De familie Bach In de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw waren er in Duitsland diverse leden van de Bachfamilie actief als musicus. De familie was wijdvertakt en veel familieleden waren muzikaal begaafd en zijn ook nu nog bekend om hun muzikale activiteiten als componist of uitvoerend musicus. Hieronder wordt de verwantschap tussen de verschillende leden van de Bach familie die vanavond op het programma staan toegelicht. Daarbij kijken we vanuit de belangrijkste componist van de familie, Johann Sebastian. Johann Bach is de vroegste Bach van wie vanavond muziek klinkt. Hij was een broer van Johann Sebastians grootvader en al lang overleden voordat Johann Sebastian geboren werd. Johann Christoph Bach en Johann Michael Bach waren broers. Zij waren neven van Johann Sebastians vader. Maria Barbara, dochter van Johann Michael werd Johann Sebastians eerste vrouw, maar toen was haar vader al overleden. Het is niet bekend of Johann Sebastian deze neven ooit heeft ontmoet. Hun muziek kende hij wel. Hij verzamelde hun composities met veel andere uit de Bachfamilie en nam deze op in het “Altbachische Archiv” Johann Lüdwig Bach was een tijdgenoot van Johann Sebastian. In de stamboom zijn ze ver van elkaar verwijderd. Ze hadden dezelfde betovergrootvader. Het is zeer aannemelijk dat ze elkaar meerdere keren hebben ontmoet op de familiereünies die door Johann Sebastian werden georganiseerd. Johann Sebastian voerde in Leipzig een aantal cantates van Johann Ludwig uit. De andere componisten die vanavond op het programma staan waren eveneens tijdgenoten van Bach. Telemann was een collega musicus die in zijn tijd in hoger aanzien stond dan Bach. Homilius was een leerling van Johann Sebastian. Ook van een tijdgenoot van Homelius, Johann Michaele Haydn, is een stuk te beluisteren. Tenslotte staan er werken op het programma van Heinrich Schütz en Henry Purcell, beiden tijdgenoten van Johann Bach.
Veel luisterplezier !
Lobt Gott mit schall
Heinrich Schütz (1585-1672)
Heinrich Schütz was een Duitse componist, ensembleleider en, van origine, organist. Op het gebied van met name kerkmuziek wordt hij over algemeen beschouwd als de belangrijkste luthersprotestantse componist voor Johann Sebastian Bach. Daarnaast geldt hij als een van de belangrijkste componisten van de 17e eeuw.
Psalm 117 Looft den Heere, alle heidenen; prijst Hem, alle natiën ! Want Zijn goedertierenheid is geweldig over ons, en de waarheid des HEEREN is in der eeuwigheid! Hallelujah !
Lobt Gott mit Schall, ihr Heiden all, Ihr Völker, preist den Herren, Sein Gnad und Gunst walt über uns, Er hilft von Herzn, er hilft von Herzen gerne, Was er verspricht, Das treuget nicht, Ewig sein Wort wird bleiben, Mit fröhlichm Mund von Herzengrund Singn wir zu allen Zeiten Alleluja, mit Freuden.
Wohl mir dass ich Jesum habe
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Johann Sebastian Bach was een Duitse componist van barokmuziek, organist, klavecinist, violist, muziekpedagoog en dirigent. Hij wordt door de meeste muziekwetenschappers beschouwd als één van de grootste en invloedrijkste componisten uit de geschiedenis van de klassieke muziek vanwege de inventiviteit waarmee hij melodie, harmonie en ritme, maar ook diverse muziekstijlen uit zijn tijd combineerde, wat vele componisten na hem inspireerde.
Wohl mir, dass ich Jesum habe, O wie feste halt ich ihn, Dass er mir mein Herze labe, Wenn ich krank und traurig bin. Jesum hab ich, der mich liebet Und sich mir zu eigen gibet; Ach drum lass ich Jesum nicht, Wenn mir gleich mein Herze bricht.
Wat een voorrecht dat ik Jezus heb, O, hoe stevig houd ik hem vast, Dat hij mijn hart verkwikke, als ik ziek ben en bedroefd. Ik heb Jezus, die mij lief heeft en zich aan mij gegeven heeft; Ach, daarom laat ik Jezus niet los, ook al breekt mijn hart in mij.
