omdat de Belgische wet nog altijd niet in een effectief rechtsmiddel voorziet voor de betrokkene om tijdens het vooronderzoek, naar aanleiding van overschrijding van de redelijke termijn, passend rechtsherstel te bekomen. Indien de wetgever wenst dat België in de toekomst niet dreigt veroordeeld te worden door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wegens schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze tussenkomt om de onderzoeksgerechten meer bevoegdheden toe te kennen. Hij moet dan ook bepalen welke gevolgen die onderzoeksgerechten kunnen verbinden aan de vaststelling dat de redelijke termijn overschreden is366, net zoals hij dat gedaan heeft voor de vonnisgerechten in artikel 21ter V.T.Sv.367 Een veel voorkomend voorstel in de rechtsleer, is dat de wetgever aan de onderzoeksgerechten de bevoegdheid zou moeten toekennen om de eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, indien zij vaststellen dat de redelijke termijn is overschreden368. Er werd in de rechtsleer zelfs geopperd dat de onderzoeksgerechten de eenvoudige schuldigverklaring nu reeds zouden kunnen uitspreken zonder de tussenkomt van de wetgever. Het is immers de taak van de rechter om een lacune in de wetgeving met betrekking tot een daadwerkelijk rechtsherstel bij schending van een recht op te vullen. 363

F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 179 en J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47. 364 Recent werd er in een bijdrage gesteld dat de rechter die nadien uitspraak zal doen over de grond van de zaak met de beslissing van het onderzoeksgerecht rekening zal moeten houden, zonder echter te verduidelijken op basis van welke wettelijke grondslag de feitenrechter daartoe dan wel gehouden zou zijn (M. D E SWAEF en M. TRAEST, “Het gezag van gewijsde van beslissingen van de onderzoeksgerechten: oude wijn in nieuwe zakken?” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, Ph. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 107. 365 Cass. 13 april 2010, AR. P.09.1550.N, concl. M. DE SWAEF. 366 J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47 en F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 179. 367 Zie infra randnr. 66. 368 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 179 en J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 318-319 en J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47.

63

Bovendien spraken de vonnisgerechten al eenvoudige schuldigverklaringen uit alvorens artikel 21ter V.T.Sv. werd ingevoerd369. Er is evenwel een groot verschil tussen de positie van de bodemrechter en die van de onderzoeksgerechten, die in principe geen uitspraak doen over de grond van de zaak. Bijgevolg lijkt een wetgevend ingrijpen dus wel noodzakelijk370. Maar zelfs indien de onderzoeksgerechten de bevoegdheid krijgen van de wetgever om de eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, zou dit niet alle problemen oplossen. Dit komt doordat er gevallen zullen zijn waarin de eenvoudige schuldigverklaring als een te verregaande sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn zou worden beschouwd371. De vonnisrechter kan dan kiezen voor een lagere straf, zelfs onder de wettelijke minimumstraf, of nog voor het toekennen van de opschorting372. Waar de onderzoeksgerechten tegenwoordig ook de opschorting kunnen toekennen, kunnen zij in elk geval niet overgaan tot het uitspreken van een straf, zij het een lagere straf, zij het een straf beneden het wettelijk minimum373. De echte oplossing van deze problematiek is daarom het invoeren van een preventief systeem waarbij de belanghebbende over een rechtsmiddel beschikt om via een rechterlijke tussenkomst te bereiken dat een strafvervolging die niet binnen een welbepaalde termijn voor de bodemrechter wordt gebracht, wordt stopgezet. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft zich bovendien reeds meerdere malen laten uitschijnen een grote voorstander te zijn van dergelijk preventief systeem374. Dit is dan ook de weg die onze wetgever idealiter zou moeten bewandelen in de toekomst375.

6.6. Wat met het opsporingsonderzoek? 64. Er moet ook even stilgestaan worden bij het opsporingsonderzoek voor wat betreft deze problematiek. In tegenstelling tot het gerechtelijk onderzoek, is er bij het opsporingsonderzoek geen tussenkomst van de onderzoeksgerechten, tenzij wanneer hoger beroep wordt ingesteld tegen de weigering van de procureur des Konings tot opheffing van een beslagmaatregel376 of tegen de beslissing tot vervreemding of teruggave tegen betaling van in beslag genomen vermogensbestanddelen377, of wanneer bijzondere opsporingsmethoden werden aangewend378. Onder verwijzing naar een arrest van het Hof van

369

D. VANDERMEERSCH, “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux différents stades du procès pénal”, Rev.dr.pén. 2010, 998-999. 370 F. DERUYCK, “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 180. 371 J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 372 Zie infra randr. 70. 373 Zie infra randnr. 99. 374 J. MEESE, “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 47. 375 J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 376 Art. 28sexies, § 4 Sv. 377 Art. 28octies, § 4 Sv. 378 Art. 235ter, § 1, tweede lid Sv.

64

Cassatie van 21 maart 2006379 wordt bepaald dat zelfs in deze gevallen de kamer van inbeschuldigingstelling geen toepassing kan maken van de artikelen 135 en 235bis Sv. om de regelmatigheid van het opsporingsonderzoek te controleren380. Dit klopt inderdaad voor wat betreft de hogere beroepen op basis van de artikelen 28sexies, § 4 en 28octies, § 4 Sv.381, maar niet voor wat betreft het geval waarbij de kamer van inbeschuldigingstelling op het einde van het opsporingsonderzoek te oordelen heeft over de regelmatigheid van de daarin aangewende bijzondere opsporingsmethoden. Hier vloeit de mogelijkheid voor de kamer van inbeschuldigingstelling om toepassing te maken van artikel 235bis Sv. immers voort uit artikel 235ter, § 5 Sv., dat uiteraard ook van toepassing is bij de controle van bijzondere opsporingsmethoden die werden aangewend in het opsporingsonderzoek382. Als de kamer van inbeschuldigingstelling, die in het kader van de procedure bedoeld in artikel 235ter Sv., geconfronteerd wordt met het argument dat er sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn, als nationale instantie in de zin van artikel 13 EVRM verplicht is dat verweer te beantwoorden, dan is het logisch dat deze kamer van inbeschuldigingstelling eenzelfde verplichting heeft wanneer het een controle van bijzondere opsporingsmethoden op het einde van een opsporingsonderzoek betreft. Maar omdat die tussenkomst van de kamer van inbeschuldigingstelling zich situeert op het einde van het opsporingsonderzoek, is dat natuurlijk geen oplossing die kan worden aangewend tijdens het opsporingsonderzoek. Ook zijn er bovendien heel wat opsporingsonderzoeken waarin geen bijzondere opsporingsmethoden worden aangewend, zodat er in die gevallen al helemaal geen sprake is van een tussenkomst van de kamer van inbeschuldigingstelling in het kader waarvan de overschrijding van de redelijke termijn kan worden aangekaart. In deze gevallen zal het Openbaar Ministerie dus er zelf moeten over waken dat de redelijke termijn niet in het gedrang komt bij een opsporingsonderzoek, waarbij een eventuele overschrijding van de redelijke termijn aanleiding kan zijn om een zaak te seponeren. De verdachte zelf kan namelijk niet veel beginnen, al wordt wel aangenomen dat bijvoorbeeld de opheffing van een beslagmaatregel een mogelijke vorm van sanctionering kan zijn voor een te lang aanslepend opsporingsonderzoek383. Ook in het kader van het opsporingsonderzoek lijkt het dus dat heden ten dage nog niet is voldaan aan artikel 13 EVRM. Wel moet er de nadruk op gelegd worden dat het probleem van langdurige onderzoeken zich vooral stelt bij het gerechtelijk onderzoek. Dit komt doordat opsporingsonderzoeken in ingewikkelde zaken al snel overgaan naar een gerechtelijk onderzoek. Toch zou het logisch zijn wanneer de wetgever in de toekomst eventueel een preventief systeem uitwerkt, hij dit systeem dan ook van toepassing maakt op het opsporingsonderzoek om geen ongelijkheden te creëren.

379

Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N, Pas. 2006, 652. D. VANDERMEERSCH, “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux différents stades du procès pénal”, RDP 2010, 998-987. 381 De door het Hof van Cassatie opgegeven reden hiervoor is dat in die gevallen de strafvordering nog niet is ingesteld. 382 J. MEESE, “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 319. 383 Ibid. 380

65

Hoofdstuk 7: Rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn 7.1. Inleiding 65. Noch het EVRM noch het IVBPR bepalen welke sancties of rechtsgevolgen aan een overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld384. Artikel 13 EVRM bepaalt enkel dat eenieder wiens bij dit verdrag gewaarborgde rechten geschonden zijn, recht heeft op een daadwerkelijke rechtshulp voor een nationale instantie. Bovendien is het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zelf niet bevoegd om een strafprocedure nietig te verklaren of wetgevende maatregelen voor te stellen385. De jurisprudentie van het Europees Hof laat dan ook in het midden wat de sancties of rechtsgevolgen moeten zijn bij het overschrijden van de redelijke termijn386, en stelt dat het aan de lidstaten toekomt om te bepalen welke algemene of individuele maatregelen zich opdringen om een einde te stellen aan een inbreuk op de door het EVRM beschermde rechten: “Avant tout et surtout, la Cour ne peut enjoindre à des autorités judiciaires indépendantes d’un Etat partie à la convention d’arrêter des poursuites engages dans le respect de la loi ni au législateur d’adopter une legislation avec un contenu dicté par la Cour”387. Er wordt enkel door het Europees Hof bepaald dat het herstel een passende en voldoende compensatie moet uitmaken voor de overdreven lange duur van de procedure 388, waardoor er een evenredigheid moet zijn tussen het herstel en de mate van overschrijding389. Niettegenstaande het Europees Hof de sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn overlaat aan de nationale staten, heeft dit Hof echter reeds geoordeeld dat een gepaste sanctie, rekening houdend met de feitelijke toedracht van de zaak, eventueel de onontvankelijkheid van de strafvordering390 of strafvermindering391 kan zijn392. Wel heeft het Europees Hof met zekerheid geoordeeld dat een loutere schadevergoeding geen voldoende en passende herstel kan zijn voor de benadeelde393. Bekomt de benadeelde door het nationale recht van de betrokken staat slechts een gedeeltelijk rechtsherstel, dan kent het Europees Hof, indien het dit nodig acht, een billijke genoegdoening

384

J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3; P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 435 en J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn, T.Strafr. 2001, 3. 385 Zie o.a. EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 57, § 53; EHRM 25 juni 1987, Bagetta t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 119, § 30. 386 EHRM 9 december 1994, Schouten en Meldrum t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 304, § 75. 387 EHRM 25 september 2007, De Clerck t. België, § 101. 388 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 389 L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548. 390 ECRM 6 juli 1983, G. t. Duitsland, nr. 8858/80, D.&R., vol. 33, 8. 391 EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, § 66. 392 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 36 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 393 ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196.

66

toe aan deze benadeelde394. Aangezien het Europees Hof niet ambtshalve overgaat tot het toekennen van een billijke genoegdoening, moet dit dan wel door de benadeelde gevorderd worden395. Opgemerkt dient te worden dat hieromtrent soms een minnelijke schikking wordt gesloten tussen de benadeelde en de betrokken staat, hetzij gedeeltelijk396, hetzij integraal397. Ook wordt de eis van de benadeelde tot een billijke genoegdoening heel soms afgewezen398 of oordeelt het Europees Hof dat de vaststelling van het feit dat de redelijke termijn overschreden is op zich reeds voldoende rechtsherstel biedt voor de niet-pecuniaire schade399. Bovendien erkent het Europees Hof dat er sterk vermoeden is dat onredelijk lange procedures leiden tot moreel leed dat vergoed moet worden, alhoewel er aan toegevoegd wordt dat de morele schade soms minimaal of zelfs onbestaande kan zijn400. 66. Doordat noch het EVRM noch het IVBPR de gevolgen bepalen van de overschrijding van de redelijke termijn, daar dit de taak is van de nationale staten, ontstond er dus een leemte hieromtrent. Deze leemte werd echter door de jaren heen geleidelijk door de Belgische rechtspraak opgevuld. Volgens een vaste rechtspraak van het Hof van Cassatie moest de feitenrechter in het licht van de concrete omstandigheden van elke zaak soeverein oordelen in hoeverre de redelijke termijn werd overschreden en wat de gevolgen daarvan zijn401. Het Hof van Cassatie bepaalde dat de gevolgen bij de overschrijding van de redelijke termijn konden bestaan in: “hetzij het opleggen van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige straf, zelfs na toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij het uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring”. Daarboven komt dat het Hof van Cassatie duidelijk stelde dat het gevolg nooit kon bestaan in het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering en de ermee verbonden burgerlijke vordering402. Zeer belangrijk om op te merken is dat het Hof van Cassatie heeft bepaald dat, indien de feitenrechter heeft vastgesteld dat er een overschrijding van de redelijke termijn is, deze feitenrechter verplicht is hieraan een sanctie te verbinden403. Hij kan niet beslissen dat de 394

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37. EHRM 26 november 1992, Francesco Lombardo t. Italië, ECHR, Ser. A, vol. 249-B, § 25. 396 EHRM 9 juni 1988, H. t. Verenigd Koninkrijk, ECHR, Ser. A, vol. 136-B. 397 EHRM 20 juli 2004, Manasson t. Zweden, onuitg. 398 EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-B, § 24-25. Hier vroeg de betrokkene geen vergoeding voor de door hem gemaakte kosten, maar enkel een vergoeding voor onrechtmatige detentie omdat hij van oordeel was dat een straf die wordt uigesproken met schending van het recht op behandeling binnen een redelijke termijn, niet langer kan worden uitgevoerd. Het Europees Hof volgde die stelling echter niet en kende bijgevolg de gevraagde schadevergoeding niet toe. 399 EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland, ECHR, Ser. A, vol. 248-A, § 27-28.; EHRM 23 september 1998, Portington t. Griekenland, ICJ Reports 1998-VI, § 36-39 en EHRM 21 oktober 2004, Bettina Malek t. Oostenrijk, § 26. 400 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37. Zie EHRM 30 januari 2007, Pavlik t. Slovakije, § 104. 401 P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 435. 402 Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 403 Cass. 13 februari 2001, Pas. 2001, 275. 395

67

overschrijding van de redelijke termijn de verdachte niet heeft benadeeld404 of geen afbreuk doet aan het recht van verdediging405, omdat de overschrijding van de redelijke termijn op zich immers de verdachte of de beklaagde schaadt in een hem verleend fundamenteel recht406. De Belgische wetgever was van oordeel dat het nodig was om via een wetgevend optreden de regeling, zoals bepaald door het Hof van Cassatie, aan te vullen en te verfijnen407, ondermeer om “een einde te maken aan de onduidelijkheid en de onzekerheid omtrent de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn408”. Uiteindelijk besloot de wetgever om de bestaande cassatierechtspraak409 te bekrachtigen via de wet van 30 juni 2000 met de invoeging van het nieuw artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering. Zoals de titel van de wet reeds aangeeft, wordt in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering ruimte gecreëerd voor een nieuw artikel 21ter dat het volgende bepaalt410: “Indien de duur van de strafvervolging de redelijke termijn overschrijdt, kan de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken of een straf uitspreken die lager kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”. Dit artikel bevat dus voor de strafrechter de mogelijkheid om, indien een strafprocedure de redelijke termijn heeft overschreden, een straf op te leggen beneden het wettelijke minimum, of zelfs de verdachte louter schuldig te verklaren, zonder hem verder een straf op te leggen. In de volgende delen wordt dieper ingegaan op de gevolgen die artikel 21ter V.T.Sv. en het interne recht koppelt aan een overschrijding van de redelijke termijn. Het is belangrijk om te verduidelijken dat enkel de vonnisrechter gemachtigd is om deze sancties uit te spreken bij overschrijding van de redelijke termijn, niet de onderzoeksrechter. Ook wordt dieper ingegaan op de problematiek van de eventuele onontvankelijkheid of verval van de strafvordering bij overschrijding van de redelijk termijn.

404

W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 600. Zie Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986, RW 2000-01, 125, noot W. MAHIEU, T.Strafr. 2000, 502, noot J. ROZIE en JLMB 2000, 502, met F. KUTY. 405 Cass. 6 februari 2001, Arr. Cass. 2001, 220. 406 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 50. 407 P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 436. 408 Parl. St. Kamer, 1998-99, 1961/5, 4. 409 Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535, concl. E. KRINGS; Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14; Cass. 13 mei 1998, Arr.Cass. 1998, 546 en Cass. 29 juni 1999, JLMB 2000, 502, noot F. KUTY. 410 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3.

68

7.2. Strafvermindering 67. Er dient allereerst opgemerkt te worden dat een strafvermindering als sanctionering op de overschrijding van de redelijke termijn pas kan worden toegepast, indien de beklaagde schuldig wordt bevonden. Als de beklaagde echter moet vrijgesproken worden, zal een andere manier moeten gevonden worden om de benadeelde beklaagde een daadwerkelijk rechtsherstel te bieden411. 68. Zoals reeds eerder vermeld bepaalt artikel 21ter V.T.Sv., naast de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring, dat de feitenrechter bij overschrijding van de redelijke termijn een straf kan uitspreken die lager kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. In het initiële wetsvoorstel echter was er enkel sprake van het “toekennen van een strafvermindering”, zonder te verduidelijken dat onder de wettelijke minimumstraf kon gedaald worden412. Aangezien uit de parlementaire discussie bleek dat het de bedoeling was om een straf te kunnen opleggen lager dan de wettelijke minimumstraf die door de wet is vastgesteld, werd het oorspronkelijke wetsvoorstel in die zin aangepast. Het rechtsgevolg van de strafvermindering bij een overschrijding van de redelijke termijn was, net zoals de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring, reeds gekend in de rechtspraak van het Hof van Cassatie alvorens artikel 21ter V.T.Sv. werd ingevoegd bij de wet van 30 juni 2000. In een arrest van 25 januari 2000 bepaalde het Hof van Cassatie namelijk het volgende413: “Het herstel bij overschrijding van de redelijke termijn kan bestaan, hetzij in het opleggen van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige straf, zelfs na toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij in het uitspreken van een schuldigverklaring alleen”. Dit standpunt werd in identieke bewoordingen herhaald in de arresten van 22 maart en 20 juni 2000 van het Hof van Cassatie414. 69. Indien de feitenrechter vaststelt dat de redelijke termijn overschreden is, is deze dus niet langer gebonden door de wettelijke strafminima415. Het is dus mogelijk voor de rechter bij overschrijding van de redelijke termijn, zelfs indien de wet geen verzachtende omstandigheden toelaat, een gevangenisstraf op te leggen onder de wettelijke minimumgrens, of een geldboete die lager is dan het wettelijk minimum. Het kan eenzelfde straf zijn, minder

411

Zie infra randnr. 98. J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 413 Cass. 25 januari 2000, onuitg. 414 Cass. 22maart 2000, onuitg. en Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 415 De strafrechter bepaalt weliswaar op onaantastbare wijze de strafmaat die hij in verhouding acht tot de zwaarte van de bewezen verklaarde misdrijven en tot de strafwaardigheid van de beklaagde, doch kan dit zonder overschrijding van de redelijke termijn slechts doen binnen de perken van de wet (zie bv. Cass. 14 april 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1113). 412

69

in quantum, of een andere straf voor zover ze minder zwaar is dan het wettelijk minimum, bijvoorbeeld een geldboete in plaats van de wettelijk voorziene minimumstraf416. Deze mogelijkheid van strafvermindering die de feitenrechter heeft op grond van artikel 21ter V.T.Sv. is vroeger onderwerp geweest van kritiek. Sommigen stelden namelijk dat deze mogelijkheid in strijd was met het legaliteitsbeginsel. Ze stelden dat dit onwettig is, omdat het strijdig is met de artikelen 195, tweede lid, 211 en 364, eerste lid van het wetboek van strafvordering, waarin het beginsel wordt uitgedrukt dat de strafrechter de strafmaat moet bepalen binnen de door de strafwet voorgeschreven grenzen417. Op het eerste zicht komt het inderdaad wat vreemd over dat de rechter straffen kan opleggen die de wet zelfs niet voorziet voor de bewezen verklaarde feiten. De verantwoording die hieromtrent in het verslag bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter V.T.Sv. wordt gegeven luidt als volgt: “De wetgever kan er van uitgaan dat de afweging met betrekking tot de redelijke termijn voorrang heeft”. Bovendien voegde de toenmalige minister van justitie daar nog het volgende aan toe418: “Wie het meerdere kan, kan ook het mindere. In uitzonderlijke omstandigheden, wanneer de redelijke termijn is overschreden, en er een zeer lange tijd is tussen het plegen van de feiten en de beoordeling ervan, heeft het geen nut meer een straf uit te spreken. Het betreft dus billijkheidsredenen”. 70. De mogelijkheid om een straf op te leggen beneden de wettelijke minimumstraf, moet ruim worden geïnterpreteerd. Het Hof van Cassatie laat namelijk aan de feitenrechters toe een alternatieve sanctie op te leggen voor de overschrijding van de redelijke termijn, die niet in artikel 21ter V.T.Sv. kan worden gevonden419: het volstaat indien de rechter een bij wet voorgeschreven straf uitspreekt die daadwerkelijk en op meetbare wijze is verminderd420. Daarbij is het bovendien niet nodig dat hij uitdrukkelijk de straf vermeldt die hij zou hebben opgelegd indien de redelijke termijn niet was overschreden421. De rechter mag dus een straf opleggen die zonder overschrijding van de redelijke termijn niet kon worden opgelegd. Een voorbeeld hiervan is het opleggen van een straf met uitstel of het verlenen van de opschorting niettegenstaande de beklaagde zich daartoe niet in de voorwaarden bevindt, of het louter opleggen van een geldboete terwijl de feiten normaliter ook met een vrijheidsstraf dienen te worden bestraft422. Deze ruime interpretatie van de mogelijkheid om een straf beneden het wettelijk minimum op te leggen, valt langs de ene kant te rijmen met de soepele rechtspraak van het Europees Hof 416

J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 417 Amendement nr. 1 bij het wetsontwerp tot invoeging van artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 1; Verslag bij het wetsontwerp tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/3, 3. 418 Verslag bij het wetsontwerp tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/3, 6. 419 W. VERRIJDT, “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 600. 420 Cass. 17 oktober 2001, Pas. 2001, 1634; Cass. 31 oktober 2001, JT 2002, 44 en Cass. 28 januari 2004, JT 2005, 500, noot A. MASSET. 421 Cass. 18 september 2012, TGR 2013, 57 en Cass. 28 januari 2004, JT 2005, 500, noot A. MASSET. 422 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 52.

