De betekenis van het leed dat depressie heet

De betekenis van het leed dat depressie heet Een studie naar de sociale constructie van de alledaagse en persoonlijke betekenis van depressie

Scriptie Master Medische Antropologie en Sociologie Kim van Ommen Studentnummer 0233234 Supervisor Dr. Christian Bröer, Universiteit van Amsterdam Tweede lezer Prof. dr. Trudy Dehue, Universiteit van Groningen 18 Mei 2010

     

VOORWOORD  Deze scriptie is tot stand gekomen dankzij de hulp en steun van een heleboel mensen. Ik wil  iedereen bedankten die mij geholpen heeft. Ten eerste de mensen die met mij hun  persoonlijke verhaal over depressie hebben gedeeld. Dank voor jullie openheid en  vertrouwen. Van deze ontmoetingen en jullie verhalen heb ik veel geleerd. Ook wil ik alle  studenten en docenten van het vak Verzorging in Praktijk bedanken voor het observeren in  hun alledaagse leven naar de betekenis van depressie. Dit heeft mooi materiaal opgeleverd.   Mijn vriendinnen Nora, Renée en Mirthe. Bedankt voor jullie steun, ontelbare gezellige  koffiepauzes, en feedback. Jullie zijn geweldig. Nora in het bijzonder bedankt voor het  toegewijd nakijken van mijn scriptie.   Mijn scriptiebegeleider Christian Bröer. Bedankt voor jouw eindeloze geduld, opbouwende  en ook kritische commentaren en enthousiasme.   Tot slot wil ik mijn lieve papa en Monica bedanken, voor jullie belangstelling, steun en  geduld.  Kim van Ommen   Mei 2010   

2   

 

 

INHOUD     

   

   

   

   

   

   

   

   

  Blz. 

1. Inleiding              2. Theorie en literatuur       

     

     

     

     

     

 

                             

                             

7  8  9  13  14  17  20  21  23  24  29  29  30  35  37 

 

                           

38  38  38  39  40  41  42  43  44  45  46  47  48  50 

 

 

52 

                     

                     

53  54  55  58  59  61  64  67  67  69  71 

2.1 De sociale constructie van ziekte en gezondheid  2.1.1  Ziekte en gezondheid      2.1.2  Taal, discours en de sociale werkelijkheid  2.2 Medicalisering van depressie      2.2.1 Normalisering        2.2.2 De farmaceutische industrie     2.2.3 Commercialisering van wetenschap    2.2.4 Het lichaam als oorzaak van lijden      2.3  Het zelfverantwoordelijke individu  2.3.1 De plicht vrij te zijn        2.4  Persoonlijke beleving van depressie    2.4.1 Interpretatie vormt beleving    2.4.2 Depressie narratieven      2.5 Conclusie            2.5.1 Onderzoeksvragen         

3. Methode 

 

 

 

 

 

3.1 Betekenisgeving in alledaagse interactie      3.1.1 Het alledaagse discours         3.1.2 De aard van het verzamelde materiaal    3.1.3 Operationalisering          3.1.4 Verloop van de dataverzameling      3.1.5 Ethiek             3.2 Persoonlijk betekenisgeving van depressie      3.2.1 Werving van respondenten        3.2.2 Het interview          3.2.3 Verhalen en de sociale constructie van depressie  3.2.4 Het emotionele welzijn van de respondenten  3.2.5 Ethiek            3.3 Analyse               

4. Het alledaagse depressiediscours  

 

 

4.1 Ziektediscours          4.1.1 Depressie als entiteit      4.1.2 Medicalisering van stemmingsklachten  4.1.3 Biochemie, genen en aanleg     4.1.4 Ontheffing van schuld      4.1.5 Eigen verantwoordelijkheid     4.1.6 Scepsis en pillen        4.2 Contextdiscours          4.2.1 Depressie als gevolg van omstandigheden   4.2.2 Depressie overkomt je      4.2.3 Depressie als psychologisch probleem   3   

4  7 

 

4.3 Identiteitdiscours   

      4.3.1 Onbegrip en morele verwijtbaarheid  4.3.2 Depressief karakter       4.3.3 Depressief type        4.4 Stemmingdiscours         4.4.1  Tijdelijke gemoedstoestand     4.4.2  Depressieve dingen       4.5 Conclusie           

5. Een oneindige dialoog over betekenis   5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6

Schuldig of zielig        Ik ben toch niet gek      De paradox van een diagnose    Accepteren of veranderen     Nature of nurture        Ziekteverantwoordelijkheid & pillen   

6.  Conclusie    7. Literatuur    8. Bijlage 1  Bijlage 2  Bijlage 3                       

4   

               

               

72  72  74  76  77  77  78  80 

 

 

 

83 

           

           

           

84  85  86  89  91  92 

 

 

 

 

 

 

 

96 

 

 

 

 

 

 

 

106 

 

 

 

 

 

 

 

109 

  1. INLEIDING    Depressie,  het  wordt  wel  dé  ziekte  van  deze  moderne  tijd  genoemd.  In  Nederland  zijn  er  volgens  het  Trimbos  Instituut  750.000  mensen  met  een  depressie. 1     De  World  Health  Organisation stelt dat depressie onder de 15‐ tot 44‐jarige de op een na hoogste oorzaak van  ziektelast in de wereld is 2 . Er wordt veel onderzoek gedaan naar depressie. Binnen het veld  van de epidemiologie en sociologie worden grootschalige depressieonderzoeken uitgevoerd.  De geneeskunde zoekt naar antwoorden in de menselijke biologie. Psychologen richten zich  op de individuele psyche van de mens voor een inzicht van depressie. Binnen de filosofie is  de  omvang  van  de  groep  mensen  die  lijden  aan  depressie  aanleiding  voor  kritische  cultuuranalyses  van  de  huidige  postmoderne  maatschappijvorm.  Waar  we  nog  heel  weinig  over weten is de alledaagse betekenis van depressie. Welke betekenissen kennen mensen,  ongeacht  of  zij  zelf  acuut  last  hebben  van  depressie,  in  het  dagelijkse  leven  toe  aan  stemmingsklachten  en  depressie?  En  wat  is  de  betekenis  van  depressie  voor  hen  die  het  doormaken?  Deze  betekenissen  van  stemmingsklachten  en  depressie  staan  centraal  in  dit  onderzoek.  Binnen  de  medische  sociologie  worden  ziekte  en  gezondheid  niet  gezien  als  vaststaande  objectieve  categorieën.  Wat  mensen  als  ziek  of  gezond  beleven  komt  niet  eenvoudigweg  voort uit natuurlijke biologische veranderingen in ons lichaam. De beleving wordt gevormd  door sociale en culturele denkkaders die bepalend zijn voor het definiëren van klachten, de  betekenis van de klachten, de behandelmethode, de rol van de patiënt, de sociale omgeving  en de arts. Hoe symptomen van ziekte tegenwoordig geïnterpreteerd worden is heel anders  dan  hoe  dezelfde  symptomen  honderd  jaar  geleden  geïnterpreteerd  werden  (Nettleton  &  Gustafsson  2002).  Voordat  de  medische  conditie  ‘depressie’  bestond,  hadden  de  huidige  gedragsbeschrijvende symptomen van depressie heel andere betekenissen. ‘Vroeger werden  melancholie  en  moedeloosheid  vaak  gezien  als  een  persoonlijkheidskenmerk,  iets  dat  bij  iemand  hoort. In  de  middeleeuwen waren dit tekenen van morele ondergeschiktheid door  gebrek aan wilzwakte en genotzucht, en in de renaissance daarentegen juist een grote gave,  een  verrijking  van  de  ziel’  (Mutsaers  2006:  254).  Depressie  is  een  sociale  en  culturele 

                                                             1 2

http://www.trimbos.nl/default19320.html 23/3/2009. http://www.who.int/mental_health/management/depression/definition/en/

5   

constructie, die voortdurend transformeert, en niet los gezien kan worden van de bestaande  opvattingen over ziekte en gezondheid in een samenleving.  

 

 

 

 

Er  bestaan  ook  nu,  voornamelijk  niet‐  westerse  culturen,  waar  depressie  als  medische  conditie  in  zijn  geheel  niet  bestaat.  De  Japanse  cultuur  kende  voor  de  introductie  van  antidepressiva  door  de  Amerikaanse  farmaceutische  industrie  in  de  jaren  negentig  geen  depressiviteit  in  de  huidige  betekenis.  Droefheid  en  neerslachtigheid  werden  niet  in  medische  termen  gedefinieerd  maar  waren  tekenen  van  wijsheid,  morele  sensitiviteit  en  spiritualiteit.  De  Japanse  hulpverlening  verklaarde  de  hoge  zelfmoordcijfers  niet  uit  depressie maar uit de ingestorte economie gepaard met de Japanse moraal die zelfmoord na  falen eervol maakt (Dehue 2008: 67).      

 

 

 

 

 

In  de  twintigste  eeuw  wordt  depressie  een  probleem  van  de  geneeskunde  (Dehue 

2008).  Gaandeweg  krijgt  een  neurobiologisch  verklaringsmodel  de  overhand.  Dit  model  zoekt verklaringen voor depressieve klachten in de biologie van de hersenen. Depressie krijgt  betekenis als hersenziekte veroorzaakt door een disbalans van stofjes in de hersenen. Het is  een eenduidige ziekte die iedereen kan overkomen. Het medisch biologisch paradigma is de  afgelopen  drie  decennia  steeds  dominanter  geworden  door  de  exponentiële  groei  van  kennis op het gebied van onderzoek naar de hersenen en menselijk gedrag. Een belangrijke  ontdekking is de psychofarmaca geweest eind jaren tachtig. Daardoor is de behandeling van  psychisch  leed  met  pillen  is  gaan  behoren  tot  de  dagelijkse  praktijk  van  huisartsen  en  psychiaters (Bos 2002:11). De consumptie van antidepressiva blijft nog steeds stijgen. In de  tweede  helft  van  2008  verstrekten  de  openbare  apotheken  aan  814.000  personen  een  antidepressivum 3 .   Welke sociaal gelegitimeerde ziektemodellen er zijn in een samenleving, en de wijze waarop   en  stemmingsproblemen  geïnterpreteerd  worden  in  het  dagelijkse  leven  staan  niet  op  zichzelf,  maar  zijn  afhankelijk  van  ontwikkelingen  in  de  maatschappij.  Depressie  gezien  als  een chemische disbalans in de hersenen zal behandeld worden als ziekte, en met medicatie.  Dit  heeft  een  heel  andere  betekenis  en  gevolg  dan  wanneer  depressie  gezien  wordt  als  gevolg  van  een  onverwerkt  verleden  zoals  lange  tijd  het  geval  was  (Dehue  2008).  Ook  betekenissen  ten  aanzien  van  persoonlijke  verantwoordelijkheid  spelen  mee.  Hebben  depressieve  klachten  in  een  cultuur  het  imago  van  aanstellerij,  een  ziekte  die  iemand  zelf  kan  voorkomen,  kan  het  betekenis  krijgen  als  persoonlijk  falen.  De  schuld  wordt  bij  het                                                               3

http://www.sfk.nl/publicaties/2009denf.pdf

6   

individu zelf gelegd. Of wordt depressie gezien als een ziekte die iedereen kan overkomen?  Wat  zijn  de  verwachtingen  van  mensen  die  depressief  worden,  hoe  moeten  zij  er  mee  omgaan? Deze betekenissen zijn bepalend hoe depressie sociaal geconstrueerd is. Inzicht in  de  huidige  alledaagse  interpretaties  van  stemmingsklachten  geeft  handvatten  om  de  depressieproblematiek  te begrijpen.   In deze scriptie laat ik zien welke betekenissen stemmingsklachten krijgen in het dagelijkse  leven van zowel mensen met, als ook mensen zonder direct last van stemmingsklachten of  depressie. Het gaat om het alledaagse gezicht. Een centraal thema is de medicalisering van  stemmingsklachten. Verder zal ik kijken welke sociaal gelegitimeerde ziektemodellen in het  dagelijkse leven naar voren komen.   

 

 

 

 

 

 

In  het  volgende  hoofdstuk  zal  ik  aan  de  hand  van  theorie  over  de  betekenis  van 

depressie  het  hedendaagse  depressiediscours  beschrijven.  Hiervoor  maak  ik  voor  een  belangrijk  deel  gebruik  van  de  studie  van  Trudy  Dehue  (2008)  over  de  betekenis  van  depressie in onze samenleving: De depressie‐epidemie. Over de plicht het lot in eigen hand te  nemen. Verder zal ik ingaan op onderzoek over alledaagse opvattingen over depressie en de  beleving  van  depressie.  Daaruit  volgen  mijn  onderzoeksvragen  over  de  betekenis  van  stemmingsklachten in het dagelijkse leven      

7   

  2. THEORIE EN LITERATUUR  2.1 DE SOCIALE CONSTRUCTIE VAN ZIEKTE EN GEZONDHEID   Een veel gehoorde verklaring voor toename van het aantal mensen dat lijdt aan depressie is  dat  depressie  beter  gediagnosticeerd  en  behandeld  kan  worden  tegenwoordig.  Depressie  wordt  dan  gezien  als  een  biologische  ziekte  die  altijd  al  bestaan  heeft  maar  nu  pas  goed  herkend  wordt  (Dehue  2008).  Deze  biomedische  verklaring  voor  depressie  is  positivistisch  van karakter en gaat uit van de veronderstelling dat ‘ziekte’ een onveranderlijke essentie is  die  de  wetenschap  voor  ons  bloot  kan  leggen.  De  positivistische  benadering  volgt  het  epistemologische pad dat de waarheid en de werkelijkheid bestaat in vaste vorm en ontdekt  kunnen worden via wetenschappelijke procedures. De natuur zou zich op deze manier in zijn  ware  gestalte  aan  ons  openbaren.  De  kennis  en  visie  op  de  werkelijk  vergaard  op  wetenschappelijke  wijze  zou  zich  onderscheiden  en  over  meer  waarheid  beschikken  dan  andere vormen van kennis of perspectieven op de werkelijkheid (Danforth & Navarro 1998:  31).   Vanuit  een  sociaal  constructionistisch  perspectief  zijn  ‘ziek’  en  ‘gezond’  geen  vaststaande  objectieve  categorieën  als  reflectie  van  de  stand  van  de  natuur,  maar  een  sociale  en  culturele constructie die wordt getransformeerd in sociale praktijken. Mensen bepalen hoe  de  natuur  ingedeeld  wordt,  en  besluiten  dit  op  basis  van  subjectieve  historisch  gedetermineerde  menselijke  interesses  die  onderhevig  zijn  aan  verandering  en  herinterpretatie.  In  1966  betoogden  de  sociologen  Berger  en  Luckmann  in  de  kennissociologische  klassieker  The  Social  Construction  of  Reality  dat  de  wereld  waarin  mensen leven de reële wereld is en dat deze wereld als reëel wordt ervaren doordat zij in de  gedachten  en  handelingen  van  mensen  ontstaat  (Berger  en  Luckmann  1966).  Zij  spreken  over  een  sociaal  geconstrueerde  werkelijkheid  waarin  niet  in  termen  van  waar  en  onwaar  kan worden geoordeeld. Het is aan de socioloog zich te verdiepen in de sociale constructie  van de realiteit en om alles wat voor kennis doorgaat te onderzoeken onafhankelijk van de  ultieme geldigheid of ongeldigheid van de kennis (Idib: 15). Berger en Luckmann richten zich  in hun benadering vanuit het kennissociologische onderzoekterrein op de alledaagse realiteit  van  mensen.  Centraal  staan  de  percepties  van  mensen  in  het  alledaagse  leven.  Ook  wetenschappelijke kennis aangaande depressie is volgens de sociaal constructionisten geen  directe  weergave  van  de  werkelijkheid.  Deze  kennis  is  eveneens  tot  stand  gekomen  door  8   

mensenwerk binnen een sociale praktijk en is reëel op het moment dat het voor mensen als  reëel  wordt  ervaren.  Bij  alle  kennis  gaat  het  om  de  vraag  welke  handelingen  en  sociale  veranderingen maken dat een verschijnsel onderdeel wordt van de sociale realiteit (Brown  1995 in Heerings 2009).  2.1.1 Ziekte en gezondheid  Binnen  de  medische  sociologie  en  antropologie  is  het  gebruikelijk  onderscheid  te  maken  tussen  disease  en  illness.  Disease  wordt  beschouwd  als  een  toestand  die  kan  worden  vastgesteld 

door 

toepassingen 

van 

objectieve 

natuurwetenschappelijke 

onderzoeksmethoden.  Daar  tegenover  staat  het  begrip  illness  als  de  culturele  en  sociale  betekenis  die  wordt  gegeven  aan  disease.  Illness  staat  voor  de  psychosociale  beleving  van  hetgeen wat als disease  vastgesteld is. Kritiek op de westerse klinische setting is dat artsen  vaak  niets  kunnen  met  de  manier  waarop  ziekte  beleefd  wordt  door  patiënten  door  de  nadruk die gelegd wordt in het curriculum op disease als objectief waarneembaar fenomeen  (Kleinman 1988: 3‐6). Antropoloog en psychiater Kleinman benadrukt de invloed van sociale  interactie  in  de  interpretatie  van  symptomen.  ‘When  we  become  sick  we  first  experience  illness: i.e, we perceive, label, communicate, interpreted, and cope with symptoms, and we  usually do this not alone but together with family members, friends, workmates, and other  members  of  our  social  network…  When  we  visit  medical  professionals…  the  practitioners  begins  to  construe  the  patient’s  problems  as  a  disease:  i.e.,  he  perceives,  labels  interprets  and  treats  it  as  a  specific  abnormality  in  his  profession’s  nosological  system  (Kleinman  in  Keyes 1985: 167).    

 

 

 

 

 

 

 

Volgens  Kleinman  (Idib.)  zou  de  medische  antropologie  zich  moeten  richten  op 

illness. Voor het onderzoeken van illness in een cultuur gebruikt Kleinman het theoretische  begrip  Explanatory  Model  (EM).  EM  staat  voor  de  manier  hoe  in  een  bepaalde  cultuur  patiënten  en  artsen,  ziekte  interpreteren,  verklaren  en  behandelen  (Kleinman  1980:21).  Volgens  de  sociaal  constructionisten  is  het  onderscheid  tussen  disease  en  illness  ook  een  sociale  constructie.  Er  is  wel  een  objectief  waarneembaar  natuurlijke  toestand,  maar  deze  krijgt haar betekenis door middel van sociale praktijken. In dit onderzoek gaat het om hoe  deze  twee  met  elkaar  samenhangen  in  de  alledaagse  realiteit.  Ik  wil  weten  wordt  biomedische  kennis  over  depressie  (disease)  in  het  dagelijkse  leven  toegepast  wordt  om  stemmingsklachten te begrijpen.     9   

  2.1.2 Taal, discours en de sociale werkelijkheid  Binnen het sociaal constructionisme wordt taal als een belangrijk instrument gezien voor het  voortbrengen van kennis en het creëren van de sociale werkelijkheid. ‘Taal wordt gezien als  een complexe sociale activiteit waarmee groep en individuele identiteiten (wij ‐ zij, normaal ‐  abnormaal) worden geconstrueerd, individuen en handelingen langs een moreel continuüm  worden geëvalueerd en sociale posities en machtsrelaties worden geproduceerd’ (Danforth  & Navarro 2001: 169). Taal geeft inzicht in het menselijke bewustzijn ( denken, voelen, en in  culturele processen (Idib). Taal is geen reflectie van de werkelijkheid maar door middel van  de  beschikbare  taal  wordt  de  werkelijkheid  sociaal  gecreëerd  en  getransformeerd.  Door  taalhandelingen  wordt  de  werkelijkheid  mede  tot  stand  gebracht.  Het  taalsysteem  is  zo  bezien  een  cultureel  en  maatschappelijk  verschijnsel.  Mensen  hebben  een  cultureel  vocabulaire ter beschikking waarmee zij kunnen interpreteren en uitdrukking kunnen geven.  De belevingswereld van een persoon is daardoor grotendeels bepaald door de taal die zij of  hij  ter  beschikking  heeft.  De  taal  die  mensen  gebruiken  is  dus  geen  zelfgekozen  taal  maar  een taal van de samenleving, waarin de waarden van de cultuur zijn vervat. Talige uitingen  zijn  dus  niet  ‘privaat’  en  ‘subjectief’  maar  altijd  deels  ‘publiek’  en  ‘gedeeld’,  omdat  deze  uitingen  worden  gegenereerd  door  de  discoursen  die  binnen  de  maatschappij  geoorloofd  zijn (Nijhof 2000).    

 

 

 

 

 

 

 

 

Discours is een belangrijk begrip voor de werking en macht van taal. Een bepaalde 

menselijke  waarneming  krijgt  volgens  Nijhof  betekenis  onder  invloed  van  een  discours,  en  voor  het  kunnen  zien  en  begrijpen  van  de  huidige  depressiebetekenissen  maak  ik  gebruik  van zijn model voor betekenisgeving. Een discours kan omschreven worden als een collectief  geldige  wijze  van  interpreteren  van  een  bepaald  object  of  fenomeen  (Nijhof  2003:20).  De  wijze van interpreteren van een bepaald object wordt gestuurd door een verzameling talige  categorieën  die  op  zo  een  wijze  aan  het  object  verbonden  zijn  dat  het  begrijpelijk  is.  De  interpretatie van het object vormt het object. Als iemand stemmingsklachten ontwikkeld is  dat  het  object.  Het  discursieve  is  er  in  gelegen  dat  de  betekenis  bijvoorbeeld  kan  zijn  dat  iemand het als een natuurlijk proces interpreteert of als de wil van God. Een discours is een  instrument, zoals een bril, die maakt dat we een coherent beeld krijgen van de wereld om  ons heen. Nijhof heeft dit schematische als volgt uitgebeeld: 

10   

  Figuur 1: Model van de kleine‐ deeltjes‐ leer (Nijhof 2003: 22)    X

Y

 

D

 

 

   

X is wat iemand waarneemt. Om dit te kunnen interpreteren wordt er gebruik gemaakt van  een discours, om tot de sociale werkelijkheid Y, te komen. Een voorbeeld:   X =  

Somberheid  

D =  

Medisch ‐psychiatrisch discours  

Y =   

Depressie  

Depressie zie ik dus als een betekenis die mensen toekennen aan bepaalde stemmingen en  gedrag,  onder  invloed  van  een  discours.  In  het  discours  ligt  besloten  wat  depressie  is,  hoe  het veroorzaakt wordt, hoe er gehandeld moet worden, wat de identiteit van mensen met  depressie is, en wat mensen met depressie zelf voor rol hebben etc. Hoe vanzelfsprekender  een bepaald discours ten aanzien van een object is hoe meer macht een discours heeft. Een  discours  is  dominant  wanneer  een  bepaalde  conceptualisatie  in  het  dagelijkse  taalgebruik  voorkeur  geniet  boven  alternatieve  raamwerken  en  beschrijvingen  (Danforth  &  Navarro  2001).  In  de  westerse  postmoderne  samenleving  geniet  het  wetenschappelijk  discours  de  hoogste  status  als  het  gaat  om  de  reproductie  van  ‘ware’  kennis.  Voor  depressie  is  het  medisch‐ psychiatrisch discours dominant.    

 

 

 

 

 

Volgens  Foucault  (1984)  is  de  productie  van  kennis  altijd  een  vorm  van  macht. 

Binnen een maatschappij circuleren verschillende dominante discoursen die netwerken van  macht vormen en een zekere dwang uitoefenen op de vormgeving van de werkelijkheid van  de  mens.  In  dit  netwerk  zijn  discoursen  met  ongelijke  macht  werkzaam.  Het  biomedische  vertoog  heeft  bijvoorbeeld  meer  zeggenschap  dat  het  discours  van  alternatieve  geneeswijzen  in  Nederland  (Nijhof  2003).  Dat  komt  omdat  het  biomedische  discours  een  hoger  waarheidsgehalte  wordt  toegekend  in  onze  samenleving,  dan  het  discours  van  11   

alternatieve  geneeswijzen.  Instituties  binnen  een  samenleving  met  zeggenschap  zoals  de  wetenschap,  overheid  en  de  media,  bekrachtigen  het  onderscheid  tussen  een  waar  en  onwaar discours (Kraan: 2006: 882). Een dominant discours zoals het medisch discours is bij  machte  persoonlijke‐  en  groepsidentiteiten  te  creëren,  bijvoorbeeld;  autisten,  ADHD’ers  of  gehandicapten.  De  creatie  van  identiteiten  kan  gezien  worden  als  een  morele  en  politieke  daad  omdat  het  een  culturele  ordening  voortbrengt  van  morele  waardering  en  machtsverdeling (Danforth & Navarro 2001:169). Taal heeft de macht mensen te definiëren  en aan te zetten tot handelingen en gedrag passende bij een specifiek moreel raamwerk.   In  deze  studie  staat  centraal  welke  discoursen  er  in  het  dagelijkse  leven  bestaan  om  stemmingsklachten  en  somberheid  te  begrijpen.  Zoals  gezegd  heeft  het  medisch  psychiatrisch discours een grote definitiemacht als het gaat om het begrijpen van depressie.  Maar  hoe  precies  wordt  deze  medisch  psychiatrische  kennis  over  depressie  (disease)  gebruikt  in  het  dagelijkse  leven,  buiten  een  klinische  setting,  om  stemmingsklachten  te  begrijpen? De hoe ‐vraag is van belang in deze studie omdat daarmee aan het licht komt wat  taal doet. Wordt deze kennis blindelings overgenomen of bestaan er vertogen van kritiek en  verzet?  Bestaan  er  alternatieve  alledaagse  vormen  waarin  deze  kennis  wordt  gebruikt?  Circuleren  er  naast  de  dominante  medische  benadering  van  depressie  nog  alternatieve  discoursen in het alledaagse leven om stemmingsklachten en depressie te begrijpen?     Het discursieve resonantiemodel van Bröer (2006: 55) kan helpen deze zaken inzichtelijk te  maken. Bröer onderzoekt de relatie tussen beleidsdiscoursen en overlast. Daarbij beschrijft  hij de overlast als resonantie of weerklank van een beleidsdiscours. Voor dit onderzoek zou  het  gaan  om  de  vraag  hoe  het  dominante  medisch  psychiatrische  depressiediscours  resoneert  in  het  dagelijkse  leven  van  mensen.  Resonantie  kan  op  drie  manieren.  Bij  consonantie lijkt de betekenisgeving op het dominante publieke discours. Bij dissonantie lijkt  de betekenisgeving deels op het dominante discours en zet het zich deels af. Bij autonomie  komen  de  betekenissen  niet  overeen  met  het  dominantie  discours  en  gaat  zij  er  ook  niet  tegenin.  Bij  de  consonante‐  en  dissonante  positie  wordt  het  denken  en  handelen  gestructureerd door het dominante discours ( Idib.).   

 

 

 

 

 Bij  consonantie  wordt  het  dominante  depressiediscours  zonder  kritiek 

overgenomen.  Mensen  kunnen  deze  betekenisgeving  overnemen  om  bepaald  gedrag  te  verklaren  en  te  rechtvaardigen,  en  om  bijvoorbeeld  hulp  te  ontvangen  voor  bepaalde  klachten.  Een  dominant  discours  kan  onbewust  overgenomen  en  geïnternaliseerd  worden.  Dit kan gaan door het lezen over depressie in de media, door in interactie met mensen die  12   

werkzaam  zijn  in  het  professionele  veld  en  kennisoverdracht  kan  ook  gaan  via  voorlichtingsmateriaal en bewustwordingscampagnes van de overheid.     

 

 Bij dissonante resonantie gaat de afwijking gepaard met een argumentatief conflict 

(Bröer  2004:  56).  De  afwijkende  betekenisgeving  wordt  onderbouwd  en  gerechtvaardigd  omdat  het  dominante  discours  zich  aan  hen  opdringt.  Doordat  delen  van  het  dominante  discours overgenomen worden en delen verworpen worden, wordt de dwingende werking  van een discours manifest. In het geval van depressie zouden mensen die in behandeling zijn  voor hun klachten en maar ten delen achter de benaderingswijze van de behandelaar staan  waardoor  zij  zich  maar  ten  dele  willen  conformeren  aan  de  behandeling,  geconfronteerd  kunnen worden met de dwang van het professionele regime. De ervaringen van mensen, dus  bijvoorbeeld of zij wel of geen klachten hebben en wel of niet geconfronteerd worden met  de  handelingsvoorschriften  van  behandeling,  is  dus  van  invloed  op  de  betekenisgeving.  Mensen  met  een  hulpvraag  worden  geconfronteerd  met  praktijken  waarin  zij  een  positie  moeten  innemen.  Dissonantie  is  tevens  een  persoonlijk  conflict  met  twee  mogelijke  oorzaken;  het  dominante  discours  kan  zelf  tegenstrijdigheden  bevatten  voor  een  persoon,  het dominante discours kan in strijd zijn met andere discoursen die van betekenis zijn voor  een persoon.      

 

 

 

 

 

 

 

 

Mensen zijn autonoom wanneer zij geen gebruik maken van het dominante discours 

in  betekenistoekenning.  Doordat  er  een  andere  taal  wordt  gesproken  is  er  geen  conflict.  Mensen  die  stemmingsklachten  interpreteren  als  een  straf  van  God  of  veroorzaakt  door  hekserij,  nemen  een  autonome  positie  in.  De  betekenisgeving  is  niet  beïnvloed  door  het  dominante discours.  In de volgende paragraaf zal ik beschrijven hoe depressie als medische conditie is ontstaan  en wat medicalisering en de uitbreiding van het biomedisch paradigma voor invloed heeft op  de betekenis van depressie in de samenleving. 

13   

  2.2 MEDICALISERING VAN DEPRESSIE  Trudy  Dehue  geeft  in  het  werk  ‘De  depressie‐epidemie’  (2008)  een  constructionistische  beschouwing  van  de  historische  verandering  van  de  betekenis  van  depressie  in  onze  samenleving. Dehue benadert depressie als een menswetenschappelijk fenomeen waarvan  de  betekenis  tijdgebonden  is  en  in  voortdurende  staat  van  verandering.  Eerdere  termen  voordat de term depressie gebruikt werd zoals ‘melancholie’, ‘zenuwzwakte’ of ‘ nervositeit’  verwijzen  niet  naar  dezelfde  problematiek  als  depressie  (Dehue  2008).  De  term  depressie  kreeg  vanaf  halverwege  de  19e  eeuw  een  medische  betekenis  toen  de  biologische  psychiatrie  zijn  opgang  maakte.  Zij  laat  zien  hoe  het  biologische  discours  van  depressie  sindsdien  binnen  het  complex  van  de  wetenschap  en  psychiatrie  steeds  dominanter  is  geworden  en  hoe  daardoor  stemmingsklachten  een  medische  betekenis  hebben  gekregen.  Oorzaken  van  psychische  disbalans  werden  door  de  biologische  psychiatrie  voor  het  eerst  gezocht  in  het  biologisch  functioneren  van  de  menselijke  hersenen.  Dit  was  vernieuwend  want  tot  halverwege  20e  eeuw  was  Freuds  psychodynamische  benaderingswijze  van  de  mens  het  dominante  discours  (Dehue  2008).  In  de  psychodynamische  benaderingswijze  wordt  de  oorzaak  van  psychisch  leed  niet  gezocht  in  de  menselijke  biologie  maar  in  een  samenspel  van  karakter,  levenservaringen,  persoonlijke  omstandigheden  en  sociale  omgevingsfactoren.  Psychische  problematiek  had  de  betekenis  van  een  persoonlijke  en  unieke vorm van lijden.   De  geneeskundige  benadering  van  de  biopsychiatrie  gaf  de  eerste  aanzet  om  de  psychiatrische  diagnostiek  te  ordenen  met  classificatiesystemen  voor  geestesziektes.  In  1951  werd  door  een  groep  psychiaters  uit  verschillende  landen  een  internationaal classificatiesysteem gemaakt, de Diagnostic and Statistical Manual of Mental  Disorders (DSM). De eerste DSM is een diagnostisch hulpmiddel met gedragsbeschrijvingen  van psychische stoornissen voor psychiaters. De werkbaarheid van de DSM maakt dat deze  steeds  gezaghebbender  werd.  Nu  is  de  DSM  wereldwijd  het  meeste  gebruikte‐  en  invloedrijkste  classificatiesysteem  voor  psychische  storingen.  Ook  in  Nederland  dient  dit  werk als basis voor de meerderheid van de testen voor depressie.        

14   

   Figuur 2: Criteria voor depressie DSM IV 

DSM IV Criteria  Iemand heeft een depressieve stoornis volgens de DSM‐IV (codes 296.2 en 296.3) wanneer hij of zij gedurende tenminste twee  weken last heeft van ten minste vijf van de negen onderstaande symptomen.    Van de twee kernsymptomen moet er minstens één aanwezig zijn:  1. Een zeer neerslachtige stemming gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke dag.  2. Een ernstig verlies van interesse in alle of bijna alle activiteiten gedurende het grootste deel van de dag, bijna elke  dag.    Daarnaast dienen nog minimaal drie of vier overige symptomen aanwezig te zijn:    3. Eetproblemen (heel veel of juist heel weinig eten) en veranderingen in het gewicht.  4. Slaapproblemen.  5. Geagiteerd en rusteloos zijn of juist geremd.  6. Vermoeidheid en verlies van energie.  7. Gevoelens van waardeloosheid of overmatige schuld.  8. Concentratieproblemen, vertraagd denken en besluiteloosheid.  9. Terugkerende gedachten aan dood of zelfdoding.    Ernstcriterium  10. Ernstige verstoring dagelijks functioneren    Negatieve criteria    11. Er is sprake van een bipolaire stoornis  12. De symptomen zijn toe te schrijven aan een rouwreactie 

  Bron: Het depressiecentrum

 

Ziektebeelden in de psychiatrie zijn ‘syndromen’. Dat wil zeggen dat de beschrijving van een  psychiatrische aandoening niet eenduidig is. De diagnose wordt gesteld wanneer een patiënt  voldoet  aan  een‐  van  tevoren  vastgesteld‐  aantal  symptomen  uit  een‐  eveneens  al  vastgestelde‐ lijst (Slob 2004: 75). Het ‘syndroom’ depressie is gebaseerd op  basis van een  samenstelling  van  in  totaal  negen  gedragsbeschrijvende  criteria,  waar  aan  minimaal  vijf  moet worden voldaan (zie figuur 2).  2.2.1 Normalisering  Met  de  komst  van  de  DSM  wordt  psychische  leed  steeds  meer  gemedicaliseerd.  Freidson,  Zola  en  Foucault  (Conrad  &  Leiter  2004)  waren  de  eersten  die  in  de  jaren  zeventig  de  processen van medicalisering benoemden. Volgens Conrad ligt de kern van medicalisering in  het definitieproces. Medicalisering is een proces waarin voorheen niet‐medische problemen  worden  gedefinieerd  als  medische  problemen,  gebruikmakend  van  medische  taal,  om  zo  vanuit een  medisch frame het probleem  te begrijpen  en te behandelen. De  definitiemacht  ten  aanzien  van  medische  problemen  is  verspreid  over  de  wetenschap,  het  bedrijfsleven,  15   

(para)medische  professionals,  overheidsinstituties,  het  verzekeringswezen,  media  en  burgers (Conrad & Leiter 2004: 158).  Medicalisering  kon  zich  in  de  19e  eeuw  sterk  ontwikkelen  binnen  een  moderne  maatschappijvorm  waarbij  de  overheid,  het  recht  en  professionele  beroepsgroepen  in  toenemende mate nadruk leggen op vergroting van standaardisering via de procedures van  de  wetenschap,  in  het  dagelijkse  leven.  De  geneeskunde  is  onderdeel  geworden  van  een  uitgebreid  netwerk  waarbij  het  reguleren  van  de  gezondheid  en  het  gedrag  van  de  gehele  populatie tot doel gesteld wordt door de overheid. Verzamelde kennis over de gezondheid  van  de  gehele  populatie  wordt  ingezet  ter  regulatie  van  het  maatschappelijk  leven  en  de  volksgezondheid  (Lock  2001).  Dit  geldt  ook  voor  het  menselijk  gedrag.  Door  de  groei  van  kennis  op  dit  vlak  worden  de  contouren  van  normaliteit  vastgesteld.  De  psychiatrie  genereert  normen  om  de  grens  tussen  normaal  en  afwijkend  gedrag  te  bepalen  en  bewerkstelligt  dat  de  problemen  in  een  medisch  psychiatrische  taal  worden  (her)gedefinieerd.  De  psychiatrie  draagt  niet  alleen  oplossingen  aan  voor  gegeven  gedragsproblemen,  maar  leidt  ook  tot  een  medisch  perspectief  op  gedrag  en  tot  medicalisering  van  problemen.  De  expertise  van  de  psychiatrie  vormt  daarmee  een  belangrijke  machtsbron  (Horstman e.a. 1999: 37).  Het vaststellen van normaliteit betekent  dat  ook  afwijking  een  vaste  vorm  krijgt.  Afwijkend  gedrag  krijgt  in  een  gemedicaliseerde  samenleving al gauw het label ‘ziek’ (Lock 2001).    

 

 

 

 

De  DSM,  een  product  van  de  psychiatrie,  bepaalt  wat  telt  als  ziek  gedrag  en  wat 

kennelijk de ‘normale’ variatie in de persoonlijkheid is (Slob 2004: 77). De DSM en de kennis  van de psychiatrie hebben een normaliserende macht. Door het definiëren van normaliteit  wordt  de  norm  een  standaard  die  geïnternaliseerd  wordt,  zodoende  worden  mensen  van  binnenuit  gereguleerd  (Rose  1996).  De  huidige  psychologische  testen  zijn  een  goed  voorbeeld  van  normaliserende  instrumenten  van  dit  vakgebied.  Gedrag  wordt  langs  een  meetlat  gehouden  en  zodoende  vergeleken,  gedifferentieerd,  zichtbaar  gemaakt  en  uiteindelijk  genormaliseerd  (Lupton  1997).  In  termen  van  Foucault  kan  de  DSM  met  de  zeggenschap die het geniet op het gebied van de definiëring van normaliteit, gezien worden  als  een  machtsmechanisme  dat  vormend  is  voor  de  werkelijkheid  en  subjectiviteit  van  mensen (Foucault 1984). 