Jesus bleibet meine Freude, Meines Herzens Trost und Saft, Jesus wehret allem Leide, Er ist meines Lebens Kraft, Meiner Augen Lust und Sonne, Meiner Seele Schatz und Wonne; Darum lass ich Jesum nicht Aus dem Herzen und Gesicht.
Jezus zal mijn vreugde blijven, balsem voor mijn hart, en troost; Jezus hoedt mij ook in 't lijden, Hij is van mijn leven de kracht, van mijn ogen de lust en de zon, Hij is mijn zieleschat en hoogst genot; Daarom zal Jezus altijd in mijn hart en nooit uit mijn ogen zijn.
Ich weiß, daß mein Erlöser lebt
Johann Michael Bach (1648-1694)
Johann Michael Bach was een Duits componist en organist. Hij was de vader van Maria Barbara Bach (1684-1720) en een verre bloedverwant van Johann Sebastian Bach. Hij was al jaren overleden, toen deze twee in 1707 in het huwelijk traden. Johann Michael werd, evenals zijn broer Johann Christoph Bach (1642-1703), in de familie Bach zeer gerespecteerd om zijn muzikale kwaliteiten. Hij was instrumentbouwer en bekleedde de positie van stadsorganist en ambtenaar. Uit zijn composities blijkt dat hij een voorkeur had voor koorwerken en in het bijzonder motetten die soms van hoge kwaliteit zijn.
Job 19 : 25 tm 27a Want ik weet: mijn Verlosser leeft, en Hij zal de laatste over het stof opstaan; En als zij na mijn huid dit doorknaagd zullen hebben, zal ik uit mijn vlees God aanschouwen; Denwelken ik voor mij aanschouwen zal, en mijn ogen zien zullen, en niet een vreemde;
Ich weiß, daß mein Erlöser lebt. und er wird mich hernach aus der Erden wieder auferwekken, und werde darnach mit dieser meiner Haut umgeben werden, und werde in meinem Fleisch Gott sehen; denselben werde ich mir sehen, und meine Augen werden Ihn schauen, und kein Fremder.
Unser Vater
Gottfried August Homilius (1714-1785)
Deze domineezoon studeert vanaf 1735 rechten in Leipzig. Al snel blijkt de rechtenstudie voor de dominee zoon bijzaak en neemt hij compositie- en orgellessen bij Johann Sebastian Bach en de organist Johann Schneider. In 1741 solliciteert hij tevergeefs naar de functie van organist van de St. Petri in Bautzen. Een jaar later wordt hij aangenomen als organist van de Frauenkirche in Dresden. Vanaf 1755 tot zijn dood werkt hij als kantor en muziekdirecteur van de drie belangrijkste kerken in deze Dresden. Homilius componeert vooral kerkmuziek. Zijn muziek is in zijn tijd wijdverbreid en wordt veel gespeeld.
Mattheus Job 19 : 25 tm 27a Onze Vader, Die in de hemelen zijt! Uw Naam worde geheiligd. Uw Koninkrijk kome. Uw wil geschiede, gelijk in den hemel alzo ook op de aarde. Geef ons heden ons dagelijks brood. En vergeef ons onze schulden, gelijk ook wij vergeven onzen schuldenaren. En leid ons niet in verzoeking, maar verlos ons van den boze. Want Uw is het Koninkrijk, en de kracht, en de heerlijkheid, in der eeuwigheid, Amen.
Unser Vater, in dem Himmel, dein Name werde geheiliget. Dein Reich komme. Dein Wille geschehe auf Erden wie im Himmel Unser täglich Brot gib uns heut und vergib uns unsre Schulden, wie wir unsern Schuldigern vergeben. Und führe uns nicht in Versuchung sondern erlöse uns von dem Bösen. Denn dein ist das Reich, und die Kraft und die Herrlichkeit in Ewigkeit. Amen.
Fürchte dich nicht
Johann Christoph Bach (1642-1703)
Dit stuk is een voorbeeld van een motet zoals er vanavond meerdere worden gezongen. Het is een meerstemmige compositie op Bijbelteksten. De rechtvaardiging van de mens ten overstaan van God in het zicht van de dood staat centraal. Er is de verwijzing naar de desbetreffende Bijbelcitaten. Zeer indrukwekkend is de dialoog tussen de roepende mens (vertolkt door de sopraanpartij en het Bijbelse antwoord (de onderstemmen), die bereikt het hoogtepunt in het moment dat graf en paradijs tegelijkertijd klinken ('Heute wirst du mit mir im Paradies sein'). J.C. Bach was een zeer bekwaam componist, die door Johann Sebastian hoog werd gewaardeerd. Zijn vakmanschap is te herkennen aan de manier waarop hij de teksten muzikaal uitbeeldt.