70

voor de Rechten van de Mens, maar strijdt langs de andere kant met de bedoeling van de wetgever. Die wou namelijk bekomen dat bij een overschrijding van de redelijke termijn steeds een straf beneden het wettelijk minimum zou worden uitgesproken423. Toch moet besloten worden dat dergelijke ruime interpretatie wenselijk is, omdat het logisch is dat wanneer de strafrechter wegens de overschrijding van de redelijke termijn een loutere schuldigverklaring kan uitspreken, hij ook een straf moet kunnen opleggen die hij normaal gezien niet zou hebben kunnen opleggen424. Dit is een logische uitloper van het adagium ‘wie het meerdere kan, kan ook het mindere’. Toch wordt gesteld in sommige rechtsleer dat er moet getwijfeld worden aan dit standpunt. Zo stellen sommigen dat de rechter in het licht van deze rechtspraak niet kan volstaan met het opleggen van de maximumstraf, maar met uitstel425. 71. De vraag kan gesteld worden of de sanctie die verbonden wordt aan de overschrijding van de redelijke termijn evenredig of proportioneel moet zijn met de duur van de overschrijding van de redelijke termijn. Moet hier dus in het bijzonder de strafvermindering die eventueel toegekend wordt door de rechter evenredig zijn met de duur van de overschrijding van de redelijke termijn? Hierop moet bevestigend worden beantwoord. Het is allereerst logisch dat bij het oordeel over de sanctie van de overschrijding van de redelijke termijn rekening gehouden wordt met de duur van deze overschrijding, omdat het leed of nadeel dat die overschrijding berokkent, groter wordt naarmate de duur van de overschrijding langer is426. Bijgevolg moet een meer ernstige overschrijding van de redelijke termijn aanleiding geven tot een grotere mate van strafvermindering. Dit blijkt ook uit de rechtspraak van het Hof van Cassatie, waar bepaald werd dat het herstel dat de rechter bij een overschrijding van de redelijke termijn in acht moet nemen zo goed mogelijk dient te passen bij het leed of nadeel dat de beklaagde door deze overschrijding heeft geleden 427. Niet enkel het Hof van Cassatie, maar ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft al meermaals gesteld dat het herstel in verhouding moet zijn met de omvang van de ongeoorloofde vertraging428. 72. Doordat de feitenrechter heden ten dage naar aanleiding van de overschrijding van de redelijke termijn niet meer gebonden is door de wettelijke minimumstraf, kan er wel twijfel ontstaan betreffende de gevolgen voor de verjaring van de strafvordering. Meerbepaald zal dit het geval zijn wanneer de opgelegde straf zich ook beneden de marge van het misdrijf in 423

J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 424 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN, J. DE CODT, G. SCHAMPS, F. KUTY, D. BOSQUET, P. MORLET, O. VANDEMEULEBROEKE, A. JACOBS, B. DEJEMEPPE (eds.), Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 36, 140-141. 425 In de zaak die aanleiding gaf tot Cass. 28 januari 2004, legde de rechter in hoger beroep de maximumstraf van twee jaar op (art. 422bis Sw.), waarvan één jaar met uitstel. Het arrest werd gecasseerd, maar op andere gronden. A. MASSET, noot onder Cass. 28 januari 2004, JT 2005, nr. 5, 501 stelt dat het uitstel geen straf is, maar een modaliteit van bestraffing. Daarom is het volgens hem niet mogelijk uitstel te verlenen wanneer de betrokkene daartoe niet in de voorwaarden verkeert, terwijl het opleggen van een lagere straf (bv. Een werkstraf of een geldboete in plaats van een gevangenisstraf) wel mogelijk is. 426 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 52. 427 Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 428 R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, 2005, Antwerpen, Maklu, nr. 1734, 823.

71

kwestie bevindt429. Het algemene uitgangspunt hieromtrent is dat de aard van het misdrijf bepaald wordt aan de hand van de uiteindelijk opgelegde straf430. Aangezien er bij een eenvoudige schuldigverklaring geen straf wordt uitgesproken431, lijkt het hier logisch om de aard van het misdrijf te bepalen aan de hand van de dagvaarding of de beschikking tot verwijzing, tenzij een latere denaturalisering blijkt uit het vonnis of arrest zelf432. De vraag kan dan wel gesteld worden wat er moet besloten worden indien de rechter een straf oplegt beneden het wettelijk minimum en beneden de grens voor misdaden of wanbedrijven. Sommigen stellen dat ook de straf die werd opgelegd beneden het wettelijk minimum, de aard van het misdrijf bepaalt. Dit kan dan leiden tot verjaring van de strafvordering indien het feit hierdoor wordt gedenaturaliseerd, wat een kortere verjaringstermijn met zich meebrengt433. Dit standpunt zou dan bijgevolg aanleiding geven tot zeer absurde situaties. Gedacht kan worden aan het geval waarin de correctionele rechtbank een eenvoudige schuldigverklaring uitspreekt. Hier zou de verjaringstermijn vijf jaar blijven. Hiertegenover staat het geval indien de correctionele rechtbank na de vaststelling van de overschrijding van de redelijke termijn een straf oplegt beneden de grenzen voor wanbedrijven, bijvoorbeeld een gevangenisstraf van vijf dagen. Hier zou de verjaringstermijn opeens slechts zes maanden meer bedragen. Het absurde gevolg is dan dat de beklaagde meer gebaat zou zijn bij het opleggen van een straf, dan bij het uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring434. Hoewel kan afgevraagd worden of een feitenrechter ooit een dergelijke vorm van strafvermindering zou uitspreken, omdat het veel logischer is om dan meteen over te gaan tot het uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring, toont deze problematiek toch het artificiële karakter aan van het bepalen van de verjaringstermijn aan de hand van de aard van het misdrijf, die zelf dan weer afhankelijk is van de opgelegde straf.

7.3. Eenvoudige schuldigverklaring 7.3.1. Beschrijving 73. De eenvoudige schuldigverklaring werd geïntroduceerd door de heer Robert Legros in zijn voorontwerp van het strafwetboek. Hij werd bij K.B. van 8 april 1983 benoemd tot Koninklijk Commissaris voor de herziening van het strafwetboek. Hij pleitte ondermeer ervoor om het arsenaal van sancties uit te breiden. Volgens hem moest de ‘schuldigverklaring met waarschuwing’435 aangewend worden in de gevallen waarin de straf overbodig of schadelijk

429

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. J. MEESE, De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, nr. 82, 76. 431 Zie infra randnr. 74. 432 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. 433 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit penal et de procedure pénale, Brussel, Ed. du Jeune Barreau de Bruxelles, 2001, nr. 37, 141-142. 434 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 51. 435 Destijds geïnspireerd op art. 9a Nederlands Strafwetboek. 430

72

blijkt, maar waarin het strafgerecht toch dient op te treden, hetzij om principiële redenen, hetzij om een schadeloosstelling toe te kennen436. Simplistisch uitgelegd is de eenvoudige schuldigverklaring een doorgedreven variant van strafvermindering. Hoewel de beklaagde schuldig wordt bevonden aan de hem ten laste gelegde feiten, wordt geoordeeld dat het niet opportuun is om nog een straf op te leggen, rekening houdend met de lange duur van de overschrijding van de redelijke termijn. Naast de mogelijkheid om straffen op te leggen beneden de minimumdrempel, kan de vonnisrechter dus ook besluiten om helemaal geen straf op te leggen naar aanleiding van de overschrijding van de redelijke termijn. Een belangrijk gevolg van het feit dat de beklaagde wel schuldig wordt verklaard, is dat de vonnisrechter nog steeds de bevoegdheid behoudt om uitspraak te doen over de vordering van de burgerlijke partij437. De sanctie van de eenvoudige schuldigverklaring in geval van overschrijding van de redelijke termijn, is al lang geen onbekende meer in onze rechtspraak. Meerbepaald heeft de eenvoudige schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn sinds het arrest van het Hof van Cassatie van 9 december 1997438 zijn intrede gedaan in de Belgische rechtsorde439. Deze rechtspraak werd zoals eerder vermeld door de wetgever bevestigd met de wet van 30 juni 2000 tot invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. Het tweede lid van dit artikel voegt betreffende de eenvoudige schuldigverklaring het volgende er aan toe: “Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”. Hieruit kan men afleiden dat, indien de eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, de verdachte ook wordt veroordeeld in de kosten en eventueel tot teruggave. Ook wordt de bijzondere verbeurdverklaring uitgesproken440. 74. Het antwoord op de vragen of de eenvoudige schuldigverklaring een straf en/of een veroordeling uitmaakt, is belangrijk om uit te maken wat nu precies de gevolgen zijn die verbonden worden aan een eenvoudige schuldigverklaring. In het begin was het niet meteen duidelijk of de eenvoudige schuldigverklaring al dan niet een straf is. Wel was er de vaststelling dat de eenvoudige schuldigverklaring niet werd toegevoegd aan artikel 7 Sw. en de loutere vermelding ervan in artikel 21ter V.T.Sv. op zich niet volstaat om een nieuwe straf in te voeren441. Sommigen gaven tijdens de voorbereidende werkzaamheden toe dat het onduidelijk is “of de eenvoudige schuldigverklaring al dan niet een sanctie is en zo ja welke gevolgen daaraan moeten worden verbonden”442. Wat er echter 436

R. LEGROS, Voorontwerp van Strafwetboek, Brussel, 1985, art. 157-160; P. TRAEST, “Rechtshandhaving door de strafrechter”, RW 2001-02, 1234. 437 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 438 Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 439 Zie o.a. Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199 en Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 440 Zie infra randnrs. 77, 78 en 80. 441 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 54. 442 Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 12.

73

voor pleit dat de eenvoudige schuldigverklaring geen straf uitmaakt, is het feit dat de minister er op wees dat de rechter die een eenvoudige schuldigverklaring oplegt, beslist om geen straf op te leggen443. Daarenboven bepaalde de minister tijdens de bespreking in de Senaat, dat het soms geen nut meer heeft om een straf uit te spreken444. Besloten kan dus worden dat de minister alleszins van oordeel was dat de eenvoudige schuldigverklaring geen straf uitmaakt. Bovendien heeft ook het Hof van Cassatie reeds gesteld dat geen bijkomende straffen kunnen worden uitgesproken wanneer ten aanzien van de beklaagde een eenvoudige schuldigverklaring werd uitgesproken445. Een uitzondering hierbij is de bijzondere verbeurdverklaring, die uitdrukkelijk door de wetgever werd vermeld in de wet446. Desondanks deze uitzondering lijkt het wel duidelijk dat de eenvoudige schuldigverklaring geen straf is. De vraag of de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling is, is al meermaals voer geweest voor discussie in de Belgische rechtsleer. Sommige rechtsleer stellen namelijk dat dit een veroordeling is447, andere dan weer dat dit niet het geval is448. De belangrijkste motivatie van sommige rechtsleer om te stellen dat de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling uitmaakt, zijn de letterlijke bewoordingen van artikel 21ter V.T.Sv. Dit artikel stelt namelijk: “…kan de rechter de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitspreken…”. Hoewel de letterlijke bewoordingen van artikel 21ter V.T.Sv. suggereren dat de eenvoudige schuldigverklaring weldegelijk een veroordeling is, moet wellicht toch aansluiting gezocht worden bij de andere rechtsleer, die stelt dat de bewoordingen van het desbetreffende artikel niet zorgvuldig gekozen zijn door de wetgever449. Het uitspreken van een veroordeling tot een eenvoudige schuldigverklaring heeft namelijk iets contradictorisch, omdat een veroordeling normaalgezien een straf met zich meebrengt, wat in het geval van de eenvoudige schuldigverklaring niet zo is450. Bovendien moet de uitgesproken straf in elk veroordelend vonnis worden vermeld451, wat hier bij gebrek aan een straf niet kan bij een eenvoudige schuldigverklaring. Een ander element dat er voor pleit dat er geen sprake is van een veroordeling, is het feit dat de wetgever veelvuldig de vergelijking maakte met de opschorting van de uitspraak van de veroordeling452. Ook bij de opschorting is er geen sprake van een veroordeling453. Ook het Hof van Cassatie heeft bepaald, met de gedachte dat de begrippen uit artikel 21ter V.T.Sv. geacht worden zoveel aansluiting te zoeken bij de werkelijke wil van de wetgever454, dat de rechter die de eenvoudige schuldigverklaring uitspreekt stopt bij het vaststellen van de schuld, en hij bijgevolg niet overgaat tot het uitspreken van een veroordeling. Het Hof van Cassatie verduidelijkte in een arrest van 9 december 1997 dat de 443

Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 11. Parl. St. Kamer 1999-2000, nr. 2-279/3, 8. 445 Cass. 10 december 2002, T.Strafr. 2004, 126. 446 Art. 21ter tweede lid V.T.Sv. 447 ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, R.W. 1998-99, 5. 448 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, 143. 449 Ibid., 147. 450 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 54. 451 Art. 195 Sv. 452 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2-3. 453 Art. 1 § 1, 1° Probatiewet. 454 Zie de verklaring van de minister in die zin (Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 6). 444

74

rechter “kan volstaan met een schuldigverklaring”455. Daarbij werd ook in het arrest van 25 januari 2000456 melding gemaakt van het “uitspreken van een schuldigverklaring alleen”. Indien de eenvoudige schuldigverklaring een veroordeling zou uitmaken, dan zou het helemaal niet logisch zijn dat artikel 21ter V.T.Sv. nog bepaalt dat de beklaagde ook veroordeeld wordt in de kosten, en zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. Deze bepaling is zeer vergelijkbaar met artikel 6 tweede lid Probatiewet en op artikel 11 van de wet op het sociaal verweer457. Een dergelijke bepaling heeft maar zin als er geen veroordeling is 458. Uit al deze redenen kan besloten worden dat de eenvoudige schuldigverklaring meer dan waarschijnlijk geen veroordeling is.

7.3.2. Gevolgen van een eenvoudige schuldigverklaring 75. We weten nu dat de vonnisrechter op basis van artikel 21ter V.T.Sv., in geval van een overschrijding van de redelijke termijn, de eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken. Uit de tekst van dit artikel kan gehaald worden dat de beklaagde die een eenvoudige schuldigverklaring wordt opgelegd ook wordt veroordeeld tot de kosten en desgevallend tot teruggave, en dat de bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken. Buiten deze gevolgen heeft de wetgever geen aandacht besteed aan andere juridische gevolgen die eventueel gepaard kunnen gaan met een eenvoudige schuldigverklaring. Uit het verslag bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter V.T.Sv.459 blijkt echter dat de indiener van het wetsvoorstel en de minister van justitie de standpunten, uiteengezet in de noot460 onder het arrest van het Hof van Cassatie van 9 december 1997, volledig onderschrijven461. Hier wordt een overzicht gegeven van deze eventuele rechtsgevolgen van een eenvoudige schuldigverklaring.

7.3.2.1. De strafrechter kan oordelen over de burgerlijke vordering 76. Wanneer de vonnisrechter bij een overschrijding van de redelijke termijn beslist om een eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken, behoudt hij de mogelijkheid om uitspraak te doen over de burgerlijke vordering die gebaseerd is op het misdrijf waarvoor de eenvoudige

455

Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14. Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199. 457 Wet van 9 april 1930 tot bescherming van de maatschappij tegen abnormalen, gewoontemisdadigers en plegers van bepaalde seksuele strafbare feiten, BS 11 mei 1930, vervangen bij wet van 1 juli 1964, BS 17 juli 1964. 458 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55. 459 Verslag bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 7 en 10. 460 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5-6. 461 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 456

75

schuldigverklaring werd uitgesproken462. Op grond van de artikelen 3 en 4 V.T.Sv. is de strafrechter namelijk bevoegd om de burgerlijke vordering te beoordelen indien hij vaststelt dat de schade voortvloeit uit een als misdrijf omschreven feit dat hij bewezen verklaart463. Dat de strafrechter bevoegd blijft om uitspraak te doen over de burgerlijke vordering, was trouwens ook de hoofdreden van de wetgever om het verval of de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie uit te sluiten464, omdat werd gesteld dat de strafrechter deze bevoegdheid niet behoudt wanneer de strafvordering onontvankelijk wordt verklaard. Nochtans betekent het verval van de strafvordering helemaal niet dat de strafrechter niet meer bevoegd zou zijn voor de burgerlijke vordering. Dit komt doordat de burgerlijke vordering meestal tijdig, dus voor het overschrijden van de redelijke termijn, zal zijn ingesteld, bijvoorbeeld door de klacht met burgerlijke partijstelling465.