 

Wat  als  afwijkend  gedrag  wordt  gedefinieerd,  is  sterk  beïnvloed  door  de  accumulatie  van  kennis  op  het  gebied  van  de  menswetenschappen.  Normaliteit  is  niet  alleen  wetenschappelijk vastgesteld, het is ook een afspiegeling van de maatschappelijk geldende  16   

normatieve  kaders.  Psychische  problemen  worden  geconceptualiseerd  op  basis  van  welk  gedrag  op  dat  moment  in  de  maatschappij  als  afwijkend  wordt  beschouwd.  De  DSM  is  eveneens  een  classificatiesysteem  dat  niet  wetenschappelijk  onderbouwd  is  maar  op  basis  van  consensus  tussen  deskundigen  tot  stand  is  gekomen.  Het  zijn  ‘afspraken’  tussen  psychiaters  die  een  norm  hebben  vastgesteld  en  is  op  sociaal  niveau  geconstrueerd.  De  norm  staat  niet  vast  maar  is  onderhevig  aan  wetenschappelijke,  maatschappelijk,  politieke  en sociale processen. Wat gezien wordt als de norm, en welk gedrag afwijkend is wordt niet  door  de  natuur  maar  door  de  maatschappij  gedicteerd  (Dehue  2008).  Zo  werd  homoseksualiteit  in  1973  uit  de  DSM  II  gehaald  als  mentale  stoornis  onder  druk  van  de  homobeweging  (Spector  &  Kitsuse  1977:  19).  En  de  stoornis  ADHD  wordt  pas  in  1980  opgenomen  in  de  DSM.  ADHD  is  een  diagnose  voor  hyperactief  gedrag,  impulsiviteit  en  aandachtstekort in een tijd dat er in toenemende mate in de samenleving vaardigheden als  concentratie,  rationaliteit  en  zelfdiscipline  gevraagd  worden  om  ‘normaal’  te  kunnen  functioneren  (Heerings  2009).  Druk  en  onbedachtzaam  gedrag  worden  hierdoor  als  medische  afwijking  bestempeld.  De  gedragsbeschrijvingen  ‘aandachtstekort’  en  ‘hyperactiviteit’  bevatten  oordelen  over  de  mate  waarin  iemand  binnen  welke  norm  aandachtig of actief zou moeten kunnen zijn.    Om  depressie  te  begrijpen  is  het  belangrijk  te  kijken  naar  de  normatieve  gedragskaders.  Dehue  stelt  dat  de  afgelopen  twee  decennia  de  gedragsnormen  opgeschroefd  zijn.  Het  ideaaltype mens moet vooral ondernemend, zelfverzekerd, actief, opgewekt en optimistisch  in  zijn  leven  staan.  Gevoelens  zoals  neerslachtigheid,  somberte,  vermoeidheid,  irritatie  et  cetera worden daardoor in toenemende mate als deviant gedefinieerd en gemaakt tot een  behandelbaar medisch probleem: depressie.   ‘Zoals we geen rimpels in de huid meer mogen hebben, zo geldt dat voor rimpels in  de geest; zoals hangende oogleden onaanvaardbaar zijn, zo geldt dat voor hangende  schouders  en  zoals  scheve  tanden  niet  meer  kunnen,  zo  geldt  dat  voor  een  scheef  karakter’ (Dehue 2008: 57).   Voor  de  diagnose  depressie  geldt  ‘verstoring  van  het  dagelijkse  leven’  als  criterium.  Wat  verstoring betekent, heeft eveneens alles te maken met de eisen die gesteld worden in onze  samenleving aan een ‘normaal’ dagelijks leven. Deze eisen zijn uiteraard niet eenduidig, net  zoals  de  diagnose  depressie  niet  eenduidig  is.  De  diagnose  depressie  is  in  de  laatst 

17   

uitgebrachte DSM uitgebreid met de ‘dysthyme stoornis’. Hierbij is iemand gedurende twee  jaar meer wel dan niet somber gestemd en wordt hierdoor gehinderd bij het functioneren.   Het steeds verder uitbreiden van de diagnostische categorieën betekent een uitbreiding van  het  gezag  van  professionals  en  wordt  door  critici  als  een  inbreuk  op  het  gevoelsleven  van  mensen gezien.  ‘What the psychological society has done is to redefine normality. It  has taken the  painful reactions to the normal vicissitudes of life… despair, anger, frustration‐ and  labelled  them  as  maladjustments.  The  semantic  trick  is  in  equating  happiness  with  normality.  By  permitting  this,  we  have  given  up  our  simple  right  to  be  normal  and  suffering at the same time’ (Gross in Karp 1996: 177).   De medicalisering van stemmingsklachten en de macht van professionals bevatten dus een  sterk normatieve component. Emotioneel leed is niet normaal en moet behandeld worden  zodat het acceptabel wordt. Het categoriseren van persoonlijke problemen als een medische  aandoening  maakt  het  een  biologisch  probleem.  Daarmee  wordt  de  oorzaak  en  oplossing  gezocht in de individuen die er aan lijden. Als ongeluk gedefinieerd wordt als ziekte, zit het in  de  persoon  die  er  aan  lijdt.  De  oorzaak  wordt  niet  gezocht  in  de  omgeving  of  omstandigheden  (Dehue  2006).  Op  maatschappelijk  niveau  heeft  de  biomedische  denkstijl  en medicalisering van stemmingsklachten tot gevolg dat individuen behandeld worden en er  niet  gezocht  wordt  naar  oorzaken  en  oplossingen  in  het  sociale  leven  en  de  maatschappij  waar we in leven.  2.2.2 De farmaceutische industrie   De uitvinding van Prozac in 1987, het eerste selectieve serotonine heropnameremmer (SSRI)  antidepressivum  heeft  een  zeer  belangrijke  rol  gespeeld  in  de  medicalisering  van  stemmingsproblemen.  Binnen  een  paar  jaar  was  Prozac  een  van  de  best  verkochte  geneesmiddelen  ter  wereld.  Met  de  komst  van  antidepressiva  werd  het  betrekkelijk  eenvoudig  stemmingsproblemen  te  behandelen.  Behandeling  werd  ook  toegankelijker  waardoor het beeld van depressie drastisch veranderde.   ‘De  opkomst  van  de  SSRI’s  heeft  het  maatschappelijke  beeld  van  depressie  genadeloos  gewijzigd  en,  en  passant,  de  antidepressiva  pil  geïntroduceerd  in  het  dagelijkse leven. Het ziektebeeld ‘depressie’ is niet langer iets bijzonders, het beeld 

18   

is  gedemocratiseerd,  vrijwel  ontdaan  van  zijn  gruwelijke  connotaties  en  van  zijn  ongeneselijke allure’ (Slob 2004: 61).   Depressie wordt dus normaler, en krijgt betekenis als ‘ziekte’ die iedereen kan overkomen.   Het  succes  van  de  uitvinding  van  antidepressiva  geeft  een  enorme  impuls  aan  de  zeggenschap van het biopsychiatrisch discours omdat het een krachtige ondersteuning is van  de aanname dat stemmingsproblemen en geestelijk lijden een biologische verstoring van de  hersenen zijn. In de jaren die volgen, begin jaren negentig, viert de biomedische benadering  van  psychische  stoornissen  hoogtij  (Mutsaers  2006).  Maar  al  snel  worden  ook  de  nadelen  van  deze  medicatie  zichtbaar.  Antidepressiva  geven  ondanks  dat  ze  door  innovatie  steeds  effectiever  worden  alleen  verlichting  van  depressieve  klachten  en  bieden  geen  genezing.  Antidepressiva  slaan  bij  een  derde  van  de  patiënten  niet  aan  (Mutsaers  2006:245).  Het  gebruik 

gaat 

vaak 

gepaard 

met 

(ernstige) 

bijwerkingen 

en 

er 

treden 

ontwenningsverschijnselen  op  na  het  stoppen  van  gebruik.  De  medicijnen  blijken  vooral  werkzaam te zijn bij mensen met zware psychische problemen en minder bij milde vormen  van depressie.     

 

 

 

 

 

 

 

 

Maar  ondanks  deze  nadelen  heeft  de  farmaceutische  industrie  grote  financiële 

belangen  gekregen  bij  het  promoten  van  de  werkzaamheid  van  antidepressiva,  het  verbeteren van de medicatie en het verspreiden van biologische beeldvorming ten aanzien  van psychische aandoeningen. Depressie wordt door de farmaceutische industrie neergezet  als  een  biologische  hersenziekte  onafhankelijk  van  externe  factoren.  Dehue  noemt  dit  de  beeldvorming  van  depressie  als  onafhankelijke  biologische  entiteit  waarbij  de  ziekte  depressie zelf de oorzaak is van het persoonlijke leed en geen gevolg is van omstandigheden  in het leven. Het beeld van depressie als ziekte die (altijd al) onderbehandeld is en nu met  antidepressiva verholpen kan worden, wordt door de industrie bekrachtigd. Volgens Conrad  zijn de farmaceutische en biotechnische industrieën een drijvende kracht in het proces van  medicalisering (Conrad 2005). Er wordt niet alleen aan de vraag van de consument voldaan  maar deze vraag wordt ook gecreëerd door de industrie. In de Verenigde Staten gebeurt dit  via  consumentenmarketing.  In  Nederland  is  reclame  voor  geneesmiddelen  op  recept  niet  toegestaan.  Marketing  gebeurt  door  middel  van  advertenties  voor  antidepressiva  in  medische  vakliteratuur,  voorlichting‐  en  bijscholingscampagnes  voor  huisartsen  en  psychiaters  en  door  middel  van  zogenaamde  ‘ziektebewustwordingscampagnes’  met  voorlichtingwebsites  en  zelftests.  Bij  deze  laatste  vorm  van  reclame  wordt  er  door  middel  van  symptoomreclame  informatie  verstrekt  over  kwalen,  om  op  deze  wijze  consumenten  19   

naar de huisarts te krijgen, die dan specifieke geneesmiddelen voorschrijft. Onlangs toonde  het kritische consumentenprogramma Radar nog aan hoe eenvoudig een ziektebeeld in de  markt  gezet  kan  worden  en  het  verbod  op  publieksreclame  omzeild  kan  worden. 4   De  onschuldige  kwaal  ‘winderigheid’  werd  door  middel  van  de  marketingstrategieën  van  de  farmaceutische  industrie  gelanceerd.  Er  werd  een  zelftest  over  winderigheid  op  internet  gezet die door 2000 mensen werd ingevuld dezelfde week. Een erkend onderzoeksinstituut  (NIPO) stemde in een onderzoek te doen naar winderigheid, waarover een persbericht met  de  resultaten  werd  opgesteld  voor  de  media:  ‘Een  op  de  vier  laat  overmatig  veel  scheten’  werd  gekopt.  Verschillende  media  werden  bereid  gevonden  aandacht  te  geven  aan  ‘het  medisch  probleem  winderigheid’,  en  onder  apotheken  en  huisartsenpraktijken  mochten  zonder  problemen  informatiebrochures  verspreid  worden.  Dit  is  een  effectieve  vorm  van  medicalisering  ten  behoeve  van  het  creëren  van  een  farmaceutische  afzetmarkt.  De  snelle  opkomst van het middel Viagra is op de zelfde wijze te verklaren. De term impotentie heeft  een plaats gekregen in de DSM en is in medische taal hergeformuleerd als ‘erectiestoornis’.   

Dehue  geeft  voorbeelden  waarbij  ze  laat  zien  hoe  wetenschappelijke  feiten  over 

depressie afkomstig van commerciële onderzoeksinstituten, in de media als onomstotelijke  feiten worden gepresenteerd. Onzekerheden en tegenstrijdigheden zijn uit de data gefilterd  om  een  helder,  voor  de  leek  begrijpelijk  verhaal  te  kunnen  publiceren.  Iconografie  is  een  belangrijke factor in de overdracht van kennis over depressie. Op voorlichtingswebsites en in  biopsychiatrisch  voorlichtingsmateriaal  worden  onderzoeksresultaten  over  depressie  onderbouwd met beelden van hersenscans waarin het verschil tussen een ‘depressief’ brein  en een ‘normaal’ brein wordt aangetoond. Hiermee wordt de suggestie gewekt dat de stand  van  de  wetenschap  zo  ver  is  dat  de  psychische  gesteldheid  van  een  individu  met  een  eenvoudige  scan  te  bepalen  is.  Het  is  problematisch  dat  de  verantwoordelijkheid  die  deze  bedrijven  hebben  voor  hun  aandeelhouders  vaak  veel  zwaarder  weegt  dan  de  verantwoordelijkheid wat betreft de gezondheid van burgers. De industrie is gebaat bij een  biologisch  beeld  van  depressie.  Farmaceutische  bedrijven  lobbyen  bij  politici  en  beleidmakers voor toestemming om meer informatie te kunnen verstrekken aan de patiënt,  via directe reclame aan de consument (Dehue 2008: 99).    

 

 

 

 

                                                             4

http://www.trosradar.nl/index.php?id=artikel_detail&tx_ttnews%5Btt_news%5D=28040&tx_ttnewsba ckPid%5D=nieuws&cHash=2804

20   

2.2.3 Commercialisering van wetenschap  Commercialisering  van  wetenschap  is  ook  een  bepalende  factor  in  de  herdefiniëring  van  depressie  als  biologische  hersenziekte.  De  grenzen  van  de  publieke  en  private  onderzoeksector  zijn  vaag  en  van  een  gedistantieerde  wetenschapsbeoefening  is  geen  sprake. Dehue betoogt dat onderzoek waarmee omzet behaald kan worden in hoge mate de  onderzoeksagenda bepaalt. Het blijkt dat het voortbestaan van onafhankelijke biomedische  onderzoeksinstituten voor een  groot deel afhangt van de opdrachten uit het  bedrijfsleven.  Dehue laat zien hoe de commercialisering van de wetenschap de onderzoekspraktijk bederft  en  dat  er  vooral  onderzoeken  gedaan  worden  die  gericht  zijn  op  de  bevestiging  van  de  aanname  dat  depressie  een  biologische  oorzaak  heeft  en  op  het  aantonen  van  de  werkzaamheid van psychofarmaca (Dehue 2008: 110). Marktdenken is onderdeel geworden  van  het  biomedisch  wetenschappelijk  onderzoeksterrein.  De  overheid  stimuleert  de  commercialisering  van  wetenschap  ter  bevordering  van  kennis  over  depressie.  Zij  investeerde  in  2006  geld  in  het  ‘Topinstituut  Farma’  waarin  universitaire  onderzoekers  samenwerken  met  de  farmaceutische  industrie.  Er  kan  gesproken  worden  van  één  ‘farmaceutisch‐ wetenschappelijk  complex’ (Idib.: 113). Het Britisch Medical Journal wijdde  in  juni  2003  een  artikel  aan  deze  problematiek.  Artsen  in  Zweden  deden  onderzoek  naar  gepubliceerde en ongepubliceerde studies over antidepressiva. Uit hun analyse blijkt dat de  onderzoeken  waarbij  de  werkzaamheid  van  het  antidepressivum  wel  wordt  aangetoond  bijna altijd worden gepubliceerd (19 van de 21 studies met positief effect). Studies waarbij  het  medicijn  niet  beter  presteerde  werden  veel  minder  vaak  gepubliceerd  (6  van  de  21  studies  zonder  resultaat).  Daarbij  bleek  dat  de  resultaten  van  de  medicatiestudies  niet  objectief  gepresenteerd  werden.  In  de  meeste  gevallen  werden  alleen  de  meest  gunstige  uitkomsten gepresenteerd (Slob 2004: 74).   Het  Randomised  Controlled  Trial  (RCT)  is  een  experiment  dat  geldt  als  gouden  standaard  voor het onderzoek naar depressie en psychofarmaca. Dehue beargumenteert aan de hand  van  de  geschiedenis  van  het  experiment  dat  de  methode  niet  neutraal  is  maar  specifieke  maatschappelijke vooronderstellingen van individualisme, doelmatigheid  en onpersoonlijke  procedures  bevat  ten  aanzien  van  depressie  en  de  mens.  Met  de  RCT  wordt  op  een  willekeurig geselecteerde groep mensen medicatie getest. Mensen in kunstmatige groepen  onderzoeken  bevat  de  vooronderstelling  dat  het  onderzochte  probleem  geen  probleem  in  context is maar een onafhankelijke entiteit, die in het individu huist. Ditzelfde geldt voor de  nadruk  op  doelmatigheid  en  het  isoleren  van  oorzakelijke  variabele  en  het  vergelijken  van  21   

groepsgemiddelden  (Dehue  2008:  153).  Depressie  wordt  in  de  RTC’s  beschouwd  als  een  geïsoleerde variabele in de hersenen van een individu dat losstaat van exogene factoren. De  onpersoonlijke  procedure  in  het  testen  van  antidepressiva  negeert  het  belang  van  de  subjectieve betekenisgeving van de patiënt, de behandelaar en de sociale omgeving en het  belang  van  de  interactie  tussen  behandelaar  en  patiënt.  Dehue  zegt  niet  dat  de  RCT  onwetenschappelijk  is  maar  de  feiten  die  voorgebracht  worden  met  dit  instrument  zijn  op  aannames en tradities  gebaseerd die verder bevestigd worden: de biologische opvattingen  over  de  stoornis  depressie.  Dezelfde  waarden  van  individualisme,  doelmatigheid  en  onpersoonlijke  procedures  zijn  onderdeel  geworden  van  de  uitdijende  psychiatrische  diagnostiek en de aanpak van psychische problemen van mensen (Idib.: 242). 

 

2.2.4 Het lichaam als oorzaak van lijden  Door  de  hierboven  beschreven  ontwikkelingen  in  de  psychiatrie,  de  wetenschap  en  in  de  farmaceutische  industrie  is  het  biomedisch  paradigma  dominant  geworden  en  zijn  stemmingsklachten  steeds  verder  gemedicaliseerd.  De  biologische  beeldvorming  betekent  dat stemmingsklachten betekenis krijgen als lichamelijk probleem, gesitueerd in het lichaam.  Daardoor  worden  deze  klachten  niet  langer  gezien  als  een  geestelijke  en  emotionele  beleving. Ter Borg (1997) wijst ook op het verband tussen medicalisering en het lichamelijk  maken  van  allerlei  klachten.  Hij  wijst  erop  in  het  kader  van  de  toegenomen  medische  consumptie,  veel  onbehagen  lichamelijk  wordt  gedefinieerd  (Ter  Borg  e.a.  1997:  18).  Ter  Borg neemt een trend waar van toename van materialisme. Dit betekent dat het materiële  als meer reëel wordt ervaren dan het geestelijke. Voor ongemakken, stemmingsklachten en  emotionele pijn worden ook systematische materiële oorzaken aangewezen. ‘God straft ons  niet  met  een  vreselijke  ziekte.  Onze  pijn  en  pijntjes  duiden  op  een  hapering  in  de  machinerie.  Dit  geldt  al  sinds  Descartes  in  toenemende  mate  voor  ons  lichamelijk  lijden,  maar in de laatmoderne tijd wordt ook het dualisme tussen lichaam en geest steeds verder  teruggedrongen.  Ook  al  lukt  het  niet  het  geestelijke  restloos  tot  het  lichaam  te  herleiden,  toch worden verklaringen voor geestelijk lijden steeds meer (en vaak ook: uitsluitend) in de  machinerie  gezocht.  De  opkomst  van  de  biologische  psychiatrie  is  hiervoor  indicatief’  (Ter  Borg e.a. 1997: 19). Volgens Ter Borg is de geneeskunde, dankzij de enorme successen, de  hedendaagse  verlosser  van  het  menselijk  lijden.  De  medische  wetenschap  heeft  een  duidelijke  belofte,  het  overwinnen  van  gebrek,  ook  gebrek  aan  levensvreugde.  Mensen  hoeven  niet  meer  lijdzaam  te  aanvaarden,  maar  kunnen  overwinnen.  Lijden  is  onaanvaardbaar geworden (Idib.).   22   

 

 

 

 

 

 

 

Het materialisme waar Ter Borg op wijst is ook te zien in de betekenisgeving volgens Dehue,  in  wat  zij  het  entiteitmodel  van  depressie  noemt.  Depressie  is  geen  ontastbaar  geestelijk  probleem,  maar  een  neurobiologische  ziekte  gevestigd  in  het  brein  van  de  mens.  Stemmingsklachten zijn lichamelijke symptomen van deze ziekte. De ziektenaam depressie,  die verwijst naar een hypothetische cluster symptomen in de DSM IV, heeft de betekenis van  een  onafhankelijke  hersenziekte  met  een  neurobiologische  entiteit.  Het  entiteitmodel  van  depressie  heeft  zich  volgens  Dehue  verspreid  via  de  DSM  toen  het  taalgebruik  van  de  psychiatrie  gestandaardiseerd  werd.  De  standaardisatie  heeft  er  voor  gezorgd  dat  gecompliceerde  individuele  levensproblematiek  van  mensen  zich  steeds  meer  laten  definiëren in een verzameling afzonderlijke stoornissen. De nieuwe betekenis maakt volgens  Dehue dat de ziekte depressie zelf niet langer betekenis krijgt als gevolg, maar als oorzaak.  Depressie is zogenaamd geobjectificeerd. Het gestandaardiseerde diagnostische taalgebruik  heeft  depersonalisatie  en  rationalisatie  van  geestelijk  lijden  bewerkstelligd.  Niet  de  mens  met  zijn  geestelijke  lijden  wordt  geholpen,  maar  het  defect  van  de  machinerie  wordt  gerepareerd. Gevolg is dat de klinische praktijk veel meer gericht is op effectieve en snelle  bestrijding  van  de  gediagnosticeerde  stoornis.  De  mens  met  zijn  unieke  vorm  van  lijden  is  gestandaardiseerd  door  het  een  categorisch  ziektelabel  te  geven  waarbij  een  gestandaardiseerde behandeling past. Van diepgravende langdurige psychotherapie waarin  de unieke vorm van lijden van een persoon aandacht krijgt is nauwelijks sprake meer.   In  deze  paragraaf  heb  ik  laten  zien  hoe  depressie  als  medische  conditie  ontstaan  in.  Door  ontwikkelingen  binnen  de  wetenschap,  geneeskunde  en  psychiatrie,  de  farmaceutische  industrie  en  de  politiek  is  de  biomedische  benadering  van  depressie  dominant  geworden.  Volgens  Dehue  (2008)  worden  stemmingsklachten  gedefinieerd  als  medisch  probleem  dat  behandeld  moet  worden.  Een  belangrijk  gevolg  van  medicalisering  voor  de  betekenis  van  stemmingsklachten in onze samenleving is de lichamelijke definiëring van deze klachten. De  problemen krijgen niet langer op emotioneel en geestelijk niveau maar op lichamelijk niveau  betekenis.  De  ziekte  depressie  wordt  veroorzaakt  door  een  biochemische  entiteit  in  het  brein. Door de definiëring van stemmingsklachten en depressie als biologische defect in het  lichaam worden de problemen geïndividualiseerd. Het individu moet veranderen, en niet de  sociale omstandigheden en de maatschappij.   

 

 

 

 

 

Dat  de  stoornissen  in  de  DSM  blijven  uitbreiden  en  er  steeds  meer  mensen  een 

diagnose depressie krijgen en antidepressiva gebruiken is zeker. Daarmee weten we echter  nog  niet  wat  de  betekenis  hiervan  is  in  het  dagelijkse  leven  is.  Is  de  biomedische  denkstijl  23   

werkelijk zo sterk doorgedrongen in het dagelijkse bestaan, dat mensen stemmingsklachten  als puur lichamelijk probleem zijn gaan zien, dat behandeld moet worden (met medicatie)?  Wordt depressie begrepen als oorzakelijke biochemische entiteit?  Wordt er echt niet meer  gekeken naar de context en omstandigheden van het leven?    2.3 REGULERING VAN HET INDIVIDU  Het biologische beeld van depressie is ook bij de overheid gangbaar. Overheidsbeleid voor  depressie  wordt  gemaakt  vanuit  de  representatie  van  depressie  als  onderbehandelde  biologische ziekte die bestreden moet worden. In overheidsrapporten over de stand van de  Nederlandse  geestelijke  gezondheid  worden  aanbevelingen  gedaan  ten  aanzien  van  de  bestrijding  van  depressie.  Het  Trimbos  Instituut 5   is  in  Nederland  actief  met  een  scala  aan  activiteiten  ten  behoeve  van  de  depressiebestrijding:  ‘Doorbraakproject  Depressie’,  ‘Het  Landelijk Depressie Initiatief’, en ‘Het Landelijk Basisprogramma Depressie’. Een belangrijke  reden voor de depressiebestrijding zijn de hoge kosten die gemoeid gaan met de psychische  problemen  van  de  bevolking.  Bij  overheidsinstanties  is  de  nadruk  komen  te  liggen  op  preventie en vroege tracering van depressieve klachten. Hierin is binnen de geneeskunde de  tendens zichtbaar van een klachtgeoriënteerde praktijk tot een zorgpraktijk die gericht is op  opsporing  en  preventie  van  risico’s  (Horstman  e.a.  1999:  83).  Preventieve  geneeskunde  is  niet  gericht  op  een  acute  klacht,  maar  op  het  verkleinen  van  risico’s  om  een  klacht  te  ontwikkelen. Huisartsen worden bijgeschoold in het vroegtijdig herkennen van depressie en  instellingen voor de geestelijke gezondheidzorg faciliteren in cursussen ter bevordering van  de  geestelijke  gezondheid.  Binnen  het  verzekeringswezen  is  de  preventieve  denkstijl  overgenomen.  Sinds  begin  2009  worden  therapieën  om  depressie  te  voorkomen  volledig  gedekt door de ziektekostenverzekeraar.   

 

 

 

 

 

Het  scala  aan  beschikbare  interventies  is  talrijk,  zo  zijn  er  cursussen  met  titels  als 

‘Kleur  je  leven’  en  ‘In  de  put,  uit  de  put’  en  behandelingen  als  psychotherapie,  cognitieve  therapie,  haptonomie,  inter‐persoonlijke  therapie,  et  cetera.  Boekhandels  hebben  uitgebreide  collecties  zelfhulpboeken.  Op  internet  verstrekken  websites  zoals  www.gripopjedip.nl  informatie  over  preventie  en  bestrijding  van  depressie  (Dehue  2008:  15).  Met  zelftesten  voor  depressie  op  internet  kunnen  mensen  de  mogelijke  ziekelijkheid                                                               5

Trimbos Instituut. Landelijk Kennisinstituut voor geestelijke gezondheidzorg, verslavingszorg en maatschappelijke zorg.

24   

van  hun  gemoedstoestanden  testen. 6   En  met  online‐coaching  is  het  mogelijk  aan  je  geestelijke  gezondheid  te  werken. 7   Genoeg  bewegen,  verminderen  van  stress,  positief  denken,  je  grenzen  bewaken,  zelfreflectie‐  het  zijn  allemaal  zaken  die  geleerd  kunnen  worden  in  depressiepreventiecursussen  en  waar  we  eigen  verantwoordelijkheid  voor  dragen.    

De 

 

 

depressie‐ 

 

 

 

 

bewustwordingscampagnes 

  van 

  de 

  overheid‐ 

en 

hulpverleningsinstanties  dragen  de  boodschap  uit  dat  ‘geestelijke  gezondheid’  iets  is  waar  we aan moeten werken en zelf in de hand hebben. Dehue heeft dit geformuleerd in termen  van ‘de plicht het lot in eigen hand te nemen’. De definiëring van depressie als ziekte maakt  dat  het  iedereen  kan  overkomen,  maar  dat  men  wel  zelf  de  plicht  heeft  dit  op  te  lossen.  Geluk en welzijn worden in medische taal vervat als geestelijke gezondheid. Ben je gelukkig  dan ben je geestelijk gezond. De kwaliteit van onze gezondheid hebben we zelf in de hand.  Waarden als eigen verantwoordelijkheid en persoonlijke maakbaarheid (‘werken aan jezelf’)  zijn volgens Dehue eigen aan een geïndividualiseerde neoliberale concurrentiemaatschappij.  Het  neoliberale  marktdenken  dat  onderdeel  is  geworden  van  het  biomedisch  wetenschappelijk  onderzoek 8   resoneert  in  het  biomedische  discours,  en  zodoende  op  de  manier  hoe  mensen  zichzelf  zijn  komen  te  zien  en  zichzelf  reguleren.  Mensen  worden  geleerd  zich  te  gedragen  als  een  bedrijf:  doelen  stellen,  informatie  verzamelen,  op  basis  daarvan  overwogen  keuzes  maken,  risico’s  nemen  en  de  balans  op  maken.  Kortom,  verantwoordelijk voor onszelf te zijn (Dehue 2008: 236).  

 

2.4.1 De plicht vrij te zijn  Het  idee  van  Dehue  dat  de  moderne  mens  zich  gedraagt  als  een  bedrijf  is  niet  nieuw.  In  Inventing  our  selves.  Psychology,  Power  and  Personhood  (1996)  problematiseert  Nikolas  Rose de moderne menselijke subjectiviteit: de wijze waarop de moderne mens zichzelf ziet  en  begrijpt.  Volgens  Rose  wordt  de  moderne  neoliberale  samenleving  gekenmerkt  door  ondernemerschap  en  worden  mensen  gereguleerd  door  de  taal  en  ideeën  die  met  ondernemerschap  verband  houden  (Rose  1996:  154).  Rose  onderzoekt  de  processen  waaronder dit gereguleerde ideaal van de mens is ontstaan en stelt dat mensen aan zichzelf                                                               6 www.cz.nl/depressie 7 www.psyfit.nl & www.hartenziel.nl   8

Zie p.19 Commercialisering van wetenschap

25   

werken in ‘schijnvrijheid’ (Idib.: 2).   

 

 

 

 

 

Regulering in termen van Rose, gaat niet uitsluitend over politieke macht maar over 

alle  programma’s,  elk  beleid,  elk  voorstel  en  elke  handeling,  dat  tracht  het  individu  te  vormen.  Dit  is  niet  louter  gericht  op  het  controleren,  disciplineren,  normaliseren  of  veranderen maar ook om mensen intelligenter, wijzer, gelukkiger, gezonder, productiever en  zelfverzekerder  te  maken  (Rose  1996:  12).  De  ondernemerschapcultuur  kent  een  politieke  waarde doordat het een mensbeeld bekrachtigt dat aansluit bij benadering van ontwikkelde  neoliberale  democratieën.  Burgers  zijn  geen  subjecten  met  verplichtingen  maar  autonome  individuen met rechten en vrijheid (Idib.: 151).  ‘Een beeld van een mens met een reflectieve relatie tot zichzelf, een relatie met het  ‘zelf’  als  subject,  dat  je  kunt  analyseren,  waarin  je  kunt  investeren,  wat  je  kunt  reguleren. De taal van ondernemerschap en het mensbeeld wat eruit ontstaat, doet  aanspraak  op  de  zelfsturende  en  zelfregulerende  capaciteiten  van  een  individu.  Hierdoor  ontstaat  een  bijzondere  manier  van  regulatie:  niet  ten  koste  van  de  autonomie van het individu maar juist met behulp van het autonome zelf, regulatie  door de vrijheden en aspiraties van individuen’ (Rose in Heerings 2009: 15).   

 

‘De  psy’,  dat  verwijst  naar  alle  wetenschappelijke  disciplines,  praktijken  en  technieken  die  verwant zijn aan de psychologie en psychiatrie en bezig zijn met het begrijpen en zichtbaar  maken van de determinanten van het menselijk gedrag, speelt een fundamentele rol in de  ontwikkeling  van  een  zelfregulerend  individu  (Idib.:  11).  In  de  therapeutische  praktijk  worden  mensen  niet  alleen  geholpen  en  gereguleerd  tegelijkertijd,  maar  worden  mensen  geleerd zichzelf te bevrijden, zichzelf te overtreffen, en succesvol en presterend te worden.  Precies  zoals  het  mensbeeld  van  ‘de  psy’  voorstaat.  De  kernidealen    ten  aanzien  van  het  individu  bevat  een  psychologie  die  ons  aanzet  tot  eigenwaarde,  zelfrealisatie  en  zelfvoldoening  in  het  alledaagse  bestaan  (Idib.:4).  De  menselijke  norm  die  door  ‘de  psy’  gesteld  wordt:  autonoom,  vrij,  ondernemend,  presterend,  excellerend  en  voldaan,  worden  in de therapeutische praktijk nagestreefd.   ‘Become  hole,  become  what  you  want,  become  yourself:  the  individual  is  to  become, as is where an entrepreneur of itself, seeking to maximise its own powers,  its  own  happiness,  its  own  quality  of  life,  true  enhancing  its  autonomy,  and  to  instrumentalise  its  own  autonomous  choices  in  serve  of  its  lifestyle.  The  self  is  to  26   

style its life through acts of choice, it is to seek expert assistant. On the territory of  the  therapeutic,  the  conduct  of  everyday  existence  is  recast  as  a  series  of  manageable  problems  to  be  understood  and  resolved  by  technical  adjustment  in  relation  to  the  norm  of  the  autonomous  self  aspiring  to  self‐  possession  and  happiness’(Idib.: 158).   Het  huidige  ‘regime  van  het  zelf’  is  gebaseerd  op  het  bestaan  van  een  algemene  normativiteit die door ‘de psy’ is vastgesteld. Maar de norm die gesteld wordt ten aanzien  van het menselijke gedrag is geen biologisch feit, maar komt ook tot stand uit de politieke en  sociale  afwegingen,  dat  gericht  is  op  het  goed  functioneren  van  de  samenleving.  De  ondernemerschapcultuur heeft invloed op de politieke overwegingen van waaruit instanties  en  bedrijven  ontstaan  die  ondernemerschap  op  bedrijfsmatig  en  individueel  niveau  reguleren.  Rose  zegt  dat  mensen  zichzelf  zijn  gaan  herkennen  als  subjecten  van  vrijheid.  Maar  hij  stelt  dat  deze  vrijheid  een  gereguleerde  vorm  is  die  in  dienst  staat  van  het  functioneren  van  de  neoliberale  maatschappij,  waar  mensen  op  hoog  niveau  moeten  presteren en produceren. Om naar behoren te functioneren in de neoliberale samenleving  moet  iemand  dus  werken  aan  zichzelf.  Volgens  Rose  wordt  mensen  geleerd  dat  aan  jezelf  werken  de  enige  vorm  is  om  geluk  te  vinden  en  vrij  te  zijn.  Daarmee  leven  wij  in  ‘schijnvrijheid’. Volgens Rose is de hoge mate van zelfregulering, autonomie en vrijheid die  neergezet worden als de belichaming van de verworven vrijheid van de moderne mens niet  een  antithese  van  politieke  macht,  maar  in  feite  een  geraffineerde  en  hoog  ontwikkelde  vorm van politieke macht over de menselijke subjectiviteit.  De  argumentatie  van  Rose  toegepast  op  depressie  maakt  van  depressie  gedrag  dat  problematisch  is  geworden  in  de  huidige  neoliberale  samenleving:  een  samenleving  die  functioneert  bij  de  gratie  van  autonome  en  presterende  burgers.  Via  de  autoriteit  van  ‘de  psy’  wordt  depressief  gedrag  geproblematiseerd  om  het  te  kunnen  reguleren  naar  de  wenselijke  functionele  gedragsnorm.  Mensen  leren  stemmingsklachten  herkennen  als  problematisch,  in  navolging  van  de  norm  die  gesteld  is  door  ‘de  psy’  zelf.  Van  de  deskundigheid van ‘de psy’ wordt vervolgens dankbaar gebruik gemaakt om zo functioneel  en  productief mogelijk te  kunnen leven. Het probleem is niet dat dit gebeurt,  maar vooral  het  ontbreken  van  ruimte  voor  kritische  reflectie  op  deze  problematisering  en  het  huidige  ‘regime  van  het  zelf’,  maakt  het  problematisch  volgens  Rose.  Omdat  het  geen  vrijheid  is,  maar een verplichting om vrij te zijn. 

27   

Nadat de mens zichzelf is komen te begrijpen als psychologisch wezen in de 20e eeuw, is hij  in de 21e eeuw zichzelf steeds meer als biologisch wezen gaan zien, stelt Rose in zijn laatste  boek  The  politics  of  Life  Itself:  Biomedicine,  Power  and  Subjectivity  in  the  Twenty‐  First  Century  (2007).  De  somatisering  van  het  zelfbegrip  heeft  er  toe  geleid  dat  mensen  hun  gedachten, wensen, emoties en  gedrag, ofwel de  geest die voorheen onderdeel uitmaakte  van onze psychologie, nu gesitueerd zien in het lichaam zelf, of in een specifiek orgaan: het  brein  (Rose  2007:  188).  Ter  Borg  (1997)  noemt  dit  de  materialisering  van  het  geestelijke. 9   Rose  stelt  dat  mensen  ‘neurochemical  selves’  zijn  geworden  en  dat  het  biologische  zelfbegrip tot andere manieren leidt waarop mensen gereguleerd kunnen worden en zichzelf  reguleren (Rose 2007). Gedrag wordt begrepen als een neurochemisch proces in het individu  en  niet  als  gevolg  van  gebeurtenissen  in  het  leven:  op  school,  op  werk  of  thuis.  Dehue  en  Rose wijzen beiden op het decontextualiserende effect van biologisering van het mensbeeld  en  de  toenemende  individualisering  die  daarmee  gepaard  gaat.  Dit  schept  nieuwe  verplichtingen en verantwoordelijkheden voor de mens:  ‘In the field  of heath, the active and responsible citizen  must engage in a  constant  monitoring  of  health,  a  constant  work  of  modulation,  adjustment,  improvement  in  response  to  the  changing  requirement  to  the  practises  of  his  of  her  mode  of  everyday  life.  (…)  The  person  educated  by  disease  awareness  campaigns,  understanding  him  of  herself  at  least  in  part  in  neurochemical  terms,  in  conscientious  alliance  with  healthcare  professionals,  and  by  means  of  niche‐ marketed  pharmaceuticals,  is  to  take  control  of  these  modulations  in  the  name  of  maximizing  his  or  her  potential,  recovering  his  of  her  self,  shaping  the  self  in  fashioning a life (Idib.: 223).  Een belangrijk element van een biologisch zelfbegrip is dat interventies, zoals psychofarmaca  bij depressie, niet gericht zijn op het genezen van ziekte of het normaliseren van afwijkingen,  maar op het verbeteren van het biologische zelf. Dat het gaat om verbeteren van het zelf is  verhuld doordat psychofarmaca impliciet bepaalde opvattingen bevatten over wat de mens  zou  moeten  zijn.  Het  gebruik  van  deze  middelen  wordt  niet  ervaren  als  een  manier  om  zichzelf te overtreffen maar als een manier om dichter bij ons ‘werkelijke en natuurlijke zelf’  te komen (Rose 2007: 222). De biochemische denkstijl maakt normaliteit zelf tot object van  modificatie.  Het  neurochemisch  zelfbegrip  en  de  uitbreiding  van  mogelijke  interventies  op                                                               9

Zie p. 21

28   

het  lichaam  spelen  een  belangrijke  rol  in  de  wijze  waarop  menselijke  gedrag  wordt  gereguleerd  door  anderen,  en  door  onszelf.  Mensen  kunnen  hierdoor  gereguleerd  worden  op  een  wijze  die  steeds  verder  afwijkt  van  hun  oorspronkelijke  zelf.  Het  zelfbeeld  van  de  mens  wordt  steeds  maakbaarder  op  individueel  niveau,  zoals  ook  Dehue  stelt  in  de  betekenis van depressie met het entiteitmodel (Dehue 2008).   

 

 

De  zeggenschap  van  ‘de  psy’  neemt  toe  omdat  de  mogelijkheden  tot  regulatie  zich  niet  langer beperken tot het psychologisch veld maar aanzienlijk uitgebreid worden met het veld  van de menselijke biologie. De grenzen van maakbaarheid zijn niet langer beperkt door de  biologie  van  het  lichaam  maar  wordt  juist  uitgebreid  ermee,  door  de  geavanceerde  technieken  die  de  wetenschap  ontwikkeld  heeft  om  de  mensen  op  niveau  van  moleculen,  cellen en genen te vormen en te verbeteren.   Het ingrijpen met psychofarmaca op het menselijk gedrag hoeft an sich niet problematisch  te  zijn.  Waar  Dehue  (2008)  en  Rose  (1996,  2007)  op  wijzen  is  dat  dit  niet  in  vrijheid  en  openheid  gebeurt.  Een  democratisch  debat  over  de  wenselijkheid  van  deze  wijze  waarop  mensen  gereguleerd  worden  overstijgt  de  talige  werkelijkheid  van  ziekte  en  gezondheid  in  onze  samenleving  nauwelijks  waardoor  er  niet  kritisch  gereflecteerd  kan  worden  op  de  invloed  van  ‘de  psy’  (Heerings  2009:  17).  Volgens  Rose  en  Dehue  worden  mensen  op  het  meest  intieme  niveau  gereguleerd.  Emoties,  stemmingen,  wensen,  en  gedachten  worden  geproblematiseerd en gereduceerd tot een ‘eenvoudige’ biochemische entiteit in het brein  die  behandeld  moet  worden.  Levensproblemen  zouden  worden  getransformeerd  tot  een  individueel  medisch  probleem  wat  resulteert  in  toenemende  eigen  verantwoordelijkheid.   