Jesaja 43 : 1b Vrees niet, want Ik heb u verlost; Ik heb u bij uw naam geroepen, gij zijt Mij.
Fürchte dich nicht, denn ich hab' dich erlöst, ich hab' dich bei deinem Namen gerufen, du bist mein. Lukas 23 : 43 Voorwaar, zeg Ik u: Heden zult gij met Mij in het Paradijs zijn
Wahrlich, ich sage dir: Heute wirst du mit mir im Paradies sein
O Jezus Gij, mijn hulp en rust Ik bid U met tranen Help, dat ik tot in het graf op U mag zien.
O Jesu du, mein Hilf und Ruh, ich bitte dich mit Tränen: Hilf, dass ich mich bis ins Grab nach dir möge sehnen.
Unsere Trübsal
Johann Lüdwig Bach (1677-1731)
Deze zesstemmige compositie behandelt de Bijbeltekst op beeldende wijze, met veel herhalingen en echo effecten. Door de maatwisseling en het spelen met deelkoren die elkaar antwoorden vormt de compositie een afwisselend geheel.
2 Korinthe 4 : 17 en 18a Want onze lichte verdrukking, die zeer haast voorbijgaat, werkt ons een gans zeer uitnemend eeuwig gewicht der heerlijkheid; Dewijl wij niet aanmerken de dingen die men ziet, maar de dingen die men niet ziet;.
Unsere Trübsal, die zeitlich und leicht ist, schaffet eine Ewige und, über alle Maß, wichtige Herrlichkeit, die wir nicht sehen auf das Sichtbare, sondern auf das Unsichtbare. Sei nun wieder zufrieden meine Seele
Johann Bach (1604-1673)
Dit is een typisch vroegbarok stuk, gecomponeerd voor twee koren van ongelijke samenstelling. Het ene koor bestaat uit hoge stemmen, het andere uit lagere stemmen. Hierdoor zijn echo effecten mogelijk, maar ook een afwisseling tussen de hoge en lage stemmen in de gedeelten waar het koor als een geheel zingt. Opvallend in dit stuk is daarnaast de harmonische afwisseling.
Psalm 116 : 7 – 10a Mijn ziel! Keer weder tot uw rust, want de Heere heeft aan u welgedaan. Want Gij, Heere! Hebt mijn ziel gered van den dood, mijn ogen van tranen, mijn voet van aanstoot. Ik zal wandelen voor het aangezicht des Heeren, in de landen der levenden. Ik heb geloofd, daarom sprak ik;
Sei nun wieder zufrieden, meine Seele, denn der Herr tut dir Guts. Denn du hast meine Seele aus dem Tode gerissen, meine Augen von Tränen, meinen Fuß vom Gleiten. Ich will wandeln vor dem Herrn im Lande der Lebendigen. Ich glaube, darum rede ich
Ein feste Burg ist unser Gott
G.P Telemann (1681-1767)
Deze bewerking van het Lutherlied heeft enkele bijzondere kenmerken. Telemann geeft in het eerste couplet de melodie aan de sopraan. In het tweede vers, dat in een andere toonsoort staat, zingen de bassen de melodie. In het slotcouplet klinkt de melodie twee keer zo snel in de sopraan. De begeleidende stemmen zingen in de eerste twee coupletten naast de tekst van het Lutherlied steeds opnieuw het commentaar “Gottes Wort und Luthers Lehr vergehet nun und nimmermehr”
Ein feste Burg ist unser Gott, Ein gute Wehr und Waffen. Er hilft uns frei aus aller Not, Die uns jetzt hat betroffen. Der alt böse Feind, Mit Ernst er’s jetzt meint. Groß Macht und viel List Sein grausam Rüstung ist. Auf Erd ist nicht seins gleichen.
Een vaste burcht is onze God, een toevlucht voor de Zijnen! Al drukt het leed, al dreigt het lot, Hij doet zijn hulp verschijnen! De vijand rukt vast aan met opgestoken vaan; hij draagt zijn rusting nog van gruwel en bedrog, maar zal als kaf verdwijnen!