7.3.2.2. Veroordeling tot teruggave 77. Zoals reeds eerder vermeld, wordt bij een eenvoudige schuldigverklaring de teruggave uitdrukkelijk in artikel 21ter V.T.Sv. voorzien. Teruggave wil zeggen dat men verplicht wordt om alle maatregelen te nemen om de materiële gevolgen van een misdrijf teniet te doen en de feitelijke toestand, zoals die bestond voor het misdrijf, te herstellen in natura. Bijgevolg zullen verbeurdverklaarde zaken die de burgerlijke partij toebehoren haar worden teruggegeven, zelfs bij verbeurdverklaring bij equivalent466. Ook elke andere derde die beweert recht te hebben op de verbeurdverklaarde zaak, zal dit recht kunnen laten gelden467. Bovendien heeft het Grondwettelijk Hof en het Hof van Cassatie reeds bepaald dat binnen het concept van de teruggave ook de in artikel 149 § 1 DRO468 bepaalde herstelmaatregelen vallen469. Hoewel de herstelmaatregel een burgerlijk karakter heeft, is deze herstelmaatregel verbonden met de openbare orde en is zij door sommige aspecten onlosmakelijk verbonden met de strafsanctie470. De herstelmaatregel inzake ruimtelijke ordening valt dus onder de teruggave zoals bedoeld in artikel 21ter V.T.Sv. Deze visie is verzoenbaar met deze van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Voor het Europees Hof staat namelijk de verwezenlijking van de burgerlijke rechten binnen een redelijke termijn en de heerschappij van het recht dat eigen is aan een democratische samenleving centraal471. De vervolgde of veroordeelde partij kan de vereiste van redelijke termijn niet opwerpen om te verhinderen dat 462

J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5 en F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 49, 149. 463 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55. 464 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 465 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 55-56. 466 Art. 43bis derde lid Sw. 467 Art. 43bis vierde lid Sw. 468 Decreet Ruimtelijke Ordening. 469 P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 436. 470 F. VAN VOLSEM, “De redelijke termijn: een Straatsburgse hakbijl voor het herstel van de plaats in de vorige staat?”, RABG 2008, 425. 471 L. SCHELLEKENS, “De tenuitvoerlegging van het vonnis in het licht van art. 6 E.V.R.M.”, Jura Falc. 2000-01, 438.

76

het recht verwezenlijkt wordt. Ook de benadeelden van de gepleegde inbreuk worden beschermd door artikel 6 EVRM en hebben bijgevolg het recht om de gevolgen van deze inbreuk binnen een redelijke termijn opgeheven te zien472. Het Hof van Cassatie volgde dit ook door te stellen dat de overschrijding van de redelijke termijn niet tot gevolg heeft dat de strafrechter geen volledig herstel meer kan bevelen473. Door deze stelling van het Hof van Cassatie leidden sommigen echter ten onrechte af dat in dergelijk geval de strafrechter de mogelijkheid heeft om minder dan het volledig herstel te bevelen474. Dit weerlegde het Hof van Cassatie door te verduidelijken dat de noodzaak van de handhaving en het herstel van de goede ruimtelijke ordening wegens de aard en de finaliteit van de herstelvordering, geen ruimte tot mildering biedt, bijvoorbeeld om redenen die enkel de persoonlijkheid van de dader betreffen en onverenigbaar zijn met de doelstellingen van de wet475. Bovendien moet nog opgemerkt worden dat de teruggave niet beschouwd wordt als een straf, maar het de beëindiging beoogt van een met de strafwet strijdige toestand476.

7.3.2.3. Veroordeling tot de bijzondere verbeurdverklaring 78. In artikel 21ter tweede lid V.T.Sv. werd door de wetgever uitdrukkelijk bepaald dat bij een eenvoudige schuldigverklaring de bijzondere verbeurdverklaring wordt uigesproken: “Wanneer de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken, wordt de verdachte veroordeeld in de kosten en, zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave. De bijzondere verbeurdverklaring wordt uitgesproken”. Deze bijzondere straf477 zou niet mogelijk geweest zijn indien de wetgever dit niet uitdrukkelijk had opgenomen in deze bepaling478. Wel vreemd aan de bewoordingen van deze bepaling is dat gesteld wordt dat de bijzondere verklaring uitgesproken wordt479. Hiermee wordt de indruk gewekt dat de bijzondere verbeurdverklaring in geval van een eenvoudige schuldigverklaring naar aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn steeds moet worden uitgesproken, terwijl het uitspreken van de verbeurdverklaring soms facultatief is480. Het kan echter niet de bedoeling geweest zijn dat de verbeurdverklaring ook uitgesproken zou moeten worden, wanneer het strafwetboek of een bijzondere strafwet bepaalt dat de verbeurdverklaring facultatief is. Het zou maar al te onlogisch zijn dat een 472

P. VANSANT, “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 437. 473 Cass. 28 oktober 2008, P.08.0880.N. 474 P. LEFRANC, “Het passend herstel van de overschrijding van de redelijke termijn door de strafrechter die de herstelmaatregel oplegt”, TMR 2011, 256. 475 Cass. 25 januari 2011, TMR 2011, 254-255. 476 Cass. 17 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 280. 477 E. VAN MUYLEM, “(Bijzondere) verbeurdverklaring” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., nr. 5, 4. 478 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 53, 151. 479 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4. 480 Zie bv. Art. 42, 3° juncto art. 43bis Sw.

77

strafrechter die een beklaagde veroordeelt, zelf kan beslissen of een verbeurdverklaring moet worden uitgesproken, terwijl hij dat niet zou kunnen doen indien hij voor hetzelfde feit een eenvoudige schuldigverklaring uitspreekt481. Artikel 6 tweede lid Probatiewet was identiek aan deze bepaling, waardoor ook hier geen facultatieve verbeurdverklaring mogelijk was482, maar hier heeft de wetgever wel ingegrepen. In deze bepaling wordt nu gesteld dat de bijzondere verbeurdverklaring op schriftelijke vordering van het openbaar ministerie kan worden uitgesproken483. Het is jammer dat de wetgever is vergeten om ook artikel 21ter V.T.Sv. aan te passen484, zodat hieromtrent nog een wetswijziging nodig is485.

7.3.2.4. De verbeurdverklaring als beveiligingsmaatregel 79. Soms kan een verbeurverklaring ook als loutere veiligheidsmaatregel worden opgelegd, voor zover dit ondubbelzinnig blijkt uit een wettelijke bepaling486. Op die manier kunnen gevaarlijke of schadelijke voorwerpen uit de omloop worden genomen, ongeacht aan wie ze toebehoren en zelfs in geval van vrijspraak van de beklaagde of verval van strafvordering, of wanneer de dader onbekend is gebleven487. Een dergelijke vorm van verbeurverklaring vindt haar grondslag in de aard van het voorwerp en niet in de persoon van de bezitter ervan. De maatregel is dan ook steeds mogelijk, en dus ook wanneer enkel een eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken488.

7.3.2.5. Veroordeling tot de kosten 80. Ook dit rechtsgevolg naar aanleiding van een eenvoudige schuldigverklaring wordt uitdrukkelijk bepaald door artikel 21ter tweede lid V.T.Sv. Deze bepaling stelt namelijk dat de beklaagde wordt “veroordeeld in de kosten, en zo daartoe aanleiding bestaat, tot teruggave”. De eenvoudige schuldigverklaring brengt dus voor de beklaagde mee dat hij veroordeeld wordt tot de gerechtskosten489, hetgeen niet het geval is bij het onontvankelijk verklaren van de strafvordering490. Deze bepaling is belangrijk geweest omdat vóór de inwerkingtreding ervan twijfel bestond in de rechtspraak of de veroordeling tot de kosten gekoppeld moest worden aan een eenvoudige schuldigverklaring. Dit kwam doordat sommige 481

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 57. J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4. 483 Deze wijziging werd doorgevoerd bij art. 15 van de wet van 19 december 2002 tot uitbreiding van de mogelijkheden tot inbeslagneming en verbeurdverklaring (BS 14 februari 2003). 484 Dit is ook niet gedaan voor art. 11 van de wet op het sociale verweer. 485 J. ROZIE, “Het lot van de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting en de ambtshalve veroordeling bij sociaalrechtelijke misdrijven in het geval van een veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wegens overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 124. 486 Cass. 3 november 1987, RW 1987-88, 1055, noot A. VANDEPLAS. 487 Cass. 16 maart 1970, RW 1970-71, 785, noot A. VANDEPLAS. 488 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 57. 489 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 490 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 482

78

rechtbanken stelden dat de eenvoudige schuldigverklaring geen veroordeling is en er bijgevolg ook geen veroordeling in de kosten kan aan gekoppeld worden491. Door artikel 21ter tweede lid V.T.Sv. is aan deze twijfel een einde gekomen. Bovendien wordt, naast deze gerechtskosten, bij een eenvoudige schuldigverklaring aan de beklaagde overeenkomstig artikel 91 van het K.B. van 28 december 1950 houdende algemeen reglement op de gerechtskosten in strafzaken, zoals gewijzigd door de K.B.’s van 29 juli 1992 en 23 december 1993, een vergoeding opgelegd van 25 euro492.

7.3.2.6. Hoofdelijkheid of niet? 81. Wat betreft de hoofdelijkheid van de kosten indien er verschillende daders voor hetzelfde misdrijf schuldig werden bevonden, is het belangrijk om te weten of de eenvoudige schuldigverklaring nu een veroordeling uitmaakt of niet. Dit komt doordat hoofdelijkheid slechts kan voortvloeien uit artikel 50 Sw., dat enkel betrekking heeft op alle wegens een zelfde misdrijf veroordeelde personen. Zo koppelen ook artikel 458 eerste lid WIB en artikel 73sexies BTW-Wetboek493 de hoofdelijkheid tot betaling van de ontdoken belasting aan een veroordeling. Daarom werd vòòr de inwerkingtreding van artikel 21ter V.T.Sv. gesteld dat er geen sprake kon zijn van hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting omdat deze wetsartikelen een veroordeling vereisen en er vroeger werd gezegd dat de eenvoudige schuldigverklaring geen veroordeling is. Hierdoor leek het aannemelijk dat dit civielrechtelijk gevolg niet zou gelden in geval van een eenvoudige schuldigverklaring494. Dit standpunt werd trouwens ook gedeeld door de wetgever495. Deze visie kan nu verlaten worden aangezien de rechter krachtens artikel 21ter V.T.Sv. bij overschrijding van de redelijke termijn een veroordeling uitspreekt bij eenvoudige schuldigverklaring. Bijgevolg is er geen beletsel meer om er de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting aan te koppelen496. Ook het Hof van Cassatie heeft reeds besloten dat bij een eenvoudige schuldigverklaring wegens een fiscaal misdrijf, de hoofdelijke gehoudenheid tot de betaling van de ontdoken belasting blijft bestaan497. Toch menen sommigen nog steeds dat een eenvoudige schuldigverklaring en de hoofdelijke gehoudenheid niet samengaan498.

491

F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 50, 149, voetnoot 73, waar verwezen wordt naar onuitgegeven rechtspraak. 492 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 493 Wet van 3 juli 1969 tot invoering van het Wetboek van de belasting over de toegevoegde waarde, BS 17 juli 1969. 494 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 495 Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 10. 496 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 497 Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 112, noot J. ROZIE. 498 A. MISSAL, “De hoofdelijke gehoudenheid tot belastingschulden na een strafrechtelijke veroordeling: een stand van zaken”, TFR 2010, 948.

79

7.3.2.7. Geen bijdrage voor het bijzonder Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijke gewelddaden 82. Hoewel de verplichting tot betaling van de bijdrage ter financiering van het bijzonder Fonds tot hulp aan de slachtoffers van opzettelijk gewelddaden geen straf uitmaakt 499, kan dit toch niet worden toegepast wanneer een beklaagde een eenvoudige schuldigverklaring wordt opgelegd500, omdat daarvoor immers een veroordeling tot een criminele of correctionele hoofdstraf is vereist501.

7.3.2.8. Wel opname in het strafregister 83. Vroeger kon de eenvoudige schuldigverklaring niet worden opgenomen in het strafregister. Enkel een wettelijke regeling vanwege de wetgever kon ervoor zorgen dat een eenvoudige schuldigverklaring in het strafregister zou worden vermeld502. De wetgever had bij de invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. de kans om dit te veranderen, maar heeft dit niet gedaan. Tijdens de parlementaire besprekingen die de wet van 30 juni 2000 voorafgingen, werd namelijk geoordeeld dat de veroordelingen bij eenvoudige schuldigverklaring niet het voorwerp moesten uitmaken van een vermelding in het strafregister503. Dus ook na de inwerkingtreding van artikel 21ter V.T.Sv. bleef de vermelding van de eenvoudige schuldigverklaring in het strafregister onmogelijk. Recentelijk kwam hierin echter verandering met de wet van 31 juli 2009504. De eenvoudige schuldigverklaring wordt nu wel opgenomen in het centraal strafregister. Het Grondwettelijk Hof heeft echter wel de ongrondwettelijkheid vastgesteld van een bepaling hieromtrent in een arrest van 13 januari 2011505. Er werd echter geen vernietiging uitgesproken van deze bepaling, want er is hier sprake van een legislatieve tekortkoming, van een afwezige bepaling die de gelijkheid tussen burgers garandeert. Deze bepaling zorgt er namelijk voor dat er een onderscheid ontstaat tussen personen die tot een bepaalde straf veroordeeld worden en personen die omwille van de overschrijding van de redelijke termijn veroordeeld worden tot een eenvoudige schuldigverklaring. Degenen die tot een straf veroordeeld zijn, hebben namelijk de mogelijkheid tot eerherstel. Eerherstel verhindert dat de veroordeling vermeld blijft in het strafregister van de betrokken persoon. Hiertegenover staat dat degenen die veroordeeld zijn tot een eenvoudige schuldigverklaring deze mogelijkheid van eerherstel niet hebben. Dit zorgt dan voor de absurde situatie dat diegene die voor dezelfde feiten veroordeeld wordt tot een straf gunstiger wordt behandeld dan diegene die veroordeeld wordt tot een eenvoudige schuldigverklaring.

499

Cass. 25 oktober 1988, Arr. Cass. 1988-89, 228. J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 501 Art. 29 van de wet van 1 augustus 1985 houdende fiscale en andere bepalingen (BS 6 augustus 1985). 502 Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/5, 7. 503 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 504 Wet van 31 juli 2009 betreffende diverse bepalingen met betrekking tot het Centraal Strafregister, BS 27 augustus 2009. 505 GwH 13 januari 2011, nr. 1/2011. 500

80

Op 23 december 2011 werd dan ook een wetsvoorstel ingediend door Mevr. Sabine de Bethune om deze ongelijkheid uit te wissen506.

7.3.2.9. Geen ontzetting van recht of afzetting van titels507 84. De wet bepaalt in een aantal gevallen dat de veroordeling tot welbepaalde feiten aanleiding moet of kan geven tot een ontzetting van bepaalde rechten. De vraag is nu of dit ook kan bij een eenvoudige schuldigverklaring. De artikelen 31 tot 34 Sw. bevatten een algemene regeling omtrent de ontzetting van rechten. Deze ontzetting van een aantal rechten kunnen naargelang het geval levenslang of tijdelijk worden uitgesproken. Deze ontzetting is verplicht voor de zwaarste feiten 508, en facultatief in andere gevallen509. Aangezien dergelijke ontzetting een bijkomende straf vormt bij de hoofdstraf510, kan een ontzetting bijgevolg niet worden opgelegd aan de beklaagde ten aanzien van wie een eenvoudige schuldigverklaring wordt uitgesproken511.

7.3.2.10. Geen publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten 85. De publicatie of verspreiding van vonnissen of arresten kan betrekking hebben op zowel rechtspersonen als op natuurlijke personen. Wat betreft de rechtspersonen is dit één van de zelfstandige straffen die kunnen worden opgelegd512. Net zoals alle andere specifiek op de rechtspersonen toepasselijke straffen, met name de ontbinding, het verbod een werkzaamheid die deel uitmaakt van het maatschappelijk doel te verrichten en de sluiting van een of meer inrichtingen, is ook de bekendmaking of verspreiding van de beslissing onverenigbaar met de eenvoudige schuldigverklaring513. Ook ten aanzien van natuurlijke personen voorziet de wet soms in de aanplakking of bekendmaking van vonnissen of arresten514. Er werd door de Belgische rechtsleer reeds bepaald dat er gewezen moet worden op artikel 490 Sw. dat stelt dat alle arresten of vonnissen van veroordeling tot een gevangenisstraf, uitgesproken krachtens de artikelen 489, 489bis en 489ter Sw. bij uittreksels bekendgemaakt worden. De bekendmaking mag dus niet gebeuren, wanneer voor dergelijke feiten bij overschrijding van de redelijke termijn enkel nog de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring uitgesproken wordt515. De aanplakking of 506

Wetsvoorstel tot wijziging van het Wetboek van strafvordering met betrekking tot het Centraal Strafregister, de uitwissing van veroordelingen en het herstel in eer en rechten, Parl.St. Senaat 2011-12, nr. 5-1417/1. 507 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 59. 508 Art. 31 Sw. 509 Art. 32 en 33 Sw. 510 Cass. 9 april 1997, Arr. Cass. 1997, 420 en 425. 511 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 61, 155. 512 Art. 7bis Sw. 513 MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60. 514 Zie o.a. art. 18 Sw., art. 458 Sw., art. 502 Sw. en art. 459 WIB. 515 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5.

81

bekendmaking is meestal een bijkomende straf516, die bijgevolg niet kan worden gekoppeld aan een eenvoudige schuldigverklaring. Echter wordt soms van bepaalde vormen van aanplakking gezegd, vooral deze in de sfeer van het economisch strafrecht, dat het een beveiligingsmaatregel is, waardoor zij wel kunnen worden opgelegd in geval van een eenvoudige schuldigverklaring517. Ook kan de aanplakking op grond van artikel 1382 B.W. worden bevolen als burgerlijke herstelmaatregel518, wat uiteraard verenigbaar is met een eenvoudige schuldigverklaring.

7.3.2.11. Geen grond tot wettelijke herhaling 86. Wettelijke herhaling veronderstelt een vroegere in kracht van gewijsde getreden veroordeling tot een straf519. Aangezien dit niet het geval is wanneer enkel een eenvoudige schuldigverklaring werd uitgesproken, zal die eenvoudige schuldigverklaring, net zoals bij een internering of een opschorting van de uitspraak van de veroordeling520, geen grond tot wettelijke herhaling kunnen opleveren521.

7.3.2.12. Pecuniaire gehoudenheid van de burgerrechtelijk aansprakelijke partij 87. De burgerrechtelijk aansprakelijke partij kan in het geding worden betrokken met het oog op een veroordeling in solidum met de beklaagde tot de schadevergoeding en de gerechtskosten. Omdat de eenvoudige schuldigverklaring geen implicaties heeft op de vordering van de burgerlijke partij, noch op de veroordeling tot de kosten, zal ook de burgerrechtelijk aansprakelijke partij gehouden blijven522.

7.3.2.13. Geen sluiting van bepaalde inrichtingen 88. Soms kan de rechter, naast het opleggen van de hoofdstraf, ook de sluiting bevelen van bepaalde inrichtingen. Gedacht kan worden aan artikel 382 § 3 Sw., artikel 4 § 3 van de Drugwet en artikel 455 WIB. Aangezien dergelijke maatregel een bijkomende straf uitmaakt, kan zij niet worden opgelegd in geval van een eenvoudige schuldigverklaring523. 516

A. VANDEPLAS, “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., nrs. 4-8, 3-4a. 517 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 73, 161. 518 A. VANDEPLAS, “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., nr. 9, 5. 519 Art. 54-56 Sw. 520 ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 521 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 5. 522 ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 5. 523 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60.