 

 

 

29   

 

 

 

 

 

 

 

  2.4 PERSOONLIJKE BELEVING VAN DEPRESSIE   In de vorige paragraaf heb ik behandeld hoe structurele aspecten in een samenleving zoals  politiek,  wetenschap  en  de  marktwerking  van  invloed  zijn  op  hoe  mensen  gereguleerd  worden  en  wat  als  ‘normaal’  en  ‘abnormaal’  en  ‘ziek’  en  ‘gezond’  beschouwd  wordt.  Rose  (1997, 2007) en Dehue (2008) leggen beiden in hun benadering sterk het accent op de wijze  waarop invloed vanuit grotere maatschappelijke structuren wordt uitgeoefend op de sociale  werkelijkheid  van  mensen.  In  deze  paragraaf  zal  ik  niet  vanuit  het  structurele  perspectief  maar  vanuit  het  perspectief  van  het  individu  de  betekenis  van  depressie  behandelen,  en  daarmee ingaan op de persoonlijke beleving van depressie.  2.4.1 Interpretatie vormt beleving  Medisch antropologisch onderzoek naar de beleving van ziekte wijst uit dat de beleving van  symptomen  sterk  wordt  bepaald  door  de  culturele  interpretaties  die  er  aan  symptomen  gegeven  worden  (Karp  1996).  Kleinman  (1980,  1985,  1988)  heeft  veel  onderzoek  gedaan  naar  het  verband  tussen  culturele  interpretaties  van  psychiatrische  symptomen  en  de  beleving ervan.   ‘Dramatic differences are found across cultures in the social organisation, personal  experience,  and  consequences  for  such  emotions  as  sadness,  grief,  and  anger,  of  behaviours  such  as  withdrawal  or  aggression,  and  of  psychological  characteristics  such  as  passivity  and  helplessness.  (…)  Dysphoria,  even  the  pervasive  loss  of  pleasure (…) is associated with quite different symptoms of distress and has widely  varied the consequences for the sufferer. (… ) Depressive illness and dysphoria are  thus  not  only  interpreted  differently  in  non‐Western  societies  and  across  cultures:  they  are  constituted  as  fundamentally  different  forms  of  social  reality’  (Kleinman  1988: 5).  De  interpretatie  van  gevoelens  en  gedrag,  en  of  het  wel  of  niet  als  problematisch  wordt  ervaren,  is  bepalend  voor  de  beleving  ervan.  In  sommige  culturen,  zoals  Boeddhistische  culturen  als  Sri  Lanka,  worden  zijn  de  belangrijkste  symptomen  van  depressie  zoals  een  neerslachtige stemming en gebrek aan levensvreugde, niet geproblematiseerd. In veel talen  bestaan  er  zelfs  geen  equivalenten  van  angst  en  depressie  (Kleinman  1988).    Maar  ook  wanneer depressieve symptomen wel geproblematiseerd worden en de betekenis van een  30   

medische  klacht  krijgen,  bepaalt  de  specifieke  culturele  interpretatie  de  beleving  ervan.  In  China bestaat de diagnose depressie wel maar wordt deze nauwelijks gediagnosticeerd, zegt  Kleinman. De ziekte neurasthenie, met een vergelijkbaar cluster symptomen aan depressie  (angst,  algemene  labiliteit,  hoofdpijn,  rugpijn,  verdriet,  prikkelbaarheid,  slapeloosheid,  slechte  eetlust  en  een  laag  libido)  wordt  echter  wel  regelmatig  gediagnosticeerd.  Neurasthenie verwijst naar een neurologische afwijking en niet naar een psychische ziekte,  iets  dat  in  China  een  enorm  stigma  bevat.  De  keuze  voor  de  diagnose  neurasthenie  komt  door  de  stigmatiserende  consequenties  van  depressie  voor  het  individu  en  de  familie.  Dezelfde symptomen worden dus op een verschillende manier geïnterpreteerd en gelabeld,  waarmee  de  consequenties  voor  het  individu  verschillend  zijn.  Mensen  kunnen  praktisch  dezelfde klachten ervaren maar toch een totaal verschillende beleving hebben ( Kleinman in  Karp 1996:172).  2.4.2 Depressienarratieven  Er  wordt  veel  onderzoek  naar  depressie  gedaan,  voornamelijk  binnen  het  veld  van  de  psychologie.  De  meerderheid  van  de  onderzoeken  naar  depressie  hanteert  een  outsiders  perspective.  Onderzoek  met deze invalshoek benadert depressie als een ‘objectieve’  ziekte  met symptomen die behandeld moeten worden. Er wordt in deze benadering niet gekeken  naar  de  persoonlijke  beleving  van  mensen  zelf  (Schreiber  &  Hartrick  2002:  92).  De  persoonlijke  beleving  van  depressie  is  relatief  gezien  een  onderbelicht  onderwerp  (Kangas  2001).      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

De socioloog David Karp (1996) heeft een van de meest uitgebreide studies gedaan 

naar  de  persoonlijke  beleving  van  depressie.  Karp  onderzoekt  aan  de  hand  van  vijftig  ziekteverhalen  de  ervaringen  van  Amerikanen  die  lijden  aan  depressie  in  ‘Speaking  of  Sadness.  Depression,  disconnection,  and  the  meaning  of  illness’.  De  term  depressie  wordt  door Karp als een procesmatig en dynamisch begrip gebruikt. Hij legt de nadruk op hoe er  betekenis gegeven wordt aan de depressieve ervaringen gedurende het doorlopen van een  ‘depressiecarrière’.  Het  blijkt  dat  interpretaties  van  de  ervaringen  met  depressie  voortdurend veranderen en mensen door een reeks aan identiteitstransformaties heengaan  (Karp  1996:  55).  Karp  beschrijft  vier  carrièrefasen:  1)  een  fase  met  ondefinieerbare  negatieve  gevoelens,  2)  een  fase  van  besef  dat  de  gevoelens  niet  alleen  toegeschreven  kunnen  worden  aan  externe  omstandigheden  maar  iets  persoonlijks  zijn,  3)  een  crisisfase  met de stap naar professionele hulp waarbij de klinische diagnose depressie gesteld wordt,  4) de laatste fase waarin de persoon zich een ziekte‐identiteit toe‐eigent (Karp 1996: 57). Hij  31   

laat  zien  dat  het  ‘carrièreverloop’  en  de  betekenisgeving  in  bepaalde  fasen  van  het  ziekteproces  culturele  patronen  bevatten.  De  ziekteverhalen  van  mensen  die  lijden  aan  depressie  geven  een  veelheid  aan  informatie  over  de  beleving  van  depressie,  en  alles  wat  mensen  doormaken  met  zichzelf,  hulpverleners,  instanties,  werk,  familie  en  vrienden.  Hij  beperkt  zich  niet  alleen  tot  betekenisgeving  van  mensen  die  lijden  aan  depressie  maar  betrekt de sociale context in het onderzoek door middel van de ervaringen en opvattingen  van  familie  en  vrienden.  Zijn  gedachte  is  dat  de  aard  van  de  cultuur  en  de  persoonlijke  diepste  gedachten,  gevoelens  en  verstoorde  gevoelens  die  depressie  genoemd  worden,  onafscheidelijk  zijn  (Karp  1996:  167).  Karp  probeert  vanuit  de  data  uit  de  verhalen  een  culturele verklaring te geven voor de epidemische vormen die depressie aanneemt in de VS.  Hij  formuleert  drie  pijlers  van  de  moderne  maatschappij  die  de  persoonlijke  verstoring  die  wij depressie noemen, veroorzaken: ‘Medicalisering + Sociale onthechting + Postmoderniteit  = Persoonlijke verstoring’ (Idib.). Uit deze studie blijkt dat de medicalisering van emotionele  problemen  in  de  VS  bijzonder  sterk  ontwikkeld  is  en  grotendeels  bepalend  voor  de  persoonlijke beleving van depressie. Het biomedische paradigma is daar zeer dominant. Karp  uit zich bijzonder kritisch over de macht van professionals. Professionals conditioneren het  ‘juiste’  patiëntengedrag  en  de  acceptatie  van  de  biomedische  visie  bij  mensen  met  emotionele  problemen  die  zoeken  naar  de  betekenis  van  hun  leed.  Karp  zegt  over  dit  process:  ‘  [it  is]  an  ongoing  struggle  between  professionals  and  lay  definitions  of  illness,  reality, and self (…) the behaviours of persons of ‘post‐industrial’ society are dominated by  ‘experts’  (Karp  1996:102).  De  depressieverhalen  laten  zien  dat  mensen  het  biomedische  model  volledig  overnemen  in  interactie  met  de  hulpverlening,  maar  dat  het  falen  van  de  behandeling  uiteindelijk  zorgt  voor  een  kritischer  houding  van  mensen  met  depressie  ten  opzichte  van  de  biomedische  benadering.  Het  biomedische  verklaringsmodel  blijkt  uiteindelijk  ontoereikend  voor  het  begrip  van  depressie  in  het  persoonlijke  leven:  ‘biographies  littered  with  failures’  (Karp  in  Kangas  2001:  89).  De  sociale  onthechting  beschrijft hij aan de hand van twee fundamentele sociale verbindingen: werk en liefde. Aan  de hand van de hoge werkloosheid en onzekerheid op de arbeidsmarkt, en de grote getale  Amerikanen die het huwelijk verbreken illustreert Karp de toegenomen onzekerheid op het  gebied  van  sociale  verbondenheid.  Met  postmoderniteit  doelt  hij  op  de  voortdurende  sociale  veranderingen  waar  mensen  mee  te  maken  hebben  en  de  complexiteit  van  de  maatschappij die ‘ontologische onzekerheid’ teweegbrengt in mensen (Karp 1996: 186).    32   

De  dominantie  van  het  biomedische  model  komt  ook  sterk  tot  uiting  in  het  Canadese  onderzoek  van  Schreiber  &  Hartrick  (2002):  ‘Keeping  it  together:  How  woman  use  the  Biomedical  Explanatory  Model  to  manage  the  stigma  of  depression’.    De  betekenis  van  depressie  ontwikkelt  en  verandert  steeds  als  gevolg  van  nieuwe  ervaringen,  interacties  en  informatie  over  depressie.  De  biomedische  input  blijkt  dusdanig  sterk  dat  het  BEM 10   het  meest dominante verklaringsmodel is dat overblijft. De volledige adaptie aan het BEM blijkt  voor deze vrouwen een effectieve manier om het stigma van depressie te hanteren. Maar er  worden  drie  onvoorziene  effecten  genoemd  van  het  BEM.  Ten  eerste  krijgt  depressie  betekenis als een biochemisch probleem dat buiten de persoonlijke controle ligt, waardoor  de vrouwen volledig overgeleverd zijn aan biomedisch ingrijpen.    

 

 

Ten  tweede  wordt  de  betekenis  van  depressie  geobjectifiseerd.  Dit  maakt  dat  de 

vrouwen  een  outsiders  perspectief  ten  aanzien  van  hun  eigen  depressie  ontwikkelen,  waarmee het emotionele leed wordt gereduceerd tot zichtbare en definieerbare lichamelijke  symptomen  die  behandeling  behoeven.  Het  BEM  laat  geen  ruimte  voor  insiders  subjective  experience. Betekenisvolle psychologische, situationele en relationele factoren verliezen alle  betekenis  en  de  complexiteit  van  de  depressieve  klachten  worden  gereduceerd  tot  een  louter  biochemisch  defect.  Het  resultaat  is  dat  de  aandacht  volledig  wordt  gericht  op  het  vinden van de juiste medicatie.     

 

 

 

 

 

 

Een laatste onvoorzien effect is dat het biomedische model alternatieve verklaringen 

uitsluit. Depressie wordt gedecontextualiseerd en situationele factoren worden als irrelevant  beschouwd. Traumatische gebeurtenissen in het leven worden niet in verband gebracht met  de depressieve problemen.   ´It  seemed  that  the  woman  consciously  turned  away  from  exploring  the  complex  web of depression that was revealed through her story and toward the more concise  and  concrete  BEM.  In  essence  the  adoption  of  the  BEM  decontextualised  the  depression and rendered the situational factors of her depression story as irrelevant’  (Schreiber & Hartrick 2002: 101). 

 

 

 

 

 

‘In essence, the woman used the BEM in a way that reduces the multidimensionality  of  the  depression  experience  to  a  single  (biochemical)  phenomenon.  (…)  Consequently,  there  was  a  decreased  possibility  for  a  more  comprehensive 

                                                             10

Biomedical Explanatory Model

33   

explanation  of  depression.  In  addition,  the  BEM  obscured  the  possibility  of  understanding depression as a relational phenomenon’ (Idib.: 103).   Onderzoek  naar  depressiebeleving  in  Finland  van  de  socioloog  Ilka  Kangas  (2001)  wijst  uit  dat het biomedische model veel minder dominant is in Finland dan in de Verenigde Staten  en  Canada.  Kangas  onderscheidt  drie  verklaringsmodellen  die  mensen  met  depressie  hanteren: psychodynamisch, sociaal en biologisch. Het psychodynamische verklaringsmodel  is het sterkste. In dit model onderscheidt Kangas drie verhaallijnen: moeilijke ervaringen in  vroege  jeugd  en  adolescentie,  rolconflicten  in  volwassen  privé‐  en  werkleven  en  overbelasting  en  tenslotte  zware  levensgebeurtenissen  en  verlies  in  het  volwassen  leven.  Sociale factoren zijn eenzaamheid en het gevoel er niet bij te horen. Deze factoren worden  gepresenteerd  als  oorzaak  en  gevolg.  De  biomedische  verklaringen  vormen  een  onderdeel  van  de  betekenisgeving.  Vooral  de  voorstelling  van  depressie  als  een  probleem  van  neurotransmitters  in  het  brein  is  populair  (Kangas  2001:  88).  Er  wordt  verder  ook  wel  gesproken over de biologische aanleg voor depressie. Maar om depressief te worden zijn er  altijd andere factoren betrokken die leiden tot het ontstaan van depressie. 

 

Kangas typeert de betekenisgeving als holistisch, omdat in de narratieven altijd verschillende  verklaringmodellen en verhaallijnen gecombineerd worden. Kangas,net als Karp, benadrukt  dat  mensen  met  depressie  een  complex  proces  van  betekenisgeving  doormaken.Om  depressie  te  begrijpen  wordt  er  binnen  de  vele  interpretaties  die  de  cultureel  gedeelde  kennis biedt, gezocht om hiermee de persoonlijke ervaringen te vergelijken. Er is sprake van  een voortdurende herschikking van kennis in de zoektocht naar een persoonlijke betekenis.  De betekenissen die het meeste van toepassing zijn op het leed in het individuele en sociale  leven worden toegeëigend.   ‘Lay  theories,  perceptions  and  explanations  of  depression  are  constructed  and  negotiated  in  an  increasingly  plural  end  complex  environment  of  knowledge’  (Kangas 2001: 89). ‘Making sense of illness thus involves reflection both of individual  experiences and of social consequences and cultural constructions of the issue’ (Idib:  77).   De persoonlijke betekenis van depressie is niet die van een biologische ziekte, maar van een  alomvattend  persoonlijk  probleem  waarbij  slechts  een  perspectief  niet  genoeg  is  om  de  depressie te begrijpen.  In de Nederlandse sociologische studie van Mustaers en Westerbeek  (2009) ‘Depression Narratives: How the self became a problem’ wordt aan de hand van tien  34   

gepubliceerde  autobiografische  depressieverhalen  van  Nederlandse,  Engelse  en  Amerikaanse auteurs de subjectieve betekenisgeving van depressieve personen onderzocht.  Net  zoals  bij  Karp  en  Kangas  staat  het  proces  van  betekenisgeving  centraal.  De  autobiografen  beschrijven  hun  depressie  zowel  als  oorzaak  en  als  gevolg  (Mutsaers  2009:  47).  Het  proces  van  betekenisgeving  begint  met  de  interpretatie  van  de  eerste  ervaringen  van stemmingsklachten als een externe ziekte en wordt weergegeven als een monster van  buitenaf, oncontroleerbaar en beangstigend. Ook uit dit onderzoek blijkt dat de biomedische  verklaring van depressie als een chemische onbalans ontoereikend is voor persoonlijk begrip  van  depressie.  Voor  begrip  van  de  depressieve  problemen  blijkt  een  herschrijving  van  het  levensverhaal, zelfonderzoek  en nieuwe levensperspectieven nodig. In de  eindfase van  het  beschreven proces wordt depressie meer als onderdeel van het zelf gezien, wat enkel door  acceptatie  ontdaan  kan  worden  van  de  destructieve  kracht  (Idib.).  Stigmatiserende  opvattingen  over  mensen  met  depressie  die  genoemd  worden  zijn:  mensen  met  depressie  zijn  zwak  van  wil  (karakterzwakte)  en  ontberen  doorzettingsvermogen  en  depressie  is  een  soort  van  verkoudheid  van  de  ziel  en  een  ingebeeld  luxeprobleem  van  verwende  consumenten.  Net  zoals  bij  het  onderzoek  van  Schreiber  en  Hartrick  (2001)  geldt  voor  sommige  mensen  dat  zij  beter  met  de  effecten  van  een  stigma  kunnen  omgaan  door  het  (gedeeltelijk) aannemen van een biomedische verklaring en het gebruik van antidepressiva.  Maar  er  blijkt  toch  een  sfeer  van  morele  veroordeling  om  het  gebruik  van  antidepressiva  heen hangen: pillen zijn voor aanstellers.   Uit  de  zojuist  besproken  depressienarratieven  blijkt  dat  depressiebetekenisgeving  een  proces is waar mensen zoeken naar een persoonlijk begrip van hun problemen. In de VS en  Canada is de biomedische benadering dominant. De effecten van een dominant biomedisch  model worden beschreven in het onderzoek kan Schrieber en Hartrick (2002): objectificatie  van  depressie,  biologisch  determinisme,  reductie  van  depressie  tot  behandelbare  somatische  symptomen,  decontextualisatie  en  uitsluiten  van  andere  verklaringsmodellen.  Deze effecten komen sterk overeen met het entiteitmodel van Dehue. Meestal is een louter  biomedische  benadering  echter  ontoereikend  voor  een  zinvol  persoonlijk  begrip  van  depressie.  In  de  persoonlijke  betekenisgeving  worden  verschillende  verklaringsmodellen  gecombineerd.  Depressie  wordt  beleefd  als  persoonlijk  probleem  dat  niet  losstaat  van  situationele, contextuele en sociale factoren. Depressie is alomvattend en de impact van de  ervaring  met  depressie  is  groot.  Begrip  ervan  vergt  een  complexe  zoektocht  in  het  persoonlijke leven naar zinvolle betekenissen. Betekenisgeving is niet statisch. Het verandert  35   

en  transformeert  voortdurend  door  nieuwe  ervaringen,  interacties  en  kennis.  De  gecompliceerde  zoektocht  die  mensen  doorgaan  naar  de  betekenis  vormt  een  belangrijk  onderdeel van de beleving van depressie.    2.5 CONCLUSIE  Ziekte en gezondheid zijn geen vaststaande biologische feiten, maar sociale constructies die  tot stand komen en voortdurend transformeren in sociale praktijken. Ik heb behandeld hoe  door  de  toegenomen  macht  van  het  biomedisch  paradigma  en  politieke  en  sociale  processen, het biomedisch discours dominant is geworden en depressie de betekenis heeft  gekregen van een biomedisch probleem.    

 

 

 

 

Dehue  en  Rose  benadrukken  beiden  dat  de  sociale  werkelijkheid  grotendeels 

bepaald wordt door de maatschappelijke structuren en processen. Depressie is vanuit deze  visie  een  culturele  interpretatie  van  gedrag  dat  problematisch  wordt  gevonden  in  de  neoliberale samenleving. De medische betekenis die er aan depressie gegeven wordt werkt  als  instrument  om  afwijkend  gedrag  te  normaliseren.  Mensen  zijn  niet  volledig  vrij  maar  worden  via  de  idealen  van  vrijheid,  autonomie,  zelfverwezenlijking  en  eigen  verantwoordelijkheid  gereguleerd  naar  een  mensbeeld  dat  maakbaar  en  controleerbaar  is.  Volgens Dehue is de betekenis van depressie verschoven van het psychodynamische model  naar het entiteitmodel.   

 

 

Figuur 3: Twee modellen van depressie Dehue (2008)   

Psychodynamisch model 

Entiteitmodel 

Causaliteit  

Depressie is gevolg  

Depressie is oorzaak  

Verzamelnaam 

Entiteit 

Onverwerkte ervaringen  

Neurobiologisch: genen en hormonen  

Relatie omgeving 

Defect in brein 

Voor ieder individu een unieke  vorm van lijden  

Gestandaardiseerde vorm van lijden, verdeling  binnen populatie  

Lijden onderdeel leven 

Lijden onaanvaardbaar 

Begrip in context 

Diagnostische standaarden 

Relatie veranderen 

Brein manipuleren 

Oorzaak  

Kenmerken  

Benadering  

36   

Doelstelling  

Aanvaarden 

Overwinnen 

Balans 

Productiviteit 

Verantwoordelijkheid  

Gemeenschap 

Individu  

Methode  

Geduldig  

Snel en effectief 

  Dehue stelt dat de biomedisch betekenissen zoals die bekrachtigd worden in het dominante  discours kritiekloos worden overgenomen door burgers. Zij kent zeer weinig agency toe aan  mensen.  Zij  extrapoleert  haar  bevindingen  over  de  betekenis  van  depressie  in  het  wetenschappelijk‐farmaceutisch complex, naar de betekenisgeving van burgers, maar heeft  niet gekeken of deze betekenissen hetzelfde zijn. Dat de omvang van het aantal mensen dat  gediagnosticeerd  wordt  met  depressie  toeneemt,  en  steeds  meer  mensen  antidepressiva  gebruiken,  kan  niet  ontkend  worden 11 .  Daarmee  weten  we  echter  nog  niet  welke  betekenissen  er  aan  stemmingsklachten  in  het  alledaagse  leven  worden  toegekend.  Van  zowel mensen die last hebben van stemmingsklachten, maar ook van mensen die daar geen  last  van  hebben.  Hoe  zit  het  met  het  verband  tussen  medicalisering  en  somatisering?  Zien  mensen hun stemmingsklachten werkelijk als puur lichamelijk probleem dat behandeld moet  worden?  En  wordt  depressie  gezien  als  ziekte  met  een  biochemische  entiteit,  zonder  nog  belang te hechten aan de omstandigheden in het leven?    

 

 

 

Uit  onderzoek  naar  de  beleving  van  depressie  blijkt  dat  mensen  die  lijden  aan 

depressie  voor  begrip  van  hun  problemen  niet  genoeg  hebben  aan  enkel  een  medisch  perspectief.  Depressie  wordt  beleefd  als  een  persoonlijk  levensprobleem  dat  dermate  complex  is,  dat  voor  betekenisgeving  gebruik  wordt  gemaakt  van  zowel  medische  als  psychodynamische  en  sociale  perspectieven.  Mensen  hebben  agency  en  gebruiken  kennis  over depressie die van toepassing is op hun persoonlijke ervaring. Mensen kunnen zich op  verschillende manieren verhouden tot een dominant discours.      

 

 

In  dit  onderzoek  zal  ik  kijken  wat  de  betekenissen  van  stemmingsklachten  in  het 

dagelijks  leven  zijn,  van  zowel  mensen  die  ervaring  hebben  met  klachten  als  mensen  die  geen stemmingsklachten of ervaring met depressie hebben. Om het fenomeen depressie te  begrijpen  is  van  belang  om  te  weten  hoe  mensen  levensproblemen  en  stemmingen  interpreteren en wat de betekenis van stemmingsklachten en depressie is in het dagelijkse  leven.                                                               11

Zie p. 1: Inleiding.

37   

2.5.1 

Onderzoeksvragen  

Op  welke  wijze  krijgen  depressieve  stemmingsklachten 12   betekenis  in  het  dagelijks  leven, buiten een professionele setting?  



Hoe resoneert het dominante biomedische discours in het dagelijkse leven?  

Uit  de  theorie  komen  drie  thema’s  naar  voren  die  van  belang  zijn  voor  begrip  van  de  betekenis  van  depressie  in  het  alledaagse  leven.  Aan  de  hand  van  deze  thema’s  heb  ik  de  deelvragen geformuleerd.  Medicalisering:   

Semmingsklachten geherdefinieerd als medisch probleem  

 

met gerichtheid op medische oplossingen. 

 

 

Biologisering:    

Depressie als neurobiologische entiteit 

Individualisering:   

Responabilisering en zelfregulering van het individu. 

  Deelvragen:  

Is er sprake van medicalisering van levensproblemen en stemmingsklachten? 



Wordt het label depressie begrepen als neurobiologische entiteit? 



Wat is de betekenis van antidepressiva 



Is er sprake van een responsabilisering van het individu?  o

Wordt het individu verantwoordelijk gehouden voor het voorkomen van depressie? 

o

Wordt het individu verantwoordelijk gehouden voor het ontstaan van depressie? 

o

Wordt  het  individu  verantwoordelijk  gehouden  voor  het  oplossen  van  depressie?  

 

                                                                     12

Stemmingsklachten zijn een verwijzing naar de negen depressieve symptomen, zie figuur 2 p.13.

38   

3. METHODE  Om  te  onderzoeken  hoe  stemmingsklachten  en  depressie  betekenis  krijgt  in  het  dagelijkse  leven maak ik gebruik van de persoonlijke uitingen van mensen in alledaagse interacties en  van ziekteverhalen over depressie. Achtereenvolgens zal ik deze twee bronnen bespreken in  dit hoofdstuk.     3.1 BETEKENISGEVING IN ALLEDAAGSE INTERACTIE  3.1.1 Het alledaagse discours   Met vijfenveertig sociologiestudenten van het derde jaar bachelorvak ‘Verzorging in Praktijk’  (2009) gegeven door twee sociologen, Dr. Christian Bröer en Dr. Rineke van Daalen aan de  Universiteit  van  Amsterdam,  is  gedurende  een  semester  de  alledaagse  betekenis  van  depressie  thema  van  onderzoek  geweest.  Als  onderwijsassistent  van  dit  vak  was  ik  verantwoordelijk voor de voortgang hiervan. De opzet van dit onderzoek is afgeleid van een  sociaal  constructionistische  studie  van  de  twee  Amerikaanse  onderzoekers  Danforth  &  Navarro  (2001),  naar  de  alledaagse  betekenis  van  ADHD  ‘Hyper  talk:  Sampling  the  social  construction of ADHD en everyday language’. Aan de hand van observaties van eenendertig  studenten sociale wetenschap hebben Danforth en Navarro de sociale constructie van ADHD  in  het  dagelijkse  taalgebruik  onderzocht.  De  studenten  hebben  gedurende  een  bepaalde  periode alle gesprekken waarin het onderwerp ADHD naar voren kwam geregistreerd, en op  deze wijze naturally ocurring data verzameld. Danforth & Navarro gebruikte de observaties  van de studenten om een antwoord te kunnen geven op de vraag hoe ADHD in alledaagse  situaties  geconstrueerd  is.  Het  gaat  om  gesprekken  die  over  ADHD  gevoerd  worden  ongeacht  of  de  betrokkenen  zelf  ADHD  heeft.  Zij  slaagde  er  in  vijf  subdiscoursen  in  het  ADHD‐ discours te onderscheiden.    

 

 

 

 

 

 

De  onderzoeksmethode  van  Danforth  &  Navarro  dient  als  voorbeeld  voor  het 

onderzoeken van de alledaagse percepties ten aanzien van depressiviteit. Dit is niet eerder  in Nederland onderzocht op deze wijze. Zoals bij Berger en Luckmann (1966) gaat het om de  alledaagse realiteit. De alledaagse percepties worden onderzocht door de taalhandelingen in  het alledaagse leven van niet experts, buiten een klinisch setting. De nadruk in deze scriptie  ligt  niet  op  de  taal  an  sich  maar  op  sociaal  handelen  en  de  vormgeving  van  stemmingsklachten  in  sociale  interacties.  Alle  kennis,  inclusief  de  meest  basale  alledaagse  39   

aannamen  komen  voort    uit  sociale  interactie.  ‘In  het  alledaagse  taalgebruik  komen  de  sociale  interacties  tot  uiting  waarin  betekenissen  worden  geproduceerd,  geïnternaliseerd,  gereïficeerd,  benut,  weerstaan  en  getransformeerd’  (Danforth  &  Navarro  2001:  168).  De  alledaagse  taal  geeft  niet  alleen  betekenissen  over  een  bepaald  fenomeen  weer  maar  ‘complexe  culturele  en  historisch  gesitueerde  zeggen(schrijven)‐  doen‐  zijn‐  waarderen‐  geloven‐ combinaties’ (Gee: 1996 in Danforth & Navarro 2001:169). ). Taal is dus niet alleen  een  reflectie‐  maar  ook  een  constructiedomein  van  de  culturele  normen  en  wordt  gekenmerkt door een scheppend vermogen.  3.1.2 De aard van het verzamelde materiaal  Voor  deze  scriptie  maak  ik  gebruik  van  observatiemateriaal  van  drieënveertig  derdejaars  Bachelorstudenten Sociologie en drie docenten. Deze onderzoekers hebben gedurende vier  maanden (februari t/m mei 2009) alles wat zich aan hen voordeed aangaande depressie en  stemmingsproblemen of mogelijk refereerde aan depressie in hun dagelijkse leven letterlijk  genoteerd.  Deze  natural  occuring  data  zijn  een  zorgvuldige  weergave  van  de  alledaagse  interacties  betreffende  het  thema  depressie.  Om  de  natural  occurance  te  waarborgen  zijn  gesprekken over het onderwerp depressie nooit geïnitieerd door de studenten zelf en ook is  er niet bewust gezocht naar informatie over depressie. Het aardige van dit materiaal is dat  er nauwelijks bias in zit, zoals sociaal wenselijke reacties, of sturing door de interactie met  een  onderzoeker.  De  dataset  bestaat  uit  veelal  korte  gesprekken  en  opmerkingen  waarin  ofwel  depressie  letterlijk  wordt  genoemd  ofwel  het  uit  de  context  voor  de  studenten  duidelijk  is  dat  het  over  depressie  of  stemmingsklachten  gaat.  Een  deel  van  de  gesprekjes  zijn  in  de  ‘wandelgangen’  opgevangen;  in  de  trein,  de  bus  of  het  café  bijvoorbeeld.  Dit  kunnen dus ook gesprekken zijn van voor de studenten onbekende mensen. Een ander deel  van  het  materiaal  bestaat  uit  gesprekken  waar  de  studenten  zelf  aan  deelnemen  of  bij  aanwezig  zijn.  De  studenten  participeren  in  gesprekken  over  depressie  zoals  zij  dat  in  hun  normale  leven  ook  zouden  doen  (Danforth  &  Navarro  2001:  171).  Soms  was  dit  niet  gemakkelijk  voor  de  onderzoekers.  Het  bleek  dat  op  het  moment  dat  iemand  bewust  ‘normaal’ moet doen dit lastig kan zijn. Maar het belangrijkste voor het onderzoek is dat de  studenten niet vanuit het onderzoek vragen gingen stellen over de betekenis van depressie,  want dit zou de alledaagsheid van de data ‘bevuilen’ en de natural occurance ervan teniet  doen.   Ook  als  het  onderwerp  depressie  in  de  media  passeerde  is  dit  als  alledaagse  waarneming  genoteerd  om  zo  een  volledige  weergave  te  geven  van  de  alledaagse  in‐  en  output van dit onderwerp. De onderzoekers zijn geïnstrueerd altijd een notitieboekje bij zich  40   

te  dragen  om  zo  snel  en  exact  mogelijk  de  gesprekken  te  noteren.  Naast  het  letterlijk  noteren  van  de  interactie  zijn  ook  de  context,  sfeer,  kenmerk  van  deelnemers  aan  het  gesprek, duur etc. genoteerd. Dit om zo goed mogelijk inzicht te krijgen in de interactie die  plaatsvond.  Dit  werd  ingevuld  op  de  daarvoor  bestemde  observatieformulieren;  een  formulier  bestemd  voor  alledaagse  conversaties  en  een  formulier  bestemd  voor  de  mediaobservaties (zie bijlage 1. ) Met zesenveertig onderzoekers, 37 vrouwen en 8 mannen,  zijn exact honderd observaties van gesprekken en tweeënvijftig bruikbare mediaobservaties  verzameld  in  vier  maanden. 13   Per  persoon  is  er  minimaal  een  en  maximaal  negen  fragmenten  ingebracht.  Het  gemiddelde  is  ongeveer  3  fragmenten  per  persoon.  Meer  dan  de helft van de studenten heeft meer dan twee fragmenten ingebracht.  Figuur 4: Overzicht mediafragmenten 14  Type berichtgeving  Interview  Nieuwsbericht  Column weblog forum  Nieuwsreportage  Onderzoeksbericht  Recensie  Soap  Informatief blaadje  Artikel tijdschrift  Quiz  Discussieprogramma  Reklame  Totaal 

Totaal  10  9  9  7  5  3  3  2  1  1  1  1  52  

    3.1.3 Operationalisering   Het begrip depressie is breed geoperationaliseerd. Dit omdat we de betekenis van het begrip  aan  het  onderzoeken  zijn  en  dus  ons  ‘vizier’  zo  wijd  mogelijk  open  willen  zetten.  Onderwerpen  zoals  ‘een  dipje’,  ‘niet  lekker  in  je  vel  zitten’  en  een  ‘slechte  periode’  zijn  allemaal  indicatoren  voor  het  onderwerp  depressie  en  stemmingsklachten.  Daarnaast  zijn  alle symptomen van depressie en kenmerken met een vergelijkbare betekenis maar anders  geformuleerd  (niet  medisch)  meegenomen  als  indicatoren  zoals  ‘somber’,  ‘verdrietig’,  ‘neerslachtig’, ‘moedeloos’, ‘sip’, ‘eenzaam’ etc. De negen symptomen van depressie uit de  DSM  zijn:  1)  neerslachtige  stemming,  2)  verlies  van  interesse  in  activiteiten,  3)                                                               13 Voor schema van het materiaal zie bijlage 1.

41   

eetproblemen,  4)  slaapproblemenbeen,  5)  geagiteerd  en  rusteloos  of  geremd,  6)  vermoeidheid,  7)  gevoelens  van  waardeloosheid  en  overmatige  schuld,  8)  concentratieproblemen, vertraagd denken en besluitloosheid, 9) terugkerende gedacht aan  de dood of  zelfdoding. De ernstcriteria die staan in  de DSM zoals de duur en ernst van  de  klachten zijn niet meegenomen in de operationalisering. Het gaat er om dat de kenmerken  van depressie genoemd worden en hoe deze kenmerken betekenis krijgen in het dagelijkse  leven.  Dit  onderzoek  gaat  om  meer  dan  klinische  interacties  en  uitingen  van  mensen  die  gediagnosticeerd  zijn  met  depressie  omdat  het  er  om  gaat  hoe  het  dominante  discours  doorwerkt in het alledaagse leven. Deze methode leent zich bijzonder goed om het proces  van medicalisering van stemmingsklachten te onderzoeken.   

 

 

 

Bij deze operationalisering gaat het er enkel om dat de term betrekking heeft op een 

betekenis vanuit het psychologisch/psychiatrisch discours. Wanneer er zwaar weer op komst  is  en  de  Erwin  Krol  vertelt  ons  op  televisie  dat  er  een  depressie  aankomt,  is  dat  geen  geschikte  notitie.  Maar  als  iemand  zegt,  ’wat  een  depressievig  weer’  is  dat  wel  bruikbaar  omdat het woord depressievig afgeleid is van het psychiatrisch discours om vervolgens iets  kenbaar te maken over het weer.   

 

 

 

 

 

 

Alle observaties zijn opgedaan gedurende de dagelijkse interacties van de derde jaar 

bachelorstudenten  Sociologie  en  de  docenten  aan  de  Universiteit  van  Amsterdam.  De  verzamelde  taaluitingen  geven  een  weergave  van  sociale  constructie  van  depressie  in  de  tekstuele  dagelijkse  praktijk  van  derde  jaar  sociologie  studenten  aan  de  Universiteit  van  Amsterdam (Danforth & Navarro 1998).   3.1.4 Verloop van de dataverzameling  De observaties zijn door de studenten op blackboard, de digitale leeromgeving van het vak,  geplaatst.  Zo  werden  alle  observaties  toegankelijk  voor  alle  deelnemers  van  het  vak  en  werden  er  digitaal  reacties  uitgewisseld,  tussen  docenten  en  studenten  en  ook  studenten  onderling.  Er  ontstonden  er  leuke  en  leerzame  uitwisselingen.  De  studenten  hebben  hele  precieze  instructies  gekregen  betreft  het  observeren,  met  ondersteunende  literatuur  en  theorie over het doel van de studie. Verder is tijdens de wekelijkse bijeenkomsten uitgebreid  gepraat  over  de  verzamelde  observaties  en  hebben  we  gezamenlijk  geanalyseerd.  Dit  hebben we gedaan als procedure om de betrouwbaarheid van het onderzoek te vergroten.  Zodoende is er een consistente dataset verzameld. Studenten vonden het in beginsel lastig  om te bepalen of een interactie relevant is als het gaat op hele terloopse opmerkingen van  mensen,  zoals  een  reactie  op  een  somber  televisiefragment:  ‘wat  een  depressief  verhaal  42   

zeg!’.  Ook  het  überhaupt  opmerken  van  zulke  uitingen  vergt  de  nodige  alertheid  en  motivatie  gedurende  de  dag  omdat  het  zulke  gangbare  uitingen  zijn.  De  opmerkzaamheid  moet echt geoefend worden. Er werd een keer in een werkgroep door een student gezegd  dat  het  wel  erg  veel  ‘Jip  &  Janneke  taal’  werd  als  deze  opmerkingen  zouden  worden  opgeschreven. Toch kunnen deze terloopse opmerkingen juist heel veel zeggend zijn en zijn  dus  zeer  bruikbaar.  Dit  hebben  we  besproken  in  de  werkgroep  en  geprobeerd  de  betekenissen uit de tekstfragmenten te halen aan de hand van voorbeelden. Door een beter  begrip van de inzichten die opgedaan kunnen worden aan deze ‘Jip & Janneke observaties’  werden studenten meer gemotiveerd toch zo veel mogelijk op te letten en te noteren.   

Ondanks  de  precieze  instructies  die  gegeven  zijn  aan  de  onderzoeker  kan  het  toch 

zijn dat vanuit in de interpretaties over het doel van het onderzoek er op specifieke dingen  gefocust wordt, waardoor bepaalde elementen uit het alledaagse depressiediscours sterker  naar voren komen dan anderen. Deze bias zou wel gemakkelijk aan het licht komen omdat  de  dataset  dan  eenzijdig  zou  zijn.  Bijvoorbeeld  met  enkel  fragmenten  van  medische  betekenissen  zoals  over  mensen  met  een  diagnose  depressie,  of  juist  alleen  heel  luchtige  fragmenten over korte alledaagse dipjes. Toch lijkt het totaal van de verzamelde observaties  een  goed  beeld  te  geven  van  de  alledaagse  interacties.  De  dataset  bestaat  uit  allerlei  verschillende  interacties,  waarin  zowel  klinische  depressie  aan  de  orde  komt  als  niet  medische  interpretaties  van  gedrag  en  stemmingsklachten.  Een  andere  factor  dat  de  validiteit  van  het  onderzoek  aantoont  is  dat  de  dataset  heel  herkenbare  situaties  en  gesprekken weergeven die overeenkomen met de alledaagse ervaringen van ons, studenten  en docenten. Het komt overeen met onze alledaagse werkelijkheid.   3.1.5 Ethiek   Een  belangrijke  ethische  kwestie  in  het  doen  van  sociaal  wetenschappelijk  onderzoek  is  informed consent, wat betekent dat de deelnemers van het onderzoek op de hoogte geteld  worden van de aard en doelstellingen van het onderzoek en instemmen met deelname aan  het onderzoek (Bryman 2001: 481). Voor dit type discoursonderzoek kunnen de deelnemers,  die met hun gesprekken in informatie voorzien, niet op de hoogte gesteld worden hiervan.  Het verzamelde materiaal zou niet meer voldoen aan de criteria van de natural occurance.  De waarde van het materiaal bestaat bij de gratie dat mensen niet op de hoogte zijn van de  aanwezigheid van een onderzoeker. Voldoen aan de  voorwaarden van informed consent is  dus niet mogelijk. Wel is het mogelijk de confidentiality te waarborgen, wat wil zeggen dat  de gegevens van de deelnemers vertrouwelijk behandeld worden. De namen van de mensen  43   

uit de observaties zijn altijd gefingeerd om zo de anonimiteit te waarborgen. Daarnaast is bij  aanvang  van  het  onderzoek  met  de  studenten  besproken  dat  alle  informatie  vertrouwelijk  behandeld  moet  worden  en  niets  buiten  de  vier  muren  van  het  collegelokaal  mag  komen.  Met  medestudenten  van  dit  vak  kan  gepraat  worden  over  het  materiaal  maar  verder  niet,  om de persoonlijk gevoelige informatie van mensen die voorkomen in de observaties zo veel  mogelijk te beschermen. Sommige studenten hebben aangegeven moeite te hebben met het  noteren  van  persoonlijke  gesprekken  waarin  bijvoorbeeld  de  depressie  van  een  familielid  besproken wordt. Er kan op de formulieren namelijk wel ingevuld worden hoe de relatie van  de student ten opzichte van de deelnemers van het gesprek is om zo veel mogelijk inzicht te  krijgen in de  interacties (zie bijlage 1).  Daarmee wordt de identiteit van de deelnemer dus  ondanks het anonimiseren van de naam bekend. We hebben toen besloten met elkaar dat er  ook voor gekozen kan worden de persoonlijke relatie van de student tot de betrokkene niet  kenbaar  te  maken.  Maar  het  kan  dus  toch  zijn  dat  heel  persoonlijke  gesprekken  minder  genoteerd  zijn  omdat  mensen  zich  daar  niet  prettig  bij  hebben  gevoeld.  Echter  het  databestand bekeken, blijkt dat beide ‘extremen’ dus de ‘Jip en Janneke observaties’ en de  serieuze  persoonlijke  gesprekken  over  depressie,  onderdeel  zijn  van  het  materiaal.  Het  is  een goede weergave van de alledaagse interacties.     3.2 PERSOONLIJKE BETEKENISGEVING VAN DEPRESSIE  Het  verzamelde  materiaal  uit  het  dagelijkse  leven  is  zeer  rijk  omdat  het  allerlei  soorten  fragmenten bevat, van mensen die nooit geconfronteerd zijn met depressie tot aan mensen  die zelf depressief zijn geweest en in verschillende situaties en interacties. Om nog dieper in  te  gaan  op  de  betekenis  van  depressie  in  onze  samenleving  heb  ik  zelf  met  mensen  gesproken  met  ervaring  met  depressie.  Via  deze  depressie‐narratieven  heb  ik  meer  inzicht  gekregen  in  hoe  cultureel  beschikbare  kennis  over  depressie  gebruikt  en  geïnterpreteerd  wordt als mensen zelf te maken krijgen met depressiviteit. Omdat de alledaagse fragmenten  ook data bevat van mensen die zelf depressief zijn geweest maak ik geen onderscheid tussen  deze  twee  bronnen.  De  discoursanalyse  pas  ik  toe  op  het  gehele  materiaal  om  inzicht  te  krijgen op welke wijze mensen kennis over depressie betekenisvol maken in hun dagelijkse  bestaan.    