Mit unsrer Macht ist nichts getan, Wir sind gar bald verloren. Es streit’t für uns der rechte Mann, Den Gott hat selbst erkoren. Fragst du, wer der ist? Er heißt Jesus Christ, Der Herr Zebaoth, Und ist kein ander Gott.
Geen aardse macht begeren wij, die gaat welras verloren. Ons staat de sterke Held ter zij, dien God ons heeft verkoren. Vraagt gij zijn naam? Zo weet, dat Hij de Christus heet, Gods eengeboren Zoon, verwinnaar van de troon: de zeeg’ is ons beschoren!
Preis, Ehr’ und Lob dem höchsten Gott Dem Vater aller Gnaden, der uns aus Lieb gegeben hat sein Sohn für unsre Schaden; Dem Tröster heilgen Geist, Von Sün’d er uns reisst, Zum Reich er uns heisst, Den Weg zum Himmel weist, Der helf uns frölich, Amen.
Prijs, eer en loof de Allerhoogste God, de Vader van alle barmhartigheid, die ons uit liefde gegeven heeft zijn Zoon voor onze zonden, de Trooster, de Heilige Geest, die ons van de zonde losscheurt en ons het koninkrijk belooft ons de weg naar de hemel wijst, die ons goedgezind bijstaat. Amen.
PAUZE alleen in Tholen
Thou knowest, Lord, the secrets of our hearts
Henry Purcell (1659-1695)
Henry Purcell (Westminster, circa 1659 - Londen, 21 november 1695) was een Engelse componist van barokmuziek, wiens werk ook nu nog dikwijls wordt uitgevoerd en opgenomen. Zijn werk behoort tot het belangrijkste barokrepertoire. Hij was onder andere een leerling van de Engelse componist John Blow. Purcell schreef zowel kerkmuziek, toneelmuziek en instrumentale werken als liederen en (semi-)opera's. Henry was een zoon van hetzij Henry, hetzij Thomas Purcell, twee broers die beiden lid waren van de Chapel Royal, het koninklijk muziekensemble.
Heer, u kent de geheimen van onze harten; sluit Uw barmhartige oren niet voor onze gebeden, maar wees ons genadig, O almachtige God. O heilige en barmhartige Heiland rechtvaardige eeuwige Rechter, laat ons in het uur van onze dood, in onze doodsstrijd, niet in de steek. Amen.
Thou knowest, Lord, the secrets of our hearts; shut not thy merciful ears unto our pray'rs; but spare us, Lord most holy, O God most mighty. O holy and most merciful Saviour, thou most worthy Judge eternal, suffer us not, at our last hour, for any pains of death, To fall from thee. Amen Rejoice in the Lord always
Henry Purcell (1659-1695)
Filippenzen 4 : 4 tm 7 Verblijdt u in den Heere te allen tijd; wederom zeg ik: Verblijdt u. Uw bescheidenheid zij allen mensen bekend. De Heere is nabij. Weest in geen ding bezorgd; maar laat uw begeerten in alles, door bidden en smeken, met dankzegging bekend worden bij God; En de vrede Gods, die alle verstand te boven gaat, zal uw harten en uw zinnen bewaren in Christus Jezus.
Rejoice in the Lord alway, and again I say rejoice. Let your moderation be known unto all men. The Lord is at hand. Be careful for nothing; but in every thing by prayer and supplication with thanksgiving, let your requests be made known unto God. And the peace of God, which passeth all understanding, shall keep your hearts and minds through Jesus Christ our Lord.
Laetatus sum
Johann Michaël Haydn (1737-1806)
Johann Michael Haydn was een Oostenrijks componist. Hij was een jongere broer van de veel bekendere Joseph Haydn. Hij begon zijn muzikale loopbaan als koorknaap bij de Stephansdom te Wenen. Hij componeerde voornamelijk kerkmuziek en daarnaast een veertigtal symfonieën, partita's, orgelwerken en kamermuziek. Vooral zijn missen, met opmerkelijk gebruik van het Gregoriaans, weerspiegelen de Oostenrijkse kerkmuziekpraktijk van de Verlichting.
Psalm 122 : 1 en 7 Ik verblijd mij in degenen, die tot mij zeggen: Wij zullen in het huis des Heeren gaan. Vrede zij in uw vesting, welvaren in uw paleizen
Laetatus sum, in his quae dicta sunt mihi: in domum Domini ibimus, In his laetatus sum. Fiat pax in virtute tua: et abundantia in turribus tuis.