82

7.3.2.14. Geen beroepsverbod524 89. Indien een beklaagde wordt veroordeeld tot een aantal door de wet opgesomde misdrijven, kan de rechter in deze gevallen ook beslissen om aan die veroordeling het verbod om bepaalde functies of beroepen uit te oefenen te koppelen525. Het is belangrijk om op te merken dat vroeger het beroepsverbod van rechtswege gold en niet werd beschouwd als een straf526, totdat de wetgever deze wettelijke regeling aanpaste in 1998527, zodat het beroepsverbod heden ten dage niet langer van rechtswege geldt, maar een facultatief verbod is dat na een debat op tegenspraak kan worden opgelegd. Sinds deze aanpassing van de wetgever wordt aanvaard dat het beroepsverbod een bijkomende straf is528. Bijgevolg kan samen met een eenvoudige schuldigverklaring geen beroepsverbod opgelegd worden.529

7.3.2.15. Geen wettelijke onbekwaamheid 90. Degenen die wettelijk onbekwaam zijn tijdens de duur van hun straf, zijn zij die op tegenspraak zijn veroordeeld tot levenslange of tijdelijke opsluiting, tot levenslange hechtenis of hechtenis voor een termijn van tien tot vijftien jaar of een langere termijn, of tot hechtenis voor een termijn van vijf tot tien jaar, hetzij in geval van herhaling, hetzij in geval van samenloop van verscheidene misdaden530. Wettelijke onbekwaamheid wil zeggen dat de veroordeelde de bekwaamheid wordt ontnomen om zijn goederen te beheren en erover te beschikken, behalve bij testament en huwelijkscontract531. Wel houdt de onbekwaamheid op te bestaan wanneer de veroordeelde kwijtschelding van zijn straf verkrijgt of vervanging van die straf door een andere straf welke die onbekwaamheid niet ten gevolge heeft532. De reden waarom een eenvoudige schuldigverklaring nooit aanleiding kan geven tot wettelijke onbekwaamheid is simpel. De wettelijke onbekwaamheid is namelijk geen straf in de eigenlijke zin van het woord, maar een zuiver civielrechtelijke maatregel533. En aangezien er enkel sprake kan zijn van wettelijke onbekwaamheid tijdens de duur van de straf, kan een eenvoudige schuldigverklaring bijgevolg nooit aanleiding geven tot een wettelijke onbekwaamheid534.

524

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 60. K.B. nr. 22 van 24 oktober 1934 betreffende het rechterlijk verbod aan bepaalde veroordeelden en gefailleerden om bepaalde ambten, beroepen of werkzaamheden uit te oefenen, BS 27 oktober 1934. 526 Cass. 13 juli 1936, Pas. 1936, I, 351. 527 Wet van 2 juni 1998, BS 22 augustus 1998. 528 Cass. 2 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 763, RW 1999-2000, 1267, noot G. SCHOORENS en B. WINDEY. 529 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 65, 157. 530 Art. 21 Sw. 531 Art. 22 Sw. 532 Art. 90 Sw. 533 W. VAN LAETHEM, “Wettelijke onbekwaamheid van veroordeelden” in A. V ANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., nr. 1, 3. 534 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 64, 157. 525

83

7.3.2.16. Geen verval van het recht tot sturen, tenzij als beveiligingsmaatregel535 91. De Wegverkeerswet bepaalt dat het verval van het recht om een voertuig te besturen een sanctie uitmaakt die, al naar gelang het geval, verplicht of facultatief wordt uitgesproken 536. Dit verval van het recht om een voertuig te besturen kan ofwel tijdelijk zijn ofwel levenslang. Een dergelijk verval kan niet worden uitgesproken in combinatie met een eenvoudige schuldigverklaring. Dit kan wel indien het verval van het recht om een auto te besturen gegrond is op een lichamelijke ongeschiktheid, omdat dit dan een beveiligingsmaatregel is537.

7.2.3.17. Geen beletsel voor toekomstig uitstel of opschorting 92. De beklaagde kan uitstel van de tenuitvoerlegging van de straf verkrijgen wanneer deze nog niet werd veroordeeld tot een criminele straf of tot een hoofdgevangenisstraf van meer dan twaalf maanden538. Daarentegen is één van de noodzakelijke voorwaarden om de opschorting van de uitspraak van de veroordeling te verkrijgen, dat de betrokkene nog geen veroordeling heeft opgelopen tot een criminele straf of een hoofdgevangenisstraf van meer dan zes maanden539. Uit deze beide bepalingen kan men afleiden dat een eenvoudige schuldigverklaring nooit een beletsel kan vormen voor een toekomstig uitstel van de tenuitvoerlegging van de straf of voor een toekomstige opschorting van de uitspraak540.

7.3.2.18. Geen grondslag voor herziening541 93. De herziening is een beroep dat uitzonderlijk kan worden ingesteld tegen beslissingen van veroordeling of internering die in kracht van gewijsde zijn gegaan, die dwalingen omtrent het recht zouden kunnen vormen542. De ontvankelijkheid van een verzoek tot herziening is niet afhankelijk van een verklaring van schuld in correctionele of criminele zaken, maar wel van de veroordeling tot een hoofdstraf, correctioneel of crimineel, of tot internering 543. Bij gebrek aan een veroordeling tot een hoofdstraf of tot internering is de herziening niet ontvankelijk, zelfs indien een verbeurdverklaring werd uitgesproken. Hierdoor kan men stellen dat een eenvoudige schuldigverklaring niet voor herziening vatbaar is544.

535

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 61. Art. 38 Wegverkeerswet. 537 Art. 42 Wegverkeerswet. 538 Art. 8 § 1 eerste lid van de Probatiewet. 539 Art. 3 eerste lid van de Probatiewet. 540 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 77, 164. 541 Ibid. 542 Art. 443 Sv. 543 Cass. 19 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 142, R. Cass. 2001, 111, noot R. DECLERCQ. 544 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 80, 165-166. 536

84

7.3.2.19. Geen terbeschikkingstelling van de regering545 94. De eenvoudige schuldigverklaring kan geen aanleiding geven tot een terbeschikkingstelling van de regering die voortvloeit uit de staat van recidive van de betrokkene546. Ook een terbeschikkingstelling van de regering op grond van artikel 23bis van de wet op het sociaal verweer547, dat niet vereist dat de betrokkene als recidivist of gewoontemisdadiger kan worden bestempel, is echter onmogelijk in geval van een eenvoudige schuldigverklaring. Dit komt doordat de terbeschikkingstelling van de regering namelijk een strafmaatregel is, waardoor de veroordeelde na afloop van de gevangenisstraf onder het toezicht wordt geplaatst van de minister van Justitie548. Bijgevolg is een dergelijke strafmaatregel niet verenigbaar met de eenvoudige schuldigverklaring. 7.3.2.20. Geen voorwaardelijke schuldigverklaring549 95. De wetgever heeft niet de mogelijkheid voorbehouden om aan de eenvoudige schuldigverklaring bepaalde voorwaarden te koppelen, zoals de rechter dit bijvoorbeeld wel kan doen bij het verlenen van de gunst van opschorting van de uitspraak550. Nochtans werd dit wel door de Raad van State gesuggereerd551. Bij gebrek aan een wettelijke regeling hieromtrent is het opleggen van voorwaarden aan de eenvoudige schuldigverklaring niet mogelijk.

7.3.3. Evaluatie eenvoudige schuldigverklaring 96. Het is duidelijk dat de eenvoudige schuldigverklaring als sanctie bij het overschrijden van de redelijke termijn verschillende belangrijke voordelen biedt552. Zo is bijvoorbeeld de goede rechtsbedeling erbij gebaat. Dit komt doordat het louter onontvankelijk verklaren van de strafvordering een efficiënt verloop van een strafproces niet ten goede komt. De bevolking aanvaardt namelijk niet dat criminelen vrijuit gaan, louter door de speling van een juridische tijdsfactor553. Ook apprecieert de publieke opinie een gerechtelijke afhandeling die het meeste oplevert voor het slachtoffer, de samenleving en de dader.

545

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 62. Zie art. 22 en 23 van de wet op het sociale verweer. 547 Dit vindt toepassing bij een veroordeling op grond van een aantal in die bepaling opgesomde zedenmisdrijven. 548 Art. 25 wet op het sociale verweer. 549 F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 79, 165. 550 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 63. 551 Advies Raad van State, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/4, 6. 552 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 553 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4. 546

85

Bovendien heeft de eenvoudige schuldigverklaring tot gevolg dat uitspraak kan worden gedaan over de vordering van de burgerlijke partij. Deze sanctie heeft dus aandacht voor het slachtoffer, wat geen onbelangrijk element is in deze ‘slachtofferonvriendelijke periode’. De beklaagde kan eveneens belang hebben bij de voortzetting van de procedure om zijn onschuld bewezen te krijgen. Het vermoeden van onschuld blijft immers een magere troost, wanneer de sanctie bij het overschrijden van de redelijke termijn erin zou bestaan de strafvordering onontvankelijk te verklaren. Daarentegen veronderstelt het uitspreken van een eenvoudige schuldigverklaring dat men de schuld van de beklaagde eerst onderzoekt. Daarenboven is het niet ondenkbaar dat een minimumstraf zelfs met uitstel geen passend herstel uitmaakt. Dit is namelijk zo wanneer de overschrijding van de redelijke termijn extreme proporties aanneemt. Tenslotte lijkt de eenvoudige schuldigverklaring ook de geschikte oplossing te zijn, wanneer de rechter ab initio, dus zelfs bij niet-overschrijding van de redelijke termijn, de wettelijke minimumstraf met uitstel wou opleggen554. 97. Desondanks deze vele voordelen, werden er ook enkele kritische bedenkingen gemaakt bij de eenvoudige schuldigverklaring als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn. Er werd namelijk gesteld dat het strijdig is met de wet een straf beneden het minimum op te leggen of de tenuitvoerlegging van de straf uit te stellen, wanneer de wet niet toelaat verzachtende omstandigheden aan te nemen of de gerechtelijke antecedenten van de beklaagde zich tegen een uitstel van strafuitvoering verzetten. Zo moet de vraag gesteld worden of het Hof van Cassatie niet op de stoel van de wetgever is gaan zitten, als we rekening houden met het principe ‘Nulla poena sine lege’555. Aangezien noch het EVRM noch het IVBPR de sancties bij het overschrijden van de redelijke termijn bepalen, zou men daaruit dan niet moeten de conclusie trekken dat het de taak is van de verdragsstaten om zelf regels uit te werken in hun interne wetgeving556? Bovendien ontstaat er ook een tegenstelling. Het Hof van Cassatie verwerpt namelijk de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie op de overschrijding van de redelijke termijn met de motivering dat noch het EVRM, noch het IVBPR, noch enige andere wettelijke bepaling voorschrijven dat de sanctie wegens het overschrijden van de redelijke termijn de onontvankelijkheid van de strafvordering is. De vraag kan dan gesteld worden waarom de eenvoudige schuldigverklaring, een sanctie die eveneens geen wettelijke grondslag kent, dan wel zou kunnen als sanctie bij het overschrijden van de redelijke termijn557.

554

J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 555 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 4 en J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6. 556 A. LUST, “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot onder Rk. Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 137. 557 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6.

86

7.4. Financiële compensatie 98. Om het leed naar aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn te compenseren, is in principe een financiële compensatie onvoldoende. De toenmalige Europese Commissie bepaalde namelijk dat een loutere schadevergoeding geen passende en voldoende compensatie uitmaakt558. Anders is het uiteraard gesteld wanneer de beklaagde wordt vrijgesproken of buiten vervolging gesteld, of wanneer de strafvordering onontvankelijk of vervallen is verklaard. Dan is logischerwijze het verlenen van een financiële compensatie de enige vorm van compensatie die nog kan worden verleend. Dit is ook het geval wanneer de internering wordt uitgesproken ten aanzien van de dader van het vervolgde misdrijf559.

7.5. Wat met de onderzoeksgerechten? 99. Met artikel 21ter V.T.Sv. heeft de wetgever de knoop doorgehakt wat betreft de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om eventuele sancties te koppelen aan de vaststelling van een overschrijding van de redelijke termijn. Het is duidelijk dat de rechter heden ten dage bij een overschrijding van de redelijke termijn de veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring kan uitspreken of een straf kan opleggen die eventueel lager is dan de wettelijke minimumstraf. Hiermee volgde de wetgever de visie en rechtspraak van het Hof van Cassatie volgens dewelke de overschrijding van de redelijke termijn niet kan leiden tot het verval of de onontvankelijkheid van de strafvordering560. De gevolgen moeten worden bekeken op het vlak van het bewijs (vrijspraak bij gebrek aan afdoende bewijzen van schuld) en van de strafmaat (strafvermindering of eenvoudige schuldigverklaring). Aangezien dit een beoordeling van de grond van de zaak vergt, zijn de onderzoeksgerechten slecht geplaatst om deze sancties toe te passen. De onderzoeksgerechten spreken zich in principe namelijk niet uit over de schuld van de inverdenkinggestelde en kunnen evenmin een straf opleggen561. Nochtans had de afdeling wetgeving van de Raad van State in zijn advies562 opgemerkt dat het zinvol zou zijn indien de wetgever ook een regeling zou uitwerken voor de schending van de redelijke termijn in het stadium van de voorbereidende fase van de strafprocedure. Hij stelde een analoge oplossing voor als in het kader van de opschorting van de uitspraak van de veroordeling, waarbij het onderzoeksgerecht zich over de schending van de redelijke termijn kan uitspreken zonder dat de zaak nog naar de vonnisrechter moet worden verwezen 563. 558

ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196. J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 63. 560 Zie infra randnr. 107. 561 S. VANDROMME, “Op zoek naar een Effectief Rechtsmiddel om reeds tijdens het Vooronderzoek de Overschrijding van de Redelijke Termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 195. 562 Advies van de Raad van State bij het wetsvoorstel tot invoeging van een artikel 21ter in de voorafgaande titel van het wetboek van strafvordering, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/4, 6-7. 563 S. VANDROMME, “Op zoek naar een Effectief Rechtsmiddel om reeds tijdens het Vooronderzoek de Overschrijding van de Redelijke Termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 195 en J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 559

87

Hierbij verwees de Raad van State naar de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens564, op grond waarvan de vereisten van artikel 6 EVRM een rol kunnen spelen vóór de aanhangigmaking bij de feitenrechter. Desondanks was de minister565, samen met het Hof van Cassatie566, van mening dat de onderzoeksgerechten niet de bevoegdheid hebben om zich uit te spreken over de overschrijding van de redelijke termijn. Het valt te betreuren dat de wetgever dergelijke regeling ook niet gemaakt heeft voor de onderzoeksgerechten. Hierdoor kunnen de onderzoeksgerechten de sancties die vervat zijn in artikel 21ter V.T.Sv. niet toepassen bij de vaststelling van een overschrijding van de redelijke termijn. Enkel de vonnisgerechten zijn hiervoor bevoegd. Eerder is al gezien dat de onderzoeksrechter echter niet volledig de mond wordt gesnoerd567. Hij kan zich immers beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke termijn en daarna de zaak doorverwijzen naar de vonnisrechter. Deze zal dan met de vaststelling van de onderzoeksrechter rekening moeten houden. Eerder werd al bepaald dat dit de toets van artikel 13 EVRM niet kan doorstaan, waardoor de wetgever er goed aan zou doen om de onderzoeksrechter meer bevoegdheden te geven.

21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 564 EHRM 24 november 1993, Imbrioscia t. Zwitserland, ECHR, Ser. A. 565 Verslag namens de Commissie voor de Justitie, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 279/3, 7-8. 566 Cass. 13 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, 344, nr. 167 en Cass. 22 oktober 1986, Pas. 1987, I, 240. 567 Zie supra randnr. 62.

88

Hoofdstuk 8. Is de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering mogelijk bij overschrijding van de redelijke termijn? 8.1. Inleiding 100. Dit hoofdstuk zal handelen over de eindeloze discussie568 of het mogelijk is en, indien dit niet het geval is, of het mogelijk zou moeten zijn voor de rechter om de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering uit te spreken in geval van overschrijding van de redelijke termijn. Er dient aan herinnerd te worden dat dit sowieso kan in een bepaalde situatie569. Deze situatie doet zich voor wanneer de overschrijding van de redelijke termijn tot gevolg heeft dat de bewijsvoering en het recht van verdediging van de verdachte onherstelbaar is aangetast. In dit geval moet het vonnisgerecht, als de bewijsvoering onherstelbaar is aangetast, de beklaagde vrijspreken, en als het recht van verdediging onherstelbaar is aangetast, dan moet het vonnisgerecht de onontvankelijkheid van de strafvordering vaststellen. Het onderzoeksgerecht moet de buitenvervolgingstelling of de onontvankelijkheid uitspreken, naargelang ofwel de bewijsvoering of de verdediging onherstelbaar is aangetast. Het onderzoeksgerecht moet hierbij wel preciseren tegen welke bewijsmiddelen en waarom de verdachte zich niet meer behoorlijk zou kunnen verdedigen. Hier vindt de onontvankelijkheid uitgesproken door de vonnisrechter of de onderzoeksrechter echter niet haar grondslag in de loutere overschrijding van de redelijke termijn, maar in een andere rechtsgrond. De overschrijding van de redelijke termijn is in dit geval slechts een oorzaak, of zelfs slechts één van de oorzaken, van de schending van het recht van verdediging of van het recht op een eerlijk proces. In dit hoofdstuk wordt echter nagegaan of de vonnisrechter de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan uitspreken louter omwille van de overschrijding van de redelijke termijn. In dit geval zou het recht van verdediging niet geschonden moeten zijn, alvorens de rechter dit rechtsgevolg kan uitspreken. Er dient alvast opgemerkt te worden dat het Europees Hof voor de Rechten van de Mens nooit heeft bepaald dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering naar aanleiding van een overschrijding van de redelijke termijn niet mogelijk is. Het is voor het Europees Hof van doorslaggevend belang, rekening houdend met artikel 13 EVRM, dat het rechtsherstel dat aan de betrokkene moet verleend worden een passende en voldoende compensatie uitmaakt voor de overdreven lange duur van de strafprocedure570. Zo bepaalde het Europees Hof reeds dat een passende herstelmaatregel kan bestaan in het verlenen van een

568

Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128 en L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548-552. 569 Zie supra randnr. 60. 570 Zie supra randnr. 65.

89

strafvermindering die evenredig is met de omvang van de schade door de vertraging geleden571, of in de stopzetting van de vervolging572. Er kan ook gesteld worden dat door de nauwe band tussen de verjaring van de strafvordering en de redelijke termijn (beiden sanctioneren namelijk een overschrijding van een welbepaalde termijn), het logisch zou zijn dat de sanctionering die het interne recht verbindt aan het overschrijden van de verjaringstermijn, namelijk het verval, ook verbonden wordt aan de overschrijding van de redelijke termijn573. 101. Het is nodig om ook even stil te staan bij het verschil tussen de onontvankelijkheid van de strafvordering en het verval van de strafvordering. Om met de deur in huis te vallen, er is eigenlijk nauwelijks of geen verschil. De gevolgen van de onontvankelijkheid en van het verval van de strafvordering zijn namelijk identiek. Toch moet er op gewezen worden dat bepaalde rechtsleer de onontvankelijkheid verkiest, daar waar andere voor het verval opteert als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn. Zo stellen sommige dat het verval van de strafvordering de voorkeur geniet, aangezien de redelijke termijn slechts overschreden wordt nadat enige tijd verstreken is sinds het ogenblik waarop de verdachte kennis heeft van een beschuldiging. De strafvordering was oorspronkelijk immers wel ontvankelijk. Daarenboven is het voordeel van het verval dat een tijdig ingestelde burgerlijke vordering wel nog door de strafrechter kan worden behandeld574. Anderen stellen dan dat niet mag gekozen worden voor het verval van de strafvordering, omdat deze vorm van beëindiging van de strafvordering meestal op objectieve redenen steunt, terwijl de overschrijding van de redelijke termijn toch meer een beoordeling in concreto van de zaak veronderstelt575.