44   

3.2.1 Werving van respondenten  De  alledaagse  fragmenten  zijn  verzameld  in  de  sociale  omgeving  van  Sociologie  studenten  aan  de  Universiteit  van  Amsterdam.  Aangezien  ik  ook  een  student  ben  heb  ik  om  respondenten  te  verzamelen  voor  de  interviews  gebruik  gemaakt  van  mijn  eigen  sociale  netwerk. De  oproep (bijlage 3) heb ik  verstuurd aan 195 personen: 135 e‐mailadressen uit  mijn  persoonlijke  adressenbestand  van  mijn  email  en  60  e‐mailadressen  van  studenten  en  docenten  van  de  Master  Medische  Antropologie  en  Sociologie  (MAS),  met  het  verzoek  dit  door te sturen aan vrienden en bekenden.   De  reacties  op  mijn  oproep  heb  ik  vervolgens  beantwoord  met  een  persoonlijke  e‐mail  waarin  ik  nader  informatie  heb  ingewonnen  over  de  diagnose,  medicatie  en  ernst  van  de  depressieve klachten. De respondenten hebben allemaal een diagnose depressie gehad, zijn  allemaal  onder  behandeling  geweest  bij  een  psycholoog,  psychotherapeut  of  psychiater.  Acht van de tien mensen hebben ervaring met het gebruik van antidepressie. Deze criteria  heb  ik  gekozen  omdat  ik  op  deze  wijze  een  beeld  kan  krijgen  van  het  proces  van  de  interpretatie  van  stemmingsklachten,  wat  de  betekenis  van  een  diagnose  is,  en  wat  de  invloed  van  therapeutische  interventie  op  de  betekenisgeving  van  stemmingsklachten  is.  Eigenlijk waren alle serieuze reacties geschikt voor het onderzoek. Het rondsturen van deze  oproep  was  voor  mij  oorspronkelijk  plan  A.  Ik  had  niet  verwacht  alleen  door  deze  oproep  genoeg respondenten te kunnen werven. Maar het tegendeel bleek waar want ik had binnen  anderhalve week negen geschikte reacties. Via het ’sneeuwbal effect’ heb ik een respondent  gevonden  die  bevriend  was  met  een  van  de  personen  die  ik  geïnterviewd  had.  Van  de  in  totaal tien respondenten zijn acht mij viavia bekend. Dus mensen die ik ken, of bij naam ken  of ooit kennis mee heb gemaakt. Twee respondenten ken ik niet.    

 

 

Ik heb de indruk dat het feit dat een groot deel van mijn respondenten mij kennen in 

mijn voordeel heeft gewerkt voor de werving. Ik kreeg de indruk dat ze aan mij hun verhaal  hebben  willen  vertellen  omdat  ik  een  bekende  ben,  en  mogelijk  meer  vertrouwen  hebben  dat de informatie in goede handen is. De meeste mensen zijn academisch opgeleid en weten  wat  het  is  om  een  scriptie  te  schrijven.  Het  is  een  combinatie  van  begrip  voor  wat  ik  aan  doen  ben,  een  bepaalde  goodwill  mij  te  helpen,  vertrouwen  in  mijn  prudentie  en  de  mogelijkheid dit persoonlijke verhaal te kunnen vertellen aan een luisterend oor.       45   

Figuur 5: Gegevens respondenten  Respondenten 

Diagnose 

Leeftijd 

Hoe  lang  sinds   Medicatie 

Chronische 

1e diagnose 

klachten  gebruikt 

1. Lennart (m) 

Bipolair 2 

30‐40 

+/‐  5 jaar  

Ja,  tijdelijk  Ja  toen 

  2. Emily (v) 

Depressie 

20‐30 

+/‐ 12 jaar 

Ja, nu nog 

Ja 

3. Engel (v) 

Dysthyme 

20‐30 

+/‐ 6 jaar 

Ja, nu nog 

Ja 

 

stoornis/ ADD 

4. Laurens (m) 

Bipolair 2 

20‐30 

+/‐ 3 jaar 

Nooit 

Fase 

Depressie 

20‐30 

+/‐ 4 jaar  

Ja,  tijdelijk  Fase 

 

  5.Frederique  (v)  6. Stiene(v) 

toen  Depressie 

50‐60 

+/‐ 15 jaar  

Ja,  tijdelijk  Fase  toen 

7. Anja (v) 

Burnout/Depres

30‐40 

+/‐ 2 jaar 

Nooit 

Fase 

20‐30 

+/‐ 0.5 jaar 

Ja,  nu  nog  Ja 

sie  8.  Léon  (m) 

Depressie 

sinds 6 jaar  9. Sanne(v) 

Depressie 

30‐40 

+/‐ 2 jaar 

Ja, nu nog 

Fase 

sinds 2 jaar  10. Bo (m) 

Depressie 

20‐30 

+/‐ 6 jaar 

Ja,  nu  nog  Ja  sinds 5 jaar 

  3.2.2 Het interview  De  in  totaal  tien  afgenomen  diepte‐interviews  hebben  tussen  de  anderhalf  en  drie  uur  in  beslag  genomen.  Een  interview  is  afgenomen  bij  mij  thuis  omdat  deze  respondent  hier  de  voorkeur  aan  gaf.  De  overige  negen  interviews  hebben  bij  de  deelnemers  thuis  46   

plaatsgevonden. Alle interviews zijn met toestemming van de deelnemers opgenomen met  audioapparatuur en vervolgens volledig getranscribeerd. Na het interview heb ik altijd de tijd  genomen om na te praten en geïnformeerd naar de persoonlijke beleving van het interview.  Dit gebeurde met de opnameapparatuur uitgeschakeld. Soms kwamen hier nog interessante  gesprekken uit voort waarvan ik aantekeningen heb gemaakt.      

 

 

Ik  heb  de  deelnemers  uitgenodigd  hun  verhaal  te  vertellen  over  de  betekenis  van 

depressie  in  hun  leven.  Vooraf  aan  de  interviews  heb  ik  telkens  benadrukt  dat  ik  geïnteresseerd  ben  in  hun  persoonlijke  verhaal,  en  dat  er  dus  geen  goede  of  foute  antwoorden  bestaan.  De  interviews  zijn  semigestructureerd  van  aard  en  de  eerste  vraag  gaat altijd over het eerste moment dat iemand depressieve klachten begon te ervaren. Het  moment  dat  iemand  klachten  begon  te  ervaren  die  nu  als  depressief  worden  gelabeld,  werden  meestal  toen  nog  niet  als  depressief  gelabeld.  Ik  heb  ook  steeds  gevraagd  hoe  de  klachten destijds werden geïnterpreteerd. Dit is interessant omdat het laat zien hoe mensen   door gebeurtenissen en sociale interactie hun klachten zijn gaan labelen en dus construeren  als zijnde depressie. Voor de interviews heb ik een topiclijst gebruikt, met onderwerpen die  ik in het verhaal van de respondenten vertelde aan de orde heb laten komen (Bijlage 2).   

 Ik  heb  in  het  structureren  van  de  verhalen  een  chronologische  volgorde  proberen 

aan te houden. Als hulpmiddel hiervoor heb ik geprobeerd de respondenten hun ervaringen  te  laten  concretiseren  aan  de  hand  van  feitelijke  omstandigheden  zoals  woonomstandigheden,  werk,  studie,  vrienden,  jaargetijde,  vakantieperiode,  relaties  etc.  destijds.  Ik  merkte  dat  door  naar  deze  feitelijkheden  te  vragen  mensen  gemakkelijker  bepaalde herinneringen konden ophalen. In het contact voorafgaande aan de interviews heb  ik  ook  geadviseerd  dagboeken,  agenda’s  en  andere  mogelijk  relevante  documenten  zoals  psychologische rapporten van toen op te zoeken ter geheugensteuntje. Een enkeling had dit  gedaan. Maar de meesten gaven aan dit niet nodig te hebben of überhaupt niet te hebben.   3.2.3 Verhalen en de sociale constructie van depressie  De  keuze  voor  het  aanhouden  van  een  chronologische  structuur  in  de  interviews  wil  niet  zeggen dat ik de verhalen beschouw als een weergave van het chronologisch verloop van de  gebeurtenissen.  Integendeel.  In  de  constructie  van  verhalen  worden  voortdurend  keuzes  gemaakt om bepaalde gebeurtenissen uitgebreid te bespreken en andere in mindere mate  of  helemaal  niet.  Ook  is  het  de  verteller  die  de  gebeurtenissen  van  interpretatie  voorziet.  Het  vertellen  van  een  verhaal  zie  ik  als  een  actief  proces  met  het  verhaal  bezien  als  een  sociaal  construct  waarin  de  verteller  betekenis  geeft  aan  de  gebeurtenissen  in  zijn  leven  47   

(Nijhof  2000).  Het  verhaal  is  dus  allerminst  descriptief  van  karakter.  Verhalen  zijn  een  reconstructie  van  het  verleden  waarin  ervaringen  en  het  zelf  begrepen  kunnen  worden  in  een  bredere  context.  ‘Not  only  are  we  born  into  complex  communal  narratives,  we  also  experience,  understand  and  order  our  lives  as  stories  that  we  are  living  out.  Whatever  human rationality consist in, it is certainly tied up with narratives structure and the quest for  narrative  unity’  (Johnson  in  Bury  2002:  264).  Om  van  de  verschillende  ervaringen  een  coherent verhaal te maken, maken mensen gebruik van verschillende discoursen die geldig  zijn  binnen  de  context  van  deze  gebeurtenissen.  Nijhof  (2000:  49)  zegt  over  discoursen  in  levensverhalen:  ‘Levensverhalen  worden  weliswaar  verteld  in  woorden,  maar  zijn  geen  ‘eigen’ woorden. De ‘narratieve taal’ is voor sociologen niet een zelfgekozen taal maar een  taal  van  de  samenleving.  Talige  interpretaties  van  het  leven  zijn  daarom  niet  ‘privaat’  en  ‘subjectief’  maar  altijd  deels  ‘publiek’  en  ‘gedeeld’,  omdat  de  interpretaties  van  het  leven  worden gegenereerd door de vertogen die de cultuur aanreikt. Vertellers kiezen weliswaar  hun  woorden,  maar  die  woorden  hebben  al  een  gebruiksgeschiedenis  die  in  vertogen  zijn  neerslag  heeft  gevonden’.  De  toepassing  van  bepaalde  discoursen  in  de  verhalen  over  depressie  kunnen  dus  inzicht  geven  in  de  ‘gedeelde’  en  ‘publieke’  overeenkomst  in  de  betekenis van depressie in onze samenleving.  3.2.4 Het emotionele welzijn van de respondenten  Geen van de respondenten zat op het moment van het interview in een depressieve fase. Dit  is niet iets wat ik van te voren heb benadrukt in mijn oproep of in het  contact dat  daarop  volgde maar dit is wel belangrijk. Mensen die midden in een depressieve periode zitten zijn  emotioneel  kwetsbaar  en  een  dergelijk  diepgaand  gesprek  is  dan  naar  mijn  idee  niet  verantwoord,  gezien  het  feit  dat  ik  niet  beschik  over  psychologische  gesprekstechnieken.  Maar  uit  het  gegeven  dat  er  alleen  maar  mensen  hebben  gereageerd  die  niet  meer  depressief zijn of hun klachten met medicatie of anderszins onder controle hebben, blijkt dat  mensen  die  in  een  depressieve  fase  zitten  waarschijnlijk  minder  of  geen  behoefte  bestaat  om dit te delen met een vreemde. Het emotionele welzijn van mijn respondenten heb ik als  een  belangrijke  verantwoordelijkheid  ervaren  en  zeer  serieus  genomen.  Dit  heeft  erin  geresulteerd  dat  ik  nooit  mensen  heb  ‘overgehaald’  mee  te  doen  of  enige  vorm  van  impliciete druk heb gezet, waarin ik bijvoorbeeld de relevantie van meer inzicht in depressie  nog eens benoem. Het was voor mij erg belangrijk dat mensen zelf gemotiveerd waren hun  verhaal  te  vertellen,  omdat  dit  voor  mij  een  signaal  is  dat  iemand  dat  emotioneel  kan  hanteren. Dat is ook de opzet van mijn oproep geweest, dat mensen in anonimiteit konden  48   

reageren, en niet vanuit een tussenpersoon die dat initieerde of aanmoedigde. Zo heb ik heb  een telefoonnummer gekregen van een mogelijke respondent via een kennis van mij. Maar  deze  persoon  had  niet  uit  zichzelf  gereageerd  en  was  benaderd  door  deze  kennis  die  mijn  oproep had ontvangen en mij wilde helpen. Ik merkte een sterke twijfel bij deze potentiële  respondent.  Ik  heb  vervolgens  in  het  telefoongesprek  sterk  benadrukt  dat  ik  mensen  zoek  die volledig achter deelname aan dit onderzoek staan, omdat het gevoelige en persoonlijke  thema’s aangaat. Deze persoon heeft vervolgens afgezien van deelname.    

 

De respondenten doen zelf inzichten op over hun ervaringen, door het vertellen van 

hun verhaal. Het vertellen van het verhaal kan een gevoel van opluchting geven. Ik heb ook  gemerkt dat  het voor sommige respondenten verwarrend  en  emotioneel  kon zijn om alles  weer  op  te  rakelen.  Het  is  bij  een  paar  respondenten  voorgekomen  dat  de  depressieve  gevoelens  kortstondig  werden  herbeleefd.  Pijn,  verwarring  en  verdriet  werden  weer  opgeroepen en soms schrok ik daar een beetje van. Ik heb, wanneer ik dacht dat het nodig  was, benadrukt dat er geen verplichting is te antwoorden wanneer een vraag te veel emoties  deed oproepen. Er is een interview geweest waar ik achteraf twijfels had of het niet te zwaar  was voor deze persoon. Maar in de meeste interviews werd er heel rationeel en in zekere zin  afstandelijk  over  het  onderwerp  gepraat,  vaak  in  de  tweede  persoon,  en  nam  het  geen  sterke emotionele wendingen.   3.2.4 Ethiek  In mijn oproep heb ik kort het doel van mijn onderzoek toegelicht; een beter begrip van de  betekenis  van  depressiviteit  in  onze  samenleving.  Met  de  meeste  respondenten  heb  ik  via  email een afspraak gemaakt. In dit vervolg contact heb ik kort uitgelegd dat het mij om het  persoonlijke verhaal gaat over de ervaringen met depressie en hoe mensen betekenis geen  aan  deze  ervaringen.  Mijn  respondenten  hadden  geen  expliciete  vragen  op  dat  moment.  Vooraf  aan  het  interview  heb  ik  altijd  gevraagd  of  er  nog  vragen  waren  en  heb  ik  kort  de  opzet en doelstelling van mijn onderzoek nog eens toegelicht. Het is voor mij een afweging  geweest  in  hoeverre  mensen  in  te  lichten  over  de  theoretische  en  methodologische  uitgangspunten van het onderzoek, omdat ik het moeilijk vond in te schatten in hoeverre dit  het verloop van het interview zou beïnvloeden. Omdat dit moeilijk te bepalen is maar ik wel  vind  dat  mijn  respondenten  enige  kennis  moeten  hebben  hierover  in  het  kader  van  de  voorwaarden van informed consent (Bryman 2001: 481) heb ik vooraf aan het interview een  korte toelichting gegeven. Hierin heb ik gezegd dat ik geïnteresseerd ben in de persoonlijke  ervaringen van mensen met depressie en de betekenis die depressie heeft voor hen. Daarbij  49   

heb ik ook uitgelegd dat het een sociologisch onderzoek is, dus dat het over te betekenis van  depressie  in  onze  samenleving  gaat.  Met  bijna  alle  mensen  heb  ik  na  afloop  van  het  interview  verder  gepraat  over  het  onderzoek  en  waren  zij  daar  zeer  geïnteresseerd  in.  Mensen bleken erg geïnteresseerd in de theoretische invalshoek van het onderzoek en geen  van  de  respondenten  gaf  een  signaal  af  niet  achter  de  doelstelling  van  het  onderzoek  te  staan.  Integendeel.  Alle  respondenten  willen  het  onderzoek  lezen,  en  hiermee  heb  ik  ingestemd.  De  mensen  die  hebben  aangegeven  een  kopie  van  hun  getranscribeerde  interview  te  willen  heb  ik  dat  opgestuurd.  Een  dilemma  diende  zich  aan  bij  twee  respondenten die als motivatie voor deelname opgaven bij te willen dragen aan een beter  begrip  van  depressiviteit  in  de  samenleving.  Stiene  schrijft  mij  in  een  email:  ‘Ik  doe  graag  mee, want wil zeker mijn steentje bijdragen aan een beter begrip van depressiviteit in onze  samenleving. Uit  persoonlijke  ervaring  weet  ik  dat  dit  hard  nodig  is! ’  De  doelstelling  ‘Een  beter  begrip  voor  depressiviteit’  betekent  voor  Stiene  dat  depressie  in  onze  samenleving  serieuzer genomen moet worden en dus meer verankerd moet raken in de sociale realiteit  (Heerings 2009: 26). Bij de twee respondenten die deze motivatie kenbaar hebben gemaakt  heb  ik  na  het  interview,  net  zoals  bij  de  andere  respondenten,  uitleg  gegeven  over  mijn  invulling van het doel ‘een beter begrip’. Beide waren zeer geïnteresseerd in dit perspectief  op  depressie  en  ook  merkte  ik  dat  ze  zich  nog  steeds  serieus  genomen  voelde  met  hun  probleem.  De  valkuil  van  deze  theoretische  benadering  is  dat  het  geïnterpreteerd  kan  worden alsof het bestaan van depressie weg‐ gerelativeerd wordt. Er bestaat een kleine kans  dat mijn uitleg niet goed begrepen is nadien en ik alsnog beschuldigd word van deception.  ‘Deception  occurs  when  researchers  represent  their  research  as  something  other  than  it  is’(Bryman 2001: 483). Maar ik verwacht  dat ik het  theoretische  perspectief goed duidelijk  heb  kunnen  maken  aan  mijn  respondenten.  Daarbij  heb  ik  voor  mijn  scriptie  ook  het  doel  gesteld een goed beeld te geven van wat depressie is, en neem ik depressie heel serieus. Ik  verwacht dit ook over te kunnen brengen in mijn tekst. Toch zal ik, wanneer ik mijn thesis na  voltooiing  digitaal  zend  aan  mijn  respondenten,  het  van  een  korte  toelichting  voorzien  hierover. Ook zal ik hen uitnodigen contact met mij op te nemen als zij met vragen blijven  zitten.  Want  ik  wil  voorkomen  enige  vorm  van  emotionele  schade  toe  te  brengen  doordat  mijn respondenten het gevoel hebben onjuist voorgelicht te zijn (Bryman 2001: 479).   

Een  ander  ethisch  dilemma  waarmee  ik  mezelf  geconfronteerd  zag  is  de  invulling 

van het concept confidentiality. Het enkel fingeren van namen is niet genoeg om anonimiteit  te waarborgen omdat aan de hand van andere persoonskenmerken en levensgebeurtenissen  gemakkelijk  de  identiteit  te  herleiden  is  voor  bekenden  van  de  respondenten.  De  meeste  50   

respondenten  zijn  mensen  uit  mijn  sociale  omgeving  in  Amsterdam  en  een  deel  daarvan  weer studerende (geweest) aan de UvA. Een aantal respondenten zouden elkaar ook kunnen  kennen. De identiteit zou ook gemakkelijk te herleiden kunnen zijn via mij. Daarom zal ik in  mijn  thesis  zoveel  mogelijk  kenmerken  van  mensen  weg  laten  of  veranderen.  Dit  kan  wel  afdoen aan inzicht in de persoonlijke context van de levens van mijn respondenten, maar de  bescherming van de anonimiteit is mijn hoogste prioriteit.    3.3 ANALYSE  Voor het analyseren van het materiaal heb ik een combinatie gemaakt van een deductieve  en  inductieve  benadering.  Deductief  heb  ik  doelgericht  gezocht  naar  het  weerklinken  van  het  dominante  publieke  discours  in  het  materiaal.  Inductief  heb  ik  gekeken  naar  alles  wat  mensen  in  verband  brengen  met  stemmingsklachten  en  depressie  volgens  de  procedures  van  grounded  theory.  Hierbij  wordt  theorie  gegenereerd  uit  het  materiaal  zelf.  Tijdens  het  analyseren van het materiaal heb ik voortdurend theoretische hypotheses opgeworpen ten  aanzien van werkzame discoursen en die weer aan toetsing onderworpen aan de hand van  verder analyse. In  dit  proces heb ook gebruik  gemaakt van de voorlopige interpretaties  en  hypotheses van studenten en docenten die in de werkgroep zijn besproken. Op deze manier  ontstond een overzicht van de werkzame vertogen voor depressie in het dagelijkse leven. In  dit  proces  is  er  sprake  van  een  voortdurende  dynamiek  tussen  het  materiaal,  voorlopige  interpretaties en toetsing van opgestelde hypothesen (Bryman 2001: 389).    

 

Voor de analyse heb ik gebruik gemaakt van het computerprogramma Maxqda. Dit 

kwalitatieve  data  analyse  programma  ondersteund  bij  het  ordenen,  opslaan  en  opzoeken  van het materiaal. Ook is het een hulpmiddel voor het interpreteren en analyseren van de  teksten.    

51   

4. HET ALLEDAAGSE DEPRESSIEDISCOURS  Hieronder  volgt  de  discoursanalyse  van  de  betekenis  van  stemmingsklachten  en  het  label  depressie in het dagelijkse leven. Hiervoor gebruik ik al mijn materiaal: de 10 interviews over  depressie,  54  fragmenten  uit  de  media  en  100  alledaagse  conversaties  over  stemmingsklachten en depressie. In hoofdstuk 2 heb ik de betekenissen van depressie in het  dominante  depressiediscours  beschreven  aan  de  hand  van  theorie  van  Dehue  en  aanvullende  literatuur.  In  dit  hoofdstuk  zal  ik  een  analyse  geven  de  interpretatie  van  stemmingsklachten  in  het  alledaagse  leven.  Ik  onderscheid  vier  discoursen  waarbinnen  stemmingsproblemen  en  depressie  in  het  alledaagse  leven  betekenis  krijgen:  1)  ziektediscours,  2)  contextdiscours  3)  stemmingdiscours,  en  4)  identiteitdiscours.  Deze  vierdeling vormt de kern van mijn analyse.    

 

 

 

 

 

In  het  ziektediscours  wordt  een  medische  interpretatie  gegeven  aan 

stemmingsklachten. In het contextdiscours worden stemmingsklachten begrepen als gevolg  van  sociale  en  omgevingsfactoren  en  onverwerkte  gebeurtenissen.  Dit  discours  bevat  ook  psychologische  en  sociale  modellen  ten  aanzien  van  depressie.  In  het  identiteitdiscours  worden stemmingsklachten begrepen als onderdeel van de persoonlijkheid van het individu.  Iemand is zo. In het stemmingdiscours worden stemmingsklachten gezien als een tijdelijke  slechte stemming: een gemoedstoestand, gevoel of dipje. Het woord depressie wordt in dit  discours  gebruikt  in  een  sterk  afgezwakte  gerelativeerde  vorm.  Het  woord  leent  zich  niet  alleen  voor  gemoedstoestanden  van  mensen  maar  wordt  ook  gebruikt  als  bijvoeglijk  naamwoord van dingen.   

 

 

 

 

 

 

 

Ik  heb  een  analytisch  onderscheid  gemaakt  tussen  de  discoursen.  In  de  alledaagse 

gesprekken  worden  verschillende  interpretaties  van  stemmingsklachten  door  elkaar  heen  gebruikt.  In  een  fragment,  of  in  de  uiting  van  een  persoon,  is  het  dus  meestal  mogelijk  meerder discoursen te benoemen. Er is sprake van meervoudigheid. Daarom zijn in de tabel  hieronder (figuur 6) de totalen van de discoursen (conversaties/media) hoger dan het aantal  observaties. De meervoudigheid is vooral te zien in de alledaagse conversaties en minder in  de  media.  Dat  komt  omdat  er  de  alledaagse  gesprekken  een  spontane  dynamiek  is  tussen  mensen,  die  eigen  interpretaties  geven  aan  stemmingsklachten.  Betekenissen  komen  in  interactie  tot  stand.  In  de  media  is  die  spontane  dynamiek  minder  sterk  aanwezig  omdat  veel  van  de  fragmenten  mediaberichten  zijn  waarin  door  een  persoon,  vanuit  een  perspectief een onderwerp belicht wordt.     52   

Figuur 6: Aantal fragmenten per discours 

 

 

Conversaties 

Media 

Totaal 

Ziektediscours 

50 

30  

79 

Contextdiscours 

51 

21 

72 

Identiteitdiscours 

29 

4 

33 

Stemmingdiscours 

32 

5  

37 

Totaal 

162 

60 

 

  De  meervoudigheid  in  de  wijze  waarop  stemmingsklachten  geïnterpreteerd  worden  is  ook  duidelijk  te  zien  in  de  interviews.  De  tien  respondenten  die  allemaal  een  of  meerdere  depressieve  episodes  hebben  meegemaakt,  gebruiken  alle  vier  de  discoursen  om  hun  depressie te begrijpen.     

 

 

 

 

 

 

 

 De vier respondenten die eenmalig een depressieve periode heeft meegemaakt, en 

geen last meer heeft van depressie, verklaren hun depressie wel grotendeels als gevolg van  moeilijke  omstandigheden  en  onverwerkte  ervaringen  in  het  verleden  (nog  steeds  in  combinatie  met  de  andere  verklaringen).  Zij  hebben  het  gevoel  de  depressie  opgelost  te  hebben door dingen uit het verleden te hebben verwerkt.   

 

 

 

 Er  zijn  zes  respondenten  die  meerder  depressieve  fases  hebben  meegemaakt  en 

nog steeds last hebben van depressieve klachten. Vijf van hen gebruikt een antidepressivum  om  te  klachten  te  verlichten.  Zij  hebben  geen  sluitende  verklaring  en  oplossing  voor  de  depressieve  klachten  en  blijven  wikken  en  wegen  tussen  de  verschillende  culturele  verklaringen  voor  depressie.  De  twijfel  over  de  betekenis,  die  voorkomt  omdat  zij  niet  ‘genezen’  zijn  van  hun  klachten,  is  terug  te  zien  in  de  discursieve  structuur  van  deze  interviews.  

53   

  4.1 ZIEKTEDISCOURS     In het dagelijkse leven wordt medische kennis uit het publieke discours veelvuldig toegepast  in  de  interpretatie  van  stemmingsklachten.  Hoe  de  medisch  psychiatrische  kennis  over  depressie  gebruikt  wordt  in  het  dagelijkse  heb  in  zes  onderdelen:  depressie  als  entiteit,  medicaliseren  van  stemmingsklachten,  biochemie,  genen  &  aanleg,  ontheffing  van  schuld,  eigen verantwoordelijkheid, en scepsis en pillen. 15  4.1.1 Depressie als entiteit  Dehue  betoogt  dat  depressie  in  het  farmaceutisch‐  wetenschappelijk  complex  depressie  weergegeven  wordt  als  biologisch  te  duiden  ziekte  met  een  opzichzelfstaande  entiteit.  In  deze  reductionistische  presentatie  van  depressie  blijkt  de  wisselwerking  met  externe  factoren  achterwege  en  wordt  depressie  geobjectiveerd.  Deze  voorstelling  van  depressie  komt  duidelijk  naar  voren  in  mediaberichtgeving  die  zich  baseert  op  wetenschappelijk  onderzoek,  zoals  grootschalige  statistische  onderzoeken  over  depressie.  Er  volgen  nu  een  aantal voorbeelden waar dit gebeurd.  Jaarlijks hebben 50.000 tot 80.000 jongeren last van een depressie.  (Obs. 15M) 16      Bij 6,7 procent was sprake van een depressie of zelfs zware depressie.   (Obs. 32M)      

Depressie  wordt  als  eerste  weergegeven  als  eenduidige  ziekte  waaraan  50.000  tot  80.000  jongeren  zouden  lijden.  In  het  tweede  fragment  wordt  depressie  als  eenduidige  ziekte  voorgesteld  dat  wel  kan  variëren  in  sterkte:  normaal  en  zwaar.  Depressie  wordt  gepresenteerd  als  objectief  feit.  Het  ontbreken  van  sociale  context  of  mogelijke  oorzaken  heeft  het  effect  is  dat  depressie  betekenis  krijgt  als  een  entiteit,  dat  elk  mens  kan  overkomen en enkel in sterke kan variëren. 

                                                             16 In de analyse maak ik gebruik van de alledaagse tekstfragmenten en interviews. De tekstfragmenten zijn gecodeerd als observatie plus een volgnummer en een code C. of M. De code C. refereert aan ‘conversatiefragment’ en M. refereert aan ‘mediafragment’. Bij een fragmenten afkomstig uit een interview staat de gefingeerde naam van de respondent erbij vermeld.

54   

In  het  volgende  fragment  wordt  depressie  geplaatst  in  een  opsomming  met  andere  medische aandoeningen.  Ze gaan ook minder vaak naar de dokter voor kwalen als angststoornissen, depressie, COPD, diabetes  en duizeligheid (Obs. 12M).    

Het  effect  van  een  dergelijke  opsomming  is  dat  de  ‘echtheid’  van  gevestigde  pathologisch  ziektelabels zoals diabetes overgaan op de minder gevestigde en tevens minder eenduidige  stoornissen  depressie  en  angststoornissen.  Door  het  noemen  van  duizeligheid  in  deze  opsomming  wordt  het  effect  bereikt  bij  de  lezer  dat  depressie  de  betekenis  krijgt  van  een  alledaagse  klacht.  De  boodschap  is  dat  depressie  een  klacht  is  dat  we  allemaal  wel  eens  kunnen hebben.    In  het  volgende  stuk  wordt  de  vergoeding  van  therapieën  voor  depressie  neergezet  als  equivalent aan de kostendekking van de zorg voor kankerpatiënten. Depressie wordt zo als  gelijkwaardig aan kanker voorgesteld. Als ziekte die voorkomen moet worden.  Therapieën om depressies te voorkomen worden voortaan volledig gedekt door de  ziektekostenverzekering (…). Ook de vergoeding van zorg aan kankerpatiënten heeft het College  uitgebreid (Obs. 36M). 

Depressie  wordt  gerepresenteerd  in  berichtgeving  in  de  media  dat  zich  baseert  op  wetenschappelijke bronnen als gevestigd ziektebeeld, dat behandeld en/of voorkomen moet  worden. De  afwezigheid  van nuances  van het label depressie, van psychosociale of andere  oorzaken suggereert dat depressie zelf de oorzaak is.     Ook  buiten  wetenschappelijke  berichtgeving  wordt  depressie  als  oorzakelijke  entiteit  gerepresenteerd.  Dit  gebeurt  vooral  door  mensen  die  zelf  in  het  professionele  circuit  werken,  door  mensen  die  professionele  hulp  gezocht  hebben  voor  klachten  (patiënten)  en/of  dit  gebeurd  als  het  gaat  over  interacties  binnen  een  professionele  setting  of  als  de  diagnose  van  iemand  besproken  wordt.  Bij  dat  laatste  is  de  taal  van  DSM  overgenomen.  Deze fragmenten zullen in de volgende paragrafen ook naar voren komen. Dat betekent dus  dat  er  een  beeld  van  depressie  als  behandelbare  biologische  ziekte  vooral  dominant  is  binnen  het  circuit  van  medische  wetenschappelijk  complex  en  de  professionele  hulpverlening.  4.1.2 Medicalisering van stemmingsklachten  Gedragsbeschrijvingen  zoals  piekeren,  in  bed  blijven,  huilen,  slaapproblemen,  niet  kunnen  concentreren, jezelf verwaarlozen, woedeaanvallen, overmatig alcoholgebruik, chagrijnig en  55   

angstig  worden  herhaaldelijk  geïnterpreteerd  als  een  signaal  van  klinische  depressie.  Zodoende wordt stemmingsklachten gemedicaliseerd.  A: Nou, dat ook niet nee, we hadden het niet breed. Maarre…hij (vader A.) was erg ongelukkig en hij  heeft uiteindelijk een einde aan zijn leven gemaakt.  T: Ja dat heb ik gehoord ja.  A: Dat legt een zware druk op een gezin.  T: Want hij kreeg ook woedeaanvallen enzo, dat soort dingen?  A: Ja.  T: Kan het zijn dat hij manisch‐depressief was?  A: Ja.  T: Of was dat in die tijd nog niet uitgevonden?  A: Volgens mij die term zal vast we bestaan hebben, maar ik was eigenlijk te jong om te begrijpen wat  er aan de hand was. Ik zag alleen wat er gebeurde en dat was soms niet zo leuk, maar goed…   (Obs 17.M)   

In  dit  fragment  is  een  dynamiek  te  zien  tussen  de  interpretatie  als  identiteit,  ‘iemand  is  ongelukkig’  en  de  interpretatie  als  ziekte  ‘iemand  is  manisch‐depressief’.  Suïcide  en  woedeaanvallen 

worden 

bij 

de 

laatste 

interpretatie 

opgevat 

als 

gedragskenmerken/symptomen van de ziekte. De betekenis van ‘manisch depressief‘ is ook  meervoudig.  Het  is  zowel  een  ziekte  als  een  identiteit  op  zichzelf.  De  vader  heeft  geen  manische  depressie,  maar  hij  is  manisch  depressief.  Dit  laat  zien  hoe  de  betekenis  in  een  gesprek tot stand komen met meerdere discoursen.  Ook andere minder ernstige signalen, zoals ‘er niet goed uit zien’ en ‘niet je bed uitkomen’  worden  in  het  ziektediscours  als  mogelijk  symptoom  van  depressie  opgevat.  Twee  fragmenten:  S: En hoe gaat het met M.?  F: Zo…die ziet er slecht uit joh de laatste tijd!  S: Is ze depressief ofzo?  F: Ja ik weet niet, maar het gaat in elk geval niet goed met d’r.   (Obs 4C)        R: O, wat zielig maar hoe weet je dat ze depressief is dan?  H: Nou gewoon, ze komt haar bed niet meer uit, gaat niet meer naar school, ziet er slecht uit.  (Obs 90C)     

De  observatie  in  het  eerste  fragment  dat  M.  er  slecht  uit  ziet,  wordt  geïnterpreteerd  als  ‘depressief zijn’. F. gaat tegen de het medische label depressie in, door te reageren met  ’het  gaat  in  ieder  geval  niet  goed  met  d’r’.  Zo  wordt  de  betekenis  van  stemmingsklachten  bepaald  in  sociale  interactie.  Het  label  depressie  wordt  wel  gebruikt  maar  krijgt  geen  medische  betekenis.  In  het  tweede  fragment  dient  medische  taal,  door  het  noemen  van  56   

gedragsbeschrijvingen, ter legitimering van de uitspraak dat iemand depressief is. Daarmee  wordt  de  medische  interpretatie  onderbouwd  en  bekrachtigd.  Uit  de  opmerking  ‘nou  gewoon’ wordt de vanzelfsprekendheid van de interpretatie versterkt. Het is voor de spreker  vanzelfsprekend  dat  wanneer  iemand  niet  meer  uit  bed  gaat,  niet  naar  school  gaat  en  er  slecht uitziet, depressief is.  Zoals  ik  eerder  al  stelde,  worden  stemmingsverschijnselen  vaak  geïnterpreteerd  als  depressie  door  mensen  die  werkzaam  zijn  in  de  gezondheidzorg  of  hulpverlening.  De  volgende fragmenten zijn beide van professionals, de eerste is een psycholoog en de tweede  een arts.  En toen begon hij het ineens te hebben over somber. ‘Somber, somber, somber’, dacht ik. Op de een of  andere manier bleef ik hierin steken en ging ik doorvragen. Ik vroeg hem wat hij daarmee bedoelde. Hij  reageerde dat hij dat niet zo had bedoeld, maar dat de situatie gewoon negatief was. Toen begon het  mij te dagen. Ze kwamen helemaal niet omdat ze problemen met hun zoon hebben, maar die man is  gewoon hartstikke depressief.   (Obs.35C)     Bij N. was dat ook zo. Die is depressief geweest toen haar zoon is geboren. Maar nu is ze ook niet  depressief. Maar ze is ook nooit vrolijk. Ze is altijd somber. Dat noemen ze een dysthyme stoornis. Dat  je wel vaak een sombere stemming hebt. Dat je niet depressief bent, maar ook niet echt opgewekt.  (Obs. 62C).   

In  beide  fragmenten  wordt  somberheid  geïnterpreteerd  als  diagnostische  criterium  van  depressie. De omstandigheden en de stoornis worden als twee losse elementen beschouwd.  Bij het  eerste fragment  wordt  dit letterlijk gezegd, het  zijn niet de  problemen in het leven  (met de zoon) maar het is de stoornis depressie die de problemen veroorzaakt. En ook in het  tweede fragment wordt er niet gepraat over oorzaken van de stoornissen. De depressie van  N.  en  de  geboorte  van  haar  zoon  worden  weergegeven  als  gelijktijdige  gebeurtenissen  waarbij  geboorte  van  de  zoon  niet  in  verband  wordt  gebracht  met  het  ontstaan  van  de  depressie.  Depressie  en  de  dysthyme  stoornis  krijgen  betekenis  als  onafhankelijke  entiteit  waarbij  oorzaken,  persoonlijke  beleving  en  sociale  context  niet  worden  betrokken  in  de  betekenisgeving.   In  het  volgende  fragment  wordt  depressie  ook  als  oorzaak  neergezet.  Dit  medische  taalgebruik wordt hier gebruikt om een hulpvraag te legitimeren.  B: ….Toen ik besloot om te stoppen heb ik mij echt weken opgesloten, kon niets meer, had helemaal  geen energie meer ergens voor. Als ik daar weer aan denk…. Denk je dat ik naar een psychiater moet?  J: Hoezo?  B: Nou dat niets meer kunnen of willen, dat is toch een depressie?  J: Maar dan had je toen toch hulp moeten zoeken, nu gaat het toch goed?  B: Dat heb ik toen ook gedaan, ik ben toen bij een psycholoog geweest. Dat leek mij zo’n fijn idee,  iemand die helemaal van mij was, waar ik nooit aan hoefde te vragen hoe het met hem ging. Maar toen  heb ik hem aangeraden aan twee vriendinnen die ook bij hem terecht kwamen en toen was hij niet 

57   

meer alleen van mij. Het heeft echt helemaal niets geholpen, en het gaat echt helemaal niet goed, ik  doe wel weer dingen, ben bezig met allerlei projecten maar dat gevoel van de automatische piloot dat  heb ik nog steeds. Nee ik denk echt dat ik naar een psychiater moet. Kan jij mij niet doorsturen?  J: Nee, daar moet je een verwijzing voor hebben. Dat kan via je huisarts.  (Obs. 69C)   

B. die zelf eerder in behandeling is geweest bij een psycholoog diagnosticeert zichzelf  met  een  depressie. Ze hanteert hierbij voor zichzelf de  criteria ‘lusteloosheid’, ‘weinig  energie’,  en  ‘opsluiten’.  Deze  klachten  legitimeren  haar  hulpvraag  aan  J.  om  door  te  verwijzen  naar  een psychiater. J. is zelf werkzaam in de psychiatrie en verwijst haar door naar de huisarts.  Dit  is  een  helder  voorbeeld  van  een  toe‐eigening  en  van  bewust  gebruikt  van  een  professioneel discours. B. praat over haar gemoedstoestand op een beschrijvende klinische  wijze  waaraan  zij  specifieke  medische  handelingvoorschriften  verbindt.  Ze  noemt  geen  sociale  context  of  oorzaken  en  gaat  niet  in  op  andere  aspecten  van  haar  gevoelsleven  of  zijnstoestand.   5.1.3 Biochemie, genen en aanleg   In het alledaagse discours is de biochemische retoriek onderdeel geworden van begrip van  depressie.  Mensen  begrijpen  depressie  als  een  ziekte  waar  je  genetische  aanleg  voor  kunt  hebben.   M: heb je trouwens nog wat van J. gehoord?  L: nee eigenlijk niet  M: ze zit een beetje in een dipje  L: hoezo dan?  M: ja het gaat niet lekker op school, ze is al naar de decaan geweest. En ze zit niet goed in haar vel.  Sloom en depressief, lusteloos. Ze heeft het er al over gehad om een keer met een psycholoog te gaan  praten.   L: oh, nou, das wel heftig. En wat zei de decaan?  M: dat ze eerst maar eens naar de huisarts moet om te kijken of alles wel goed is, of er niks in haar  bloed zit waarom ze zo sloom is ofzo.  L: Wat bedoel je precies met depressief?  M: nou, dat het wel veel lijkt op wat jij en ik hebben (M&L slikken allebei antidepressiva n.a.v.  depressieve klachten). Dat mijn genen toch wel sterk zijn.   (Obs. 57C)   

Er  wordt  in  dit  fragment  expliciet  naar  een  erfelijkheid  gewezen  voor  een  mogelijke  verklaring  van  de  depressieve  klachten.  Het  is  opvallend  dat  er  in  dit  fragment  op  een  gedragsbeschrijvende manier gesproken wordt, in termen van depressieve klachten; ‘sloom’,  ‘depressief’, ‘lusteloos’. Er wordt niet gesproken over de oorzaken in het persoonlijk leven.  Ook wordt er niets gezegd over twijfels of angsten van het zusje. De nadruk wordt gelegd op  een medisch/genetische verklaring. Wederom is deze betekenisgeving afkomstig van iemand  die bekent is met het professioneel discours en zelf antidepressiva gebruikt. 