Nun lob mein seel den Herren
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Deze compositie lijkt qua opzet op “Fürchte dich nicht” en “Das Blut Jeus Christi”. De melodie wordt door de sopranen gezongen, de andere drie stemmen zingen een bewerking van de koraalregels als begeleiding. In dit stuk toont Bach zich de meester van deze stijlvorm. Vergeleken met deze compositie verbleken soortgelijke werken van zijn familieleden enigszins.
Psalm 103 : 1 tm 6 Loof den Heere, mijn ziel, en al wat binnen in mij is, Zijn heiligen Naam. Loof den Heere, mijn ziel, en vergeet geen van Zijn weldaden; Die al uw ongerechtigheid vergeeft, die al uw krankheden geneest; Die uw leven verlost van het verderf, die u kroont met goedertierenheid en barmhartigheden Die uw mond verzadigt met het goede, uw jeugd vernieuwt als van een arend. De Heere doet gerechtigheid en gerichten al dengenen, die onderdrukt worden.
Nun lob, mein Seel, den Herren, was in mir ist der Name sein. Sein Wohltat tut er mehren; vergiß es nicht, o hertze mein. Hat dir dein Sünd vergeben und heilt dein Schwachheit groß. Erett’ dein armes Leben, nimmt dich in seinen Schoß, mit reichem Trost beschüttet, verjüngt dem Adler gleich; der Kön’g schafft Recht, behüttet, die leiden in seim Reich.
Das Blut Jesu Christi
Johann Michael Bach (1648-1694)
Dit vijfstemmig motet is op dezelfde wijze gecomponeerd als Nun lob mein Seel den Herren. Het bloed van Jezus Christus’ De Zoon van God, Reinigt ons van alle zonden. Uw bloed heeft zulk een grote kracht dat slechts één druppel voldoende is om de gehele wereld te reinigen, Ja zelfs volledig vrij te maken uit de klauwen van de duivel
Das blut Jesu Christi, Des Sohnes Gottes, Machet uns rein von allen Sünden, Dein Blut der edle Saft, Hat solche Stärk und Kraft, Das auch ein Tröpflein kleine Die ganze Welt kann reine Ja, gar aus Teufels Rachen frei, los und ledig machen, Ich will den Herrn loben allezeit
Gottfried August Homilius (1714-1785)
Homilius was een leerling van Bach en schreef deze uitbundige en jubelende compositie. Het is een stuk voor vier stemmen, die alle een belangrijke rol hebben in het verklanken van de tekst.
Psalm 34 : 2 tm 4 Ik zal den HEERE loven te allen tijde; Zijn lof zal gedurig in mijn mond zijn. Mijn ziel zal zich roemen in den HEERE; de zachtmoedigen zullen het horen en verblijd zijn. Maakt den HEERE met mij groot, en laat ons Zijn Naam tezamen verhogen.
Ich will den Herrn loben allezeit; sein Lob soll immerdar in meinem Munde sein. Meine Seele soll sich rühmen des Herrn, daß die Elenden hören und sich freuen. Preiset mit mir den Herrn und lasset uns mit einander seinen Namen erhöhen.
Ach Herr, lass dein lieb Engelein
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Dit koraal uit de Johannes Passion is door Bach op een fraaie en onnavolgbare manier geharmoniseerd. Door de harmonische taal krijgt de tekst een extra laag die de betekenis van de woorden onderstreept.
O Heere, laat Uw liefdevolle engelen Aan het einde mijn ziel dragen in de schoot van Abraham. Het lichaam rustend in het graf zonder pijn en kwelling tot op de jongste dag. Als dan de dood mij zal doen ontwaken, dan zullen mijn ogen U zien In alle vreugde, O Zoon van God. Mijn Heiland en Genadetroon. Heere Jezus Christus, verhoor mij, Ik zal U eeuwig loven
Ach Herr, lass dein lieb Engelein Am letzten End die Seele mein In Abrahams Schoss tragen, Den Leib in seim Schlafkämmerlein Gar sanft ohn eigne Qual und Pein Ruhn bis am jüngsten Tage! Alsdenn vom Tod erwecke mich, Dass meine Augen sehen dich In aller Freud, o Gottes Sohn, Mein Heiland und Genadenthron! Herr Jesu Christ, erhöre mich, Ich will dich preisen ewiglich!