8.2. Visie van het Hof van Cassatie 102. Er zijn in de Belgische rechtsleer ontelbare artikels geschreven over deze problematiek. Een reden waarom in de doctrine hierover zoveel werd uitgeweid, is gelegen in het feit dat het Hof van Cassatie in zijn rechtspraak hieromtrent een lange evolutie heeft afgelegd. Door de jaren heen heeft het Hof van Cassatie zijn visie aangepast en verfijnd, waardoor de doctrine nu eens stelde dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering bij overschrijding van de redelijke termijn wel kon, dan weer stelde dat dit niet meer het geval was. 103. Vastgesteld moet worden dat, alvorens het Hof van Cassatie zich ging gaan bemoeien met deze problematiek, de Belgische rechtspraak alvast stelde dat de onontvankelijkheid of 571

EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland, ECHR, Ser. A, vol. 51, 31-32. ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk, nr. 10103/82, D.&R., vol. 39, 195-196. 573 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 37-38 en L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548-552. 574 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 38, voetnoot 331. 575 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 196, voetnoot 48. 572

90

het verval van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn mogelijk was576. Desondanks bleef er tot voor de arresten van het Hof van Cassatie van 22 oktober 1986 577 en 18 november 1986578 veel twijfel bestaan omtrent de rechtsgevolgen bij de overschrijding van de redelijke termijn579. In deze principe-arresten stelde het Hof van Cassatie dat het aan de strafrechter toekomt om de gevolgen vast te stellen die uit de overschrijding van de redelijke termijn kunnen voortvloeien. Deze gevolgen moeten worden onderzocht “enerzijds uit het oogpunt van de bewijsvoering, anderzijds uit het oogpunt van de sanctie”. Uit deze arresten bleek impliciet dat de onontvankelijkheid van de strafvordering geen noodzakelijk gevolg is van de vaststelling dat de redelijke termijn werd overschreden, daar het Hof van Cassatie uitdrukkelijk stelde dat “geen enkele verdrags- noch wetsbepaling bepaalt dat de overschrijding van de redelijke termijn leidt tot de niet-ontvankelijkheid van de vervolgingen”. Maar er werd in deze arresten ook niet expliciet gesteld dat de sanctie van de onontvankelijkheid uitgesloten is, waardoor men hieruit afleidde dat het niet verboden was voor de vonnisrechter om, op de grond van de overschrijding van de redelijke termijn, de strafvordering onontvankelijk te verklaren580. Het Hof van Cassatie heeft deze rechtspraak nadien nog bevestigd in een arrest van 27 mei 1992581. Het was nu alleszins duidelijk dat de sanctie van de onontvankelijkheid in elk geval niet uitgesloten was. Deze visie van het Hof van Cassatie werd onder het goedkeurend oog van de Belgische rechtsleer zeer positief onthaald582. 104. Met het arrest van 1 februari 1994583 heeft het Hof van Cassatie echter een andere wending genomen en duidelijk bepaald dat de onontvankelijkheid van de strafvordering geen rechtsgeldig gevolg kan zijn van de overschrijding van de redelijke termijn584. Het Hof stelde namelijk dat “de beoordeling moet gebeuren door uitspraak te doen over de gegrondheid van de vordering”. Het Hof van Cassatie verduidelijkte dit standpunt met het arrest van 9 december 1997585, waarin het stelde dat de feitenrechter, wanneer hij de overschrijding van de redelijke termijn vaststelt, kan beslissen de straf tot het wettelijk minimum te herleiden, of zelfs kan volstaan met een loutere schuldigverklaring. Wat de onontvankelijkheid betrof, bepaalde het Hof van Cassatie dat, aangezien noch het EVRM en IVBPR noch enige andere wettelijke bepaling voorschrijven dat de sanctie wegens overschrijden van de redelijke termijn de onontvankelijkheid van de strafvordering is, de feitenrechter bijgevolg nooit de 576

Zie o.a. Luik 25 juni 1986, JL 1986, 678: Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513 en Corr. Gent 7 maart 1990, TGR 1990,73. 577 Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535-537. 578 Cass. 18 november 1986, RW 1987-88, 537-538. 579 J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 3. 580 Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126. 581 Cass. 27 mei 1992, JLMB 1992, 983-984. 582 F. LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800 en P. LEMMENS, “Het strafproces en het Europees Verdrag over de rechten van de mens” in R. DECLERCQ, A. DE NAUW en J. DE PEUTER (eds.), Strafrecht voor rechtspractici, Leuven, Acco, 1985, nr. 32, 194. 583 Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 125, noot Ph. TRAEST. 584 J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 193. 585 Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 14, conclusie van adv.-gen. BRESSELEERS.

91

strafvordering onontvankelijk of vervallen kan verklaren. Het arrest van het Hof van Cassatie van 25 januari 2000586 verfijnde dit standpunt door te stellen dat het herstel kan bestaan, hetzij in het opleggen van een lagere straf dan de wettelijk bepaalde minimumstraf of enige straf, zelfs na toepassing van verzachtende omstandigheden zo de wet dit toelaat, hetzij in het uitspreken van een schuldigverklaring alleen. De strafvordering onontvankelijk of vervallen verklaren was dus niet langer een optie. Waar de Belgische doctrine eerder de toenmalige visie van het Hof van Cassatie toejuichte, was de doctrine met het nieuwe standpunt van het Hof van Cassatie allesbehalve tevreden en er volgde dan ook snel kritiek hierop. Zo werd onder meer gezegd dat het Hof van Cassatie met de arresten van 1 februari 1994 en 9 december 1997 op de stoel van de wetgever is gaan zitten door het opleggen van een straf mogelijk te maken die wettelijk niet is voorzien587. Er werd zelfs geopperd dat de door het Hof van Cassatie mogelijk gemaakte sancties ongrondwettelijk en onwettelijk zijn588. Bovendien werden er ook grote vraagtekens gezet bij het nieuwe standpunt van het Hof van Cassatie in het licht van het EVRM, aangezien het niet verder uitoefenen van de strafvordering soms de enige sanctie is die een voldoende mate van herstel kan bewerkstelligen589. 105. Dat het standpunt van het Hof van Cassatie betreffende de sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn erg gecontesteerd was, bewijst het feit dat verschillende lagere rechtbanken na de principe-arresten van het Hof van Cassatie soms nog afweken van de visie van het Hof. Een treffend voorbeeld is een arrest van het Hof van Beroep te Gent van 6 maart 2000590. Hier besliste het Hof van Beroep, volledig in tegenspraak met de rechtspraak van het Hof van Cassatie, dat het enige passende herstel voor het overschrijden van de redelijke termijn in de desbetreffende zaak het verval van de strafvordering was. Het Hof van Beroep kwam tot dit besluit nadat het vaststelde dat het onderzoek in totaal zeven jaar aansleepte, zonder dat de aard van de zaak dit noodzaakte, en zonder dat de beklaagde enig dilatoir manoeuvre kon worden toegeschreven. In deze zaak was de overschrijding van de redelijke termijn flagrant en manifest. Er werd niet alleen onbegrijpelijk lang gewacht met het uitvoeren van bepaalde deskundigenonderzoeken, ook werd er op zes jaar tijd slechts één enkel verhoor afgenomen591. Hier was het Hof van Beroep dus van mening dat, desondanks de rechtspraak van het Hof van Cassatie, in een dergelijk geval waarbij de redelijke termijn dermate is overschreden zelfs de grootst mogelijke strafvermindering of een loutere schuldigverklaring geen passend herstel kan bieden, en dat

586

Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199. J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 6. 588 F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 12, 794-795. 589 L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, nr. 16, 552. 590 Gent 6 maart 2000, TGR 2000, 189, noot J. MEESE. 591 J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 194. 587

92

bijgevolg de feitenrechter de mogelijkheid heeft om de strafvordering onontvankelijk of vervallen te verklaren592. Het standpunt van het Hof van Beroep te Gent lijkt inderdaad logisch en nuttig: de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan voorbehouden worden voor de flagrante en manifeste gevallen van overschrijding van de redelijke termijn, omdat in deze gevallen een strafvermindering of eenvoudige schuldigverklaring niet volstaat in het licht van artikel 13 EVRM. 106. Niettegenstaande dit logisch uitgangspunt, bleef het Hof van Cassatie hardnekkig vasthouden aan zijn visie waarin het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering bij overschrijding van de redelijke termijn nooit een optie is. Het Hof van Cassatie vernietigde dan ook, tegen de zin van de rechtsleer593, het arrest van het Hof van Beroep te Gent van 6 maart 2000594. In dit arrest bepaalde het Hof van Cassatie: “Dat de appelrechters ten onrechte ervan uitgaan dat naar analogie met de verjaring van de strafvordering, de miskenning van de redelijke termijn enkel het verval van de strafvordering tot gevolg kan hebben”. Ook in een ander arrest595 benadrukte het Hof van Cassatie nog eens zijn standpunt: “Uit de vaststelling dat de redelijke termijn is overschreden kan het vonnisgerecht niet afleiden dat de strafvordering niet ontvankelijk is”. 107. Zoals geweten nam uiteindelijk de wetgever de visie van het Hof van Cassatie over met de invoering van artikel 21ter V.T.Sv., waarin wordt bepaald dat de strafvermindering en de eenvoudige schuldigverklaring de mogelijke sancties zijn bij het overschrijden van de redelijke termijn596. Toch liep dit alles ook niet van een leien dakje. De indiener van het wetsvoorstel vroeg zich namelijk openlijk af of het Hof van Cassatie niet op de stoel van de wetgever was gaan zitten doordat het een sanctie oplegde die niet wettelijk was voorzien 597. Wat betreft de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering, was er ook een discussie omtrent de vraag of deze sanctie effectief moest worden uitgesloten. Het eerste amendement stelde namelijk dat het verval van de strafvordering als mogelijke sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn moest worden toegevoegd aan artikel 21ter V.T.Sv598. Sterker nog, een ander amendement bepaalde zelfs dat het verval van de strafvordering als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn de enige sanctie mocht zijn in artikel 21ter V.T.Sv599. Ook in de Senaat werden meerdere amendementen

592

In die zin R. VERSTRAETEN, Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 1999, nr. 1435, 600. J. ROZIE, “Het Cassatie-arrest van 26 juni 1999 onder de loep genomen: over ne bis in idem en overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 26 juni 1999, T.Strafr. 2000, 108-111. 594 Cass. 20 juni 2000, Arr.Cass. 2000, 1161. 595 Cass. 2 februari 2000, Arr.Cass. 2000, 282. 596 Zie supra randnr. 66. 597 Wetsvoorstel tot invoeging van een art. 21ter in de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering ingediend door dhr. Bourgeois, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/1, 3. 598 Amendement nr. 1 van dhr. du Bus de Warnaffe, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/2, 1-2. 599 Amendement nr. 3 van dhr. Giet, Parl. St. Kamer 1998-99, nr. 1961/3, 1-2. 593

93

ingediend die stelden dat het verval van de strafvordering de enige sanctie was600. Desondanks deze amendementen werd de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn uiteindelijk toch niet opgenomen in artikel 21ter V.T.Sv. Hoewel het merendeel van de Belgische rechtsleer er niet mee akkoord was, was na de invoeging van artikel 21ter V.T.Sv. er wel unanimiteit in de rechtsleer over het feit dat de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering nu alleszins onmogelijk was601. 108. Als besluit kan dus gesteld worden dat de vonnisrechter en de onderzoeksrechter slechts de onontvankelijkheid van de strafvordering mogen uitspreken indien door de overschrijding van de redelijke termijn het recht van verdediging ernstig en onherstelbaar is geschaad. Indien het recht van verdediging niet is geschaad, heeft de vonnisrechter enkel de mogelijkheid om te kiezen tussen de sancties die vervat liggen in artikel 21ter V.T.Sv., namelijk de strafvermindering of de eenvoudige schuldigverklaring. De onderzoeksrechter heeft deze mogelijkheid niet. Die kan in dit geval enkel vaststellen dat de redelijke termijn overschreden is, waarna de rechter waarnaar de zaak verwezen is, er rekening mee zal houden.

8.3. Kritiek: Moet de onontvankelijkheid of het verval niet mogelijk zijn? 109. Heden ten dage is het duidelijk dat het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering ten gevolge van de overschrijding van de redelijke termijn niet mogelijk is. Dit valt te betreuren omdat in de Belgische rechtsleer de algemene teneur steeds deze was dat het onontvankelijk of vervallen verklaren een mogelijke sanctie moet zijn bij de overschrijding van de redelijke termijn602. Meerdere malen werd dan ook reeds gesteld dat we beter een voorbeeld zouden nemen aan andere landen die door het EVRM gebonden zijn, waar de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie wel mogelijk geacht wordt. Gedacht kan worden aan onze buurlanden Nederland en Duitsland. 110. Door de jaren heen zijn er dan ook door de Belgische doctrine meerdere argumenten ontwikkeld die ervoor pleiten dat deze sanctie ook in ons intern rechtstelsel moet worden aanvaard. Er liggen echter ook een klein aantal argumenten op tafel die het uitsluiten van deze 600

Amendement nr. 1 van mevr. Nyssens, Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 1-3 en de amendementen nr. 2 en 3 van dhr. Vandenberghe (Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2-279/2, 3-4 en Parl. St. Senaat 1999-2000, nr. 2279/5, 1-2). 601 J. ROZIE, “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 7 en F. KUTY, “Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN et al., Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, nr. 29, 138. 602 L. ARNOU, “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548552; Ph. TRAEST, “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128; A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 99-104 en A. DE NAUW en M. VANDEBOTERMET, “De gevolgen van de overschrijding van de ‘redelijke termijn’ van artikel 6.1. EVRM”, RW 1988-89, 1281-1292.

94

sanctie moeten staven, maar deze hebben eigenlijk niet veel waarde. Deze argumenten pro en contra worden hier besproken. 111. Eerst wordt er aandacht besteed aan de argumenten die pleiten voor de uitsluiting van de mogelijkheid om de strafvordering onontvankelijk of vervallen te verklaren bij overschrijding van de redelijke termijn. Als men deze argumenten onder de loep neemt, stelt men al echter snel vast dat deze argumenten allesbehalve overtuigend zijn. Geen enkele overtuigende reden kan dan ook aangevoerd worden om de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn nog langer in de weg te staan. 112. Sommigen stellen namelijk dat een uitspraak over de schuldvraag ook in het belang is van de onschuldige verdachte en daarom deze sanctie niet mogelijk mag zijn603. Deze stelling is echter maar weinig relevant, aangezien de rechter natuurlijk de mogelijkheid behoudt om, na het onderzoek van de feiten waartoe hij toch moet overgaan om de overschrijding van de redelijke termijn te beoordelen, de beklaagde vrij te spreken op grond van gebrek aan bewijs of op andere gronden. Er wordt bovendien ook geen uitspraak gedaan over de schuldvraag wanneer de strafvordering verjaard is. Weinigen van wiens zaak verjaard werden verklaard hebben hierover geklaagd604. Aan dit argument kan dus niet veel waarde gehecht worden. 113. Het belangrijkste argument echter om de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval uit te sluiten, is het gevolg dat deze sanctie heeft voor de vordering van de burgerlijke partij. Er werd namelijk gesteld dat indien de strafvordering door de overschrijding van de redelijke termijn onontvankelijk wordt verklaard, dit betekent dat ook de burgerlijke vordering onontvankelijk is, net zoals bij de verjaring. Ook wanneer de sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn het verval van de strafvordering is, geldt dit, tenzij de burgerlijke vordering werd ingesteld vooraleer de redelijke termijn dermate was overschreden dat ze het verval van de strafvordering rechtvaardigen, wat meestal ook het geval is605. Ook advocaat-generaal Bresseleers stelde in zijn conclusie voor het arrest van het Hof van Cassatie van 9 december 1997606 dat het belang van de benadeelde het belangrijkste bezwaar is voor de onontvankelijkheid als sanctie voor de overschrijding van de redelijke termijn607. Hij bepaalde dat: “tot vandaag het inzicht van de benadeelde in het gerechtelijk onderzoek immers zeer beperkt (is), zoals ook zijn mogelijkheden om de afhandeling ervan te bespoedigen”608.

603

S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197; J. ROZIE, “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 6 en X. DEDULLEN, W. MOSSERAY en B. T ILLEMAN, “Gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de berechting in strafzaken”, noot onder Cass. 18 november 1986, Jura Falc. 1986-87, 113. 604 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 605 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 606 Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16. 607 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 608 Concl. adv.-gen. Bresseleers onder Cass. 9 december 1997, RW 1998-99, 16.

95

Recentelijk nog verwees het Hof van Cassatie in zijn arrest van 24 november 2009609 uitdrukkelijk naar de belangen van de burgerlijke partij in zijn afwijzing van het principe dat het onontvankelijke of vervallen verklaren van de strafvordering toelaatbaar zou zijn bij een overschrijding van de redelijke termijn. Waar dit vroeger inderdaad het geval was, kan de vraag gesteld worden of dit vandaag de dag nog wel zo is. De positie van de benadeelde werd immers sinds de wet van 12 maart 1998610 gevoelig verbeterd. Door de invoering van artikel 5bis V.T.Sv. ontstaat namelijk een bijzonder wettelijk statuut voor het slachtoffer dat een verklaring van ‘benadeelde persoon’ heeft gedaan, maar dat zich nog burgerlijke partij wil stellen. Dit artikel zorgt ervoor dat de benadeelde persoon wordt geïnformeerd over het verloop van de strafprocedure, waardoor ze veel beter de opportuniteit en het tijdstip van een eventuele klacht met burgerlijke partijstelling of een rechtstreekse dagvaarding kunnen beoordelen611. De benadeelde persoon die zich formeel als burgerlijke partij heeft gesteld beschikt bovendien niet alleen over de mogelijkheid om een verzoek tot bijkomend onderzoek te formuleren. Ook is zijn mogelijkheid tot toezicht op het verloop van het gerechtelijk onderzoek door de aanpassing van artikel 136 Sv. gevoelig versterkt. Aldus wordt zowel het inzicht van de benadeelde persoon in het onderzoek als de mogelijkheden tot bespoediging ervan fundamenteel verbeterd612. Daarenboven komt nog dat de gevolgen voor de ontvankelijkheid van de burgerlijk vordering niet als een argument kunnen worden gebruikt tegen het verval van de strafvordering, aangezien een tijdig ingestelde burgerlijke vordering hiervan geen hinder ondervindt. De burgerlijke partij behoudt hier dan haar rol in het strafproces en de rechter moet de burgerlijke belangen behandelen613. Daarnaast komt nog dat de burgerlijke partij haar burgerlijke vordering uiteraard nog steeds kan instellen bij de burgerlijke rechter614, zelfs al is de strafvordering vervallen verklaard, aangezien de burgerlijke vordering nooit kan verjaren voor de strafvordering615. Toch wordt ook door sommigen gesteld dat bij deze redenering een kanttekening moet worden geplaatst. Dit komt immers omdat dit argument vertrekt vanuit de klassieke stelling dat de burgerlijke partij geen belang heeft met het louter penale aspect van de strafvervolging, namelijk de bestraffing van de dader. Hierop is kritiek gekomen. Uit de rechtspraak van het Europees Hof van de afgelopen jaren, blijkt dat de reële bescherming van sommige rechten die in het EVRM beschermd worden, zoals het recht op leven, het recht om niet onderworpen te worden aan folteringen of onmenselijke behandelingen, en het recht op fysische integriteit, vereist dat 609

Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. Wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, BS 2 april 1998. 611 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 49. 612 J. MEESE, “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 195196. 613 F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 20, 796. 614 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 615 Art. 26 V.T.Sv. 610