58   

In het volgende fragment wijst Engel ook op een erfelijke component.   Ja, natuurlijk zie ik het wel als een ziekte in de zin dat er gewoon iets biochemisch mis is. Als je  bloedarmoede hebt is er iets met die bloedlichaampjes. En ik bedoel dit gebeurt in de hersenen en  maar het is uiteindelijk een biologisch probleem. En ik denk bij de een is het meer erfelijk, zoals ik denk  dat het bij mij het geval is. (Engel)   

Engel gebruikt de biochemische retoriek door middel van een analogie tussen bloedarmoede  en depressie om de biologische betekenisgeving te onderbouwen. Deze analogie heeft een  normaliserende  werking  net  zoals  het  woordje  ‘gewoon’,  in  de  zin  ‘dat  er  gewoon  iets  biochemische mis is’. Naast normaliseren, werkt dit tevens schuldontheffend. Engel zelf kan  er niets aan doen, het is de schuld van de biochemie in de hersenen.  Engel  begrijpt  haar  depressieve  klachten  vanuit  de  kennis  die  ze  heeft  over  de  psychische  gesteldheid van haar familieleden.  De moeder van mijn vader had manisch depressieve periodes. En op een gegeven moment overgegaan  in psychoses. Ook opgenomen enzo. En mijn opa was heel zwak, en kinderen van haar hebben bijna  allemaal psychische problemen omdat die moeder zo raar deed op een gegeven moment. En heel hard  kon ze zijn. Mijn ooms en tantes, een van hen is gelukkig en een is manisch depressief, heel zielig, mijn  twee ooms waren twee alcoholisten en heel veel roken. Zijn ook overleden allebei. En dan mijn  moeders kant. Mijn moeder is heel neurotisch en onrustig. Sterker nog ik denk dat ik het van haar heb,  ADD. En mijn opa was heel emotioneel. Niet zozeer depressief, maar kon ook best wel boos worden. Je  hoefde maar over Hitler te praten en hij ontplofte bijna. Heel emotioneel. Het zit wel in de familie.  (Engel)   

Engel  heeft het in dit fragment over psychische problemen als iets dat in de familie zit. Ze  noemt  in  combinatie  met  de  ziektes  ‘(manische)  depressie’,  ‘psychose’  en  ‘psychische  problemen’, ook karaktereigenschappen als ‘neurotisch’ en ‘onrustig’, ‘emotioneel’, ‘zwak’,  ‘hard’  en  ‘raar’.  Ze  interpreteert  het  als  ziekte  en  als  onderdeel  van  de  persoonlijkheid.  ‘Manisch  depressief’  krijgt  ook  betekenis  als  de  identiteit  van  iemand  die  ongelukkig  is,  doordat het afgezet wordt tegen ‘gelukkig’. ‘Manisch depressief’ is zowel een ziekte als een  ziekte‐identiteit.  Naast  dat  de  psychische  problemen  worden  geïnterpreteerd  als  persoonlijke  eigenschap,  ziekte  en  identiteit,  interpreteert  zij  ook  nog  vanuit  de  context.  ‘…de  kinderen  van  mij  oma  hebben  allemaal  psychische  problemen  omdat  die  moeder  zo  raar deed’. Psychische problemen zijn een gevolg. De betekenisgeving is dus meervoudig.   4.1.4 Ontheffing van schuld  Het  labelen  van  bepaalde  klachten  met  een  medisch  etiket  maakt  dat  het  individu  niet  schuldig  is  aan  de  klachten  maar  de  biologie  van  het  individu.  Een  biologische  verklaring  maakt dat depressie betekenis krijgt als iets dat je overkomt. Het is iets waar je aanleg voor 

59   

hebt,  wat  in  de  familie  zit  en/of  genetisch  vastgelegd  is.  De  medische  etikettering  werkt  zodoende als shockdemper voor persoonlijk falen. Léon zegt hierover het volgende.  Ja, aanleg. Dan lees je wel eens dingen van flarden die je ziet in een tijdschrift of een boek ofzo. En dan,  volgens mij heb ik dat een keertje gelezen dat het genetisch vastgelegd is en je er verder niet zoveel aan  kunt doen. Nou mijn oom heeft het ook, en ik dacht van nou dat zal het wel zijn dan, ik kan er voor de  rest niet zo veel aan doen en je moet het er maar mee doen voor de rest. (Léon)   

Léon  geeft  een  genetische  verklaring  voor  zijn  depressie.  Hij  vindt  bevestiging  in  deze  verklaring  omdat  zijn  oom  ‘het’  ook  heeft.  Léon  noemt  ‘het’  genetisch  ‘vastgelegd’  wat  waarmee  depressie  een  onveranderlijk  eenduidig  verschijnsel  is  waar  niet  onder  uit  te  komen  is.  Deze  conceptie  van  depressie  als  iets  wat  genetisch  vastgelegd  is,  maakt  dat  depressie niet aan hem te verwijten is: ‘dan kan ik er voor de rest ook niet zo veel aan doen’.   Het  volgende  gesprek  is  tussen  twee  mensen  die  werkzaam  zijn  in  het  veld  van  de  psychiatrische gezondheidzorg.  .   G: Heb jij nog contact met A?   J: Ja, hij belt af en toe.  G: Gaat het misschien niet zo goed met hem?  J: De ene week wat beter dan de andere geloof ik.  G: Is hij bipolair dan?  J: Ik vind het een beetje moeilijk om het over zijn diagnose te hebben zonder hem erbij.  G: Daar heb je ook wel gelijk in, nou als ik zo op een rijtje zet wat er de laatste tijd tussen ons gebeurd is  dan denk ik in ieder geval van wel, ik kan mij niet voorstellen dat hij in behandeling is of medicijnen  slikt, hij schiet wel heel erg van het ene naar het andere uiterste…… Het is lastig hoor, leven met  depressie. Het is niet niets als je gewoon geen energie meer hebt om iets te doen. Je kent me, ik ben  altijd druk met van alles en nog wat, maar op een gegeven moment heb je geen energie meer om je  bed uit te komen, of lekker onder de douche te gaan staan. Dan sloot ik mij echt op, geen zin meer om  ook nog maar van iemand iets te horen, gewoon in bed, dagen lang met een deken over mijn hoofd,  zonder de telefoon op te nemen of op de deurbel te reageren. Ik sloot mij van iedereen af.  J: Dat lijkt mij lastig, maar de afgelopen jaren heb je er geen last van gehad of wel?  G: Nee de laatste keer is inderdaad een tijd geleden, maar het blijft een strijd. Ik ben zo lang bezig  geweest voordat ik de juiste medicijnen kreeg, van de ene werd ik bijna een zombie, van de ander werd  ik opgefokt. Sinds anderhalf jaar heb ik eindelijk de goede te pakken, ik heb eigenlijk helemaal geen  bijwerkingen hiervan. (Obs. 68C) 

  In dit fragment is de opmerking ‘het is lastig hoor, leven met depressie’ illustrerend voor hoe  een medisch label schuldontheffend werkt. G. geeft een representatie van depressie aan de  hand van zijn persoonlijke ervaring hiermee als een ziekte die je overkomt, en waar je niets  aan kunt doen. Hij probeert aan de hand van het label depressie ook begrip te krijgen voor  mensen met depressie. Hij legitimeert daarmee het gedrag van A. De enige mogelijkheid is  de  juiste  medicatie  vinden.  Depressie  is  geen  existentiële  strijd  met  jezelf  en  dit  leven,  depressie is een strijd om de juiste medicatie. De depressie wordt volledig begrepen vanuit  een  medisch  perspectief  waarbij  de  juiste  behandeling  voor  het  ‘defect’  gevonden  moet  60   

worden.  Opmerkelijk  is  ook  het  taalgebruik.  G.  heeft  een  zeer  klinisch  beschrijvende  woordkeuze.  Hij  spreekt  enkel  in  termen  van  diagnostisch  beschrijvingen.  Dit  wekt  de  suggestie  van  depressie  als  oorzakelijke  entiteit.  De  symptomen  die  worden  weergegeven  als  gevolg  van  de  depressie  lijken  bijna  los  te  staan  van  de  persoon  zelf.  De  context  blijft  buiten  beschouwing,  er  wordt  niet  gesproken  over  oorzaak  van  de  klachten,  persoonlijke  omstandigheden, innerlijke wereld zoals persoonlijke beleving en emoties etc. Ook treffend  is  de  klinische  interpretatie  van  het  gedrag  van  A.  Het  zogenoemd  ‘naar  uiterste  schieten’  wordt geïnterpreteerd als bipolair. Uit dit gedrag trekt G. ook nog de conclusie dat A. niet in  behandeling is. Dat is ook een signaal van medicalisering, iemand met dit soort ‘afwijkend’  gedrag zou in behandeling moeten zijn.   Een medische betekenis kan ook schuldontheffend werken voor de sociale omgeving.   M: Ik heb er gewoon geen zin meer in. Ik heb hem bij het diner nog uit zijn kamer zitten trekken, nou,  met tegenzin hoor.  A: Ja maar lieverd je moet het wel zien als een ziekte. Hij gaat niet de hele dag op zijn kamer zitten om  jou te pesten. (Obs. 61C)   

‘Hij  gaat  niet  de  hele  dat  op  zijn  kamer  zitten  om  jou  te  pesten’  werkt  zowel  schuldontheffend voor degene met stemmingsklachten als voor A. die een mislukte poging  doet te helpen. De metaboodschap van de interpretatie van psychologiestudent A. ‘ je moet  het  wel  zien  als  een  ziekte’  is  dat  M.  als  leek  er  niets  aan  kan  doen,  maar  dat  een  professional zou moeten helpen. De problemen worden is professioneel kader van ziekte‐ en  behandeling geplaatst.  4.1.5 Eigen verantwoordelijkheid    Dehue  stelt  dat  in  de  schuldontheffing  van  de  medische  benadering  wel  een  andere  verantwoordelijkheid schuilt: de verantwoordelijkheid van het individu om van depressieve  klachten  aan  te  pakken,  op  te  lossen  en  liefst  nog  te  voorkomen.  Dehue  noemt  dit:    “de  plicht het eigen lot in handen te nemen”. Dus depressie krijgt betekenis als lot dat elk mens  kan  overkomen,  maar  waar  elk  mens  ook  zelf  verantwoordelijkheid  voor  draagt  in  een  geïndividualiseerde maatschappij. Deze persoonlijke responsabilisering  zou worden gevoed  door  de  hedendaagse  preventieve  denkstijl  gangbaar  in  de  geneeskunde.  Depressieve  klachten  moeten  zo  ‘vroeg’  mogelijk  herkend  en  behandeld  worden  waardoor  het  begrip  depressie steeds verder opgerekt wordt.   

61   

 

 

 

 

 

 

Deze  responsabilisering  komt  duidelijk  tot  uiting  in  mediaberichten  over  wetenschappelijk  onderzoek. De volgende fragmenten illustreren dit.  Het Trimbos Instituut wil jongeren met lichte klachten te pakken krijgen om te voorkomen dat ze echt  in een depressie glijden. (Obs. 15M)      Jaarlijks krijgt bijna 10 procent van de volwassenen te maken met depressieve klachten. Slechts 2  procent van hen zoekt professionele hulp in dit voorstadium van een depressie. (Obs. 36M)      Een klein deel van de depressieve volwassenen volgt een therapie. Bij volwassenen met beginnende  depressieve klachten of een milde depressie is die groep nog kleiner, ongeveer 3 procent. Het CVZ vindt  dit een onwenselijke situatie, omdat een derde van de laatste groep mensen een echte depressie krijgt  en hierdoor maanden ziek is. Door de maatregel „hoopt en verwacht” het CVZ dat het aantal mensen  dat een therapie gaat volgen sterk toeneemt. (Obs. 48M)

‘Lichte klachten’, ‘voorstadium van depressie’ en ‘beginnende depressieve klachten’, het zij  allemaal begrippen waarmee stemmingsverschijnselen worden gepresenteerd als voorbode  van  een  ‘echte’  depressie.  Depressie  als  ziektebeeld  wordt  hier  duidelijk  enorm  opgerekt.  Stemmingen  die  iedereen  wel  eens  heeft  worden  het  medisch  domein  getrokken  als  mogelijke aanwijzing van een ‘echte’ depressie. De maatregel van het CVZ heeft voor ogen  meer  mensen  in  therapie  te  laten  gaan,  wat  een  verdere  medicalisering  betekent.  Het  individu  moet  bezig  zijn  met  hoe  het  zich  voelt  en  wat  de  betekenis  van  de  eigen  stemmingen  is.  De  betekenis  wordt  gezocht  al  kijkende  door  een  medisch  vizier:  de  gemedicaliseerde zelfreflectie.  In het volgende artikel over meditatie als remedie tegen depressie en burnout.  Door te mediteren breek je uit het stramien van hektiek en kom je weer tot je zelf. Werknemers die  mediteren, presteren beter doordat ze minder gestrest zijn.(…)  Werkgevers zijn tegenwoordig allemaal op zoek naar nieuwe instrumenten om ziekteverzuim te  bestrijden. Psychische arbeidsongeschiktheid is de grootste oorzaak van het verzuim en jonge hoog  opgeleide mensen zijn daar vaak het slachtoffer van. Dat kost miljoenen aan re‐integratie. Door te  mediteren leren mensen afstand te nemen en toch betrokken te blijven. (Obs. 51C)   

De werknemer moet zelf leren met stress om te gaan, door te mediteren. De oorzaak van het  ziekteverzuim  wordt  gelegd  bij  het  onvermogen  van  de  werknemer.  Niet  de  arbeidsomstandigheden, of werkdruk moet veranderen, de werknemer moet veranderen. De  verantwoordelijkheid wordt volledig bij het individu gelegd.  Het Trimbos Instituut voor geestelijke gezondheidszorg heeft een zelfde insteek aangaande  depressiepreventie.  Het  instituut  is  bezig  met  het  ontwikkelen  van  een  programma  voor  preventieve  geestelijke  gezondheidszorg.  In  2010  start  dit  instituut  met  een  metaal  fitness  programma genaamd ‘Psyfit’ op internet.  62   

‘Train je geluksspieren met mental fitness’.   Mensen kunnen hier individueel en anoniem werken aan hun geestelijke gezondheid door middel van  dit trainingsprogramma, en zo depressie voorkomen en het welbevinden en levensgeluk vergroten  (Obs. 55M).    

Geluk is iets wat het individu zelf kan trainen. Mensen moeten zelf van alles doen en leren  om op een geestelijke gezond te kunnen zijn.  De nadruk op het individu en sociale of maatschappelijke factoren is een belangrijk thema in  de analyse van Dehue. Er wordt een medisch etiket geplakt op het probleem maar mensen  moeten zelf verantwoordelijkheid nemen hiervoor. Niet de werkgever of samenleving moet  verandert  iets  aan  de  omstandigheden  waarbinnen  mensen  moeten  functioneren,  mensen  moeten zelf veranderen of verbeteren om te kunnen functioneren.   De eigen verantwoordelijkheid is ook zichtbaar in alledaagse sociale interactie. Het volgende  fragment is een treffend voorbeeld van persoonlijke verantwoordelijkheid.   M: Er werkt bij mij op de afdeling zo'n meisje die ik altijd maar een beetje ontwijk omdat ze altijd zoveel  klaagt.  S: Over het werk?  M: Over alles. Ze is gewoon altijd chagrijnig. Of somber eigenlijk. Ze woont ook nog bij haar ouders of  alleen geloof ik.  S: Zo iemand zonder vrienden?  M: Ja, zonder leven gewoon. Laatst had ik even geen tijd om haar direct te helpen, stond ze even later  in een hoekje te huilen.  S: Misschien tijd om een andere baan te zoeken...  M: Tijd om eens drastisch haar leven te veranderen. Je wil toch niet altijd depressief zijn.  (Obs 11C) 

  Depressief  zijn  heb  je  zelf  in  de  hand,  en  moet  je  zelf  veranderen.  Medische  kennis  wordt  wel gebruikt om het gedrag ‘klagen’, ‘somber’ en ’chagrijnig’ te interpreteren als depressief.  Maar vervolgens wordt er veel meer bijgehaald en wordt dit gedrag geïnterpreteerd als een  type mens dat geen vrienden zou hebben, en helemaal geen leven heeft. De twee sprekers  bevestigen elkaar steeds in hun reacties op de betekenis: ze woont alleen of bij haar ouders‐  dus  iemand  zonder  vrienden‐  nee  nog  erger,  zonder  leven  gewoon.  Dit  laat  zien  hoe  de  betekenis ‘depressief type zonder leven’ in de sociale interactie tot stand komt. De laatste  zin ‘je wil toch niet altijd depressief zijn’ laat ook zien dat depressie hier gezien wordt als een  kwestie van willen.  Het  gevoel  van  eigen  verantwoordelijkheid  is  te  zien  bij  mensen  die  eerder  depressief  zijn  geweest.  Er  is  een  verantwoordelijkheidsgevoel  voor  het  voorkomen  van  terugval  in  depressie.   

63   

B: Ik hoorde dat er bij je was ingebroken, dat is best kut. Ik vond het echt erg voor je toen ik het hoorde.  Juist ook,omdat je zelf aangaf dat alles een beetje tegelijkertijd op je afkwam.  E: Ja het was echt een drukke periode. Die inbraak was wel erg, maar wat erg was, was vooral de  combinatie van dingen. Ik heb het zo druk gehad dat ik niet eens de tijd heb gehad om te merken dat ik  moe was. Dat begin ik nu wel te krijgen. Ik zit de hele tijd te denken dat ik vooral niet depressief moet  worden. Ik kan me dat niet veroorloven, omdat ik het echt zo druk heb. Ik ben vandaag ook eerder  weggegaan van mijn werk om even gewoon op mijn bed te liggen. Eigenlijk had ik ook helemaal geen  zin om hier naartoe te gaan (de verjaardag in de kroeg).   B: Nou ik denk dat het toch beter is dat je wel bent gegaan. Je voelt je niet beter als je in je eentje thuis  gaat zitten terwijl je weet dat je vrienden allemaal gezellig hier zitten.  E: Nee, dat is zeker zo. Daarom ben ik uiteindelijk ook wel gegaan. Maar ik moest me er wel echt toe  aanzetten.   (Obs. 64C)   

E. heeft al eerder depressie periodes gehad en spreekt haar angst uit dit weer te krijgen. Ze  geeft aan  dat alle  gebeurtenissen in haar leven haar vermoeid hebben gemaakt, en dat ze  daardoor  weer  depressief  kan  worden.  Uit  de  woorden:  ‘ik  kan  het  mij  niet  veroorloven  omdat ik het zo druk heb’, komt  zowel een gevoel  van eigen verantwoordelijkheid als een  externe  druk  naar  voren.  Ze  geeft  aan  dat  de  omstandigheden  een  aanleiding  kunnen  zijn  voor het ontstaan van depressieve klachten, maar dat ze wel invloed kan uitoefenen op de  klachten en  het voorkomen van een depressie. E. heeft het hier  wel over een depressie in  medisch zin maar benadert dit meer als een psychische overbelasting dan als ziekte. Ze gaat  niet  in  een  slachtofferrol  zitten  waarin  de  omstandigheden  haar  zijn  overkomen  en  zij  er  niets aan kan doen hoe ze zich nu voelt. Oplossingen die genoemd worden zijn rust nemen  en vrienden opzoeken. 

4.1.6

  Scepsis en pillen 

Er  bestaat  een  vertoog  van  scepsis  ten  aanzien  van  antidepressiva.  Het  gebruik  van  antidepressiva  wordt  gezien  als  iets  dat  onverantwoord  is.  Onverantwoord  doordat  pillen  verslavend zijn en dat je er niet meer vanaf zou komen. Dehue (2008) stelt dat het gebruik  van  antidepressiva  samengaat  op  het  gevoel  van  eigen  verantwoordelijkheid.  Maar  het  sceptische  vertoog  over  antidepressiva  is  dus  juist  ingegeven  vanuit  de  moraal  van  eigen  verantwoordelijkheid.   En dan slik ik ook nog medicijnen. Nou ben ik ook nog een zielige pillenpopper erboven op. En in het  begin had ik dat en was het heel lastig om daar een soort van to comes to terms with, voor jezelf. Maar  dat ging wel over. (Bo)   

De  spanning  tussen  het  gebruik  van  pillen  en  de  eigen  verantwoordelijkheid  komt  in  dit  fragment goed tot uiting. Bo ervaart het gebruik van antidepressiva als teken van gebrek aan  het vermogen zelf verantwoordelijkheid te nemen, en zelfredzaam te zijn. Het is voor hem  dubbel falen: een depressie en nog zielige pillenpopper er bovenop.  64   

R: Ja en met K. gaat het ook niet goed, ook aanleg voor depressie. Maar niet aan de medicijnen. Ja,  anders kom je er ook niet meer vanaf.   (Obs.32C)      C: Ik hoop voor haar dat ze (M) een keer gelukkig wordt.  J tegen C: Ben benieuwd hoe het nu met haar is.  C: Nu wel goed, nu ze aan die pillen zit.  J: Wat voor pillen?  C: Antidepressiva.  J tegen L: Jij zei toch laatst dat dat zo’n rotzooi was?  L: Nou ja, je komt daar echt niet zo makkelijk vanaf. Die dingen zijn best heftig. Mijn vaders arm was  een paar maanden zo goed als verlamd toen hij stopte. Hij had wel iets te lang doorgeslikt, maar dat  bleek een bijwerking te zijn. Het is echt moeilijk om te stoppen als je eenmaal begonnen bent.   C: Dat ze zei dat ze dat ging doen, zei ik ook tegen haar van: zou je het niet eerst anders proberen op te  lossen? Met twee kinderen lijkt het mij niet slim om aan de medicijnen te gaan. Je bent toch onder  invloed daarvan, dan kun je toch geen kinderen opvoeden? Ga met iemand praten ofzo. Maar nee hoor,  zij greep meteen naar de pillen… Of ga sporten, dan maak je endorfine aan en dat werkt hetzelfde als  antidepressiva, word je ook gelukkiger van. Ik vind t niet handig dat ze die pillen slikt, maar dat is mijn  mening.  L: Het lost niet haar probleem op. Dat zal ze toch echt anders moeten doen.  J: Ja, inderdaad.   (Obs. 66C)   

Beide  fragmenten  wijzen  op  de  verantwoordelijkheid  van  het  individu  ten  aanzien  van  het  gebruik van pillen. De nadruk op de eigen verantwoordelijkheid is heel sterk aanwezig in het  laatste  fragment.  Alles  wat  M.  doet  wordt  als  onverantwoord  gezien.  Pillen  slikken  is  onverantwoord  want  daar  kom  je  niet  meer  vanaf.  Het  is  ‘rotzooi’  en  geeft  bijwerkingen.  Pillen slikken zonder eerste een andere oplossing te zoeken zoals praten met een psycholoog  is  onverantwoord.  En  kinderen  opvoeden  met  pillen  is  onverantwoord.  Het  onverantwoordelijke  gedrag  wordt  nog  even  extra  aangezet  door  de  woordkeuze  ‘onder  invloed’.  ‘Onder  invloed’  doet  sterk  denken  aan  alcohol  of  hard  drugs,  en  maakt  dat  het  geassocieerd wordt met onverantwoord gedrag. De afkeuring wordt gegeven, ondanks dat  het wel goed met M. gaat nu zij een antidepressivum gebruikt. Wat ook opvallend is aan het  laatste  gedeelte  van  het  fragment  is  dat  de  biochemische  retoriek  wordt  overgenomen  op  een  alternatieve  manier.  Depressie  wordt  wel  gezien  als  een  probleem  van  stofjes  in  de  hersenen maar voor deze stofjes kun je even goed gaan sporten. Sporten wordt neergezet  als  verantwoord  substituut  van  antidepressiva,  omdat  men  daar  ook  het  gelukstofje  endorfine door aanmaakt.   Voor vrouwen die nog zwanger willen worden zijn antidepressiva een bezwaar vanwege het  gegeven dat antidepressiva schadelijk is tijdens een zwangerschap.   Interviewer: Ja want daarvoor had die arts al gezegd van dat je antidepressiva moest nemen…  Ja. (…)Nou het was, het was een heel vriendelijke vrouw maar ze had wel zoiets van, ik zou het je echt  aanraden want het helpt echt en ken een vrouw die dit en… ja het helpt toch wel echt. Maar ik zag heel  erg op tegen het feit dat je ze heel lang moet slikken. En ik wilde nog zwanger worden, en ook al was ik  in een put, toch dacht ik daar aan. Van ja, dan zit ik er heel erg lang aan vast. Plus het feit dat je er 

65   

verslaafd aan kunt raken, niet zozeer dan moet je dus ook weer gaan afbouwen en dat duurt allemaal  heel lang. Ik had op dat moment, ik heb ze gehaald, ik had ze in huis. En toch dacht ik van, ik doe het  niet. Weet je wat, ik trek de stekker uit het stopcontact van de telefoon, ik ga nergens meer naartoe en  ik ga gewoon slapen slapen slapen. (Anja) 

  De  arts  van  Anja  raadt  haar  antidepressiva  aan  maar  zij  weigert  dit  ondanks  deze  externe  druk,  uiteindelijk  toch.  Ook  Anja  waren  verslaving,  lang  er  aan  vast  zitten  en  het  moeten  afbouwen grote bezwaren. Ze kiest haar eigen oplossing.  Ook Laurens is sceptisch over antidepressiva vanwege de verslaving maar meer nog het idee  dat het ‘vals goed voelen’ is en dat hij het ‘zelf’ wil doen.  Interviewer: Heb je ooit medicijnen gebruikt?  Nee, het is me ook nooit aangeboden. Maar als dat was gebeurd had ik daar wel weerstand tegen  gevoeld. Dat wil ik niet. Had ik echt niet gewild.  Interviewer: Waarom niet?  Nou dat is misschien een lat voor mezelf. Een lat die ik zelf leg voor mezelf. Ik wil er eerst zelf uit  proberen te komen, en dat is me gelukt gelukkig. Maar ik denk als het lang, en niet gewerkt had uhhm  en mijn depressie had langer geduurd. Had ik waarschijnlijk wel medicijnen gaan slikken. Maar ik ken  een hoop mensen die dat gedaan hebben. En het is namelijk heel moeilijk om er af te komen omdat het  je chemische balans beïnvloed. En ik zie dat echt als een soort van’ je vals goed voelen’. Omdat dan  voelen die mensen zich eindelijk goed en dan gaan ze afbouwen en dan zie je dat ze weer slechter gaat.  En dat ze opnieuw een soort chemische balans moeten vinden zonder die medicijnen. Dus ik zie dat  echt als een soort noodoplossing. Ja. Ik wil dat niet heel erg nee. (Laurens)   

Het  idee  dat  je  niet  ‘zelf’  gelukkig  bent  maar  gelukkig  bent  door  een  pil,  wordt  gezien  als  ‘niet  echt’  en  'vals’.  Laurens  verbiedt  zichzelf  ‘kunstmatig’  gelukkig  te  zijn.  Het  plichtbesef  dat  je  zelf  gelukkig  moet  zijn  en  eigen  verantwoordelijkheid  moet  nemen  botst  met  het  gebruik van antidepressiva.   Pillen krijgen in het ziektediscours betekenis als onverantwoord gedrag, niet op eigen kracht  zwak, kunstmatig gelukkig, verslavend en ongezond. 

66   

  4.2 CONTEXTDISCOURS  Het volgende discours over stemmingsklachten baseert zich op alledaagse logica: de context  van het persoonlijke leven. In het context discours krijgen stemmingsklachten betekenis als  gevolg  van  gebeurtenissen  in  het  iemands  persoonlijke  leven  en  levensproblemen.  Er  worden allerlei oorzaken in het persoonlijke leven genoemd die aanleiding kunnen zijn: het  verbreken  van  een  relatie,  echtscheiding,  problemen  in  vriendschap  en  gevoel  van  eenzaamheid.  Verder  komen  werk‐  en  studie  gerelateerde  problemen,  ziekte  en  sterfte,  traumatische  gebeurtenissen,  en  een  moeilijke  jeugd  voor  in  dit  discours.  In  dit  discours  krijgt depressie vooral betekenis als een psychodynamisch probleem.   Het  contextdiscours  is  onderverdeeld  in  drie  onderdelen:  depressie  als  gevolg  van  omstandigheden, depressie overkomt je, en depressie als psychologisch probleem.  4.2.1 Depressie als gevolg van omstandigheden  In  het  contextdiscours  worden  stemmingsklachten  als  vanzelfsprekend  gevolg  gezien  van  huidige moeilijke omstandigheden. Er wordt een duidelijk causaal verband gelegd tussen de  omstandigheden waarin iemand verkeerd en de stemmingsklachten of depressie   A: Hoe gaat het met je moeder?   B: Niet zo goed, wat wil je op die leeftijd, ze is al 89. Vandaag was ik weer eens met haar naar het  ziekenhuis. Het gaat op en aan.  A: En… is er wat uitgekomen?  B: Ze weten nog steeds niet hoe het is te verhelpen. Ze heeft ook zo veel klachten. De nieren, reuma,  suikerziekte, noem maar op.  A: Dat is ook zwaar voor haar. Steeds maar weer naar het ziekenhuis.  B: Ze heeft het ook helemaal gehad. Ze wilt niet meer gaan.  A: Ik snap het wel dat ze zich somber en depressievig voelt. Ik zou ook niet vrolijk worden van al die  ziektes en ziekenhuizen.  B: hmm. Vrolijk is ze inderdaad niet meer.   A: Wie wilt er een bakkie?  (Obs.34C)     

Depressie of afleiding ervan zoals ‘depressievig’, ‘gedeprimeerd’ of ‘depressief voelen’, krijgt  betekenis  in  sociale  interactie.  ‘Somber  en  depressievig’  en  ‘niet  vrolijk’  is  de  interpretatie  van A. over het verhaal van de moeder van B. Deze interpretatie is op basis van de situatie  waar  de  moeder  van  B.  in  verkeert.  De  moeder  is  op  leeftijd,  verkeert  in  een  slechte  gezondheid  en  moet  steeds  naar  het  ziekenhuis.  B.  bevestigt  de  interpretatie  van  A,  maar  neemt  alleen  het  laatste  gedeelte  van  de  interpretatie  over  met  de  reactie  ‘vrolijk  is  zij  inderdaad niet meer’. ‘Somber en depressievig’ krijgen in deze interactie betekenis als ‘niet  67   

vrolijk’ door de situatie. Somberte wordt  niet gezien als een  behandelbare depressie maar  als een onoverkomelijk gevolg van ouderdom en ziekte. Depressiviteit is zo bezien, zelf geen  ziekte maar het gevolg van een andere ziekte. In dit fragment wordt bovendien duidelijk dat  de betekenis van stemmingsklachten geenszins vaststaat. De sprekers onderhandelen als het  ware over de interpretatie daarvan.     T: De psycholoog van A. heeft trouwens voorgesteld dat ze aan de anti‐depressiva moet.  B: Anti‐depressiva? Waarom?   T: Hij zegt dat ze depressief is.   B: Wat denk jij?  T: Ik weet niet, ik denk dat alles wat ze heeft meegemaakt gewoon heel moeilijk is enzo, en ja,  misschien is ze wel depressief. Ik weet niet, ze zit niet zo lekker in haar vel, maar dat lijkt me logisch.  (Obs. 41C)    

De betekenis van de klachten zijn voor T. een vanzelfsprekend gevolg van de gebeurtenissen  in het leven van A. Het is ‘gewoon’ heel moeilijk is wat ze heeft meegemaakt en daar neem  je  geen  antidepressiva  voor.  De  pathologische  betekenis  van  depressief  wordt  in  twijfel  getrokken  en  verwoord  als  ‘niet  zo  lekker  in  je  vel  zitten’.  Het  ziektelabel  depressie  worst  afgewezen. Er is sprake van demedicalisering van het begrip depressie.  Iemands  situatie  wordt  geïnterpreteerd  in  het  volgende  fragment.    De  betekenis  van  de  situatie ontstaat in interactie.  S: Een vriendin van mij is zwanger geraakt toen ze haar vriend net vijf maanden kende. Ze twijfelde erg,  maar haar vriend heeft haar ervan overtuigd het kind te houden en er samen wat van te maken. Na een  paar maanden ging het mis. Hij verloor de interesse in haar en de zwangerschap. Ze heeft de  zwangerschap, de bevalling en het eerste jaar na de bevalling als traumatisch ervaren.  M: Ja, je hoort vaker over post‐natale depressie. Dat schijnt echt verschrikkelijk te zijn.  S: En nu hebben ze vorig jaar ook nog samen een duur huis gekocht.   M: Om nog ongelukkiger te eindigen, dus. (Obs.13C)   

De  beschrijving  ‘traumatische  ervaring’  van  S.  wordt  door  M.  als  postnatale  depressie  gelabeld. S. bevestigt noch ontkent deze diagnose maar gaat door met het verhaal en stapt  niet over op een medische interpretatiewijze. Door te spreken over “en nu hebben ze …ook  nog”  wordt  het  ongeluk  verklaard  uit  levensloopkeuze.  Die  interpretatie  neemt  M.  vervolgens over. Opnieuw zien wij hoe medicalisering en demedicalisering in de conversatie  zelf plaatsvinden.   In het volgende fragment is een gesprek tussen studiegenoten. A. vertelt dat zich depressief   voelt vanwege de slechte cijfers die zij voor de vakken op haar studie haalt.     68   

  C: Had je slechte cijfers?  A: Ja, mijn vader gaat wel snel zeiken dus ik ging naar beneden en zei, ik voel me zo depressief. Mijn  moeder moest huilen en zei, ik gun het je zo.  C: Maar het valt toch wel mee?  A: Ik mis al drie vakken. Ik zie het nu gewoon even niet positief meer in.  B, C: knikken instemmend. (Obs.21C)   

Depressie  is  eerst  een  verklaring  voor  falen  en  dan  het  gevolg  van  falen.  Omdat  de  vader  snel  “gaat  zeiken”  zei  A.  tegen  hem:  ‘ik  voel  me  zo  depressief’.  Het  label  depressie  wordt  door A ingezet ter legitimering van de slechte cijfers, of om een conflict te vermijden. Daarbij  lijkt A. er ook mee aan te willen geven dat ze wel wil maar het niet lukt, dus dat de slechte  cijfers  haar  overkomen.  De  moeder  van  A.  zegt  ‘ik  gun  het  je  zo’.  Het  effect  van  het  label  depressie is dat de moeder erkent dat haar dochter er niet zo veel aan kan doen en begrip  toont voor de situatie. De moeder neemt de toestand van haar dochter zwaar op, en moet  huilen. De studiegenoot C. reageert niet zwaar maar juist relativerend met de vraag ’ maar  het valt toch wel mee?’. In reactie daarop relativeert A. ook weer haar situatie: ‘ ik zie het nu  gewoon  even  niet  meer  positief  in’.  De  woorden  ‘nu’  en  ‘even´  maken  de  toestand  van  A.  iets  van  tijdelijke  aard.  De  studiegenoot  helpt  hiermee  de  situatie  te  relativeren  maar  A.  wordt wel hulp aangeboden voor haar herkansingen. De situatie wordt serieus genomen, A.  wordt niet veroordeeld, en er wordt geen nadruk gelegd op de eigen verantwoordelijkheid.  In beide situaties, met de ouders, als met de studiegenoten wordt begripvol gereageerd. Het  is goed zichtbaar hoe de betekenis van depressie in deze interacties ontstaat, hoe het label  gebruikt wordt voor een bepaald doel, en wat de consequenties hiervan kunnen zijn.  

 

4.2.2 Depressie overkomt je  Het  blijkt  dat  depressie  als  vanzelfsprekend  gevolg  gezien  wordt  van  moeilijke  omstandigheden. Die verklaring gaat samen met begrip en compassie.   

69   

   E: Hé, hoe is het met jou? Dat is lang geleden! Wat doe jij hier nou?  R: Ik kom voor mijn dochter, ze ligt hier. Jij dan?  E: Kom mijn vriend ophalen, die mag straks weg.  R: Hm das lekker!  E: Ja, is het ook. Maar even niet over mij, gaat het weer zo slecht dan?  R: Ja, ze ligt nu al twee weken aan de apparaten, maar ze kunnen het niet vinden, weten niet wat het  nu weer is. Ik word er echt zo depressief van!!  E: Ja snap ik wel, is ook al de derde keer afgelopen jaar.  R: Kan niet meer slapen, concentratie op het werk is echt kut, zit vooral hier eigenlijk.  E: Shit joh!  (Obs. 43C)   

In  dit  bovenstaand  fragment  wordt  depressie  als  logisch  gevolg  van  een  moeilijke  situatie  gebruikt: ‘ik word er echt zo depressief van’. Het is vanzelfsprekend dat je ‘depressief wordt’  van als je dochter ziek is, en daardoor is er begrip voor; ‘ja, snap ik wel’. De betekenis van  het depressief worden van R. wordt niet betwijfeld, geproblematiseerd of aangepast in deze  interactie.  R.  verduidelijkt  na  de  bevestigende  reactie  van  E.  de  betekenis  wel  door  de  klachten  ‘slapeloosheid’  en  ‘slechte  concentratie’  te  noemen.  R.  reageert  begripvol.  Depressie  wordt  niet  als  ziekte  neergezet  maar  als  een  moeilijke  fase  veroorzaakt  door  de  situatie. Het is iets wat je overkomt.  In  het  bovenstaande  fragment  komen  klachten  die  R.  heeft  vanwege  haar  zorgen  om  haar  dochter  deelt  overeen  met  diagnostisch  criteria  uit  de  DSM.  Maar  depressief  kan  ook  gebruikt worden voor toestanden die niet overeenkomen met de criteria van de DSM.   O: Hoe is het gegaan gisteren?   A: Tsja, hoe gaan die dingen. Het was een zeer droevige middag.   O: En hoe gaat het nu met J. en B.? Houden ze dit vol?  A: De grootste klap zal in de komende weken wel komen.   O: Die zullen voorlopig wel niet aan het werk gaan, die zitten depressief thuis.  A: Ze hebben beide in ieder geval tot april verlof.  O: Wat een vreselijke situatie. Wens ze heel veel sterkte namens mij. Heb je hun adres, dan stuur ik  even een kaartje.   A: Ja, die mail ik even naar je door zometeen.  Dat zal wel waarderen.  O: Dan doe ik dat! (Obs. 28C)   

Een  periode  van  rouw  wordt  ‘depressief  thuis  zitten’  genoemd.  Volgens  de  DSM  kan  depressie nooit het gevolg van rouwverwerking zijn. De betekenis van ‘depressief worden’ in  het  dagelijkse  leven  is  de  toestand  die  volgt  op  moeilijke  gebeurtenissen.  Ook  uit  dit  fragment spreekt weer begrip voor de toestand.   In  het  volgende  gesprekje  tussen  twee  vriendinnen  over  een  andere  vriendin  worden  meerdere  ervaringen  genoemd  die  een  verklaring  zijn  voor  ‘het  in  de  put  raken’  van  hun  vriendin.   E: Ik ben echt heel blij voor haar dat ze weer een leuke jongen ontmoet heeft. Want het ging even niet  zo goed met haar.  A: Wat was er dan?  E: Ze had een vriendje en die heeft ze betrapt met een ander meisje in zijn bed. En daarvoor had ze ook  wel eens een vriendje die vreemd ging.  Ze is hier heel erg van in de put geraakt. Ze woont in Hoorn en  al haar vriendinnen wonen al samen waardoor ze ook heel eenzaam was. Maar daarom hoop ik dat ze  nu gelukkig met deze jongen zal worden, want het is haar gegund. (Obs. 37C)   

De  omstandigheden;  het  vreemdgaan  van  vriendjes,  eenzaamheid  vanwege  het  ontbreken  van  een  relatie  en  vriendinnen  die  wel  samenwonen,  worden  weergegeven  als  iets  dat  je  overkomt  en  geen  controle  over  hebt.  Er  spreekt  bezorgdheid  en  een  hoop  op  voorspoed  70   

met de woorden ‘het is haar gegund’. Hier wordt gesproken over geluk als iets wat je niet in  de hand hebt.  In  de  zojuist  beschreven  voorbeelden  krijgen  depressieve  klachten  geen  betekenis  als  biochemische ziekte maar als een moeilijke fase in reactie op een concrete situatie waarin  ziekte  en  overlijden  aan  de  orde  van  de  dag  is.  In  dit  discours  wordt  er  niet  over  de  emotionele  binnenwereld  gepraat.  De  DSM  criteria  worden  gebruikt  om  de  klachten  te  verduidelijken.  De  criteria  sijpelen  door  in  het  dagelijks  taalgebruik.  Depressie  of  ongeluk  krijgt betekenis als iets wat men niet zelf in de hand heeft. Het overkomt je. 