96

de strafwet bescherming biedt aan diegenen wier rechten door privépersonen werden geschonden616. Vanuit dit standpunt lijkt het dan moeilijk om te stellen dat de burgerlijke partij geen hinder ondervindt indien de strafvordering ontoelaatbaar wordt, aangezien hij zich nog altijd tot de burgerlijke rechter kan wenden. Wanneer de strafvervolging betrekking heeft op een schending van door het verdrag beschermde fundamentele rechten, zou de rechter die de overschrijding van de redelijke termijn zou willen sanctioneren met de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering, rekening moeten houden met het recht op strafrechtelijke bescherming dat de slachtoffers kunnen putten uit de artikelen 2, 3 en 8 EVRM617. Wel moet benadrukt worden dat er maar enkelingen zijn die vinden dat dit een voldoende reden is om hierdoor de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval te blijven uitsluiten. 114. Waar er dus allesbehalve overtuigende argumenten zijn om de mogelijkheid van het onontvankelijk of vervallen verklaren van de strafvordering bij de overschrijding van de redelijke termijn nog langer uit te sluiten, zijn er evenwel meer dan voldoende argumenten die ervoor pleiten om deze sanctie toe te laten. 115. Zoals reeds eerder opgemerkt bepaalt het EVRM niets betreffende de sancties die gekoppeld moeten worden aan de overschrijding van de redelijke termijn618. Hieruit kan en mag men echter niet afleiden dat de onontvankelijkheid of het verval zeker geen oplossing kunnen zijn voor de overschrijding van de redelijke termijn. De doctrine vroeg zich dan ook af waarom niet aan de rechter de bevoegdheid wordt gelaten om in elk specifiek geval zelf te bepalen wat de gepaste sanctie is, zonder al voordien in de wet bepaalde mogelijkheden uit te sluiten619. Ook het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bepaalt niet welke sancties moeten opgelegd worden bij een overschrijding van de redelijke termijn. Het Europees Hof vereist enkel dat, in het licht van artikel 13 EVRM, het herstel voor de beklaagde een ‘passend rechtsherstel’ is. Het lijkt logisch dat in gevallen waar de redelijke termijn ernstig werd overschreden, dit passend rechtsherstel soms enkel kan gelegen zijn in de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering, omdat door de lange duur van de onzekerheid reeds voldoende leed werd berokkend aan de beklaagde. Hierbij kan teruggedacht worden aan de overwegingen van het Hof van Beroep te Gent in zijn arrest van 6 maart 2000620. Dit arrest werd jammer genoeg nadien vernietigd door het Hof van Cassatie. Ook schuilt er in de redenering die het Hof van Cassatie in de basisarresten van 19 februari 1994 en 7 december 1994 heeft gemaakt een tegenstelling. Er wordt namelijk enerzijds vertrokken vanuit het uitgangspunt dat geen enkele nationale of supranationale bepaling bepaalt welke sanctie aan de overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld, terwijl anderzijds de nadruk wordt gelegd op het feit dat noch het EVRM noch het IVBPR 616

EHRM 9 juni 2009, Opaz t. Turkije, § 128. W. DE PAUW, “De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 865. 618 Zie supra randnr. 65. 619 A. LUST, “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot onder Rk. Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 139. 620 Zie supra randnr. 105. 617

97

bepalen dat de sanctie wegens de overschrijding van de redelijke termijn de onontvankelijkheid of het verval is621. Het is maar al te logisch dat wanneer geen sanctie bepaald is, er ook niet kan voorgeschreven zijn dat die sanctie de onontvankelijkheid of het verval van strafvordering moet zijn. Het is dan ook niet mogelijk om hieruit te argumenteren dat net daarom de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie op de overschrijding van de redelijke termijn moet worden uitgesloten. Men kan het namelijk ook omdraaien: het EVRM en het IVBPR bepalen ook niet dat de eenvoudige schuldigverklaring de sanctie is bij de overschrijding van de redelijke termijn, en toch kan deze sanctie volgens het Hof van Cassatie dan weer wel. Waarom zou dan volgens die ‘logica’ de eenvoudige schuldigverklaring ook niet moeten worden uitgesloten als sanctie? Uit voorgaande redenen kan dus alleszins gesteld worden dat noch uit het EVRM of IVBPR noch uit de rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens mag worden afgeleid dat de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering bij de overschrijding van de redelijke termijn verboden is. 116. Het is ook niet logisch dat de onontvankelijkheid als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn wordt uitgesloten, terwijl de andere waarborgen van artikel 6 EVRM wel met de nietigheid van de verrichte handeling of de onontvankelijkheid van de vervolging kunnen worden gesanctioneerd622. De onontvankelijkheid van de strafvordering is een sanctie van procedurele aard. Het is bijgevolg ook maar logisch dat een procedurele sanctie wordt gekoppeld aan de schending van een procedureregel623. Daardoor past de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering bij de overschrijding van de redelijke termijn goed in de algemene theorie van de rechten van verdediging624. 117. Bovendien is het de plicht van elke verdragsstaat om te waken dat eenieder berecht wordt binnen een redelijke termijn. Indien deze plicht niet wordt nagekomen, kan het in uitzonderlijke omstandigheden nodig zijn dat aan de overschrijding van de redelijke termijn een drastische sanctie wordt gekoppeld625. Indien dit niet het geval is, kan het recht op een snelle behandeling van ieders zaak onmogelijk op een efficiënte wijze worden gevrijwaard. Zo moet de rechterlijke macht er niet voor terugdeinzen om, binnen de grenzen van haar bevoegdheid en met eerbieding van de wet, de uitvoerende macht terecht te wijzen om de onontvankelijkheid of het verval mogelijk te maken626. Het is immers enkel wanneer een schending van het recht op een berechting binnen een redelijke termijn aanleiding kan geven tot een drastische sanctie, dat de overheid gemotiveerd zal zijn om de nodige maatregelen te nemen die dergelijke vertraging van de rechtsgang tegengaan. Een structurele overbelasting van de gerechtelijke autoriteiten mag ook niet als excuus gebruikt worden waarom de redelijke termijn overschreden wordt, aangezien het de taak is van de nationale overheid om 621

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 17, 795. 623 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 198. 624 Ibid., 197. 625 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. 626 LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 801. 622

98

deze structurele overlast te verhelpen627. Een quasi rechterlijk gedoogbeleid ten aanzien van overschrijdingen van de redelijke termijn werkt de structurele overlast van de rechterlijke macht alleen maar in de hand, omdat het wegwerken van die overlast dan voor de overheid minder prioritair blijft628. Een nuttig middel om de overheid betreffende deze problematiek voor zijn verantwoordelijk te plaatsen zou deze zijn die de Hoge Raad in Nederland reeds heeft aangewend, namelijk alle flagrante, onredelijk lang lopende vervolgingen onontvankelijk verklaren. Wanneer de overheid immers door een evenwichtige en juiste uitspraak van de rechterlijke macht hieromtrent zou geconfronteerd worden met het verval van de uitoefening van zijn vervolgingen op grond van haar eigen nalatigheid, pas dan zal de kans op grote hervormingen, die erop gericht zijn de gigantische overlast van de gerechtelijke autoriteiten te verminderen, toenemen629. 118. Schendingen van artikel 6 EVRM, en bijgevolg een schending van het recht op een berechting binnen een redelijke termijn, kunnen zich reeds voordoen in de loop van het vooronderzoek. Er wordt ervoor geopperd dat naast de nietigverklaring van afzonderlijke onderzoekshandelingen en processtukken, in de zeer ernstige gevallen ook de onontvankelijkheid van de strafvordering een mogelijkheid moet zijn. Het is de opdracht van het onderzoeksgerecht om uitspraak te doen over de door de inverdenkinggestelde opgeworpen verzuimen, onregelmatigheden en nietigheden bij de bewijsverkrijging en over de middelen van verval en onontvankelijkheid van de strafvordering. In dit kader zou ook de overschrijding van de redelijke termijn moeten kunnen worden gesanctioneerd met de onontvankelijkheid of het verval630. De sanctie van de onontvankelijkheidsverklaring zou dus naar haar aard ideaal zijn om door de onderzoeksgerechten te worden toegepast in de loop van het onderzoek of bij de afsluiting ervan631. 119. De onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan ook voor de buitenvervolginggestelde inverdenkinggestelde een tijdig en passend rechtsherstel zijn voor de overschrijding van de redelijke termijn632. Bovendien heeft het trouwens geen zin, indien de redelijke termijn reeds tijdens het onderzoek flagrant werd overschreden, eerst nog een proces ten gronde af te wachten, alvorens aan deze schending van artikel 6 EVRM gevolgen te verbinden633. 120. De onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering is trouwens meteen ook een duidelijk zichtbare sanctie. De verdachte weet meteen dat aan de schending van de 627

Zie supra randnr. 64. J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 46. 629 LAMBRECHTS, “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 1984-85, 800-801. 630 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197. 631 A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 102 en F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 18, 795-796. 632 S. VANDROMME, “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 197. 633 A. KOHL, “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 102 en 104. 628

99

overschrijding van de redelijke termijn een passend gevolg werd gegeven. Hiertegenover staat dat dit niet steeds duidelijk is bij een vrijspraak als gevolg van de verwaterde kwaliteit van de bewijzen na verloop van te veel tijd. Een vrijspraak komt bovendien ook voor in zaken waar de redelijke termijn niet is overschreden, of kan ook voortvloeien uit een gebrek aan voldoende bewijs dat niets te maken heeft met de overdreven lange duur van het proces634. Welke sanctie dan ook die wordt toegepast, het is steeds belangrijk om duidelijk te maken dat die sanctie het gevolg is van de vastgestelde overschrijding van de redelijke termijn635. 121. In veel gerechtelijke arrondissementen wordt de overschrijding van de redelijke termijn als motivering gebruikt bij de beslissing tot sepot. Het is niet logisch dat de strafvordering in dat geval toch nog op gang kan worden getrokken door de burgerlijke partij via de rechtstreekse dagvaarding of burgerlijke partijstelling, terwijl het openbaar ministerie zich dan opeens niet meer op de redelijke termijn kan beroepen om ook voor de strafrechter te stellen dat er, gelet op de overschrijding van de redelijke termijn, niet langer een maatschappelijke nood tot bestraffing bestaat636. 122. In de Belgische rechtsleer werd al eerder gesteld dat de eenvoudige schuldigverklaring de ideale oplossing is wanneer de rechter ab initio, dus zelfs bij niet-overschrijding van de redelijke termijn, de minimumstraf met uitstel wou opleggen637. Hierbij moeten serieuze kanttekeningen geplaatst worden. Het is echter maar zeer de vraag of het verschil tussen een minimumstraf met uitstel en een eenvoudige schuldigverklaring een voldoende mate van rechtsherstel kan bieden voor een manifeste en flagrante overschrijding van de redelijke termijn. Eigenlijk houdt het rechtsherstel in dit geval dan niets in, tenzij de afwezigheid van de mogelijkheid dat de straf met uitstel alsnog wordt omgezet in een effectieve straf in geval van nieuwe feiten638. Dit vormt overigens voor degene die zich niet bezondigt aan recidive al sowieso geen probleem. Die veroordeelde zal dan ook hoogstwaarschijnlijk die eenvoudige schuldigverklaring niet zien als een vorm van rechtsherstel. Weinigen zullen een jarenlang strafonderzoek, dat uiteindelijk leidt tot een eenvoudige schuldigverklaring, verkiezen boven een snelle berechting, waarbij de minimumstraf met uitstel wordt opgelegd. Daarom is ook hierdoor een duidelijk zichtbare sanctie zoals de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering de beste optie639. De verdachte merkt dan meteen dat aan de schending van de overschrijding van de redelijke termijn een passend gevolg werd gegeven. Het is ook onduidelijk wat nog het belang is van de maatschappij om in een dergelijk geval de eenvoudige schuldigverklaring uit te spreken. Indien immers de rechter, zonder dat er een overschrijding is van de redelijke termijn, sowieso een minimumstraf met uitstel zou uitspreken, is het duidelijk dat de feiten niet van die aard zijn dat het uitspreken van de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering tot maatschappelijk ongenoegen 634

F. KUTY, “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, nr. 17, 795. 635 F. KUTY, “Dépassement du délai raisonnable, peine inférieure au minimum légal et irrecevabilité des poursuites”, JT 2001, 43-44. 636 J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 47. 637 Zie supra randnr. 96. 638 Art. 14 § 1 Probatiewet 639 Zie supra randnr. 120.

100

aanleiding zou hebben gegeven. Hierdoor wordt een absurde situatie gecreëerd waarbij het mogelijke rechtsherstel daalt naarmate de feiten minder ernstig worden. Bij ernstige feiten bestaat er namelijk nog een groot verschil tussen de straf die de rechter normaalgezien zou opleggen en de eenvoudige schuldigverklaring. Bij kleine misdrijven echter is dit onderscheid dan verdwenen, aangezien de rechter toch een minimumstraf zou opleggen, ook al was de redelijke termijn niet overschreden640. Om toch het verschil duidelijk zichtbaar te maken tussen de sanctie die wordt opgelegd bij kleine misdrijven waar de redelijke termijn niet is overschreden en degene waar dit wel zo is, zou het een goede oplossing zijn indien de rechter bij dergelijke kleine misdrijven de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan uitspreken indien de redelijke termijn is overschreden. 123. Het laatste uit de lange lijst van argumenten die pleiten om de onontvankelijkheid of het verval mogelijk te maken, is er één die gericht is op de toekomst. Het is namelijk niet onwaarschijnlijk dat er een moment komt dat de eenvoudige schuldigverklaring kan opgelegd worden in meerdere gevallen, zonder dat er sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn. Zo werd in het voorontwerp Legros reeds lang geleden de schuldigverklaring met waarschuwing als autonome straf voorgesteld641. Ook de Commissie Holsters heeft zich in 2003 uitgesproken voor de schuldigverklaring als autonome straf642. Hier werd gesteld dat de schuldigverklaring uiting geeft aan de maatschappelijke afkeuring van het gedrag van de dader en deze schuldigverklaring de dader wijst op zijn verantwoordelijkheid. Hiermee wordt de inbreuk erkend, zodat de sociale rust kan terugkeren en het slachtoffer schadeloosstelling en herstel kan eisen. In dit voorstel zou de schuldigverklaring ook de plaats innemen van de opschorting van de uitspraak van de veroordeling643. Een andere situatie waar nu al reeds een eenvoudige schuldigverklaring kan worden uitgesproken is die bij het laattijdig vastgesteld collectief misdrijf644. De correctionele rechtbank van Dinant ging in 2005645 echter een hele stap verder door te stellen dat de eenvoudige schuldigverklaring moet kunnen worden uitgesproken in alle gevallen waarin de toepassing van de strafwet meer leed en onrecht zou veroorzaken dan ze tot doel heeft te herstellen of te voorkomen. Volgens dit standpunt kan de eenvoudige schuldigverklaring dus ook uitgesproken worden zonder overschrijding van de redelijke termijn. Tot nu toe heeft deze rechtspraak nog geen vervolg en steun gekregen van andere rechtspraak, zodat besloten moet worden dat dit standpunt heden ten dage niet geldt. Het is echter niet onwaarschijnlijk dat dit standpunt in de toekomst alsnog navolging krijgt. Indien dit gebeurt zal ook de vraag gesteld worden waarin het rechtsherstel van de eenvoudige schuldigverklaring nog bestaat, indien dan ook zonder een overschrijding van de redelijke termijn dergelijke

640

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 47-48. Zie supra randnr. 73. 642 Zie Eindverslag van de Commissie, “Strafuitvoeringsrechtbanken, externe rechtspositie van gedetineerden en straftoemeting”, 29. Zie ook I. AERTSEN, “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de commissie straftoemeting” in D. VAN DAELE en I VAN WELZENIS (eds.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven,Universitaire Pers Leuven, 2004, 15-30. 643 C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2009, 457. 644 Art. 65 § 2 Sw. 645 Corr. Dinant 19 januari 2005, Journ.proc., 2005, 20. 641

101

schuldigverklaring kan worden uitgesproken646. In dit geval zou het dan ook een passende oplossing zijn om in geval van overschrijding van de redelijke termijn de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering mogelijk te maken. 124. Uit al deze argumenten die pleiten voor de mogelijkheid van de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie bij een overschrijding van de redelijke termijn, en uit het relatief gebrek aan argumenten die deze uitsluiting verantwoorden, kan men tot de vaststelling komen dat het beter zou zijn indien deze sanctie wel mogelijk zou zijn in ons Belgisch rechtsstelsel. Het lijkt dan ook nodig dat de wetgever op deze problematiek nogmaals zijn aandacht vestigt en inziet dat hij een fout heeft begaan door deze sanctie niet op te nemen in artikel 21terV.T.Sv. De strafvermindering en de eenvoudige schuldigverklaring zijn in de meeste gevallen, wanneer er sprake is van een overschrijding van de redelijke termijn, voldoende sancties om de betrokkene een passend rechtsherstel te bieden. Toch dreigt dit niet altijd zo te zijn, namelijk wanneer de redelijke termijn manifest en flagrant werd overschreden. In dat geval lijkt het dat een strafvermindering of een eenvoudige schuldigverklaring in deze situatie geen voldoende rechtsherstel, zoals artikel 13 EVRM vereist, kan bieden aan de betrokkene. Indien de wetgever wil voorkomen dat België in de toekomst meermaals dreigt veroordeeld te worden als gevolg van een schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze ervoor zorgt dat artikel 21ter V.T.Sv. in de toekomst bevat dat de rechter de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan opleggen in gevallen dat de redelijke termijn manifest en flagrant is overschreden. Om ongelijkheden te voorkomen, zou de wetgever deze sanctie dan ook mogelijk moeten maken voor zowel de vonnisrechter als voor de onderzoeksrechter.

646

J. MEESE, Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 48.

102

Conclusie 125. Het is nuttig om dit werk nog eens samen te vatten in een grondig besluit. In deel 1 werd een uitgebreide omschrijving gegeven van de redelijke termijn. Het recht op berechting binnen een redelijke termijn is een zeer recent en actueel gegeven. De redelijke termijn werd namelijk pas geïntroduceerd in ons rechtsstelsel door de inwerkingtreding van het EVRM in 1955. Hoewel deze waarborg nog geen lang leven leidt, is het heden ten dage reeds de meest ingeroepen bepaling voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. De rechtspraak van dit Europees Hof is heel belangrijk omdat dit Hof onafhankelijk werkt van de nationale gerechtelijke instanties en de uitspraken van dit Hof bindend zijn voor de nationale staten. De waarborg van berechting binnen een redelijke termijn is echter niet enkel opgenomen in het EVRM. Dit is namelijk ook het geval in het IVBPR. Het belang van dit verdrag is daarentegen wel een stuk minder groot, aangezien het minder afdwingbaar is bij gebrek aan een toezichthoudend orgaan zoals het Europees Hof. 126. Als gekeken wordt naar de doelstelling van de redelijke termijn, stelt men vast dat er een duidelijk verschil is met de verjaring van de strafvordering. Terwijl de verjaring van openbare orde is en geacht wordt te bestaan in het belang van de maatschappij, is de vereiste van berechting binnen een redelijke termijn een waarborg die voornamelijk bestaat in het belang van de verdachte. De belangrijkste doelstelling van het recht op berechting binnen een redelijke termijn bestaat er dan ook in de mate van onzekerheid waarmee een verdachte naar aanleiding van een tegen hem ingestelde strafvervolging moet leven, zoveel mogelijk te beperken. Het accent ligt daarbij essentieel op de menselijke waardigheid en het beperken van de aantasting ervan door langdurige strafrechtelijke procedures. Ook is een berechting binnen een redelijke termijn noodzakelijk voor de effectiviteit en geloofwaardigheid van justitie. Het is ook in het belang van de rechtszekerheid en de goede rechtsbedeling. 127. Het recht op een behandeling van een strafzaak binnen een redelijke termijn is opgenomen in zowel supranationale als interne rechtsbronnen. Deze waarborg is namelijk opgenomen in artikel 6, lid 1 EVRM en artikel 14, lid 3 sub c IVBPR. Dit is ook opgenomen in de Belgische wet. De wetgever waarborgde immers dit recht door de invoering van artikel 21ter V.T.Sv., dat pas werd ingevoegd bij wet van 30 juni 2000. 128. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft in zijn rechtspraak bepaald wat de aanvang en het eindpunt van de redelijke termijn is. Deze tijdstippen zijn belangrijk bij de beoordeling van de redelijke termijn. Na een lange evolutie is de visie van het Europees Hof heden ten dage dat de redelijke termijn begint te lopen vanaf het moment dat de verdachte beschuldigd wordt. Er moet echter niet noodzakelijk sprake meer zijn van een officiële kennisgeving. De materiële kennisgeving dat men verdacht wordt van het plegen van een strafbaar feit is voldoende. De inbeschuldigingstelling kan dus ook blijken uit andere maatregelen dan een officiële kennisgeving. Deze maatregelen moeten dan wel een verdenking impliceren en een belangrijke weerslag hebben op de toestand van de verdachte. 103

Aanvankelijk volgde het Hof van Cassatie dit standpunt van het Europees Hof, maar door de jaren heen nam de rechtspraak van dit Hof betreffende de aanvang van de redelijke termijn een vreemde wending. Meerbepaald bij de voortgezette en voortdurende misdrijven heeft het Hof van Cassatie een andere visie aangenomen. Het Hof van Cassatie bepaalde namelijk dat de redelijke termijn pas een aanvang neemt nadat het laatste feit van een reeks die een voortgezet misdrijf uitmaakt is gepleegd. Ook stelde het Hof dat de redelijke termijn niet kan beginnen lopen vóór de datum van het laatste feit. Deze visie druiste duidelijk in tegen die van het Europees Hof, waardoor dit Hof zich genoodzaakt zag om de rechtspraak van het Hof van Cassatie opzij te schuiven. Dit gebeurde met de zaak Declerck. Hierdoor mag met deze rechtspraak van het Hof van Cassatie niet langer rekening meer gehouden worden. De bepaling van het eindpunt van de redelijke termijn heeft voor heel wat minder problemen gezorgd. Dit punt wordt bereikt wanneer er een definitieve eindbeslissing is over de grond van de zaak. 129. De redelijke termijn heeft geen vaste duur. De redelijkheid van de termijn moet namelijk beoordeeld worden in concreto, rekening houdend met de gegevens eigen aan iedere zaak. Door de jaren heen heeft het Europees Hof enkele criteria ontwikkeld om de redelijkheid van de termijn te kunnen beoordelen, die ook onze Belgische rechtbanken en hoven gebruiken. Deze zijn meerbepaald de complexiteit van de zaak, de houding van de verdachte en de houding van de gerechtelijke autoriteiten bij de behandeling van de zaak. Dit laatste criterium is ontegensprekelijk het belangrijkste bij de beoordeling van de redelijke termijn. Wel moet opgemerkt worden dat deze drie criteria niet limitatief zijn, zodat ook nog rekening kan gehouden worden met andere criteria, indien het Europees Hof dit nodig acht. Zo houdt het Hof in heel wat zaken ook rekening met het criterium van het belang van de zaak voor de betrokkene. 130. In deel 2 werd een grondig overzicht gegeven van de gevolgen bij een overschrijding van de redelijke termijn. Met betrekking tot de bevoegde rechtsmachten om een overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen en te sanctioneren, blijkt vooral de onderzoeksgerechten een probleemgeval. Het is duidelijk dat zowel het Europees Hof voor de Rechten van de Mens als de interne vonnisgerechten hiervoor alleszins bevoegd zijn. Met betrekking tot de bevoegdheid van de onderzoeksgerechten heeft het arrest Kudla van het Europees Hof een cruciale rol gespeeld. Met dit arrest sloeg het Europees Hof namelijk een volledig nieuwe weg in. Het Europees Hof stelde in dit arrest dat het recht op een behandeling binnen een redelijke termijn (artikel 6, lid 1 EVRM) moet worden onderscheiden van het recht op een daadwerkelijk rechtsmiddel tegen de overschrijding ervan (artikel 13 EVRM). Artikel 13 beoogt dat rechtsherstel voor een inbreuk op de in het verdrag bepaalde rechten in de eerste plaats wordt geboden door het nationale recht. De mogelijkheid om zich naar het Europees Hof te wenden, is subsidiair ten aanzien van de beschermingsmechanismen van het nationaal recht. Door deze visie van het Europees Hof was het Hof van Cassatie verplicht om zijn vroegere rechtspraak te veranderen. Die stelde dat enkel de vonnisrechter bevoegd is om de redelijke termijn te beoordelen, nooit de onderzoeksrechter. Het was duidelijk dat hierdoor

104

geen passend rechtsherstel kan geboden worden aan de verdachte van wiens zaak de redelijke termijn reeds overschreden is in de onderzoeksfase. Na een lange ontwikkeling in de rechtspraak van het Hof van Cassatie is de situatie heden ten dage zo dat de onderzoeksrechter bevoegd is om de overschrijding van de redelijke termijn vast te stellen, maar hieraan geen echte sancties kan verbinden. Hij kan zich immers enkel beperken tot het louter vaststellen van de overschrijding van de redelijke termijn, waarmee de vonnisrechter waarnaar de zaak verwezen wordt, er dan rekening mee zal houden. Dit lijkt echter niet voldoende om te voldoen aan artikel 13 EVRM. Het rechtsherstel dat door de onderzoeksrechter geboden wordt is immers niet voldoende. Ook is er geen sprake van een onmiddellijk rechtsherstel. Indien de wetgever wenst dat België hieromtrent in de toekomst niet dreigt veroordeeld te worden door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens wegens schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze tussenkomt om de onderzoeksgerechten meer bevoegdheden toe te kennen. 131. Noch het EVRM noch het IVBPR bepalen welke sancties of rechtsgevolgen aan een overschrijding van de redelijke termijn moet worden gekoppeld. Artikel 13 EVRM bepaalt enkel dat eenieder wiens bij dit verdrag gewaarborgde rechten geschonden zijn, recht heeft op een daadwerkelijke rechtshulp voor een nationale instantie. Het was dan ook aan België zelf om te bepalen welke sancties gekoppeld moeten worden aan een overschrijding van de redelijke termijn. Dit heeft het Hof van Cassatie door de jaren heen bepaald in zijn rechtspraak. Deze rechtspraak werd door de wetgever bekrachtigd via de wet van 30 juni 2000 met de invoeging van het nieuw artikel 21ter V.T.Sv. Een eerste sanctie die kan toegepast worden bij een overschrijding van de redelijke termijn is een strafvermindering. Hierdoor kan de rechter een straf uitspreken die lager kan zijn dan de wettelijke minimumstraf. Een tweede mogelijke sanctie betreft de eenvoudige schuldigverklaring. Hier wordt de beklaagde wel schuldig bevonden, maar wordt er geoordeeld dat het niet opportuun is om nog een straf op te leggen. Hier legt de rechter dus helemaal geen straf op. Er moet de nadruk op gelegd worden dat heden ten dage enkel de vonnisrechters bevoegd zijn om deze sancties op te leggen, niet de onderzoeksrechters. 132. Jarenlang is er al een discussie gaande met betrekking tot de vraag of de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering een mogelijke sanctie moet zijn bij de overschrijding van de redelijke termijn. Het Hof van Cassatie heeft in zijn rechtspraak door de jaren heen verschillende visies aangenomen. Het laatste standpunt van het Hof stelt echter duidelijk dat dit geen mogelijke sanctie is. Dit werd dan uiteindelijk ook overgenomen door de wetgever in artikel 21ter V.T.Sv. Het is bijgevolg duidelijk dat heden ten dage de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering als sanctie bij de overschrijding van de redelijke termijn niet mogelijk is. Hierop is vanuit de Belgische rechtsleer ontzettend veel kritiek gekomen. De doctrine heeft door de jaren heen dan ook meerdere argumenten ontwikkeld die pleiten voor de invoering van de mogelijkheid van deze sanctie. Hieruit kan men afleiden dat de sancties die vervat zijn in artikel 21ter V.T.Sv. niet voldoen aan artikel 13 EVRM. Wanneer immers de redelijke

105

termijn manifest en flagrant is overschreden, bieden een strafvermindering of een eenvoudige schuldigverklaring geen voldoende rechtsherstel voor de beklaagde. Indien de wetgever wil voorkomen dat België in de toekomst meermaals dreigt veroordeeld te worden hierom als gevolg van een schending van artikel 13 EVRM, lijkt het dan ook nodig dat deze ervoor zorgt dat artikel 21ter V.T.Sv. in de toekomst bevat dat de rechter de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering kan opleggen in gevallen dat de redelijke termijn manifest en flagrant is overschreden. 133. Uit deze masterproef blijkt dus dat België in vergelijking met vroeger grote stappen voorwaarts heeft gezet betreffende de bescherming van personen die benadeeld worden door een overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken. Toch lijkt het dat de Belgische regeling nog niet helemaal voldoet aan artikel 13 EVRM. De twee grote probleemgevallen situeren zich in de beperkte bevoegdheid van de onderzoeksgerechten om de overschrijding van de redelijke termijn te sanctioneren en de onmogelijkheid voor elke rechter om de onontvankelijkheid of het verval van de strafvordering uit te spreken bij manifeste en flagrante overschrijdingen. Hierdoor gebeurt het soms dat de verdachte of beklaagde geen passend rechtsherstel, zoals vereist door artikel 13 EVRM, kan bekomen in België. Alle ogen zijn nu gericht op de Belgische wetgever om de bestaande regeling van de hierboven besproken probleemgevallen in de toekomst aan te passen.

106

Bibliografie 1.RECHTSPRAAK 1.1.Supranationale rechtspraak EHRM 20 april 2010, Laska en Lika t. Albanië. EHRM 9 februari 2010, Boz t.Turkije. EHRM 5 januari 2010, Ümit Aydin t. Turkije. EHRM 8 december 2009, Savas t. Turkije. EHRM 3 november 2009, Mehmet Ali Ayhan t. Turkije. EHRM 9 juni 2009, Opaz t. Turkije. EHRM 7 april 2009, Psherowsky t. België. EHRM 25 september 2007, Declerck t. België. EHRM 15 mei 2007, Depauw t. België. EHRM 30 januari 2007, Pavlik t. Slovakije. EHRM 16 januari 2007, Bak t. Polen. EHRM 7 november 2006, Holomiov t. Moldavië. EHRM 8 juni 2006, Sürmeli t. Duitsland. EHRM 29 maart 2006, Apicella t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Guiseppe Mostaciuolo t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Musci t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Cocchiarella t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Scordino t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Ernestina Zullo t. Italië. EHRM 29 maart 2006, Giuseppina en Orestina Procaccini t. Italië. EHRM 2 maart 2006, Nakhmanovich t. Rusland. EHRM 13 oktober 2005, Fedorov en Fedorova t. Rusland. EHRM 2 juni 2005, Göktepe t. België. EHRM 31 mei 2005, T.K. en S.E. t. Finland. EHRM 13 januari 2005, Camasso t. Kroatië. EHRM 30 november 2004, Klyakhin t. Rusland. EHRM 16 november 2004, Massey t. Verenigd Koninkrijk. EHRM 21 oktober 2004, Bettina Malek t. Oostenrijk. EHRM 14 oktober 2004, Pedersen t. Denemarken. EHRM 29 juli 2004, Cevizovic t. Duitsland. EHRM 20 juli 2004, Manasson t. Zweden. EHRM 8 juli 2004, Vachev t. Bulgarije. EHRM 22 juni 2004, Ahmet Koç t. Turkije. EHRM 30 maart 2004, Merit t. Ukraïne. EHRM 20 januari 2004, Kangasluoma t. Finland. EHRM 13 januari 2004, Németh t. Hongarije. EHRM 8 januari 2004, Panek t. Polen. 107

EHRM 11 december 2003, Girdauskas t. Litouwen. EHRM 23 oktober 2003, S.H.K. t. Bulgarije. EHRM 2 oktober 2003, Hennig t. Oostenrijk. EHRM 24 juli 2003, Smirnova t. Rusland. EHRM 10 juni 2003, Ramazanoglu t. Turkije. EHRM 11 september 2002, Mifsud t. Frankrijk. EHRM 15 juli 2002, Stratégies et Communications et Dumoulin t. België. EHRM 4 juli 2002, Del Federico t. Italië. EHRM 14 mei 2002, Georgiadis t. Cyprus. EHRM 9 april 2002, Erdös t. Hongarije. EHRM 28 maart 2002, Klamecki t. Polen. EHRM 5 maart 2002, Hendriks t. Nederland. EHRM 7 februari 2002, Binbir t. Turkije. EHRM 17 januari 2002, Calvelli en Ciglio t. Italië. EHRM 13 november 2001, Slezevicius t. Litouwen. EHRM 5 september 2001, Ferrarin t. Italië. EHRM 31 juli 2001, Zannouti t. Frankrijk. EHRM 31 mei 2001, Metzger t. Duitsland. EHRM 26 april 2001, Arganese t. Italië. EHRM 26 april 2001, F.C. t. Italië. EHRM 12 april 2001, Arvelakis t. Griekenland. EHRM 21 december 2000, Wasilewski t. Polen. EHRM 21 december 2000, Jablonski t. Polen. EHRM 26 september 2000, Guisset t. Frankrijk. EHRM 26 oktober 2000, Kudla t. Polen. EHRM 31 juli 2000, Barfuss t. Tsjechië. EHRM 22 juni 2000, Coëme e.a. t. België. EHRM 23 mei 2000, Van Pelt t. Frankrijk. EHRM 8 februari 2000, Majaric t. Slovenië. EHRM 25 januari 2000, Guiseppe Tripodi t. Italië. EHRM 19 oktober 1999, Gelli t. Italië. EHRM 15 oktober 1999, Humen t. Polen. EHRM 28 juli 1999, Selmouni t. Frankrijk. EHRM 12 mei 1999, Ledonne t. Italië. EHRM 23 september 1998, Portington t. Griekenland. EHRM 23 september 1998, I.A. t. Frankrijk. EHRM 2 september 1998, Kadubec t. Slovakije. EHRM 24 augustus 1998, Contrada t. Italië. EHRM 9 juni 1998, Twalib t. Griekenland. EHRM 22 mei 1998, Hozee t. Nederland. EHRM 31 maart 1998, Reinhardt en Slimane-Kaïd t. Frankrijk. EHRM 25 november 1997, Zana t. Turkije. EHRM 24 september 1997, Garyfallou t. Griekenland. EHRM 29 augustus 1997, Worm t. Oostenrijk. 108

EHRM 1 juli 1997, Torri t. Italië. EHRM 26 november 1997, Stamoulakatos t. Griekenland. EHRM 7 augustus 1996, Ferrantelli en Santangelo t. Italië. EHRM 10 februari 1995, Alenet de Ribemont t. Frankrijk. EHRM 9 december 1994, Schouten en Meldrum t. Nederland. EHRM 27 oktober 1994, Katte Klitsche de la Grange t. Italië. EHRM 26 april 1994, Vallée t. Frankrijk. EHRM 24 februari 1994, Bendenoun t. Frankrijk. EHRM 24 november 1993, Imbrioscia t. Zwitserland. EHRM 26 mei 1993, Bunkate t. Nederland. EHRM 26 februari 1993, Billi t. Italië. EHRM 26 februari 1993, Pizetti t. Italië. EHRM 25 februari 1993, Dobbertin t. Frankrijk. EHRM 25 november 1992, Abdoella t. Nederland. EHRM 12 oktober 1992, Boddaert t. België. EHRM 31 maart 1992, X. t. Frankrijk. EHRM 26 november 1992, Francesco Lombardo t. Italië. EHRM 27 februari 1992, Manieri t. Italië. EHRM 27 februari 1992, Andreucci t. Italië. EHRM 27 februari 1992, Idrocalice t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Frau t. Italië. EHRM 27 februari 1992, Compania Ponco Luma t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Viezzer t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Angelucci t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Colacioppo t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Girolami t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Ficara t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Triggiani t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Motta t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Manzoni t. Italië. EHRM 19 februari 1991, Maj t. Italië. EHRM 23 oktober 1990, Moreira de Azevedo t. Portugal. EHRM 28 maart 1990, B. t. Oostenrijk. EHRM 24 oktober 1989, H. t. Frankrijk. EHRM 8 juli 1987, H. t. Verenigd Koninkrijk. EHRM 25 juni 1987, Milasi t. Italië. EHRM 25 juni 1987, Bagetta t. Italië. EHRM 23 april 1987, Lechner en Hess t. Oostenrijk. EHRM 10 juli 1984, Guincho t. Portugal. EHRM 21 februari 1984, Öztürk t. Duitsland. EHRM 13 juli 1983, Zimmerman en Steiner t. Zwitserland. EHRM 10 december 1982, Corigliano t. Italië. EHRM 10 december 1982, Foti e.a. t. Italië. EHRM 23 september 1982, Sporrong en Lönnroth t. Zweden. 109

EHRM 15 juli 1982, Eckle t. Duitsland. EHRM 6 mei 1981, Buchholz t. Duitsland. EHRM 27 februari 1980, Deweer t. België. EHRM 9 oktober 1979, Airey t. Ierland. EHRM 28 juli 1978, König t. Duitsland. EHRM 16 juli 1971, Ringeisen t. Oostenrijk. EHRM 10 november 1969, Stögmüller t. Oostenrijk. EHRM 27 juni 1968, Neumeister t. Oostenrijk. EHRM 27 juni 1968, Wemhoff t. Duitsland. ECRM 6 juli 1984, Farragut t. Frankrijk. ECRM 6 juli 1983, G. t. Duitsland. 1.2.Belgische rechtspraak GwH 13 januari 2011, nr. 1/2011. GwH 29 juli 2010, nr. 92/2010. GwH 29 april 2010, nr. 51/2010. GwH 18 februari 2010, nr. 16/2010, RW 2009-10, 1378. GwH 15 september 2004, nr. 148/2004, JLMB 2004, 1768-1770. Cass. 18 september 2012, TGR 2013, 57. Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 33-35. Cass. 25 januari 2011, TMR 2011, 254-255. Cass. 6 oktober 2010, nr. P.10.0729.F. Cass. 13 april 2010, NC 2010, 235-244. Cass. 24 november 2009, AR P.09.0930.N. Cass. 24 november 2009, AR P.09.1080.N. Cass. 27 oktober 2009, P.09.0901.N, RW 2009-10, 1382-1383. Cass. 28 mei 2009, AR P.08.0216.F, Pas. 2008, 1329-1335. Cass. 20 januari 2009, P.08.1932.N. Cass. 28 oktober 2008, P.08.0880.N. Cass. 8 april 2008, AR P.07.1903.N, NC 2008, 357-359. Cass. 6 november 2007, P.07.1463.N. Cass. 10 oktober 2007, P.07.1362.F. Cass. 28 september 2006, RW 2006-07, 1123-1128. Cass. 21 maart 2006, AR P.05.1701.N, Pas. 2006, 652-653. Cass. 8 november 2005, NC 2006, 124-126. Cass. 28 januari 2004, JT 2005, 500-501. Cass. 10 december 2002, T.Strafr. 2004, 126-127. Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 122-123. Cass. 31 oktober 2001, JT 2002, 44. Cass. 17 oktober 2001, Pas. 2001, 1634-1638. Cass. 13 februari 2001, Pas. 2001, 275. Cass. 6 februari 2001, Arr.Cass. 2001, 220-222. Cass. 28 november 2000, Arr.Cass. 2000, 1861-1862. Cass. 20 juni 2000, TGR 2000, 263. 110

Cass. 17 mei 2000, Arr.Cass. 2000, 930-932. Cass. 12 april 2000, Arr.Cass. 2000, 781-784. Cass. 22maart 2000, onuitg. Cass. 2 februari 2000, Arr.Cass. 2000, 282-283. Cass. 25 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 199-211. Cass. 19 januari 2000, Arr.Cass. 2000, 142-144. Cass. 29 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 986-991. Cass. 2 juni 1999, Arr.Cass. 1999, 763-764. Cass. 13 mei 1998, Arr.Cass. 1998, 546-547. Cass. 18 februari 1998, Rev.dr.pén. 1998, 908-909. Cass. 9 december 1997, Arr.Cass. 1997, 1333-1341. Cass. 5 april 1996, Arr.Cass. 1996, 247-314. Cass. 12 maart 1996, Arr.Cass. 1996, 222-224. Cass. 9 januari 1996, Arr.Cass. 2000, 30. Cass. 21 november 1995, Rev.dr.pén. 1996,970-974. Cass. 7 juni 1995, Arr.Cass. 1995, 570-571. Cass. 31 mei 1995, Arr.Cass. 1995, 545-552. Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 125-126. Cass. 27 mei 1992, JLMB 1992, 983-984. Cass. 29 oktober 1991, RW 1991-92, 712. Cass. 19 september 1989, Arr.Cass. 1989-90, 80-83. Cass. 25 oktober 1988, Arr Cass. 1988-89, 228-230. Cass. 3 november 1987, RW 1987-88, 1054-1055. Cass. 9 juni 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1359-1360. Cass. 14 april 1987, Arr.Cass. 1986-87, 1113-1114. Cass. 9 december 1986, Arr.Cass. 1986-87, 474-478. Cass. 18 november 1986, RW 1987-88, 537-538. Cass. 22 oktober 1986, RW 1987-88, 535-537. Cass. 30 december 1985, JTT 1987, 18-20. Cass. 13 november 1985, Arr.Cass. 1985-86, 344-349. Cass. 11 september 1985, Arr.Cass. 1985-86, 30-33. Cass. 29 mei 1985, Pas. 1985, I, 1220-1230. Cass. 17 oktober 1984, Arr.Cass. 1984-85, 280-286. Cass. 4 april 1984, Rev.dr.pén. 1984, 679-721. Cass. 15 april 1981, Rev.dr.pén. 1981, 823-825. Cass. 4 oktober 1978, Pas. 1979, 153-163. Cass. 4 oktober 1978, Rev.dr.pén. 1979, 67-68. Cass. 26 september 1978, Pas. 1979, 126-128. Cass. 3 mei 1974, Pas. 1974, 910-914. Cass. 20 maart 1972, Pas. 1972, I, 677-681. Cass. 27 mei 1971, Pas. 1971, 886-920. Cass. 16 maart 1970, RW 1970-71, 785-791. Cass. 13 juli 1936, Pas. 1936, I, 351-352. Antwerpen 19 december 1984, RW 1985-86, 323-325. Antwerpen 4 november 1978, onuitg. 111

Gent 6 maart 2000, TGR 2000, 189-192. Gent 25 juni 1987, nr. 60176, onuitg. Gent 24 juni 1986, nr. 58013, onuitg. Luik 25 juni 1986, JL 1986, 678-680. Corr. Dinant 19 januari 2005, Journ.proc., 2005, 20-21. Corr. Gent 7 maart 1990, TGR 1990,73-75. Corr. Gent 18 september 1987, Vl.T.Gez. 1987-88, 340-347. Corr. Kortrijk 19 januari 1987, RW 1988-89, 513-516. Corr. Namen 9 november 2000, Journ.proc. 2001, 30-31. KI Luik 21 december 2009, JLMB 2010, 442-452. KI Gent 2 juni 2009, onuitg. KI Gent 30 april 2009, onuitg. KI Gent 29 april 2008, TGR 2009, 33-41. Rk. Gent 18 september 2009, TGR 2009, 335-338.