4.2.3 Depressie als psychologisch probleem  In de vorige paragrafen heb ik laten zien hoe depressie wordt begrepen uit huidige moeilijke  omstandigheden.  In  het  contextdiscours  wordt  depressie  ook  als  psychologisch  probleem  begrepen.  Laurens verklaart zijn depressie uit de ervaringen in zijn jeugd.   Waarom denk je dat het toen op dat moment de depressie kwam, en niet op een ander moment?  Ja een combinatie van factoren. Omdat uhm, ja heel veel dingen. Die depressie heeft natuurlijk te  maken met mijn zelfbeeld. Even kijken hoor, hoe vertel ik dit. Ja uhm. Ik had verteld dat ik slecht naar  mezelf luisterde en eigenlijk niet wist wie ik was. En dat ik alleen maar leefde naar de dingen waarvan ik  dacht dat ze van me verwacht werden. Waardoor ik mezelf niet kende, en op een gegeven moment  begon ik me dat te realiseren, van wie ben ik nou eigenlijk en wat wil ik. En maakte ik een omslag naar  een andere studie. Dus ik had als een onzekerheid van wie ben ik nu eigenlijk, en toen kwam die  onzekerheid van ok, ik ga zometeen klaar zijn met mijn studie, wat dan? Uh en mijn scriptie moest  geschreven worden, en dat weet iedereen, scriptie is een moeilijk ding om te schrijven en aangezien dat  het enige was en ik ook door een combinatie van factoren hing ik daar heel veel aan vast, en het lukte  niet. Mijn broer die was ook in een (depressieve) periode, maar omdat ik hem zo gesteund had begon ik  ook over mezelf na te denken. Ja die drie dingen eigenlijk. Dus wie ben ik? Einde van studie, en mijn zus  die uit een zelfde periode kwam, en door haar leerde ik kennen van he, er zijn een hoop dingen  misgegaan en werd ik de hele tijd geconfronteerd met dingen die gebeurd waren in het verleden en die  heel erg diep zaten bij mij.  Dus is de oorzaak is vooral aan te wijzen in de omstandigheden van je jeugd?  Ja dat vooral. Zelf vind ik dat dat een beetje cliché klinkt, van het ligt allemaal aan je jeugd. Beetje  freudiaans, maar het is wel echt zo. Daar is het allemaal naar terug te leiden.(…) Ik heb er nare dingen  meegemaakt, en die heel heftig waren voor een jongetje van 7 of 9. En ik ben er mee omgegaan. Alleen  de manier hoe ik er mee om ben gegaan dat werkte toen wel, maar dat zijn een soort van schematische  manieren om met de situatie om te gaan. Maar die werken helemaal niet meer op een gegeven  moment. Die zijn mij in de weg gaan zitten. En ik ben anders met situaties leren omgaan. Namelijk; duw  mensen niet weg maar laat ze toe, en durf je kwetsbaar op te stellen. Durf eerlijk te zijn over dingen die  je niet weet of niet kan. Wees eerlijk tegen jezelf en anderen en wees lief voor jezelf en voor anderen.  Dat zijn allemaal dingen die ik niet had geleerd en nu kan ik dat wel, althans veel beter. Dus ik ga heel  erg anders met dingen om. Ben nog wel steeds Laurens, de zelfde persoon maar ik sta wel anders in het  leven. (Laurens)     

Laurens  ziet  de  oorsprong  van  zijn  depressie  in  zijn  moeilijke  jeugd,  maar  de  depressie  is  getriggerd  door de omstandigheden. Laurens heeft  een  psychologische verklaring voor zijn  71   

depressie.  Voor  hem  is  de  depressie  ontstaan  doordat  hij  in  zijn  jeugd  op  een  bepaalde  manier met het leven heeft leren omgaan die op een bepaald moment niet meer werkten.  Het krijgt betekenis als een existentiële crisis. Door op een andere manier met het leven en  zichzelf te leren omgaan heeft hij uit de depressie kunnen komen. En ook Frederique geeft  een heel concrete verklaring in haar jeugd.  Ik heb ook nogal een vrij moeilijke jeugd gehad. En ja, daar had ik nooit een afsluiting aan gegeven en  daardoor is waarschijnlijk die depressiviteit ontstaan. Gewoon dat gevoel van veiligheid had ik niet in  mijn jeugd en ik heb dat nooit echt afgesloten of er mee leren leven dat ik wel gewoon de dingen kan  doen zoals ik ze wil doen en niet bang hoef te zijn voor als ik weer naar huis ging, voor wat er dan zou  gebeuren.   Interviewer: Dus als je terugkijkt zie je dat als oorzaak?  Ja   Interviewer: Is dat iets wat je nu achteraf zegt of is dat ook iets wat je op dat moment ook al  realiseerde?  ja, ik realiseerde me het niet meteen maar wel toen ik in gesprek ging met mijn psycholoog. De eerste  lijnpsychologie dus dan beginnen ze gewoon van waar wil je heen? Hoe ziet je ideale leven eruit? En  daar ga je dan heen bouwen. En toen kwam wel naar boven dat mijn jeugd echt niet fijn was geweest  en ik nooit een naam had gegeven aan dat wat me was overkomen. En die naam heb ik samen met mijn  psycholoog er wel aan kunnen geven, waardoor ik eigenlijk. Waardoor het heel concreet werd en heel  uitgesproken en heel duidelijk was, van dat is er gebeurd en nu kon ik het afsluiten. Want ik was uit de  situatie. Ik woonde niet meer bij mijn ouders ik woonde hier, ik had de dingen goed voor elkaar. En dat  is wel de oorzaak geweest. Ik denk ook wel dat dat echt ook de oorzaak was en er niet meer dingen  speelde. En ja, daar heb ik het wel heel moeilijk mee gehad om daar mee om te kunnen gaan. En mijn  vader die was dan zeg maar diegene die daar de grootste rol in speelde, om hem te vergeven en dat  heb ik heel lastig gevonden. En dat heb ik samen met haar wel gedaan… (Frederique) 

  Frederique heeft een psychologische verklaring voor haar depressie kunnen vinden. Samen  met  de  psycholoog  is  Frederique  er  achter  gekomen  dat  ze  een  heel  moeilijke  jeugd  heeft  gehad. Daarvoor had ze dat nooit benoemd. Met het een naam te geven heeft Frederique  het  kunnen  verwerken  en  afsluiten.  Voor  Emily  werkt  de  psychologische  benadering  averechts.  Ja, nou die psycholoog die, als die wat zei dan zei ze van, dat komt natuurlijk door de dood van je vader.  Dat zei ze bij alles. En ik had al vrij snel, van ja lekker makkelijk. Volgens mij is dat onzin. Ja of misschien  is dat wel zo. Maar bijvoorbeeld dat ik het al heel snel, heel irritant vond dat ze dat bij alles, alles, en elk  gevoel dat ik had als ik een keertje verdrietig was over het een of over het ander dat niets met de dood  te maken had, of met ouders zeg maar gewoon, gewoon mijn studie haten kwam door de dood van  mijn vader. Daar dacht van nou, misschien wel, misschien niet, en misschien komt het wel helemaal  niet door de dood van mijn vader. Uhm, dus ik ben wel een beetje gaan nadenken waardoor het kwam  maar ik kwam er niet echt uit. Nee. ( Emily)   

Het psychologische verband tussen haar emoties en de dood van haar vader zijn voor haar  niet  betekenisvol.  Zij  ergert  zich  aan  de  psycholoog.  Wel  houdt  Emily  het  verband  een  mogelijkheid, misschien wel, misschien niet, maar ze komt er niet uit.       72   

   

4.3 IDENTITEITDISCOURS  In  het  identiteitdiscours  wordt  depressie  niet  gezien  als  gevolg  van  een  gebeurtenis  of  als  ziekte of symptoom van een ziekte, maar als onderdeel de persoonlijkheid of identiteit van  het  individu.  Je  hebt  geen  depressie  maar  je  bent  het.  Depressie  wordt  niet  losgekoppeld  van het individu en gemaakt tot een medisch of psychologisch probleem. Daar waar in het  medisch  discours  depressie  de  ‘schuld’  is  van  de  biologie,  is  in  het  identiteitdiscours  het  individu  zelf  ‘schuldig’.  Dit  discours  bestaat  uit  drie  delen;  onbegrip  &  morele  verwijtbaarheid, depressief karakter, depressief type.   

4.3.1 Onbegrip & morele verwijtbaarheid    Ik vind het gewoon karakterzwakte, ik bedoel dat heb ik wel minder dan eerst. Omdat je nu een  diagnose gehad hebt. Maar …(…). Ik zie wel in dat het niet een deel van mij is dat express depressief  gaat zitten doen. Ik weet van mezelf dat ik dat niet wil en dat niet leuk is, en dat het ook geen doel  dient ofzo, om mijn luiheid veilig te stellen. Zulk soort dingen heb ik ook wel geloofd, maar dat geloof ik  nu niet meer (Lennart)   

Lennart interpreteert zijn depressie als ‘karakterzwakte’ en ‘luiheid’. Depressie is geen ziekte  maar  een  deel  van  zijn  karakter  dat  hij  afkeurt.  Een  diagnose  heeft  er  toe  bijgedragen  dat  Lennart  de  depressieve  klachten  meer  als  ziekte  en/of  psychisch  probleem  is  gaan  zien  en  minder als zijn persoonlijkheid.   In  het  volgende  fragment  wordt  het  gedrag  van  G.,  die  depressief  is,  naar  een  psycholoog  gaat en medicatie slikt, niet begrepen en veroordeeld.    C: Ik heb G. nog proberen te bellen, maar ze neemt niet op en ze reageert ook niet op mijn smsjes. Ik  vind het wel dom hoor, ik snap dat je down kan zijn, maar niet dat je met niemand contact opneemt.  I: Voor haar kost het heel veel moeite om contact op te nemen en ze is liever alleen op dit moment.  C: Toch vind ik het dom. Mijn vader zat ook een tijd niet lekker in zijn vel, maar hij heeft weer nieuwe  baan gevonden en heeft een goede woonplek nu en het gaat al beter met hem. Als ik haar was zal ik  iets van op vakantie gaan of zoiets.  I: Ik weet niet of het zo makkelijk is. (Obs. 41C)   

Het gedrag van vriendin  G. wordt vanuit haar persoonlijkheid begrepen en  niet vanuit een  medisch perspectief. De depressie van G. noemt zij ‘down zijn’ en ‘niet lekker in je vel zitten’.  De  depressie  wordt  als  iets  tijdelijks  gezien.  Ze  relativeert  de  depressie  met  een  luchtige  oplossing om eens op vakantie te gaan. Er is geen begrip over het gedrag van C.  Ze vindt het  dom, als je down bent kun je toch wel contact met vriendinnen houden? Het gedrag wordt  G. persoonlijke verweten.  73   

Morele verwijtbaarheid en persoonlijke schuld komen in het volgende fragment naar voren.  A: het heeft nu wel een naam.  B: wat dan?  A: manisch depressief. Z. krijgt daar nu medicatie voor. Dat ze dat niet eerder hebben gezien...al die  psychiaters. Ik weet het niet. Het schijnt erg moeilijk te diagnosticeren zijn.   B: hoe reageert ze daarop? Ze reageert toch altijd zo hevig op medicijnen.  A: ze kreeg eerst een ontremmingsmiddel, maar daar werd ze helemaal wild van. Ze liet zich op de  grond vallen, rolde over de grond. X (haar man) moest haar in een houdgreep nemen.   Ze zijn nu even opgehouden met ontremmende medicatie, om te kijken of ze in het weekend een  beetje bijkomt.   B: wat een verschrikkelijk verhaal.   A: de psychiaters denken dat het ook een relatieprobleem kan zijn.   B: maar dat moet dan toch ook vreselijk problematisch zijn, als hij voor haar moet zorgen.  A: Ja , hij doet niets goed in haar ogen. Hij koopt de verkeerde dingen, die ze niet lekker vindt. Ze is zo  vreselijk verwend. Hij verzorgt haar zo goed. Y (haar zoon) zegt dat ze soms echt zit te sarren. Er was  ook sprake van dagbehandeling.  B: hoe ging dat?  A: ze liep steeds weg en wilde mee terug naar huis. X. kon haar bijna niet meer in de auto krijgen. Ook  daar liet ze zich steeds op de grond vallen.   B: zou dit al een lange aanloop hebben? Je hebt altijd van die verhalen over haar, dat ik denk: wat een  zeurkous is dat.  A: Ja, maar ze is ook een enorme zeurkous. Dat alles haar altijd te veel is. Ja, het is waarschijnlijk al heel  erg lang. De jongens mogen nu ook niet bellen. Dat zijn te veel prikkels. P.  en mijn moeder weten dat  er iets is, maar weten het niet precies. Dat is teveel voor hen. De andere twee gaan er soms naar toe,  ook om X te steunen. Maar de vrouw van een van hen staat op het punt om een baby te krijgen, en als  het zover is, zal hij een poosje niet kunnen komen. Misschien kan ik er dan ook eens gaan. (Obs. 87C)   

Uit dit verhaal blijkt dat de problemen van deze vrouw behoorlijk ernstig zijn. Maar ondanks  de diagnose manische depressie, de dagbehandeling in een psychiatrische instelling, en het  medicijngebruik,  wordt  het  gedrag  niet  vanuit  een  medisch  perspectief  beoordeeld.  Het  gedrag wordt gezien als iets van haar persoonlijkheid: ‘Ze is vreselijk verwend’ en ‘ze is een  enorme  zeurkous’.  Ze  wordt  niet  geëxcuseerd  voor  haar  gedrag  maar  moreel  verantwoordelijk gehouden voor haar gedrag.   4.3.2 Depressief karakter  ‘Luiheid’,  ‘niet  ondernemend’,  ‘bezorgd,  zwak’,  ‘veel  denken’,  ‘onzeker’,  ‘twijfel’,  ‘besluiteloosheid’,  ‘kwetsbaar’,  ‘gevoelig’  en  ‘somber’.  Het  zijn  allemaal  dingen  die  iemand  kan ‘zijn’. Ze krijgen betekenis als persoonlijke eigenschappen van mensen met depressie.  Interviewer: Oke en dat twijfelen. Zie je daar een verband mee met depressie?  uh jaa, ja dat twijfelen ik denk dat dat een beetje in mijn aard zit. En niet kortdaat en ondernemend  kunnen zijn en uh knopen doorhakken. En gewoon je moet dingen best wel goed kunnen relativeren ,  om een beslissing te kunnen maken moet je kunnen zeggen, na ja… als ik dit ga doen dan kan dat  allemaal niet en dat is prima. En dat kon ik niet. Ik vond het heel moeilijk om dingen uit te sluiten en ik  wilde aan de ene kant alles open laten.(Emily)   

Karaktereigenschappen  die  mensen  al  voor  het  ontstaan  van  de  depressieve  klachten  hebben, worden gebruikt om de depressieve klachten die later ontstaan zijn te begrijpen. 

74   

  Ik was nooit heel erg onbezorgd ofzo, ik was altijd aan het nadenken over dingen en zorgen maken.  (Engel)      Ja het is gewoon mijn kwetsbare plek. Want ik denk nu ook als ik er op terug kijk, als kind was ik ook  niet echt zeker als puber, was ik niet gelukkig. Ik heb er altijd wel tegenaan gehangen. Maar dat het  nooit zo erg is geweest als toen. Dit was echt menens. (Sanne)   

‘Niet  onbezorgd’,  ‘veel  nadenken’,  ‘niet  gelukkig  zijn’.  Met  terugwerkende  kracht  krijgen  deze eigenschappen betekenis in het kader van de depressiviteit. Ook Sanne kijkt nu terug  op het verleden met het idee dat ze altijd tegen een depressie heeft aangehangen.   Gevoeligheid en kwetsbaarheid worden geassocieerd met depressieve klachten.  Sowieso ben ik vrij gevoelig (…) en toch ook wel kwetsbaar. Nu kan ik er veel beter mee omgaan enzo  maar ik ben van nature heel kwetsbaar en snel gekwetst. (…) Plus, ik ben gewoon een mens met een  enorme gevoelswereld maar als dat niet tot uiting kan komen en  als daar ook geen gehoor aan wordt  gegeven dan zit je een beetje stuck. (Engel)      

Wat opvalt, is dat zij de woorden ‘van nature’ kiest. Hiermee geeft zij een weergave van haar  persoonlijkheid als natuurlijk gegeven en iets waar je mee om kunt leren gaan.  Ze  vervolgt  met  het  contrast  met  de  persoonlijkheid  van  haar  zusje  die  geen  aanleg  voor  depressieve klachten heeft en ‘harder’ zou zijn.  Interviewer: Waar denk jij dat het vandaan komt?   Uhm gewoon te veel stress voor mijn leeftijd. In combinatie met, kijk mijn zusje bijvoorbeeld heeft ook  heel veel dingen meegemaakt. Maar die is heel anders, veel harder. Die zegt, nou wat een lul zeg, krijg  de tering. Terwijl ik dan bij wijze van, waarom? Waarom kwets iemand mij zo, waar komt het vandaan,  ik wil er over praten en blablabla. Dan ben ik helemaal… zij is gewoon veel. Ze heeft misschien, nou niet  minder maar op een ander niveau ofzo. Er komt niet zo heel veel bij haar binnen. (Engel)   

Wat kenmerkend is aan de betekenisgeving in het identiteitdiscours is de gerichtheid op het  accepteren en aanvaarden. Uit het volgende fragment komt de nadruk op acceptatie sterk  naar voren.  Ik heb het idee dat ik, ik ben snel uit balans ofzo. Op zo een moment ben ik heel erg actief en leuk en  positief over alles. En iedereen en helemaal tof. En dan heb ik eigenlijk een soort van energie  opgemaakt die ik eigenlijk niet heb ofzo. Dat idee heb ik. En dan is het op en moet je even in slaapstand  om op te laden. Ik denk dat het zo is. Ik heb wel gewoon geaccepteerd dat het een onderdeel is van wie  ik ben. Dat ik. Ik neem medicijnen alweer jaren, en die helpen heel goed voor mijn gevoel. Ik heb een  keer geprobeerd te stoppen en dat was geen goed idee. En daar, met die medicijnen functioneer ik vrij  goed en af en toe ben ik somber en lukt het even allemaal niet. En voor een deel is het, heb ik het wel  geaccepteerd, weet je wel.  I: dus je ziet het als iets in je karakter?  R: nou ja, ja een deel is van mijn karakter he,  dat deel van het piekeren en het malen en zwaar aan  dingen tillen en serieus nemen en moeilijk over doen. Dat is deel van mijn karakter. Ik ben gewoon een  vrij serieus mens eigenlijk. Ik vat dingen wel zwaar op en denk over dingen na.(Bo)   

75   

De grens tussen depressie als ziekte en depressie als persoonlijkheid is heel vaag. Hij noemt  karaktereigenschappen  die  weer  onderdeel  zijn  van  depressieve  klachten,  maar  wat  depressie is en wat karakter is niet duidelijk ambigu. Het piekeren en malen ziet Bo als een  deel  van  dat  zijn  serieuze  karakter.  Bo  ziet  de  depressie  als  onderdeel  van  wie  hij  is  en  probeer dat te accepteren.   

4.3.3 Depressief type    Bepaalde  persoonlijke  eigenschappen  krijgen  betekenis  als  onderdeel  van  depressie  of  worden  geassocieerd  met  depressie.  De  eigenschappen  krijgen  ook  betekenis  als  persoonlijkheidstype in het dagelijkse leven.  In dit fragment zegt een docent het volgende naar aanleiding van een depressieve leerling.  Ja, ik zelf weet niet hoe het is om depressief te zijn, want ik ben daar denk ik een te optimistisch  persoon voor. Ik kan het alleen in zo een kind na zoveel jaren lesgeven wel herkennen. (Obs.90C)   

Depressie krijgt betekenis als een persoonlijkheidstype dat tegenovergesteld is aan een ‘een  optimist’.  Mensen  die  zelf  een  depressie  krijgen  maken  van  bepaald  eigenschappen  hun  identiteit.  Na ja ik was altijd wel een beetje een tobbertje. Ja ik had wel genoeg te vertellen aan die psycholoog.  (…)  Zorgen maken, vanaf mijn tiende. (Léon)    Interviewer: En die buien van somberheid, hoe uitte zich die dan?  Ja ik heb best veel gehuild gewoon s’ avonds in bed. En wat ook uhh minder ondernemend dan je zou  willen.(…) ja ik kon ook wel huilen omdat ik niet meer wist wat ik moest doen zeg maar, dat was geen  verdriet eigenlijk, maar ook wel verdriet dat ik me ellendig voelde, en terugdacht aan dingen en dan  moest huilen. Ik ben wel een huiler (lachje) 

Bepaald gedrag, in dit geval tobben en huilen, krijgt betekenis als persoonlijke eigenschap en  worden  zodoende  verheven  tot  een  persoonlijke  identiteit  van  iemand.  ‘Ik  ben  een  tobbertje’, en ‘ik ben een huiler’. Emily zegt letterlijk dat ‘somber zijn’ haar identiteit is.  Ik ben niet een ontzettende optimist die overal het beste van maakt en het mooie van in ziet. En dat  ben ik gewoon niet. Ik ben gewoon een beetje somber, dat is wel mijn identiteit. Helaas. Ik zou wel  anders willen zijn maar, zo ben ik nou eenmaal een beetje. (Emliy)   

De somberheid wordt als negatief gelabeld te zien aan het woordje ‘helaas’. Ze noemt geen  positieve kanten van deze karaktereigenschap. Uit dit fragment komt ook weer naar voren  dat  de  depressie  als  persoonlijke  eigenschap  niet  gezien  wordt  als  iets  dat  weg  moet  of  veranderd moet worden, maar als iets dat geaccepteerd moet worden. Dat blijkt ook uit het  laatste zinnetje ‘zo ben ik nu eenmaal een beetje’.  76   

 

4.4 STEMMINGDISCOURS   Tot  slot  is  het  stemmingsdiscours  de  meest  luchtige  manier  waarop  de  term  depressie  betekenis krijgt in het dagelijkse leven. In dit discours wordt de term depressie gebruikt als  een negatieve stemming, tijdelijke gemoedstoestand  en gevoel of iets dat raakt daaraan.  4.4.1 Tijdelijke gemoedstoestand  Het woord wordt gebruikt om een kort slecht moment te duiden.   C: Ik ben even hartstikke depressief, zit er doorheen. (Obs.15C)   

Het woordje ‘even’ geeft de tijdelijkheid van het moment aan. Het woord ‘hartstikke’ geeft  expliciet de overstatement van de gemoedstoestand weer.   De  woorden  ‘gewoon’  en  ‘een  beetje’  komen  veel  voor  in  dit  discours.  Deze  relativerende  begrippen  worden  gebruikt  om  de  betekenis  af  te  zwakken.  Het  gebruik  van  het  verkleinwoord ‘dipje’ of het woord ’depri’ sorteert een vergelijkbaar afzwakkend effect. De  woorden ‘ even’ en ‘nu’ zijn ook kenmerkend voor dit discours. Zij geven de tijdelijke aard  van de stemming aan.   K: Ik ben een beetje depressief.  J: Oh … waarom dan?  K: Ja ik weet niet, vorige week had ik heel veel zin in de Soos, maar vandaag zit ik gewoon maar een  beetje om me heen te kijken enzo, gewoon niet zoveel zin.   (Obs.45C).      E: Ik weet niet wat dat is de laatste tijd. Ik ben vorige week al naar de kapper geweest en naar de  schoonheidsspecialiste maar ik voel me nog steeds niet vrolijk.   I: hmm  E: Ik zit een beetje in een dip geloof ik.  N: Het is wel lastig om dan zo gespeeld vrolijk te doen.  E: Ja ik voel me gewoon een beetje depri en zit gewoon niet zo lekker in m’n vel.   (Obs 52C)      Ik had gewoon even een dipje. 's Ochtends dat ik mezelf echt uit bed moest slepen, maar als ik bezig  was ging het wel. Ik heb gewoon last van een ochtenddip, dan heb ik echt nergens zin in. Ik moet  gewoon ergens mee bezig zijn, dan gaat het wel.   (Obs 47 SR1)     

‘Een beetje depressief’ wordt in het eerste fragment weergegeven als een normaal alledaags  verschijnsel  met  de  betekenis;  ‘gewoon  niet  zoveel  zin’.  Het  woord  ‘gewoon’  kan  opgevat  worden als een manier om de neerslachtige stemming te normaliseren.  77   

Depressief wordt in een opsomming gebruikt met andere gedragsbeschrijvingen.  M: ‘En ze zit niet goed in haar vel. Sloom en depressief, lusteloos.’ (Obs 58C)   

Depressief is in deze opsomming een van de gedragsbeschrijvingen die refereren aan ‘niet  goed in je vel zitten’. Depressief is in deze constructie niet een naam die verwijst naar  meerdere gedragsbeschrijvingen, maar wordt een gedragsbeschrijving op zichzelf.  Depressie wordt ook gebruikt om andere gemoedstoestanden te verduidelijken.   Nou, niet echt depressief, maar iedereen was weg, ik was eenzaam, en wilde weer terug.   (Obs.25C).      Ja maar het is niet…ze is niet depressief ofzo, maar heel echt heel heel onzeker.   (Obs.19C).    Ze is niet depri, maar wel heel verdrietig.  (Obs 8C).   

De  drie  voorbeelden  zijn  een  ontkenning  van  een  depressie.  ‘Depressief  zijn’  wordt  hier  weergegeven  als  een  toestand  die  nog  iets  erger  lijkt  te  zijn  dan  ‘  heel  onzeker’,  ‘heel  verdrietig’ of ‘eenzaam zijn’ maar wel raakt aan deze zijnstoestanden.   Depressief zijn wordt in dit discours gepresenteerd als gemoedstand in het rijtje van allerlei  negatieve  stemmingen  zoals;  ‘verdrietig’,  ‘eenzaam’,  ‘er  doorheen  zitten’,  ‘onzeker’,  ‘negatief’, ‘gestrest’, ‘somber’, ‘in de war zijn’ en ‘raar’. Het begrip wordt gerelativeerd en de  tijdelijkheid van de toestand wordt  benadrukt. Er is vaak een heel concrete oorzaak in het  dagelijkse  leven,  en  de  toestand  is  overzichtelijk.  Er  hoeft  niets  aan  gedaan  te  worden  en  gaat vanzelf over in de nabije toekomst. Het wordt niet al te serieus genomen en er wordt  een afwachtende houding aangenomen.  4.4.2 Depressieve dingen  B: Als de zon schijnt ziet de wereld er toch weer heel anders uit hè!”  M: Ja inderdaad. De mensen zijn ook veel vrolijker.”  B: Ja, ik vind het hier wel wat hebben. Normaal vind ik dit altijd zo’n depressief stukje. Maar nu is het  wel gezellig! Leuk, al die schotelantennes! (Obs 73C)    B: Maar ben blij dat ik weer in Amsterdam ben. Hebben daar net een uur op de bus staan wachten in  de regen. De bus kwam maar niet. Dan ben ik blij dat ik weer in de stad ben. Als ik hier ben denk ik:  hier krijgen ze mij echt nooit meer weg. Ben zó blij dat alles het hier gewoon doet. Echt depressief is  het daar, bah. Als we geen auto hadden aangehouden en die ons geen lift had gegeven, hadden we  daar nu nog gestaan. Echt een depressieve voorstelling. (Obs 31C) 

  78   

‘Depressief’ wordt gebruikt als bijvoeglijk naamwoord voor het duiden van een omgeving of  een  situatie.  ‘Depressief’  wordt  in  de  dagelijkse  taal  gebruikt  om  voor  allerlei  dingen:  een  situatie,  een  boek,  een  stad  of  een  sfeer,  de  negativiteit  en  somberheid  aan  te  geven  Depressie  wordt  dus  niet  exclusief  gebruikt  voor  gedrag  van  mensen,  maar  is  heel  breed  toepasbaar.           

79   

  4.5 CONCLUSIE   

Het  ziektediscours  is  het  discours  in  het  alledaagse  leven  waarin  medische  kennis  over  depressie gebruikt wordt voor het interpreteren van stemmingsklachten. De weergave van  depressie als onafhankelijke entiteit komt vooral voor in berichtgeving in de media dat zich  baseert op wetenschappelijk onderzoek en in uitlatingen van in professionals, of patiënten.  Maar  depressie  als  entiteit  is  in  de  dagelijkse  interacties  tussen  leken  geen  dominante  representatie. Wel is er sprake in het ziektediscours van de medicalisering van stemmingen.  Mensen  gebruiken  medische  kennis  waarmee  ze  stemmingklachten  herkennen  als  symptomen  van  een  depressie.  De  diagnostische  criteria  van  de  DSM  sijpelen  door  in  het  dagelijkse leven om depressief gedrag te interpreteren, te verklaren, en tevens depressieve  problemen te legitimeren. De medische betekenis van depressie wordt gebruikt om schuld  te  ontheffen.  Ook  wordt  biochemische  retoriek  gebruikt  in  het  dagelijkse  leven.  Depressie  wordt soms begrepen als iets dat erfelijk kan zijn en in de genen kan zitten.   De medische betekenis van depressie gaat ook gepaard met het benadrukken van de eigen  verantwoordelijkheid. De eigen verantwoordelijkheid komt ook tot uiting bij mensen die een  depressie  hebben  gehad  en  zich  verantwoordelijk  voelen  voor  het  voorkomen  van  een  volgende  depressieve  fase.  Opmerkelijk  is  dat  er  een  vertoog  van  scepsis  ten  aanzien  van  antidepressiva  bestaat  dat  juist  gebaseerd  is  op  de  moraal  van  het  zelfverantwoordelijke  individu.  Antidepressivagebruik  is  onverantwoord  gedrag  in  het  ziekte  discours;  het  wordt  als een verslavend middel gezien, de werking ervan wordt als controversieel beschouwd, er  bestaat onzekerheid over de lange termijn effecten en de bijwerkingen worden beleefd als  groot  nadeel.  Daarbij  is  een  belangrijke  waarde  dat  mensen  zelf,  op  eigen  kracht  gelukkig  moeten  kunnen  zijn,  en  niet  door  toedoen  van  een  pil.  In  nadruk  op  eigen  verantwoordelijkheid zit mogelijk een verklaring voor de scepsis die bestaat ten aanzien van  depressie. De opvatting in het preventief discours is dat pillen pas worden genomen als er  sprake  is  van  een  ‘echte’  depressie.  Depressie  symptomen  moeten  worden  gesignaleerd  voordat ze echt ernstig zijn. en.   In het contextdiscours worden depressieve gevoelens en klachten als logisch gevolg gezien  van  moeilijke  gebeurtenissen  in  het  leven.  Depressie  is  een  tijdelijke  slechte  periode.  Dit  kunnen huidige omstandigheden zijn zoals relatieproblemen, scheiding, ziekte en overlijden,  80   

maar  ook  onverwerkte  ervaringen  in  het  verleden  waardoor  iemand  psychologische  problemen heeft. De term depressie of afleidingen ervan zoals depressief zijn of voelen, of  depressiviteit,  hebben  geen  pathologische  betekenis.  Kenmerkend  voor  dit  discours  is  dat  doordat de stemmingsklachten een heel duidelijke verklaring hebben in de omstandigheden,  er  begrip  is  voor  de  klachten,  en  compassie  voor  het  individu.  Als  de  depressieve  klachten  geïnterpreteerd worden als een psychologisch probleem wordt inzicht in de gebeurtenissen  in het verleden gezien als een manier  om de depressieve klachten en gevoelens van nu  te  begrijpen en te accepteren. De nadruk ligt meer op begrijpen dan op oplossen. Het lijden is  niet onaanvaardbaar maar inherent aan leven. Lijden overkomt iedereen. Het individu wordt  gezien  als  in  verbinding  met  zijn  omgeving,  en  afhankelijk  van  zijn  sociale  omgeving  en  omstandigheden.   In het identiteitdiscours worden depressieve problemen niet  gezien als medisch probleem  maar als onderdeel of gevolg van iemands karakter. Het individu zelf is de oorzaak van het  gedrag  en  wordt  daar  als  mens  in  morele  zin  verantwoordelijk  voor  gehouden.  Er  is  in  dit  discours  sprake  van  persoonlijke  morele  verwijdbaarheid  van  depressief  gedrag.  Eigenschappen  die  genoemd  worden  in  relatie  tot  depressie  zijn  chagrijnig,  tobben  en  piekeren,  gevoelig,  kwetsbaar,  somber, sloom,  lui,  zorgelijk,  twijfelend,  niet  ondernemend,  en  negatief.  De  eigenschappen  krijgen  een  negatieve  betekenis.  Het  komt  niet  voor  dat  mensen  een  positieve  kant  noemen  van  deze  eigenschappen  zoals  de  diepgang  van  de  melancholie  of  de  schoonheid  van  het  diepe  denken.  Er  is  in  tegenstelling  tot  het  contextdiscours weinig begrip en compassie. Ondanks dat de depressieve eigenschappen als  onwenselijk worden gelabeld gaat het in dit discours niet om het weghalen, veranderen of  oplossen  van  de  eigenschappen.  Er  bestaat  sterke  identificatie  met  de  eigenschappen.  ´Ik  ben altijd al een tobbertje’ of ‘ik ben gewoon lui’. De identificatie kan zo sterk zijn dat het  een persoonlijke identiteit wordt. Het verheffen van karaktereigenschappen tot persoonlijke  identiteit kan ook werken als legitimering van het depressief gedrag. Zo ben ik nu eenmaal.  

 

In  het  stemmingdiscours  krijgt  depressie  betekenis  als  stemming  of  slechte  gemoedstand  van tijdelijke aard. De DSM wordt in sterk verwaterde vorm toegepast; wanneer er sprake is  van een gevoel of stemming dat lijkt op een depressiesymptoom wordt het woord depressie  al  gebruikt.  De  term  depressie  krijgt  betekenis  als  gemoedstoestand  of  gevoel  in  opsommingen  met  andere  negatieve  gemoedstoestanden  zoals  verdrietig,  eenzaam,  somber.  In  dit  discours  wordt  het  begrip  depressie  als  statement  of  constatering  van  een  81   

stemming  gebruikt.  Kenmerkend  voor  dit  discours  dat  het  de  betekenis  van  de  term  sterk  wordt  gerelativeerd  en  afgezwakt;    ´depressivig´,  ‘een  beetje  depri’,  ‘een  dipje’.  De  tijdelijkheid  van  het  depressieve  moment  wordt  benadrukt  in  dit  discours,  ‘ik  ben  even  hartstikke depressief’ is  ‘ik voel me nu even heel erg slecht’. Wat hier nog bij hoort is dat het  normale en alledaagse van de stemming benoemd wordt, depressie wordt genormaliseerd;  ‘gewoon even een beetje depressief voelen’. Depressie krijgt dus niet de betekenis van een  psychologisch of pathologisch probleem. Het is een heel alledaagse en luchtige manier van  het  gebruik  van  het  woord  depressie  om  een  slecht  moment  te  duiden  en  te  benoemen.   

Het  woord  depressie  wordt  niet  alleen  voor  het  duiden  van  mensen  gebruikt. 

Depressie is opgenomen in de alledaagse taal als bijvoeglijk naamwoord om iets negatiefs,  sombers of onaangenaam aan te geven van allerlei dingen; een verhaal, een boek, een sfeer,  een concert et cetera.      

82   

 

 

 

5. EEN ONEINDIGE DIALOOG OVER BETEKENIS  Everybody who suffers from depression feels obliged to construct theories of causation in order to impose some  coherence onto an especially hazy, ambiguous life circumstance and to evaluate the extent to which they are  responsible for their condition. Although it is impossible to ever fully resolve whether nature or nurture, or some  combination, is responsible for depression.’   David A. Karp 1996: 93 

In  het  voorgaande  hoofdstuk  heb  ik  een  analyse  gegeven  van  de  discoursen  die  in  het  dagelijks leven betekenis geven aan stemmingsverschijnselen en depressie. In dit hoofdstuk  zal  ik  dieper  ingaan  op  de  wijze  waarop  mensen  die  zelf  ervaring  hebben  met  depressie,  gebruik  maken  van  beschikbare  discoursen.  Mijn  respondenten  zijn  onder  te  verdelen  in  twee  groepen.  De  eerste  groep  (vier  respondenten)  heeft  één  depressieve  periode  doorgemaakt  en  dit  met  therapie,  deels  in  combinatie  met  antidepressiva  opgelost.  Zij  hebben nadien geen depressieve periode meer gehad. Opvallend is dat deze groep ‘genezen’  respondenten  grotendeels  een  psychodynamische  betekenis  aan  hun  depressieve  klachten  geven,  en  in  mindere  mate  andere  verklaringsmodellen.  De  mensen  van  de  tweede  groep  (zes  respondenten)  hebben  meerdere  depressieve  episodes  gekend.  Zij  hebben  chronische  klachten  die  met  antidepressiva  (vijf  van  de  zes)  en  therapie  behandeld  worden.  In  dit  hoofdstuk  zal  de  nadruk  liggen  op  deze  laatste  groep.  Voor  deze  groep  mensen  duurt  de  zoektocht  naar  betekenis  voort.  De  innerlijke  dialoog  over  wat  depressie  is,  waar  het  vandaan  komt  en  hoe  het  opgelost  kan  worden  duurt  voort.  De  zoektocht  behelst  een  voortdurende vergelijking tussen de beschikbare kennis over depressie met hun persoonlijke  ervaringen.  Good  constateert  hetzelfde  bij  betekenisgeving  van  chronisch  zieken:  ‘It  is  an  ongoing  and  continues  process  were  new  meaning  are  found  and  old  ones  are  replaced,  making the illness a storyline with no end. Illness is a process reinterpreted as the process  goes on and it is difficult to comprehend solely from a singular perspective’ (Good in Kangas  2001:  77).  Het  is  aan  de  discursieve  structuur  te  zien  van  de  interviews  dat  deze  mensen  geen  sluitende  verklaring  en  oplossing  hebben  kunnen  vinden  voor  de  depressieve  problemen. Er wordt geen punt gezet, mensen blijven wikken en wegen over betekenissen.  Er is sprake van een voortdurend jongleren met de verklaringsmodellen, waarbij de spanning  die bestaat tussen de depressiediscoursen sterk naar voren komt. De spanning betreft vooral  de vraag hoe om te gaan met depressie; het ziektediscours is gericht op behandelen en dus  veranderen van depressie, het identiteitdiscours is gericht op het aanvaarden van depressie  als  onderdeel  van  het  individu  en  in  het  contextdiscours  ligt  de  nadruk  op  begrip  en  83   

psychologische inzicht. In dit hoofdstuk zal de ik deze oneindige dialoog van betekenisgeving  laten zien. Dit komt heel sterk tot uiting bij mensen met chronische klachten, en speelt ook  in mindere mate een rol bij de andere respondenten.   5.1. Schuldig of zielig  Bij het volgende fragment komt de ambivalentie tussen zielig en schuldig sterk naar voren.  … ik had wel door op het moment dat dat uitstelgedrag dus echt zulke erge vormen aan begon te  nemen dat ik gewoon dreigde die middelbare school überhaupt nooit meer af te maken. Weet je wel.  Toen had ik wel zoiets, er is ook iets niet helemaal goed met mij. He. Dus ik was, zo een depressie, of zo  een periode is altijd jezelf de schuld geven, maar ook jezelf in een slachtofferrol plaatsen. Dat zijn twee  dingen die er voor mij bij horen. Aan de ene kant is het, ik ben een lul, en  ik heb het allemaal gedaan  en ik moet het morgen wel doen. En aan de andere kant is van, ja maar god ik ben ook zo een  ingewikkeld persoon en ik heb het ook zo moeilijk en ik voel me er ook zo kut over. (Bo)   

Enerzijds voelt Bo zich schuldig over zijn gedrag maar anderzijds vindt hij zichzelf ook zielig  omdat hij dit disfunctionele gedrag vertoond. Geen eenduidige interpretatie kunnen geven  aan  de  problemen  en  frictie  ervaren  tussen  deze  interpretatie  is  illustrerend  voor  de  innerlijke dialoog.  Een  dominante  interpretatie  van  depressieve  problemen  is  ‘aanstellerij’.  In  deze  interpretatie  bevindt  iemand  zichzelf  schuldig  aan  de  depressieve  problemen.  Aanstellen  betekent  dat  iemand  vindt  dat  de  problemen  erger  en  groter  gemaakt  worden  dan  ze  ‘werkelijk’ zijn, of dat er problemen creëert worden die er niet zijn.   Na ja, ik vond mezelf een aansteller omdat ik niets te klagen had zeg maar. Van de buitenkant ging alles  redelijk oke zeg maar, nee ik had helemaal geen grote tegenslagen of hele nare dingen in die jaren. Dus  vond ik het ook een beetje aanstellerij om mezelf zielig te vinden. Of ellendig te voelen. (Emily)     

Emily interpreteert haar ellendige gevoelens vanuit de context ‘ik had helemaal geen grote  tegenslagen of nare dingen die jaren’. En vanwege het ontbreken van een duidelijke reden in  haar leven is voor haar aanstellerij. Zielig ben je als nare dingen je overkomen, schuldig ben  je als je dat niet hebt en je je toch somber en zielig voelt. De interpretatie is dat iemand zich  schuldig maakt aan het creëren van problemen.   Want eigenlijk dat kan ik me nog herinneren, dat ik dacht misschien moet ik naar de dokter want,  misschien moet ik een keer in therapie ofzo. Maar dat dat dan zo een idee heeft van, ja stel ik me dan  niet aan en jeetje ja er zijn toch mensen met veel ergere problemen. (Engel) 