2.RECHTSLEER 2.1.Bijdragen in tijdschriften ARNOU, L., “Is er nog toekomst voor de onontvankelijkheid van de strafvordering als sanctie van het overschrijden van de redelijke termijn in strafzaken?”, noot onder Gent 20 december 1994, AJT 1995-96, 548-552. CORSTENS, G.J.M., “De rol van de tijdsfactor in het strafrecht”, RM Themis 1986, 438-457. DE NAUW, A. en VANDEBOTERMET, M.,“De gevolgen van de overschrijding van de ‘redelijke termijn’ van artikel 6.1. EVRM”, RW 1988-89, 1281-1291. DE PAUW, W.,“De cassatierechtspraak in verband met de beoordeling van de redelijke termijn door de onderzoeksgerechten getoetst aan de Grondwet”, RABG 2010, 859-865. DE SMET, B.,“Controle op de redelijke termijn van het strafproces tijdens de regeling der rechtspleging, (noot onder Cass. 24 november 2009), RW 2009-10, 1387-1390. DE SMET, B.,“Het beginpunt van de redelijke termijn in zaken van sociaal strafrecht”, noot onder Cass. 20 maart 2000, RW 2000-01, 623-625. DECLERCQ, L., “De redelijke termijn of de onredelijke vertraging in strafzaken: artikel 6, lid 1, van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Rede uitgesproken op de plechtige openingszitting van het hof van beroep te Gent op 1 september 1988”, RW 1988-89, 377-391. DEDULLEN, X., MOSSERAY, W. en TILLEMAN, B., “Gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de berechting in strafzaken”, noot onder Cass. 18 november 1986, Jura Falc. 1986-87, 111-117. DELBROUCK, L., “De redelijke termijn inzake de voorlopige hechtenis”, T.Strafr. 2010, 331.

112

KIRSCHEN, G., “Sur la durée raisonnable d’une procédure pénale”, JT 1990, 637. KOHL, A., “Le dépassement du ‘délai raisonnable’ et les juridictions d’instruction”, noot onder KI Brussel 18 mei 1989, Rev.Trim.D.H. 1992, 99-104. KOHL, A.,“Implications de l’article 6 de la Convention européenne des droits de l’homme en procédure pénale”, JT 1988, 433-438. KUTY, F., “Le contrôle de l’exigence de délai raisonnable au stade de l’instruction”, JT 2009, 129-132. KUTY, F., “Dépassement du délai raisonnable et préjudice de prévenu”, noot onder Cass. 29 juni 1999, JLMB 2000, 507-515. KUTY, F., “Le dies a quo du délai raisonnable dans l’hypothèse d’un délit collectif par unité d’intention”, Rev.dr pén. 2002, 579-590. KUTY, F., “Une nouvelle sanction au dépassement du délai raisonnable: la déclaration de culpabilité sans prononciation de peine”, JT 1998, 793-796. LAMBERT, P.,“Les notions de délai raisonnable dans la jurisprudence de la Cour Européenne des droits de l’Homme”, Rev.Trim.D.H. 1991, 3-19. LAMBRECHTS, F., “De achterstand in gerechtszaken en de rechten van de mens”, RW 198485, 791-802. LEFRANC, P., “Het passend herstel van de overschrijding van de redelijke termijn door de strafrechter die de herstelmaatregel oplegt”, TMR 2011, 255-256. LEMMENS, P., “De invloed van het Europees Verdrag over de rechten van de mens op bepaalde aspecten van de strafprocedure in België”, RW 1988-89, 793-808. LIBOTTE, D., “De sanctionering van de overschrijding van de redelijke termijn tijdens de onderzoeksfase en voor de onderzoeksgerechten”, T.Strafr. 2008, 276-281. LUST, A., “Nog over de rechtsgevolgen van het overschrijden van de redelijke termijn”, noot onder Rk. Kortrijk 25 april 1997, TWVR 1997, 137. MAES., B., noot onder Cass. 18 oktober 2011, T.Strafr. 2012, 35. MAES, B.,“De duur van het beraad in strafzaken en de redelijke termijn (art. 6.1 EVRM)”, noot onder Cass. 10 februari 1999, R.Cass. 1999, 343-344. MAUS, M., “Kanttekeningen rond de fiscaal-administratieve sancties en de fiscale geschillenprocedure”, TFR 1999, 332-361. MEESE, J., “De redelijke termijn in strafzaken: een stand van zaken”, NC 2010, 315-320.

113

MEESE, J., “De overschrijding van de redelijke termijn: is de verrijzenis van de sanctie van verval of onontvankelijkheid in het verschiet?” (noot onder Cass. 8 april 2008), NC 2008, 359-362. MEESE, J., “De aanvang van de redelijke termijn bij voortgezette misdrijven: het Hof van Cassatie op zoek naar nieuwe veroordelingen in Straatsburg?”, noot onder Cass. 21 maart 2006, NC 2006, 318-323. MEESE, J., “Over de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn in strafzaken”, TGR 2000, 192-196. MISSAL, A., “De hoofdelijke gehoudenheid tot belastingschulden na een strafrechtelijke veroordeling: een stand van zaken”, TFR 2010, 935-954. ROZIE, J., “Het lot van de hoofdelijke gehoudenheid tot betaling van de ontdoken belasting en de ambtshalve veroordeling bij sociaalrechtelijke misdrijven in het geval van een veroordeling bij eenvoudige schuldigverklaring wegens overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 15 oktober 2002, T.Strafr. 2004, 123-126. ROZIE, J., “Het nieuwe artikel 21ter van de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering: de rechtsgevolgen bij overschrijding van de redelijke termijn”, T.Strafr. 2001, 3-7. ROZIE, J., “Het Cassatie-arrest van 26 juni 1999 onder de loep genomen: over ne bis in idem en overschrijding van de redelijke termijn”, noot onder Cass. 26 juni 1999, T.Strafr. 2000, 103-111. ROZIE, J., “Schuldigverklaring bij overschrijding van de redelijke termijn”, RW 1998-99, 2-6. SCHELLEKENS, L., “De tenuitvoerlegging van het vonnis in het licht van art. 6 E.V.R.M.”, Jura Falc. 2000-01, 431-442. TRAEST, Ph., “Rechtshandhaving door de strafrechter”, RW 2001-02, 1225-1236. TRAEST, Ph., “Einde van de onontvankelijkheidssanctie bij overschrijding van de redelijke termijn?”, noot onder Cass. 1 februari 1994, TGR 1994, 126-128. VAN DER KELEN, D., “Europees Hof zelf verantwoordelijk voor overschrijding redelijke termijn! Men maakt regels voor anderen en uitzonderingen voor zichzelf”, T.Strafr. 2010, 231-215. VAN DER KELEN, D. en GYSELAERS, L.,“Göktepe bis met een vleugje Taxquet”, noot onder assisen West-Vlaanderen 26 november 2009, RABG 2010, 445-453. VAN DER KELEN, D. en GYSELAERS, L., “De objectieve verzwarende omstandigheden: het definitieve einde van een tijdperk?” (noot onder Cass. 17 juni 2008), RABG 2009, 14-28. VAN VOLSEM, F., “De redelijke termijn: een Straatsburgse hakbijl voor het herstel van de plaats in de vorige staat?”, RABG 2008, 422-431.

114

VANDERMEERSCH, D., “Le contrôle et la sanction du dépassement du délai raisonnable aux différents stades du procès pénal”, Rev.dr.pén. 2010, 985-1006. VANDROMME, S., “Op zoek naar een effectief rechtsmiddel om reeds tijdens het vooronderzoek de overschrijding van de redelijke termijn te doen vaststellen”, P&B 2003, 189-200. VANSANT, P., “Art. 21 VT SV en de gevolgen van de overschrijding van de redelijke termijn voor de herstelmaatregel”, TMR 2002, 435-437. VERRIJDT, W., “Europees Hof voor de Rechten van de Mens”, TBP 2013, 275-290. VERRIJDT, W., “Voldoet België aan de vereisten van de Kudla-rechtsrpaak?”, CDPK 2007, 573-605. VIERING, M.L.W.M., “De redelijke termijn van artikel 6 lid 1 EVRM: een grensoverschrijdende inventarisatie”, RM Themis 1987, 212-237. 2.2.Boeken ENSCHEDÉ, J., Beginselen van strafrecht, Deventer, Kluwer, 2002, 236 p. D’HAENENS, J., Belgisch strafprocesrecht, 1980, Gent, Story-Scientia, 548 p. DEN HARTOG, A., Artikel 6 EVRM: grenzen aan het streven de daad eerder op de daad te doen volgen, Antwerpen, Maklu, 1992, 358 p. GRABENWARTER, C., Europäische Menschenrechtskonvention: ein Studienbuch, München, Beck, 2003, 455 p. MEESE, J., Overschrijding van de redelijke termijn, Gent, Larcier, 2008, 80 p. MEESE, J., De duur van het strafproces. Onderzoek naar de termijn waarbinnen een strafprocedure moet of mag worden afgehandeld, Gent, Larcier, 2006, 468 p. NIJBOER, J., en CLEIREN, C.,Strafvordering. Tekst & Commentaar, Deventer, Kluwer, 2007, 2548 p. PONCET, D., La protection de l’accusé par la Convention Européenne des Droits de l’Homme, Genève, Faculté de Droit de Genève, 1977, 269 p. PRADEL, J. en CORSTENS, G.J.M, Droit pénal européen, Parijs, Cujas, 1999, 570 p. STAVROS, S., The guarantees for accused persons under Article 6 of the European Convention and a Comparison with Other Instruments, Dordrecht, Martinus Nijhoff, 1993, 400 p. TRECHSEL, S., Human Rights in Criminal Proceedings, New York, Oxford University Press, 2005, 724 p. 115

VAN DEN BERGE, Y., De uitvoering van vrijheidsstraffen, Gent, Larcier, 2009, 112 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 2009, 1286 p. VAN DEN WYNGAERT, C., Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen, Maklu, 1999, 1010 p. VAN DIJK, P., VAN HOOF, F.,VAN RIJN, A. en ZWAAK, L. (eds.), Theory and Practice of the European Convention on Human Rights, Oxford, Intersentia, 2006, 971 p. VAN DIJK, P. en VAN HOOF, G.J.H., De Europese Conventie in theorie en praktijk, Nijmegen, Ars Aequi Libri, 1982, 587 p. VAN DROOGHENBROECK, S., La Convention européenne des droits de l’homme. Trois années de jurisprudence de la Cour européenne des droits de l’homme 1999-2001, Brussel, Larcier, 2003, 288 p. VELU, J. en ERGEC, R., La convention Européenne des Droits de l’Homme, Brussel, Bruylant, 1990, 1185 p. VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 2005, 1173 p. VERSTRAETEN, R., Handboek strafvordering, Antwerpen, Maklu, 1999, 894 p. 2.3.Verzamelwerken AERTSEN, I., “Strafdoelen en sancties: voorstellen van de commissie straftoemeting” in D. VAN DAELE en I. VAN WELZENIS (eds.), Actuele thema’s uit het strafrecht en de criminologie, Leuven,Universitaire Pers Leuven, 2004, 15-30. BEKAERT, P., “Toepassing van het EVRM door de Belgische rechtbanken op het vlak van burgerlijk recht en strafrecht” in F. MOEYKENS (ed.), De Praktijkjurist VII, Gent, Academia Press, 2003, 1-46. BREMS, E., “Conflicten van mensenrechten: het recht op een eerlijk proces (art. 6 E.V.R.M.)” in P. TAELMAN, B. DE SMET, Ph. TRAEST, K. WAGNER, S. LUST, G. DEBERSAQUES, Ph. THION, S. MOSSELMANS, K. PITEUS, E. BREMS, I. VEROUGSTRAETE, J. LAENENS, K. BROECKX, D. D’HOOGHE, M. GELDERS en K. GEENS (eds.), Goed procesrecht, goed procederen, Mechelen, Kluwer, 2004, 413-461. CUYPERS, D.,“Administratieve geldboeten in sociaal recht” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1997, losbl., 40 p. DE PELSMAEKER T. en VAN DE GEUCHTE A., noot onder Cass. 9 december 1997 in S. PARMENTIER, G. CRAENEN, Y. HAECK, J.M. HENCKAERTS, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, K. RIMANQUE, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE, B. VANLERBERGHE en M. WOUTERS (eds.), Jaarboek Mensenrechten 1997-98, 185-195. 116

DECLERCQ, L., “De redelijke termijn in strafzaken: artikel 6 alinea 1 EVRM” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1996, losbl., 16 p. DE GREEF, S., “Het beginpunt van de redelijke termijn in strafzaken”(noot onder cass. 21 november 1995) in K. RIMANQUE, M. WOUTERS, E. BREMS, G. CRAENEN, P. LEMMENS, F. MEERSSCHAUT, S. PARMENTIER, N. SYBESMA-KNOL, M. VAN DE PUTTE en B. VANLERBERGHE (eds.), Jaarboek Mensrechten, Antwerpen, Maklu, 1996, 419-422. DE SMET, B., LATHOUWERS, J. en RIMANQUE, K.,“Recht op eerlijk proces – artikel 6 § 1” in J. VANDE LANOTTE en Y. HAECK (eds.), Handboek EVRM, I, Antwerpen, Intersentia, 2004, 371-518. DE SWAEF, M. en TRAEST, M.,“Het gezag van gewijsde van beslissingen van de onderzoeksgerechten: oude wijn in nieuwe zakken?” in F. DERUYCK, M. DE SWAEF, J. ROZIE, M. ROZIE, Ph. TRAEST en R. VERSTRAETEN (eds.), De wet voorbij. Liber Amicorum Luc Huybrechts, Antwerpen, Intersentia, 2010, 95-110. DE SWAEF, M., “De redelijke verjaringstermijn” in H.-D. BOSLY, R. BÜTZLER, S. SONCK, M. CHARLIER, R. DECLERCQ, J. DELVA, J. SMETS, A. DE NAUW, M. DE SWAEF, P. DE VROEDE, J. D’HAENENS, L. DUPONT, C. ELIAERTS, F. ERDMAN, M. FRANCHIMONT, F. GORLÉ, Ph. HANSE, D. HOLSTERS, G. KELLENS, P. MARCHAL, A. MEEÙS, J. MESSINNE, Ph. QUARRÉ, J. SACE, A. VANDEPLAS, R. VAN DER STEICHEL, G. VANDER ZWALMEN, J. VERHAEGEN, R. VERSTRAETEN en B. SPRIET (eds.), Liber Amicorum Marc Châtel, Antwerpen, Kluwer, 1991, 117-1130. DERUYCK, F., “De fiscaal-administratieve sancties in het licht van art. 6 EVRM” in M. ROZIE (ed.), Fiscaal strafrecht en strafprocesrecht, Gent, Mys & Breesch, 1996, 23-41. DERUYCK, F., “De overschrijding van de redelijke termijn en de onderzoeksgerechten: Let’s get serious” in F. DERUYCK en M. ROZIE (eds.), Het strafrecht bedreven: Liber Amicorum Alain De Nauw, Brugge, die Keure, 2011, 171-182. KUTY, F.,“Tendances récentes en matière de delai raisonnable” in F. ROGGEN, J. DE CODT, G. SCHAMPS, F. KUTY, D. BOSQUET, P. MORLET, O. VANDEMEULEBROEKE, A. JACOBS, B. DEJEMEPPE (eds.), Actualités de droit pénal et de procedure pénale, Brussel, Ed. de Jeune Barreau de Bruxelles, 2001, 125-170. LEMMENS, P., “Het strafproces en het Europees Verdrag over de rechten van de mens” in R. DECLERCQ, A. DE NAUW en J. DE PEUTER (eds.) , Strafrecht voor rechtspractici, Leuven, Acco, 1985, 163-197. MEESE, J., “De rechtspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens en de invloed ervan op het Belgische straf(proces)recht” in CENTRUM VOOR BEROEPSVERVOLMAKING IN DE RECHTEN (ed.), CBR Jaarboek 2010-11, Antwerpen, Intersentia, 2011, 1-59.

117

MELCHIOR, M., “Le procès équitable dans la jurisprudence de la Cour et de la Commission européenne des droits de l’homme” in J. HENRY, M. CHATEL, M. FRANCHIMONT, R. SCREVENS, F. PIEDBOEUF, A. ALSTEEN, F. CLOSE, J. D’HAENENS, A.-L. FETTWEIS, A. MASSET, P. HENRY, Y. HANNEQUART, M. MELCHIOR, A. JACOBS, A. DE NAUW, M. COLLARD, A. DELVAUX, D. HANREZ, R. LEGROS, M. GANSHOF VAN DER MEERSCH en P. MARTENS (eds.), Les droits de la défense en matière pénale, Luik, Ed. de Jeune Barreau de Liège, 1985, 239-262. VAN LAETHEM, W., “Wettelijke onbekwaamheid van veroordeelden” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 47 p. VAN MUYLEM, E., “(Bijzondere) verbeurdverklaring” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 31 p. VANDEPLAS, A., “Aanplakking van rechterlijke beslissingen” in A. VANDEPLAS en P. ARNOU (eds.), Strafrecht en strafvordering. Commentaar met overzicht van rechtspraak en rechtsleer, Antwerpen, Kluwer, 1993, losbl., 20 p. ZWAAK, L., “De genese van het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden” in S. PARMENTIER (ed.), Mensenrechten tussen retoriek en realiteit, Gent, Mys & Breesh, 1994, 35-54.

118