  Ook  Engel  redeneert  vanuit  de  context  maar  dan  in  vergelijking  met  anderen  mensen.  Zij  zegt: ‘er zijn toch mensen met veel ergere problemen’. In dit fragment komt de het wikken  84   

en wegen en de twijfel over de aard en betekenis van de klachten en de ambivalentie goed  naar voren. Moet ik in therapie of stel ik me aan? Zijn mijn problemen wel erg genoeg?  5.2 Ik ben toch niet gek  Het  bagatelliseren  van  de  negatieve  gevoelens  en  de  veroordeling  ervan  door  het  als  ‘aanstellerij’ te bestempelen heeft de functie de eigen ‘normale’ identiteit te beschermen.    Dat was de reden dat ik niet in therapie wilde, ik dacht ik ben toch helemaal gek. Ik ben niet de raarste.  Ik  heb wat klachten enzo maar ik ben helemaal niet zo, ik ben wel depressief enzo, maar dat gaat wel  weer over.(…)  Ik ben niet zo erg, ik had ook een buurvrouw die zwaar depressief was en die ook een paar keer  opgenomen was geweest, en toen dacht ik;  zo erg ben ik toch niet, er zijn mensen die veel meer, echt  hulp nodig hebben en ik dacht van, dat heb ik niet ik kom hier zelf wel overheen, ik kan dit zelf wel  verwerken, en ook ik ben niet gek, er zijn nog gekkere… mensen met meer klachten en veel  depressiever. En ook veel verder weg zijn. Dat was voor mij nog een item, zo ver is het bij mij niet. Laten  ze die tijd maar aan andere geven. Snap je?  Interviewer: Ja, en met welke mensen vergeleek je dat?  Ja met haar en met.. ja goh, ik denk ook voor jezelf omdat je jezelf ook in bescherming neemt.  Van, zo  erg ben ik niet, of ik ben niet erg. Ik ben niet schizofreen of ik ben niet… snap je. Dat dat het item is  voor jezelf, dat je hebt van, het kan mij niet overkomen. Dat dat ook meespeelt. (Stiene) 

  In dit fragment is sprake van een stereotypering door middel van een wij – zij dichotomie die  twee tegengestelde alternatieven, ‘gek’ of ‘niet gek’ weergeeft. Op deze wijze onderscheidt  Stiene zich van mensen die ‘echt’ hulp nodig hebben en ‘echt’ gek zijn en beschermt zij haar  persoonlijke  identiteit.  De  aanduiding  ‘echt’  doet  ook  voorkomen  alsof  er  een  vaststaand  criterium bestaat waarop iemand hulp nodig heeft, en dus gek is. Persoonlijke identificatie  met mensen die ‘niet gek’ zijn heeft voor haar de functie van bescherming van persoonlijke  identiteit. Stiene vertelt dat zij een lange tijd geen professionele hulp wilde en het zelf wilde  oplossen.  Ze  liep  ongeveer  tien  jaar  met  steeds  erger  wordende  klachten  rond.  De  laatste  jaren  van  deze  periode  worstelde  zij  met  suïcidale  gedachten.  Ondanks  de  duidelijke  scheidslijn  die  zij  aanbrengt  tussen  ‘gek’  en  ‘niet  gek’  bevat  haar  uitspraak  een  tegenstrijdigheid. De uitspraak ‘Ik ben niet gek, er zijn nog gekkere….’is een paradox. Uit het  laatste gedeelte van de zin, ‘er zijn nog gekkere, blijkt dat ze zichzelf wel als een beetje ‘gek’  ziet.  Stiene  heeft  angst  om  bij  het  ‘kamp  van  de  gekken’  te  horen.  Haar  angst  om  hulp  te  zoeken heeft sterk te maken met de stereotype beeldvorming ten aanzien van mensen die  psychologische  hulp  nodig  hebben.  Een  onderdeel  van  het  stereotype  beeld  van  mensen  met ‘gekte’ is dat gekte niet meer overgaat. ‘Eens een gek altijd een gek’. Dit komt ook in het  volgende fragment van Léon tot uiting.    Ja, en uhm daar kwam op een gegeven moment ook bij dat ik ging hyperventileren en dat ik daar ook  continu aan bleef denken en dat het dus ook niet over ging. En toen is er een breekpunt geweest dat ik 

85   

met mijn ouders op vakantie ging. (…) En toen kreeg ik het in het vliegtuig weer, paniek en benauwd en  dat is de hele vakantie niet meer overgegaan, en dat was dus best wel en hel dus, want ik moest er de  hele tijd aan denken. Alleen maar. En mijn ouders wisten er niets was. En dat heb ik ze toen ik terug  was verteld, hoe erg het was en toen zeiden ze van je moet maar eens naar een psycholoog gaan.   Interviewer: Je had het niet verteld toen?  R: nee, want ik vond dat ik me aanstelde. Naar aanleiding daarvan ben ik naar de huisarts gegaan en die  heeft me doorverwezen naar een psycholoog.  Interviewer: Wat vond je er van dat je naar een psycholoog werd doorverwezen?   Vervelend, niet leuk. Ik had het idee mensen die naar een psycholoog gaan die zijn gek en hopeloze  gevallen, dat dacht ik altijd. (Léon)   

Hier is sprake van een representatie van mensen die naar een psycholoog gaan als ‘gek’ en  ‘hopeloze gevallen’. Bezien vanuit dit stereotype beeld van mensen die naar een psycholoog  gaan,  is  het  begrijpelijk  dat  een  doorverwijzing  een  negatieve  invloed  kan  hebben  op  het  zelfbeeld. ‘  Een  stereotypische  representatie  van  depressie  als  ‘gekte’  geeft  ook  Bo.  Hij  verklaart  zijn  eigen depressie uit de ‘gekte’ die in zijn familie zit.   Nou, ik denk dat er wel een genetisch aspect is. Want bij mijn moeder zit het heel erg in de familie, die  kant van de familie is helemaal gek gewoon. Allemaal. Dus haar beide ouders zijn ook dood en ook vrij  jong overleden. Maar ja, nee. Haar broer en zus zijn ook allebei zo gek als een deur. En haar oom heeft  zelfmoord gepleegd.   Interviewer: Maar wat bedoel je met ‘zo gek als een deur’?  R: ja, weet ik niet. Uh..(…)  Ja nou ik ken ze niet zo heel goed en ik zie ze eigenlijk alleen maar af en toe, op een verjaardag ofzo.  Maar ze functioneren allebei niet normaal. Mijn oom is gewoon heel goofy. Die is weird en zuipt ook en  is geobsedeerd door oud speelgoed en flipperkasten, daar zit hij dan aan te sleutelen, dat vindt hij  helemaal te gek. En een beetje normaal gesprek voeren dat lukt niet, heel rare man, heel lief hoor, wel  aardig maar gewoon iemand die duidelijk niet functioneert.(Bo)   

Depressie krijgt betekenis als ‘gekte’ en op deze wijze wordt de afwijking van de norm sterk  benadrukt.  Dit  zijn  mensen  die  niet  ‘normaal’  functioneren.  Een  belangrijk  onderdeel  van  stereotype beeldvorming van gekte is vaak dat het gevaarlijk is (Link 1999: 1330). Hier wordt  de ongevaarlijkheid juist benadrukt ‘heel rare man, heel lief hoor, wel aardig, maar iemand  die  duidelijk  niet  functioneert’.  Maar  er  gebeurt  nog  iets  in  dit  fragment.  Bo  combineert  stereotypering  met  het  biomedisch  verklaringsmodel.  De  gekte  in  de  familie  heeft  een  genetisch  aspect.  Dat  Bo  het  heeft  over  een  genetisch  aspect,  wil  al  zeggen  dat  het  een  onderdeel is van het probleem in zijn familie. Hij ziet het niet als een sluitende verklaring.  5.3 De paradox van een diagnose   Volgens  Parsons  ‘provides  a  diagnoses  a  claim  for  exemption’  (Parsons  1951;  Juttel  2009:279). Een medisch diagnose impliceert dat de biologie de ‘schuld’ is van de problemen  en niet het individu. ‘The individual who is ill finds him/herself treated, rather than blamed,  for  imputed  deviance  (Freidson  1972;  Ibid.).  Het  blijkt  echter  uit  de  interviews  dat  de  86   

opluchting  van  een  schuldontheffende  diagnose  depressie  gepaard  gaat  met  schaamte  en  angst  voor  stigma.  Volgens  Goffman  is  stigma  ‘an  attribute  that  is  deeply  discrediting’  (Goffman  in  Schreiber  &  Hartrick  2002:  97).  Stigma  is  een  proces  waarbij  de  ene  persoon  gelabeld  wordt  als  afwijkend  en  de  ander  als  acceptabel  en  normaal  (Idib).  Een  diagnose  depressie is een label dat afwijking van de norm manifest maakt. Het label objectiveert de  afwijking  en  maakt  het  onderdeel  van  de  sociale  werkelijkheid.  Stigma  en  stereotypering  houden beide verband met de reactie op gedrag dat afwijkt van de maatschappelijke norm.  In de literatuur wordt er een onderscheid gemaakt tussen enacted stigma en felt stigma. Bij  de  eerste  vorm  wordt  iemand  gediscrimineerd  en  veroordeeld  op  basis  van  een  afwijking  van de norm. Felt stigma refereert naar de innerlijke schaamte die mensen ervaren voor de  afwijking, in dit geval depressie, en de angst voor enacted stigma (Idib.)   De paradox van een diagnose depressie komt tot uiting in de reactie van Engel.  Interviewer: En wat betekende dat voor jou dat je die periode daarvoor hulp kreeg en dat je  gediagnosticeerd werd met depressie?  Dat weet ik nog, dat was een opluchting, dat ik dacht jeeeh, nu kan er wat aan gedaan worden.  Interviewer: Had je het verwacht een beetje?  Nee ik zei;  echt echt heb ik echt een lichte depressie?!! Ja tuurlijk (psycholoog). ‘Maar weet u dat wel  zeker?!! Met andere woorden ik schaamde me, een beetje zo van. Maar zo erg is het niet hoor, van  weet je. Alsof ik bezwaard voelde of zo, op een of andere rare manier. En dat ze mij er van moest  overtuigen van als ik dat vind, en de test dat uitwijst en de huisarts dat vind, dan is dat zo. En dat was  wel een soort van erkenning ook wel. (Engel)     

De diagnose depressie is een opluchting voor Engel omdat het label erkenning geeft van een  probleem en perspectief op een oplossing biedt. Dit gaat gepaard met felt stigma omdat zij  zich  schaamt  voor  het  label.  Er  spreekt  angst  voor  stigma  uit  het  citaat;  ‘zo  erg  is  het  niet  hoor’, waarmee ze eigenlijk zegt ‘zo afwijkend ben ik niet ’. In het volgende fragment gaat ze  verder in op de betekenis de diagnose depressie als ziekte. De paradox tussen verlichting van  schuld en stigma komt hier zeer sterk naar voren.     Ja natuurlijk zie ik het wel als een ziekte in de zin dat er gewoon iets biochemisch mis is. Als je  bloedarmoede hebt is er iets met die bloedlichaampjes. En ik bedoel dit gebeurt in de hersenen en  maar het is uiteindelijk een biologisch probleem. En ik denk bij de een is het meer erfelijk, zoals ik denk  dat het bij mij het geval is. En bij de ander is het meer de situatie, situationeel. Dat het een keer heel  heftig voorkomt, en dan na en tijd nog een keer maar dat het wel tijdelijk is. Dus ik zie het wel als een  ziekte, hoewel ik dat een naar woord vind. Aan de ene kant niet omdat je daardoor bevestiging hebt  van ja, dat je er niets aan kunt doen. En aan de andere kant ben je nog steeds wel eens bang dat  mensen je dus gek vinden ofzo. Terwijl ik ook dan weer denk, dan vinden ze dat maar. (Engel)   

Laurens noemt letterlijk het sociale stigma dat depressie voor hem heeft.  

87   

(…)  het heeft een soort sociaal stigma voor mij. Het mag helemaal niet slecht met je gaan. En er is iets  mis met je als je dat soort problemen hebt. Terwijl je er eigenlijk niets aan kunt doen. Tenminste, het  krijgen van dat soort problemen daar kun je niets aandoen, dat gebeurt gewoon. Het is net als griep  krijgen, het overkomt je echt. (Laurens)   

Laurens zegt ‘er is iets mis met je als je dat soort problemen hebt’. Een diagnose is dus een  officiële  constatering  dat  er  iets  mis  met  jou  is.  In  dit  citaat  weerklinken  maatschappelijke  waarden over wat een normaal mens is. Het mag niet slecht gaan en je mag niet dat soort  (psychische) problemen hebben. Normaal is dus dat het je gelukkig en voldaan bent en geen  problemen hebt. Tegelijkertijd benoemt hij de paradox omdat depressie een ziekte is dat je  overkomt zoals griep, en waar je niets aan kunt doen.  Léon ervaart felt stigma maar de diagnose heeft geen schuldontheffend werking voor hem.   Interviewer: Wisten mensen in je omgeving dat je medicijnen gebruikte?  Weinig mensen want ik schaamde me er wel voor. Dus mijn ouders wisten het. En ja mijn beste vriend  wist het. En mijn vriendin, die wist het ook. Maar meer eigenlijk niet.  Interviewer: En waarom schaamde je ervoor?  Omdat ik het een teken van zwakte vond. En ik vond dat mensen die antidepressiva namen eigenlijk  een beetje laf waren.  Interviewer: Waarom?   uhm… ja ik weet niet, ik denk dat ik depressies altijd wel een beetje gezien heb als aanstellerij. Dat  vond ik het wel. Soort van, daar kun je zelf wel wat aan doen, hoe je in het leven staat. Je moet je  eigenlijk niet zoveel aanstellen. En dan gaat het vanzelf wel goed ofzo. (Léon)    

Léon  schaamt  zich  voor  zijn  depressie  en  zijn  medicijngebruik.  De  schaamte  wordt  veroorzaakt doordat hij discriminerende oordelen op zichzelf toe past. Hij vindt zichzelf ‘laf’  omdat hij medicatie gebruikt, en ziet depressie als ‘aanstellerij’. Schaamte is dus eigenlijk het  effect  van  zelfstigmatisering  doordat  de  stereotype  waardeoordelen  ten  aanzien  van  depressie  geïnternaliseerd  zijn.  Léon  vertelt  in  het  volgende  fragment  waarom  hij  in  zijn  sociale  omgeving  niet  over  zijn  depressie  spreekt.  Hier  komt  sterk  de  angst  voor  enacted  stigma tot uiting.  Interviewer: Wat voor soort contact had jij met die mensen?  Nou vrij goed wel, ik zag ze dagelijks. Maar daar hebben we het nooit over gehad ook. En ik dacht van ik  kan het ze wel gaan vertellen maar dat wil ik eigenlijk niet. Want ik schaamde me er kapot voor, zeker  in die periode. Als je dan nog depressief bent dan wordt het nog twintig duizend keer erger en weet je  helemaal dat iedereen je uitlacht als je het zegt. En daar komt nog eens bij dat je denkt dat dat het  einde van de wereld is als dat gebeurt, mochten ze je uitlachen. Dus dat heb ik maar niet gedaan.  (Léon).    

Léon zegt ook dat als je depressief bent de angst voor enacted stigma veel sterker wordt. De  verergerde angst voor stigma krijgt voor hem betekenis als onderdeel van de depressie.  Léon  blijft  vanuit  het  identiteitdiscours  betekenis  geven  en  depressie  zien  als  een  zwakte  waar je je overheen moet zetten.  88   

Interviewer: Zocht je geen hulp bij mensen?  Nee nee nee want nogmaals ik schaamde me er nog al voor en dat is eigenlijk niet zo snel weg gegaan.  Zeker, eigenlijk tot vorig jaar is het niet weg gegaan. Ik vond het nog  steeds dat het mijn schuld was en  het een soort van zwakte was waar je over heen moet zetten net zoals iemand die ja weet ik veel wat,  iemand die de hele tijd loopt te zeuren, en dat je denkt ‘houd je bek nou eens een keertje’. (Léon)     

5.4 Accepteren of veranderen  Een  diagnose  bevat  de  implicatie  dat  het  probleem  medisch  is  en  niet  de  schuld  van  het  individu.  Het  blijkt  echter  dat  de  schuldvraag,  en  de  vraag  in  hoeverre  mensen  verantwoordelijk zijn voor hun klachten en invloed kunnen uitoefenen op de klachten, een  onderwerp van de voortdurende innerlijke dialoog blijft.   Ja volgens mij zit dat bij mij ook wel in de familie.  Ja…  Ja, ik ken allerlei familieleden die dat soort klachten hebben. En allerlei mannelijke familieleden. Het  zijn vaak de mannen die er last van hebben,   Interviewer: En is dat voor jezelf dan, een manier om het te begrijpen? Omdat zij dat ook hebben?  Nee, ja ja god, dat is een manier om het te begrijpen. Ja ik weet niet. Ik kan wel, het is niet zo dat ik  heb, ik kan er toch niets aan doen. Ik heb er ernstige bezwaren tegen als ik er last van heb. En ik heb  nooit zo een zin dit als excuus op te voeren. En ik vind het ook heel moeilijk om het voor mij zelf als  excuus te accepteren. Als iets niet lukt, of als je ergens niet heen gaat, vind ik het… ik vind dat te  makkelijk ofzo.   Interviewer: Wat gebeurt er dan, wat doe je er dan mee?  Dan vind ik het gewoon karakterzwakte, ik bedoel dat heb ik wel minder dan eerst. Omdat je nu een  diagnose gehad hebt, maar …  Interviewer: En daarvoor?  Daarvoor had ik gewoon zoiets het is karakterzwakte (…) ( Lennart)   

Depressie als ziekte opvoeren ter legitimering van zijn gedrag is problematisch voor Lennart.  De  interpretatie  van  depressie  als  ziekte  geeft  Lennart  het  gevoel  zelf  geen  invloed  te  kunnen  uitoefenen  op  de  depressie.  Het  is  voor  hem  een  afbreuk  van  zijn  autonomie  en  handelingsbekwaamheid.  Hij  zegt  ‘het  is  niet  zo  dat  ik  er  niets  aan  kan  doen’.  Hij  ziet  een  diagnose  opvoeren  als  een  gemakkelijk  excuus.  Maar  tegelijkertijd  neemt  hij  de  schuldontheffing van de medische diagnose wel gedeeltelijk over, want hij zegt dat het idee  van  ‘karakterzwakte’  minder  is.  Lennart  blijkt  wikken  en  wegen  over  wanneer  iets  eigen  verantwoordelijkheid  is  en  karakterzwakte,  en  wanneer  depressie.  Hij  eindigt  de  zin  met  ‘maar…’ hij zet geen punt, houdt de opties open, geeft geen definitieve verklaring. Het is een  beetje een ziekte, maar daar het is niet toegestaan daar achter te verschuilen, en het is ook  een beetje karakterzwakte.  Het volgende fragment is heel illustrerend hoe het professionele medisch discours aanzet tot  veranderen.  Interviewer: Dus je schrok ervan dat ze dat zei (diagnose)? 

89   

Ja nou ik schrok ervan dat zij het zei, want ik dacht van oh kut dan is er misschien echt iets aan de hand.  Want ik had zoiets van. Na ja ik weet niet hoe ik het zag, ik was gewoon aan het puberen. Ik had toen  vooral een idee in mijn hoofd van, ik ben gewoon lui. Ik heb er gewoon geen zin in. Dat komt omdat ik  lui ben. Dat was een beetje mijn… ik weet ook dat ik bij die psychiater ook had, bij het Riagg. Dat het  eerste wat hij zei van daar moet je dus mee ophouden. Met dat te zeggen, met lui. Want daar schiet  niemand wat mee op. Dat is namelijk niet zo en als het zo is dan is dat geen verklaring voor wat er met  jou aan de hand is. En zeker niet iets waar je je achter mag verschuilen, van laat maar zitten. Want zo  ben ik gewoon.(Bo)   

De  beoordeling  van  het  gedrag  vanuit  het  identiteitdiscours  is  ‘ik  ben  gewoon  lui’.  De  psychiater  noemt  deze  interpretatie  verschuilen.  Het  zou  geen  verklaring  voor  zijn  problemen zijn. Op deze manier wordt Bo aangezet zijn problemen niet te accepteren als ’zo  ben ik gewoon’, maar juist te veranderen.  De frictie tussen veranderen en aanvaarden is een belangrijk thema in de innerlijke dialoog  van Bo.   Interviewer: Heb je het geaccepteerd?  Nee ik heb het wel geaccepteerd, nou kijk wat ik niet accepteer is dat ik uhm, ik accepteer niet dat ik  onder mijn eigen kunnen functioneer omdat ik gewoon lamlendig ben. Dat accepteer ik niet en dat  weiger ik ook en wil ik ook niet. Het is misschien wel zo, maar ik wil het niet.  Interviewer: En wat bedoel je met lamlendig?  Nou dat ik dingen laat schieten die ik niet wil laten schieten en dat ik mezelf in de weg zit.   Interviewer: Bedoel je met lamlendig lui? Dat het jouw schuld is of bedoel je depressief?  Nou dat is moeilijk, ik zou niet willen zeggen oh, ik ben depressief, ik kan er niets aan doen, het is mijn  schuld niet, ik ben nou eenmaal ziek dus, weet je dat is ook een gevaar dat je dat gaat zeggen. En voor  een heel groot deel is het ook je eigen verantwoordelijkheid en ik weet ook best wat ik kan doen om  het beter te maken maar ik doe het dan niet, of te weinig. En dan kun je zeggen, ja ik doe het niet  omdat ik depressief ben en ik kan niet anders, of ik kan zeggen van ja maar als je nou maar even meer  je best doet, dan lukt het wel of, weet je.  Het is dus wel iets wat ik niet accepteer, dat ik toch heb van  ik zou nu dit of ik zou nu dat. Dat blijf je houden. Maar het feit dat ik het altijd zal blijven houden, en dat  ik altijd een strijd zal moeten leveren met mezelf, dat accepteer ik wel. Snap je?   Interviewer: Ja,  je moet dus niet teveel accepteren dat het dan maar zo is.  Dan leid je een leven wat ik niet wil leiden.  Interviewer: En hoe zou dat er uit zien dan?  Ja, dan word ik denk ik een soort van mopperende mislukte intellectueel. Die een beetje, net niet  succesvol met z’n studie was en net geen goede baan heeft gevonden, en net uh, ja.(Bo) 

  Wanneer is iets ‘gewoon’ lamlendig en wanneer is iets depressie? Hij weet dat hij zelf wat  kan doen om het beter te maken, maar doet het niet. Is dat lamlendigheid of depressie? De  lamlendigheid is depressie en depressie is lamlendigheid. Hij probeert te accepteren dat zijn  depressie een eindeloze strijd is waarin het gevecht met de depressie gevoerd moet worden.  Een gevecht waar hij voortdurend opnieuw moet kijken naar wat hij zelf kan doen om het  beter  te  maken,  en  wat  hij  moet  aanvaarden  als  depressie.  Hij  zegt  dat  het  voor  een  heel  groot  deel  ‘eigen  verantwoordelijkheid’  is,  maar  waar  die  verantwoordelijk  stopt  is  onduidelijk voor hem. Het opvoeren van depressie als legitimering van zijn gedrag ziet hij als  ‘een  gevaar’  omdat  hij  dan  te  weinig  zelf  zou  doen  om  het  beter  te  maken.  Daardoor  herhaalt hij de afweging wat te doen met de depressieve klachten steeds weer ‘ik zou nu dit  90   

of  ik  zou  nu  dat’.  Het  accepteren  van  depressie  betekent  voor  hem  het  opgeven  van  de  strijd, waardoor hij een leven zou leiden wat hij niet wil leiden. De frictie tussen accepteren  en  veranderen  is  heel  begrijpelijk  voor  mensen  met  chronische  depressie.  Deze  mensen  vallen  eigenlijk  tussen  de  wal  en  het  schip.  Het  medisch  regime  is  gericht  op  veranderen.  Wanneer  iemand  in  behandeling  gaat  voor  de  depressieve  klachten  wordt  het  medisch  perspectief met een gerichtheid op verandering en oplossing eigen gemaakt. Maar zodra het  veranderen niet lukt, is het accepteren van de problemen des te moeilijker.   

5.5 Nature of nurture  De  discursieve  structuur  van  de  oneindige  dialoog  komt  ook  tot  uiting  als  het  gaat  om  de  vraag of het aanleg of omgevingsfactoren zijn die depressie veroorzaken.   Nou die psycholoog die, als die wat zei dan zei ze van, dat koms natuurlijk door de dood van je vader.  Dat zei ze bij alles. En ik had al vrij snel, van ja lekker makkelijk. Volgens mij is dat onzin ja, of misschien  is dat wel zo. Maar bijvoorbeeld dat ik het al heel snel, heel irritant vond dat ze dat bij alles, alles, en elk  gevoel dat ik had als ik een keertje verdrietig was over het een of over het ander dat niets met de dood  te maken had, of met ouders zeg maar gewoon, gewoon mijn studie haten kwam door de dood van  mijn vader. Daar dacht van nou, misschien wel, misschien niet, en misschien komt het wel helemaal  niet door de dood van mijn vader. Uhm, dus ik ben wel een beetje gaan nadenken waardoor het kwam  maar ik kwam er niet echt uit. Nee  Interviewer: En later, als je nu kijkt naar je depressiviteit? Wat voor ideeën heb je daar nu over?  Uhhm na ja ik denk nu dat ik een hele sterke aanleg heb ervoor en misschien dat door een beetje een  rotleeftijd 13 mijn vader verliezen dat dat het getriggerd heeft. Dat als alles goed was gegaan en  perfect, dat het dan misschien, die aanleg niet naar buiten was gekomen ofzo. Maar misschien ook wel  en had ik dan ook wel last gehad van depressies en uhhm, dus ik denk, ik geloof heel erg in aanleg  ervoor. Nog steeds omdat gewoon concreet er niet genoeg aanleiding is. Na ja, ik weet niet in hoeverre  depressies komen door nare dingen, dat is misschien weer, noem je dat geen depressie maar een  trauma of zoiets. Maar ja ik denk aanleg. (Emily)   

Dit  citaat  is  illustrerend  voor  de  besluitloosheid  en  twijfel  in  Emily  over  de  oorzaak  van  depressie.  Zij  gebruikt  in  dit  fragment  acht  keer  het  woord  ‘misschien’.  ‘Volgens  mij  is  dat  onzin  ja,  of  misschien  is  dat  wel  zo’.  ‘Ik  dacht  van  nou  misschien  wel,  misschien  niet,  en  misschien komt het wel helemaal niet door de dood van mijn vader’. ‘Dat als alles goed was  gegaan  en  perfect,  dat  het  dan  misschien,  die  aanleg  niet  naar  buiten  was  gekomen  ofzo,  maar  misschien  ook  wel’.  ‘…  dat  is  misschien  weer,  geen  depressie  maar  een  trauma’.  Ze  besluit naar alle afwegingen met ‘maar ja, ik denk aanleg’. De ‘maar’ geeft een tegenstelling  weer, ze kan geen zeker en afgerond antwoord geven.  Net zoals Engel begrijpt ook Sanne haar depressie als een combinatie van factoren, en blijft  op deze manier zoeken naar betekenis.  Nee, nee en dat is ook wel fijn, omdat mijn psychiater mij ook kent, die zei ja Sanne je hebt gewoon  alles er aan gedaan wat je er aan zou kunnen doen en je kunt hier niets aan doen, dit is gewoon puur…  dit is jouw zwakke plek. En mijn moeder, mijn oma, heeft veel last gehad van depressie, en mijn moeder 

91   

ook. Dus het zit ook bij mij in mijn familie. Dus, maar ja, het is ook wel moeilijk te accepteren, dat het je  overkomt en, ik ben wel gewend dat als ik problemen heb, die aan te gaan en die op te lossen, of in  ieder geval aan te gaan en hier kon ik gewoon zelf helemaal geen invloed op uitoefenen.  Interviewer: Dus heb je het gevoel dat het je overkomen is?  Ja ik zie ook wel verband dat er gewoon heel veel dingen in mijn leven gaande waren, weet je, dat het  heel veel spanning met zich meebracht en ik kan daar gewoon minder goed tegen dan een ander. Ik  ben, mijn psychiater zegt ook van je bent heel erg gevoelig. Dat siert je, maar dat heeft ook zo zijn  minder leuke kanten. Ja want ik ben wel iemand die dingen heel erg intens beleeft en ondergaat en ik  ga altijd voor de volle 100%.   Dus toen je depressief werd, samenvattend zijn het de omstandigheden geweest, met dat het in de  familie zit en jij heel gevoelig bent.  Ja het is gewoon mijn kwetsbare plek. Want ik  denk nu ook als ik er op terug kijk, als kind was ik ook  niet echt zeker als puber, was ik niet gelukkig. Ik heb er altijd wel tegen aan gehangen. Maar dat het  nooit zo erg is geweest, als toen. Dit was echt menens. (Sanne)   

Sanne  maakt  een  combinatie  tussen  de  aanleg  voor  depressie  vanuit  haar  familie  (zwakke  plek),  en  de  vele  dingen  die  er  gebeurde  in  het  persoonlijk  leven,  en  daarbij  ook  nog  haar  persoonlijkheid; het intense beleven van alles. Bij de vraag of het haar overkomen is, haalt ze  ook  het  verband  met  haar  persoonlijke  omstandigheden  erbij.  Ze  kiest  niet  voor  een  betekenis en het blijft ambigu.   5.6 Ziekteverantwoordelijkheid & pillen  Uit het vorige hoofdstuk is gebleken dat er in het dagelijkse leven een discours van scepsis  en terughoudendheid bestaat ten aanzien van antidepressiva. Bij mensen die zelf depressief  worden  is  dat  niet  anders.  Maar  mensen  met  depressie  willen  niets  liever  dan  dat  de  depressie  overgaat,  en  nemen  de  pillen  ondanks  de  scepsis  wel  aan  wanneer  een  arts  dit  voorschrijft. De volgende twee citaten laten zijn illustrerend voor de wijze waarop dit gaat.  Ja dat is gewoon je zwakke plek en je  kwetsbare punt… ja…. En hij adviseerde ook om aan de medicatie  te gaan en ik had op dat moment ook echt zoiets van nou weet je dan, ik  ben zelf niet van de  medicijnen maar als dat helpt om mij beter te voelen, doe dan maar.   (Sanne)    Ja, bij de huisarts ging hij al een vragenlijst af en die heeft al gezegd van, het is waarschijnlijk een  depressie dus ik stuur je door naar een psycholoog. En daar heb ik een aantal testen gedaan om te  kijken hoe zwaar het dan was en het bleek dat het gemiddeld tot zwaar was. En ik wilde in eerste  instantie geen medicijnen omdat ja, ik vind het helemaal niet prettig om afhankelijk te zijn van  medicijnen. Dat vind ik een heel vervelend idee. Uiteindelijk heeft de dokter wel gezegd, het is beter.  (Frederique)   

Er  bestaat  scepsis  ten  aanzien  van  de  medicatie  maar  binnen  een  professionele  setting  wordt het advies van de arts wordt toch opgevolgd. Dit heeft ten eerste te maken met het  feit dat mensen hulp zoeken, omdat ze een oplossing voor hun probleem zoeken, maar ook  met  het  feit  dat  wanneer  iemand  professionele  hulp  zoekt  zich  moet  conformeren  aan  de  handelingsvoorschriften die binnen de medische context gelden. Als je hulp zoekt, moet je  de gegeven hulp ook aannemen.   92   

Het  gebruik  van  antidepressiva  betekent  niet  dat  mensen  geloven  dat  de  oorzaak  van  hun  klachten  puur  biochemisch  is.  De  depressieve  klachten  worden  wel  gezien  als  een  biochemisch probleem in de hersenen, maar dat getriggerd wordt door omstandigheden in  het leven. Depressie als hersenziekte krijgt dus betekenis als een gevolg, en niet als oorzaak  op zich. Bo beschrijft dit als volgt:  Ja nou oorzaak , kijk het is wat ik zeg. Ik denk dat ik gewoon gevormd ben, dat wil zeggen m’n (?) is  onderdeel van mijn karakter, en het karakter is voor een heel groot gedeelte gevormd door mijn jeugd,  dus het is niet zo dat de manier waarop jouw ouders met je omgingen oorzaak is van je ziekte maar het  is wel een onderdeel van dat je bent zoals je bent en die ziekte komt voort uit wie je bent en ook wel uit  je situatie weet je wel. En kijk het is natuurlijk begonnen tijdens die scheiding en dat is heel concreet.  Dat is een concrete aanleiding, dat geloof ik ook wel. (Bo)   

Zijn medicijngebruik ziet hij als het stabiel houden van zijn ‘chemische huishouding’.     Ja, ik wilde dat wel en ik kende het ook van andere mensen, en ik weet ook wel dat andere mensen  daar wel… heel veel mensen slikken antidepressiva. Eigenlijk heel veel. En ik dacht van dat het wel zou  helpen. En zoals hij (psychiater) het uitlegde, dat vond ik ook wel heel tof. Hij had een soort van theorie  en dat zal hij niet zelf verzonnen hebben maar, zeg maar allemaal pilaren waar je leven op steunt.  Eentje is gezinssituatie/thuissituatie. Eentje is werk school en vrienden. En eentje is medicatie, dus je  chemische huishouding of dat goed zit zeg maar. En je kunt er eentje missen, maar als je er twee mist   dan gaat het mis, of als je er drie mist. En hij had zoiets van, die medicatie die helpt je gewoon om een  soort van een ding stabiel te houden. En wat ik zelf heb gemerkt, wat die medicatie gewoon doet, het  helpt net even de grote somberheid, de negatieve kijk er af te halen. Dus je bent van jezelf net op een  soort van iets hoger beginpunt te zitten. Dus die medicijnen verhogen je basisniveau wat dan goed  zit.(Bo)   

Bo ziet zijn depressiviteit wel als ziekte ofwel ‘onstabiele biochemie’ die in verbinding staat  met zijn persoonlijke levensomstandigheden.  Ja, en mijn psychiater zegt ook, mensen die suikerziekte hebben die hebben ook insuline nodig, en als jij  tekort hebt aan een bepaald stofje dan is er dan erg aan als je dat toegediend krijgt? En zo ziet mijn  leidinggevende dit ook. Want de eerste keer dat ik gestopt was had ze zoiets van zou je dat nu wel doe,  had ik echt zoiets van, waar bemoei je je mee? Het is wel mijn leven, en toen ik de tweede keer een  depressie kreeg nam ze het me eigenlijk bijna kwalijk dat ik gestopt was met medicatie slikken. Van nou  en dan doe je dat toch gewoon. Maar ik wil het liefste gewoon zonder en voelen, het is een beetje  dubbel he? Ja he? (Sanne)   

Sanne  en  Engel  (zie  p  90)  maken  beide  de  vergelijking  met  een  gevestigde  pathologische  ziekte;  suikerziekte  en  bloedarmoede,  om  hun  depressie  te  begrijpen.  Deze  analogieën  werken  legitimerend  ten  aanzien  van  het  medicatiegebruik.  In  het  laatste  fragment  van  Sanne  komt  ook  heel  duidelijk  de  ziekteverantwoordelijkheid  om  medicatie  te  (blijven)  slikken  tot  uiting.  Sanne  wordt  door  haar  leidinggevende  verantwoordelijk  gehouden  voor  de terugval in een depressie nadat zij gestopt was met antidepressiva. Medicatie wordt als  de  oplossing  voor  haar  depressieve  problemen  gezien  door  haar  leidinggevende  en  Sanne  ervaart een druk om haar medicatie te nemen. Maar Sanne zelf wil niet afhankelijk blijven  van medicijnen. 

93   

 

Anja heeft geweigerd medicatie te nemen voor haar depressie, maar wel een sterk sociale  druk ervaren om medicatie te gebruiken.   Ik vond die medicijnen, daar werd toch ook wel iets te licht over gedaan door de huisarts. Ze brengt het  zo alsof het een soort wondermiddel is, terwijl ik me dat echt afvraag. En die bijsluiter lees je en ik heb  ook ervaringen van vrienden gehoord en dan denk ik nou, je bent nog wel even bezig voordat het  aanslaat en misschien moet je weer met een ander beginnen en voordat die aanslaat, en ik had er  helemaal geen zin meer in. Ik dacht dat ik al aan het einde van het traject was. En om dan weer  helemaal oppnieuw te starten.  Interviewer: Want mensen in jouw omgeving, moedigde die dat wel aan medicijnen of.. hoe stonden die  daarin?  Nou mmh, mijn man had meer zoiets van jij moet maar kijken, en mensen lieten het meer aan mij over.  Nou ben ik ook stellig in mijn oordelen. Dus misschien hebben mensen niet zo snel iets durven opperen  maar ik kan me niet herinneren dat het mij werd aangeraden door vrienden om het te proberen. Meer  dat ik zelf zei van nou laat ik het dan maar doen, als laatste redmiddel dat mensen zoiets hadden van  ok, probeer het. En toen ik zei van, ik doe het toch niet was het net, nou ik had het idee toen ik die  medicijnen had gehaald van, als ik ze nu niet neem dan heb ik het gedaan. Dan heb ik de kans gehad om  iets te doen aan mijn probleem en ik heb het niet gedaan, ik heb het niet aangepakt. Die druk voelde ik  wel enorm. Als eenmaal iemand het aanbiedt dan moet je wel omdat je anders niet mee wil werken  aan je eigen herstel. Dat kan ik nog heel goed herinneren. En toen dacht ik fuck it, dan ben ik maar de  lul. Ik ben al de lul, en ik volg maar mijn eigen oordeel en eigen intuitie en ik doe het gewoon niet.  (Anja) 

  Anja  voelt  sociale  druk  om  haar  problemen  aan  te  pakken.  Anja  is  kritisch  op  de  manier  waarop antidepressiva wordt voorgedaan door haar arts ‘als een soort van wondermiddel’.  Uiteindelijk heeft Anja geen antidepressiva genomen, en haar eigen oplossing gekozen. Dit  laat agency zien.  Interviewer: Ja want daarvoor had die arts al gezegd van dat je antidepressiva moest nemen…  Ja.  Interviewer: En hoe zei zij dat ook al weer?  Nou het was, het was een heel vriendelijke vrouw maar ze had wel zoiets van, ik zou het je echt  aanraden want het helpt echt en ken een vrouw die dit en… ja het helpt toch wel echt. Maar ik zag heel  erg op tegen het feit dat je ze heel lang moet slikken. En ik wilde nog zwanger worden, en ook al was ik  in een put, toch dacht ik daar aan. Van ja, dan zit ik er heel erg lang aan vast. Plus het feit dat je er  verslaafd aan kunt raken, niet zozeer dan moet je dus ook weer gaan afbouwen en dat duurt allemaal  heel lang. Ik had op dat moment, ik heb ze gehaald, ik had ze in huis. En toch dacht ik van, ik doe het  niet. Weet je wat, ik trek de stekker uit het stopcontact van de telefoon, ik ga nergens meer naartoe en  ik ga gewoon slapen slapen slapen. Ik ga me niet meer, want ook het verhaal vertellen steeds dat is iets  van, hoe gaat het nou? En dan ga je weer. En dat roept allemaal zo veel dingen op. En je hoort jezelf  voor de 100ste keer hetzelfde verhaal vertellen waar geen enkele voorruitgang of ontwikkeling in zit…  Interviewer: En dat verhaal? Waar ging dat over toen?  Nou dat ik me niet lekker voelde en niet wist wat ik wilde en het feit dat ik, gewoon uitzichtloos was en  dat je gewoon echt, je bent meer met symptomen op zo een moment dan het werkelijke verhaal nog  denk ik. Dat je altijd moe bent en dat je geen, en dat ik echt overal bij dacht van, getverdemme waar  heb je het nou toch over, het interesseert me echt niets. Ja die hele algehele misère ofzo die,  ik weet  niet. En ook gerichte vragen die je dan krijgt, van hoe gaat het met je vader, dacht ik van … ja … en je  laat je dan toch verleiden tot een verhaal en dat roept weer emoties op. Weet je wat, ik wil gewoon  met niemand praten, drie maanden lang. Niet met mijn zus, niet met mijn vader, ik zet het gewoon  helemaal stop en dat heeft echt geholpen. En in maart dacht ik echt van, weet je wat ik ga mijn werk  maar weer eens b ellen en maar eens re‐integreren. Weer een beetje… ik had ook echt het idee dat bij  mij de vermoeidheid echt enorm parte speelde, dat ik door de vermoeidheid hele negatieve gedachten  kreeg en de enige remedie was slapen slapen slapen. (Anja) 

  94   

Anja is de enige die tegen het advies van de arts in heeft gehandeld en geen medicatie heeft  genomen,  terwijl  alle  respondenten  in  eerste  instantie  een  kritische  kijk  op  medicatie  hebben. De sterke wens dat de depressie overgaat en de kans dat medicijnen daarbij helpen,  het  feit  dat  een  deskundige  het  adviseert  is  toch  reden  genoeg  voor  alle  andere  respondenten de scepsis te parkeren en wel medicatie te proberen.   Die psycholoog was er nog al lyrisch over die vertelde van ja uhm, die schetste allemaal scenario’s over  hoe je leven er dan uit zou zien als je die medicijnen zou gebruiken in relatie tot mijn leven dan. Dus  dan vertelde ik weer waarom ik aan het tobben was of iets dergelijk. En dan zei ze van nou ja als je  medicijnen zou gebruiken dan zou je een stuk laconieker tegen over dit soort dingen staan. Dan maak je  je over dit soort dingen niet druk meer. Nou en dat vond ik wel een aantrekkelijk perspectief. Maar aan  de andere kan wist ik wel dat het enigszins controversieel was natuurlijk. En toen ik ze ook eenmaal  nam wist ik ook wel dat het dus niet zo was als zij zei.  Interviewer: Want…?  Het was gewoon niet echt heel erg veel beter ofzo.  Interviewer: En toen ben je wel doorgegaan toch?  Ja toen ben ik doorgegaan ja. Want toen ik eenmaal bezig was toen dacht ik van, ja als ik nu stop dan  beland ik waarschijnlijk in een zwart gat. Dus dat durfde ik niet.   (Léon)     Ik heb ook niet lang getwijfeld. Ik mocht er een week over nadenken of ik het wou doen maar, ik dacht  wel jaaaa als het werkt wat heerlijk zou dat zijn. Dus ik heb niet lang getwijfeld. Ik heb het aangenomen.  (Emily)     

 

95   

 

6. CONCLUSIE  In deze studie heb ik gekeken naar de wijze waarop stemmingsklachten betekenis krijgen in  het dagelijkse leven, buiten een professionele setting. Hiervoor heb ik een discours analyse  gedaan  van  150  notities  van  alledaagse  sociale  interacties  met  het  thema  stemmingsklachten  en  depressie  en  tien  ziektegeschiedenissen  van  mensen  die  gediagnosticeerd zijn met depressie. De alledaagse notities zijn verzameld door zesenveertig  derdejaars bachelorstudenten sociologie en hun docenten. De notities bevatten alledaagse  gesprekken en fragmenten uit de media.   

 

 

 

 

 

De wetenschappelijke relevantie van  dit onderzoek is dat ik een  onderzoeksterrein 

van de sociologie inzichtelijk maak dat niet eerder onderzocht is. Er is niets bekent over de  alledaagse betekenis van stemmingsklachten en depressie. Ook de beleving van mensen met  depressie  is  een  relatief  weinig  onderzocht  terrein.  Veel  onderzoeken  hanteren  een  outsiders  perspective  dat  zich  richt  op  depressie  als  medisch  probleem.    Inzicht  in  de  alledaagse  betekenis  en  persoonlijke  beleving  van  depressie  geeft  nieuwe  kennis  over  depressie  dat  een  belangrijke  bijdrage  kan  leveren  aan  oplossingen  voor  de  depressieproblematiek  en het maatschappelijke debat hierover.   

 

Voor een belangrijk deel  heb ik gebruik gemaakt van de theorievorming van  Trudy 

Dehue over de betekenis van depressie in onze samenleving: De depressie‐epidemie. Over de  plicht  het  lot  in  eigen  hand  te  nemen  (2008).  Ik  heb  deductief  onderzocht  in  hoeverre  de  betekenissen van depressie volgens Dehue resoneren in de alledaagse betekenisgeving, en  hoe  deze  betekenissen  onderdeel  uitmaken  van  de  alledaagse  sociale  werkelijkheid.  Daarnaast  heb  ik  inductief  onderzocht  naar  alles  wat  mensen  in  verband  brengen  met  stemmingsklachten en depressie.    

 

 

 

 

 

Dehue (2008) stelt dat onder invloed van het biomedisch discours, zich steeds meer 

een biomedisch perspectief op stemmingsklachten en depressie opdringt in de samenleving.  Zij wijst op medicalisering, waardoor stemmingsklachten steeds meer gezien worden als een  medische behandelbare ziekte. Depressie zou niet langer gezien worden als een gevolg van  omstandigheden  in  het  leven,  maar  als  probleem  gevestigd  in  de  biologie  van  de  mens.  Situationele,  contextuele,  sociale  en  maatschappelijke  verklaringen  hebben  ingeboet  aan  waarde met de komst van de biomedische beeldvorming. Deze denkstijl heeft tot gevolg dat  mensen  stemmingsklachten  en  depressie  als  lichamelijk  probleem  zijn  gaan  zien,  veroorzaakt  door  de  biochemie  van  het  lichaam  en  brein.  De  ziektenaam  depressie,  dat  verwijst  naar  een  hypothetisch  cluster  symptomen,  heeft  volgens  Dehue  de  betekenis  96   

gekregen  van  een  neurobiologische  entiteit.  Deze  entiteit  wordt  gezien  als  oorzaak  van  depressiesymptomen.   Het  biologisch  beeld  van  depressie  en  de  fixatie  op  het  individuele  lichaam,  gaat  gepaard  met  een  individualisering  van  stemmingsklachten  en  depressie.  De  fixatie op de biologie van het individu maakt dat de druk op de eigen verantwoordelijkheid  ten aanzien van het voorkomen en/of overwinnen van depressie groot is. In het biomedisch  paradigma zijn stemmingsklachten en depressie onaanvaardbaar lijden.     

Voor het onderzoeken van de alledaagse discursieve praktijk heb ik gebruik gemaakt 

van het sociaal constructionische model van Nijhof, beschreven in hoofdstuk 2. De betekenis  van het object, in dit onderzoek stemmingsklachten, komt tot stand onder invloed van een  discours.  Vanuit  deze  zienswijze  heb  ik  een  ordening  aangebracht  in  de  alledaagse  discursieve  praktijk  van  stemmingsklachten  en  depressie.  De  discursieve  praktijk  van  stemmingsklachten  geeft  structuur  aan  hoe  er  gedacht  wordt  over  de  stemmingsklacht  en  hoe er gehandeld moet worden. Het resonantiemodel van Bröer (consonant, dissonante en  autonome  resonantie)  tevens  in  hoofdstuk  2  geschetst,  heb  ik  gebruikt  om  inzichtelijk  te  maken hoe biomedische kennis weerklinkt in de dagelijkse betekenisgeving.   Ieder  mens  krijgt  in  zijn  leven  te  maken  met  gevoelens  van  somberte,  moedeloosheid,  lusteloosheid en verdriet. Zowel van zichzelf als van de mensen om hem heen. In deze studie  heet dat stemmingsklachten. Ik heb gekeken hoe mensen deze gevoelens interpreteren en  er op reageren bij zichzelf en bij anderen. Daarbij heb ik specifiek gelet op medicalisering van  stemmingsklachten.  Medicalisering  wil  zeggen  dat  voorheen  niet  medische  verschijnselen  geleidelijk  aan  een  medische  betekenis  krijgen  (Conrad  2004).  Deze  studie  naar  het  alledaagse gezicht van stemmingsklachten leent zich bijzonder  goed voor het onderzoeken  van  medicalisering.  Als  er  sprake  is  van  medicalisering  van  stemmingsklachten  zou  dat  namelijk  betekenen  dat  ook  alledaags  leed  steeds  meer  als  ziekte  benaderd  wordt,  omdat  het discours doordringt in het dagelijkse leven.      

 

 

 

 

Het  blijkt  echter  dat  er  in  het  dagelijkse  leven  geen  sprake  is  van  een  eenduidige 

medische  interpretatie  van  stemmingsklachten.  Er  zijn  vier  dominante  manieren  waarop  mensen  stemmingsklachten  interpreteren.  In  de  alledaagse  interactie  worden  deze  discoursen  vaak  door  elkaar  heen  gebruikt.  In  het  contextdiscours  worden  stemmingsklachten en depressie gezien als een gevolg van omstandigheden in het leven. De  term depressie betekent een tijdelijke moeilijke fase waarbij iemand gelegitimeerd somber  mag  zijn.  Er  wordt  gereageerd  met  compassie  en  begrip.  De  depressieve  toestand  wordt  aanvaard  en  niet  veroordeeld  of  geproblematiseerd.  In  het  identiteitdiscours  worden  97   

stemmingsklachten begrepen uit de persoonlijkheid. De term depressie wordt gebruikt maar  heeft  geen  medische  betekenis.  De  stemmingsklachten,  die  soms  depressie  genoemd  worden, worden gezien als een onderdeel van het karakter van iemand. In deze interpretatie  zit  wel  een  morele  afkeuring  van  de  stemmingsklachten  en  daaruit  voortkomende  gedrag.  Maar in deze interpretatie zit geen dwang tot veranderen. Iemand is zo, dat is nu eenmaal  zo. Het wordt aanvaard als onderdeel van iemands persoonlijkheid. In het stemmingdiscours  wordt  het  begrip  depressie  als  een  tijdelijke  gemoedstoestand  of  stemming  gebruikt.  Hiermee  wordt  de  alledaagse  emotionaliteit  tot  uiting  gebracht.  De  toestand  wordt  niet  geproblematiseerd maar gerelativeerd. Het woord depressie verwijst niet naar een medisch  probleem, maar naar een stemming/gevoel, een dipje, een slechte fase of moeilijk moment.  De  oorzaak  ligt  buiten  iemand  zelf  en  wordt  gezien  als  iets  dat  vanzelf  weer  overgaat.  Er  wordt  een  afwachtende  houding  aangenomen.  Het  woord  depressie  is  niet  exclusief  een  begrip  voor  gedrag  van  mensen,  maar  wordt  ook  gebruikt  als  bijvoeglijke  naamwoord  van  sombere  dingen,  situaties  of  sferen.  In  het  ziektediscours  weerklinken  de  medische  betekenissen van  het biomedisch  discours en worden stemmingsklachten gemedicaliseerd.  Het  entiteitmodel  van  Dehue  is  vooral  terug  te  zien  in  de  media  en  in  stukken  waar  professionals  en  patiënten  onderdeel  van  uitmaken.  Daardoor  staat  het  in  heel  directe  verbinding  met  het  professionele  domein.  Buiten  het  professionele  domein  in  de  overige  fragmenten is het biomedische model niet dominant.   Er  is  in  het  alledaagse  leven  is  dus  wel  degelijk  ruimte  om  stemmingsklachten  anders  te  interpreteren dan het dominante biomedische discours bekrachtigt. Het dominante discours  dringt zich niet zo sterk op als Dehue (2008) stelt. Dit wordt ook bevestigd door het feit dat  alle  vier  de  discoursen  in  de  alledaagse  interactie  en  door  mensen  met  een  diagnose  depressie  gebruikt  worden.  Dus  zelfs  mensen  die  in  interactie  met  hulpverleners  kennis  maken  met  de  medische  benadering  van  hun  problemen,  nemen  de  biomedische  benadering niet zonder meer over. Het biomedische perspectief volstaat niet om depressie,  wat in de beleving de betekenis heeft van een persoonlijk probleem, te begrijpen. Mensen  laten andere alledaagse interpretaties van hun problemen niet los, wat wil zeggen dit sterke  begrippenkaders  zijn.  Het  is  juist  zo  dat  er  een  kritische  houding  bestaat  ten  aanzien  van  professionals en professionele kennis. De combinatie van de alledaagse betekenisgeving en  de  interviews  geeft  overtuigend  bewijs  dat  er  geen  eenvoudige  dominantie  van  het  biomedische model is.       98   

 

 

 

 

 

 

 

Dit  betekent  niet  dat  de  discoursen  niet  beïnvloed  worden  door  het  biomedische 

discours.  Integendeel.  De  medisch  ‐  professionele  kennis  wordt  in  het  dagelijkse  leven  op  een  eigen  alledaagse  manier  aangewend.  De  diagnostische  criteria  voor  depressie  van  de  DSM  zijn  doorgesijpeld  in  het  dagelijkse  leven.  Wanneer  iemand  iets  ervaart  dat  lijkt  op  slechts een van de negen symptomen van depressie 17 , wordt het woord depressie er al voor  gebruikt.  In  de  DSM  geldt  dat  iemand  minimaal  vijf  symptomen  moet  hebben  voor  een  diagnose depressie. Verder zijn er criteria voor de ernst van de klachten. Naar beide criteria  wordt  nooit  verwezen  in  het  dagelijkse  leven.  Het  woord  depressie  wordt  zelfs  voor  een  rouwreactie  gebruikt,  wat  in  de  DSM  niet  als  depressie  geldt.  De  term  depressie  wordt  gebruikt voor gevoelens en gemoedstoestanden die lijken op symptomen van depressie. De  sterk  verwaterde  symptomen  van  depressie  worden  depressie  genoemd.  Het  woord  depressie heeft geen medische betekenis. In de alledaagse betekenis wordt het ziektelabel  ook expliciet afgewezen. Het begrip is gedemedicaliseerd.   

 

 

 

Nog breder genomen wordt het begrip depressie als containerbegrip gebruikt voor 

alles we associëren met somberte en negativiteit. De overeenkomst tussen de betekenissen  die onder dit containerbegrip vallen is dat het verwijst naar iets dat onaangenaam is. Er zijn  geen  voorbeelden  te  vinden  waarin  de  betekenis  van  depressie  positief  is  zoals:  leerzaam,  interessant, inspirerend of een verrijking van de ziel. Depressie verwijst vooral naar iets dat  mensen liever niet willen ervaren.   De hierboven beschreven betekenissen worden geproduceerd in sociale interactie. Er wordt  over betekenissen onderhandeld in het spanningsveld van de verschillende discoursen. Vaak  bevat een gesprek meerdere discoursen. In deze meerduidigheid wordt er geschoven door  mensen  met  labels  en  interpretaties.  In  een  gesprek  kan  er  dan  ook  heel  snel  gewisseld  worden van de ene interpretatie naar de andere interpretatie. Mensen gaan tegen elkaar in,  hebben  onenigheid  over  de  betekenis,  hanteren  verschillende  perspectieven,  betwijfelen,  nuanceren, of bevestigen elkaar juist. Daarmee worden bepaalde betekenissen  versterkt  en  andere weer afgezwakt in sociale interactie. Deze talige dynamiek wordt ook door Danforth  en  Navarro  (2001)  beschreven:  ‘the  conflicting  cultural  terrain  of  communication  where  meanings  are  crafted,  boubted,  and  opposed  is  constantly  shifting  amidst  the  multiple  tensions,  ambivalences,  and  innovations  of  postmodern  living  in  the  West.  Culture  and  language  both  open  but  also  narrow  and  constrict  doors  to  experience’  (Danforth  and  Navarro  2001:  187).  De  interpretatie  die  tot  stand  komt  in  interactie  bepaalt  de  beleving                                                               17

Zie Figuur 2 p. 14.

99   

omdat  een  interpretatie  morele  handelingvoorschriften  voor  het  individu  en  de  sociale  omgeving  geeft  (zie  figuur  7).  Het  opent  dus  bepaalde  deuren  voor  beleving  en  laat  het  andere deuren gesloten. Dus de interpretatie die in taal gevat wordt met het label depressie,  is cruciaal voor de reacties en handelingen die volgen, en daar wordt gebruik van gemaakt.  ‘At every step, individual and communual struggles concerning moral questions of “what tot  do” are accompanied by richly embattled, discursive questions of “how to put it into words”  (Idib.). Wanneer somberte wordt geïnterpreteerd als gevolg van een nare gebeurtenis zal dit  tot begrip en medeleven leiden. Wordt somberheid geïnterpreteerd als onderdeel van een  chagrijnige persoonlijkheid leidt dit tot een morele veroordeling. Met behulp van het label  depressie  proberen  mensen  dus  niet  alleen  gedrag  van  zichzelf  of  anderen  te  begrijpen,  maar ook gedrag te rechtvaardigen of te legitimeren, voor het krijgen van hulp en/of begrip,  voor  het  ontheffen  van  persoonlijke  schuld  of  om  gedrag  te  kunnen  aanvaarden.  De  discoursen  zijn  dus  niet  alleen  een  bril  voor  betekenis  maar  doen  iets.  Het  is  taal  in  actie  (Bröer 2006: 51).  Figuur 7: Schema discoursen   

Oorzaak 

Betekenis 

Juiste handeling  individu  

Juiste handeling sociale  omgeving 

Ziekte‐ discours 

Genetische aanleg 

Behandelbare  klacht of ziekte 

Eigen  verantwoordelijkheid  

Aanmoedigen van  ziekteverantwoordelijkheid 

Genezen  

Afkeuren ziekte ‐ onverantwoordelijkheid  

Persoonlijke  omstandigheden  Onverwerkt  verleden 

Professionele hulp  Evt. medicatie 

Context‐ discours 

Persoonlijke  omstandigheden 

Psychologisch  probleem 

Onverwerkt  verleden 

Moeilijke periode  Dipje 

Identiteit‐ discours 

Persoonlijkheid,  het ‘zelf’ 

Gedrag door  persoonlijkheid 

Aanvaarden 

Compassie 

Gelegitimeerd somber 

Begrip tonen 

Verklaring zoeken in  gebeurtenissen  Aanvaarden 

Morele berisping/  veroordeling 

Aanvaarden 

Begrip 

Eigenschap  Stemming‐ discours 

Menselijk  gevoelsleven 

Menselijke  emotie 

Afwachten  Tijdelijk iets, gaat  vanzelf over  Entiteit  discours  Dehue 

100   

Biologische  entiteit 

Biologische ziekte 

Overwinnen  Eigen  verantwoordelijkheid  Medicatie 

Wijzen op eigen  verantwoordelijkheid  zelfredzaamheid. 

Persoonlijke  beleving 

Psychodynamisch 

Persoonlijk  probleem 

Begrijpen in context  leven  

Begrip tonen 

Aanvaarden 

Kangas 

  Uit mijn analyse blijkt dat stemmingsklachten in het alledaagse leven grotendeels begrepen  worden  als  iets  dat  aanvaard  moet  worden  (zie  figuur  7).  Dit  gaat  in  tegen  gedachte  dat  stemmingsklachten  en  emotioneel  leed  steeds  onaanvaardbaarder  zijn  geworden  en  overwonnen moeten worden onder invloed van het biomedisch model zoals Dehue (2008)  stelt. Voor mensen die zelf lijden aan depressie brengt de nadruk die ligt op het overwinnen  van depressie ambivalentie teweeg, omdat het op gespannen voet staat met de andere, op  aanvaarding  gerichte,  perspectieven  op  depressie.  De  frictie  tussen  aanvaarden  en  veranderen is een belangrijk element van het spanningsveld tussen het medisch discours en  de andere discoursen.      

 

 

 

 

 

 

 

Net  als  Kangas  (2001),  zie  ik  dat  depressie  voor  mensen  die  er  aan  lijden  niet  de 

betekenis van een ziekte, maar van een alomvattend persoonlijk probleem heeft. Voor het  begrijpen  van  dit  probleem  wordt  niet  een  enkel  discours  gebruikt,  maar  worden  alle  beschikbare  discoursen  gecombineerd  en  afgewogen.  ‘Lay  perceptions  of  depression  are  made of bits and pieces taken from many sources, reflecting the fact that individual, social  and  cultural  contextualization  of  depression  takes  place  in  an  era  of  increasing  complex  reflective practices (Giddens 1991 in Kangas 2001: 89), and of diminishing faith in scientific  and  thus  also  in  medical  truths  and  medical  authority’  (Kelleher  et  al.,  1994  in  Idib.).  Het  combineren  van  betekenissen,  de  twijfels  en  afwegingen  in  de  eindeloze  dialoog  van  de  respondenten  en  het  weerleggen  van  de  verklaringsmodellen,  levert  het  bewijs  dat  het  biomedisch discours niet dominant is. Mensen nemen het biomedisch model niet over maar  gaan  er  een  strijd  mee  aan,  en  worstelen  ermee.  In  termen  van  Bröer  is  er  sprake  van  dissonante  resonantie  (Bröer  2006:  55).  Mensen  verhouden  zich  wel  tot  dit  discours  maar  verwerpen  gedeeltelijk  het  discours  en  gaan  er  mee  in  conflict.  De  worsteling  in  betekenisgeving  is  te  verklaren  doordat  het  biomedische  verklaringsmodel  de  complexiteit  van  depressie  als  persoonlijk  probleem  niet  volledig  kan  omvatten,  maar  het  zich  tegelijkertijd  moeilijk  laat  combineren  met  andere  perspectieven  op  depressie.  Uit  het  onderzoek  van  Schreiber  en  Hartrick  (2002)  blijkt  dat  andere  perspectieven  op  depressie  zelfs volledig uitgesloten worden door de hegemonie van het biomedisch discours in Canada:  ‘In  essence,  the  adoption  of  the  BEM  decontextualised  the  depression  and  rendered  the  situational factors of the depression story as irrelevant’ (Schreiber en Hartrick 2002: 101). En  101   

ook Karp  (1996) laat zien  dat  de rigiditeit van het biomedisch  model in de VS geen ruimte  laat  voor  alternatieve  verklaringen,  maar  dat  de  rigiditeit  uiteindelijk,  na  een  lange  ‘depressiecarrière’,  zorgde  voor  een  kritische  houding  ten  aanzien  van  biomedische  verklaringen (Karp 1996). De behoefte aan contextuele, sociale en situationele verklaringen,  die aansluiten bij de persoonlijke levensloop en omstandigheden, blijken essentieel voor een  betekenisvol  persoonlijk  begrip  van  depressie.  In  Canada  en  de  VS  waar  het  biomedische  model  domineert  bestaat  er  een  spanningsveld  omdat  er  een  gebrek  is  aan  verschillende  verklaringen voor depressieverschijnselen. In Nederland komt het spanningsveld voort uit de  combinatie  van  het  biomedisch  model  met  andere  verklaringsmodellen.  Deze  spanning  is  zowel bij mensen lijden aan depressie als in de alledaagse interacties zichtbaar.   De  constante  zoektocht  naar  betekenissen  van  depressie  door  het  ontbreken  van  een  dominant en bevredigend discours brengt wel onzekerheid en onrust met zich mee over de  omgang met depressie. Er bestaat onzekerheid bij mensen met depressie over de vraag welk  deel  van  de  depressieverschijnselen  zij  moeten  aanvaarden  en  welk  deel  zij  moeten  veranderen.  Binnen  het  kader  en  de  invloedssfeer  van  het  biomedisch  discours  kan  deze  strijd  in  een  breder  perspectief  worden  geplaatst.  De  medische  wetenschap  geeft  een  duidelijke  belofte  af:  het  overwinnen  van  de  ervaring  van  gebrek,  ook  de  ervaring  van  het  gebrek  aan  levensvreugde.  Dit  wil  zeggen  dat  mensen  niet  meer  lijdzaam  hoeven  te  aanvaarden, maar kunnen overwinnen en dus hun geluk zelf kunnen creëren (Ter Borg 1997)  Het  zijn  beloftes  van  maakbaarheid  en  beheersbaarheid.  Dit  mensbeeld,  namelijk  dat  de  beleving  van  menselijk  tekort  gedefinieerd  wordt  als  ziekte  en  stoornissen,  beheersbaar  is  door de medische wetenschap, heeft sociale gevolgen. Het creëert een sociale morele orde  met sociale constructies van ziek’ en ‘gezond’ (Ettorre in Nettleton & Gustafsson 2002). Zo  ontstaat  een  sociale  druk  om  ziekte  en  afwijkingen  op  te  lossen.  De  ongewenste  sociale  consequenties  hiervan  zijn  dat  mensen  die  depressie  niet  kunnen  overwinnen,  buiten  de  sociale  orde  vallen,  en  door  zowel  zichzelf  als  ook  door  anderen  als  ‘afwijkend’  en  ‘abnormaal’  worden  gezien.  Het  bewijs  hiervoor  is  de  angst  voor  stigma,  veroordelingen,  stereotypering,  schuld  en  schaamte  die  mensen  met  depressieve  klachten  ervaren.  Het  aanvaarden  wordt  bemoeilijkt  door  de  sociale  druk  op  het  aanpakken  en  overwinnen  van  depressie.   Uit  het  onderzoek  van  Schreiber  &  Hartrick  (2002),  blijkt  dat  in  Canada  de  volledige  aanname van het biomedische verklaringsmodel, juist maakte dat de depressie wel aanvaard  kan worden. Deze benadering maakte dat de depressie wordt gezien als ziekte die volledig  102   

buiten  de  persoonlijke  controle  of  schuld  ligt.  In  Canada  is  depressie  een  sterk  sociaal  gelegitimeerde ziektebeeld. Het conflict tussen aanvaarden of veranderen in Nederland wijst  dus niet op steeds verder doordringen‐ maar op twijfel en wantrouwen ten aanzien van het  biomedisch discours. De biomedische benadering wordt niet aangenomen. Dit is een teken  van  persoonlijke  agency.  Mensen  laten  zich  niet  gemakkelijk  laten  domineren  en  disciplineren door het biomedisch discours.  Dehue ziet de toenemende groei van het antidepressivagebruik in Nederland als bewijs dat  de  biomedische  benadering  van  stemmingsklachten  doordringt  in  de  samenleving.  Mijn  analyse wijst iets anders uit. Mensen slikken pillen omdat de arts het voorschrijft. Vaak gaat  dit met tegenzin en onder externe druk van de handelingsvoorschriften die gelden binnen de  klinische  praktijk.  Mensen  die  gediagnosticeerd  zijn  met  depressie  worden  geconfronteerd  met externe druk op de ziekteverantwoordelijkheid, om antidepressiva te gebruiken. Het is  dus  niet  zo  dat  er  antidepressiva  gebruikt  worden  omdat  men  denkt  dat  depressie  een  oorzakelijk biochemisch probleem is, zoals Dehue stelt in het entiteitmodel (zie figuur 7). De  depressieverschijnselen, worden als gevolg gezien van omstandigheden in het leven en niet  als  oorzaak  op  zich.  Het  slikken  van  pillen  heeft  de  betekenis  van  een  (tijdelijke)  ondersteuning in een moeilijke tijd, en/of om de klachten te verlichten.    Het  idee  dat  mensen  gedomineerd  worden  door  de  farmaceutische  industrie  kan  ik  eveneens  ontkrachten.  Rose  (1996,  2007)  stelt  zelfs  dat  onder  invloed  van  de  neoliberale  dwang  tot  zelfsturing,  mensen  niet  alleen  bezig  zijn  met  het  overwinnen  van  ziekten  maar  ook  zichzelf  overtreffen  en  verbeteren.  De  technieken  voor  het  bestrijden  van  depressie  zoals  antidepressiva  zouden  de  belichaming  zijn  van  deze  sociale  druk  op  verbetering  van  het zelf. Uit mijn analyse spreekt vooral scepsis ten aanzien van antidepressiva. Het lijkt er  eerder op dat er een sterk anti‐pillendiscours in Nederland bestaat. Dehue stelt dat mensen  juist meer antidepressiva zijn gaan slikken door de nadruk op eigen verantwoordelijkheid en  zelfredzaamheid. Ik zie juist een verklaring voor het anti‐pillendiscours in de nadruk op eigen  verantwoordelijkheid.  Het  besef  dat  je  eigen  geluk  maakbaar  is  middels  actief  en  bewust  handelen  en  het  nemen  van  eigen  verantwoordelijkheid  botst  met  het  gebruik  van  antidepressiva.  Juist  omdat  het  ingrijpen  in  biomedische  processen  met  pillen  niet  wordt  gezien als actief en bewust handelen. Hierin herken ik het mensbeeld van Rose (1996), die  schetst  dat  mensen  streven  naar  autonomie  en  dat  zij  de  aspiratie  hebben  zichzelf  te  reguleren. Dit kan mogelijk ook verklaren waarom de groep mensen (vier respondenten zie  p.  83)  die  genezen  zijn  van  een  klinische  depressie,  hun  depressie  niet  biomedisch  maar  103   

vooral psychodynamisch begrijpen. In deze benadering hebben zij namelijk het idee zelf de  problemen te hebben verwerkt en opgelost. Dit geeft een herwonnen gevoel van autonomie  en  controle  over  hun  eigen  leven.  Het  slikken  van  antidepressiva  heeft  een  tegenovergestelde betekenis.      

 

 

 

 

 

 

Dat  mensen  gereguleerd  worden  met  behulp  van  het  autonome  zelf  (Rose  1996) 

blijkt  wordt  dus  bevestigd  in  het  alledaagse  gezicht  van  depressie.  De  somatisering  daarentegen,  waar  zowel  Rose  (2007:  188)  als  Dehue  (2008)  op  wijzen  is  niet  terug  in  het  dagelijkse leven. Hiermee wordt bedoeld wordt dat dat de geestelijke wereld van mensen,  met  gedachten,  verlangens,  wensen  en  emoties,  wordt  begrepen  als  onderdeel  van  lichamelijke processen, of preciezer: processen in het brein (Rose 2007: 166).  Dat de moraal van het zelfverantwoordelijke individu aanwezig is in Nederland, blijkt ook uit  het feit mensen met klinische depressie zichzelf nooit zien als slachtoffer. De slachtofferrol  komt Kangas (2001) in Finland wel tegen. De slachtofferrol is daar een sociaal gelegitimeerd  ziekteverklaringsmodel  waarin  mensen  als  slachtoffer  van  gebeurtenissen  van  het  leven,  depressief mogen zijn. Het individu wordt niet verantwoordelijk gehouden voor het ontstaan  noch voor het overwinnen van zijn toestand. Dit type van legitimeren zou vooral typerend  voor psychische ziekten zijn (Radley &  Billig 1996 in Kangas 2001: 83). In Canada en de VS  kan men gelegitimeerd slachtoffer van de biochemie van de hersenen zijn wat mensen hun  eigen  verantwoordelijkheid  en  controle  volledig  ontneemt.  ‘Adopting  the  view  that  one  is  victimised  by  a  biochemically  sick  self  constitutes  a  comfortable  account  for  a  history  of  difficulties  and  failures  and  absolves  of  responsibility.  On  the  negative  site  however  acceptance  of  a  victim  role,  while  diminishing  a  sense  of  personal  responsibility,  is  also  enfeebling (…).To be a victim of biochemical forces beyond ones control gives force to others  definition of oneself to a helpless, passive object of inquiry (Karp 1996:73).   Een  dominante  biochemische  benadering  van  depressie  draagt  bij  aan  de  aanvaarding  van  depressie  wat  helpt  bij  verminderen  van  schaamte  en  angst  voor  stigma  (Schrieber  &  Hartrick  2002).  Wat  ik  concludeer  is  dat  niet  het  biomedische  model  maar  wel  het  ziekte  label  depressie  wordt  gebruikt  om  depressie  te  aanvaarden.  Dat  gebeurt  door  het  label  depressie  tot  een  onderdeel  van  de  persoonlijke  identiteit  te  maken.  Zo  wordt  depressie  getransformeerd  van  een  label  om  te  genezen  naar  een  label  om  te  aanvaarden.  Met  terugwerkende kracht worden ook andere persoonlijk eigenschappen geschaard onder deze  depressie‐identiteit.  De  frictie  tussen  aanvaarden  of  genezen,  schuldig  of  niet  schuldig,  wordt deels opgeheven en depressie wordt op een andere manier genormaliseerd. Het label  104   

depressie  wordt  dus  productief  zodat  afwijking  mogelijk  gemaakt  wordt.  Zelfbegrip  en  identiteitvorming vanuit ziekteclassificatie is een vorm van agency, waar ook Dehue op wijst  (2008: 71).  Dit onderzoek wijst uit dat biomedische kennis over depressie in het dagelijkse leven anders  wordt  gebruikt  dan  het  biomedische  discours  bekrachtigt.  Mensen  hebben  agency.  Het  biochemisch  model,  zoals  dat  onder  wetenschappers,  behandelaars  en  farmaceutische  bedrijven dominant zou kunnen zijn, is slechts een van de referentiepunten voor alledaagse  stemmingsklachten.  Dit  blijkt  nu  we  niet  alleen  letten  op  de  ontwikkelingen  in  de  professionele  kennis  over  depressie,  maar  ook  stilstaan  bij  het  alledaagse  gezicht  van  stemmingsklachten.         

 

105   

   

7. LITERATUUR    Aneshensel C. & Phelan J. (red.) (1999)  Handbook of the Sociology of Mental Health. New York: Kluwer Academic‐Plenum  Publishers.  Berger & Luckmann (1966)   The social construction of reality. New York: Doubleday  Borg, M.B. ter (1997)  Op zoek naar hoop. In: M.B. ter Borg, Sj. van der Geest & J. Janssen. Op zoek naar  hoop. Over genezing, magie en religie. Nijmegen: KSGV p. 15‐38.  Bröer C. (2006)   

Beleid vormt overlast. Hoe beleidsdiscoursen de beleving van geluid bepalen. 

 

Amsterdam: Aksant 

Bryman A. (2001)   

Social Research Methods. New York: Oxford University Press. 

Bury M. (2001)   

Illness narratives: fact or fiction? Sociology of health and illness Vol.23 No. 3: p.   263‐ 285. 

Conrad M. & Leiter V. (2004)  Medicalisation, markets and consumers. Journal of Health and Social Behaviour,  Vol.  45: p. 158‐176.   Conrad P. (2005)   The Shifting Engines of Medicalization. Journal of Health and Social  Behaviour 46: 3‐14  Dehue T. (2008)  De depressie‐epidemie. Over de plicht het eigen lot in handen te nemen.  Amsterdam:  Augustus.  Danforth S. & V. Navarro (1998)   

Speech Acts: Sampling the social construction of mental retardation in everyday life. 

 

Mental Retardation 36 (1): p. 31‐43. 

Danforth S. & V. Navarro (2001)   

Hyper talk: Sampling the social construction of ADHD en everyday language. 

 

Anthropology & Educational Quarterly 32 (2): p. 167‐190. 

Foucault M. (1984)   

Recht over de dood en macht over het leven, Hoofdstuk V. In: De wil tot weten. 

 

Geschiedenis van de seksualiteit I. Nijmegen: Sun.  

106   

Heerings M. (2009)  Ik ben 100% ADHD! ADHD discours, identiteit en regulatie. Ongepubliceerde scriptie:  Universiteit van Amsterdam.  Horstman K. De Vries G.H. & O. Haveman (red.)(1999)   Gezondheidspolitiek in een risicocultuur. Burgerschap in een tijdperk van  voorspellende geneeskunde. Den Haag: Ratheneau Instituut.   Juttel A. (2009)  Sociology of diagnoses: a preliminary review. Sociology of Health & Illness 31 (2): p.  278‐299.  Keyes C.F. (1985)  The Interpretive Basis of Depression. In: Kleinman A. & Good B.( red.) Culture and  Depression. Studies in Anthropology and Cross‐Cultural Psychiatry of Affect and  Disorder. Berkeley: University of California Press, p.153‐ 174.  Kraan H.F. (2006)  De ongebroken macht van de psychiatrie door de ogen van Michel Foucault.  Tijdschrift voor Psychiatrie 48 (11 ): p.881‐887.   Kleinman A. (1980)  Patients and healers in de context of culture. An exploration of the borderland  between Anthropology, Medicine, and Psychiatry. California: California University  Press.  Kleinman A. & B. Good (red.) (1985)  Culture and Depression. Studies in de Anthropology and Cross‐Cultural Psychiatry of  Affect and Disorder. Berkeley: University of California Press.  Kleinman A. (1988)   

The illness narratives: suffering, healing and the human condition. New York:  Basic. 

Lock M. (2001)   Medicalization: Cultural Concerns Elsevier Science Ltd. 9534‐9538.  Lupton D. (1994)   

 

 

 

 

 

 

 

 

Medicine as culture. London: Sage Publications.  

Lupton D. (1997) Foucault and the medicalisation critique. In: Petersen A. & R. Bunton (red.)  

Foucault: Health and Medicine. London Routledge: 94‐110. 

Nettleton S. & U. Gustafsson (red.) (2002)   

The sociology of health and illness reader. Cambridge: Polity Press 

Nijhof G. (2000)  

 

 

 

 

Levensverhalen. Over de methode van autobiografisch onderzoek in de sociologie.  Amsterdam: Boom.  Nijhof G. (2003)  Tekstsociologie. Over de talige constructie van de sociale werkelijkheid.   Amsterdam:  Aksant.  107   

Mutsaers K. (2006)  ‘Het verhaal als remedie. Onderzoek naar de subjectieve beleving van depressie’. In:  Bolmeijer E., Mies L., & G. Westerhof (red.). De betekenis van levensverhalen.  Theoretische beschouwingen en toepassingen in onderzoek en praktijk. Bohn Stafleu  van Loghum p. 247‐255.  Rose N. (1996)  Inventing our selves: psychology, power and personhood (Cambridge Studies in The  History of psychology). Cambridge: Cambridge University Press.  Rose N. (2007)  The politics of life itself. Biomedicine, power, and subjectivity in the twenty‐first  century. Princeton: Princeton University Press.  Scheff T. J. (2000)  Shame and the social bound: A Sociological Theory. Sociological Theory 18 (1): p.83 –  99.  Schreiber R. & Hartrick G. (2002)  Keeping it together: how woman use the biomedical explanatory model to manage  the stigma of depression. Issues of Mental Health Nursing 23: p. 91‐105.  Spector M.  & J. I. Kitsuse (1977)   

Constructing Social Problems. Cummings Publishing Company 

Westerbeek J. & Mutsaers K. (2009)   

Depression Narratives: How the Self Became a Problem. Literature and medicine 27 

 

(1): p. 25‐55. 

   

108   

8. BIJLAGE 1   Observatieformulier 1: Conversaties    Observatiecode  

 

: 

Naam observator 

 

: 

Plaats   

 

 

: 

Datum   

 

 

: 

Tijdstip en duur observatie 

: 

Setting   

:  

 

 

 

Afkorting in het   

Naam  verslag 

 

 

Geslacht Leeftijd Functie aanwezigen 

Aanwezige 1  

 

Aanwezige 2    Aanwezige 3    Aanwezige X      Noteer zo letterlijk mogelijk de tekst.   Aanwezige 1: “…..”   Aanwezige 2: “….”  …….  …….    Noteer ook:   Aanleiding, doel, redenen   Woordgebruik / context waaruit jij afleidt dat het over depressie gaat  Gespreksthema’s voor en nadat depressie aan de orde komt   Welke relatie hebben aanwezige met elkaar   Sfeer/ type gesprek  Wat jij nog meer ziet en   …   

109   

Jouw relatie tot 

Observatieformulier 2: Media     Observatiecode  

 

: 

Naam observator 

 

: 

Datum   

 

 

: 

Welke media   

 

: 

Soort bericht 

 

 

:  

Tijdstip en duur  

 

: 

  Observatie   Noteer zo letterlijk mogelijk wat je hoort of leest en:  Aanleiding 

 

 

 

Doel berichtgeving  Verklaringen en oplossingen   Gespreksthema’s voor en nadat depressie aan de orde komt   Sfeer/toon van bericht  Wat jij nog meer ziet en   …     Wanneer je een gesprek op de radio of tv hoort, gebruik je observatieformulier 1.    

BIJLAGE 2  Topic lijst    Ontstaan depressiviteit            

Wanneer begonnen de klachten   Duur en aard klachten  Persoonlijke interpretatie klachten  Reactie omgeving  Bezigheden in leven op dat moment  Aanleiding voor zoeken hulp  Waarom hulp  Eerste stap naar hulp  Diagnose, wie/wanneer  Betekenis diagnose  Oorzaak depressie opdat moment. Psychosociaal‐ entiteit 

  Beleving depressie     110   

Gevoelens  Gedachten  Somatisch 

     

Gedrag  Betekenisgeving  Omgang met sociale omgeving  Werk/studie/bezigheden 

Betekenisgeving     

Waarom ben jij depressief geworden  Kern depressiviteit 

Medicijngebruik      

Waarom wel/niet  Betekenis medicatie  Werkzaamheid  Ideeën over medicatie  Reacties omgeving 

  Hulp           

Soort hulp –soort therapie  Beleving hulp  Waarom die hulp  Zelf oplossingen gezocht  Persoonlijke omgang depressie  Verantwoordelijkheid  Hulp sociale omgeving  Begrip‐onbegrip 

Proces            

111   

Omgang met depressie verandert?  Nog steeds last van depressie?  Betekenis van klachten verandert?  Hoe ziet leven er uit zonder depressiviteit?   Wat is normaal?  Verschil somberheid en depressie  Depressie een ziekte?  Schaamte  Depressie en identiteit  Toekomst met depressie  Veranderingen in leven sinds depressie       

   

BIJLAGE 3  Oproep voor de werving van respondenten  Beste vrienden, familie en bekenden,   Op  dit  moment  ben  ik  bezig  met  mijn  afstudeerscriptie  voor  de  Master  Medische  Sociologie  en  Antropologie  aan  de  Universiteit van Amsterdam. Mijn onderzoek gaat over depressiviteit in Nederland. Aanleiding voor dit onderzoek is de enorme  toename  van  het  aantal  mensen  dat  te  maken  krijgt  met  depressieve  episodes  en  de  sterke  stijging  in  het  gebruik  van  antidepressiva.   Er  is  maar  zeer  beperkt  onderzoek  gedaan  naar  de  persoonlijke  ervaringen  van  mensen  die  lijden  aan  depressie.  Dit  is  een  onderbelicht  onderwerp  binnen  de  sociale  wetenschappen  en  verder  onderzoek  is  van  belang  voor  een  beter  begrip  van  depressiviteit in onze samenleving. De persoonlijke beleving van mensen met een depressie staat centraal in dit onderzoek.   Ik  ben  op  zoek  naar  mensen  die  een  depressieve  periode  doormaken  of  hebben  doorgemaakt  (met  of  zonder  gebruik  van  medicijnen)  en  bereid  zijn  hun  verhaal  te  vertellen.  De  anonimiteit  van  mensen  die  meewerken  zal  te  allen  tijde  bewaard  worden.    Zou je deze oproep willen doorsturen aan jouw netwerk en mensen die mogelijk hiervoor in aanmerking komen?     Met veel dank!   Kim van Ommen 

 

112