~l]rnl]l!rn. IVERENIGDE
STATEN
I
'DE AMERIKAANSE DROOM IS FAILLIET' Niet Amerika maar Europa is het land van de hoop. Dat zegt de Amerikaanse maatschappijcriticus en auteur van spraakmakende boeken Jeremy Rifkin. Knack sprak met hem aan de vooravond van de Amerikaanse verkiezingen. Door Ingrid Van Daele
, 98 . KNACK 20 OKTOBER 2004
...
yen opbouwen. Maar sinds geruime tijd heid dan ook niet te peilen: het hele nu al is die droom aan het afbrokkelen. land huilde mee. De Europeanen keWat ooit een egalitaire middenklassen- ken verbaasd toe. Vrijheid he eft voor ijna een op de twee Ameri- maatschappij was, bestaat niet meer. hen een heel andere betekenis. Een Eukanen gaat een of meerde- De opwaartse mobiliteit is tot een illu- ropeaan wil geen eiland vormen van inre keren per week naar de sie geworden. De kloof tussen arm en dividuele autonornie. Rij wil goede rekerk. Meer dan de helft van rijk is enorm toegenomen. Op Mexico laties aanknopen en zich bij verschilde bevolking in de VS vindt en Rusland na is de inkomensongelijk- lende gemeenschappen betrokken en verankerd voelen. Rij wil niet 'aIleen' dat religie belangrijk is en goed zeven- heid in geen enkel gelndustrialiseerd tig procent dat de president een sterke land zo groot als in de VS. Amerika is maar 'verbonden' zijn. Ret is de tegenreligieuze overtuiging moet uitstralen. geen aantrekkelijk emigratieland meer. stelling tussen een ongebreideld indiviDe Amerikanen zijn met andere woor- Ret zijn niet langer de Europeanen die dualisme en een diepgewortelde geden een buitengewoon devoot volk. Ze vol hoop naar Amerika trekken om er meenschapstraditie. verschillen daarin sterk van hun bond- hun diepste dromen waar te maken. Een tegenstelling die zich heeft vertaald genoten in Europa, waar Vandaag is Europa voor emigranten de kathedralen talrijk hoe langer hoe meer het land van de hoop. De Amerikaanse droom werkt zijn en de kerken leeg. 'Ik ben me ervan bewust niet meer. De Amerikanen zouden hoe groot de verschillen moeten beseffen dat er zich een nieuwe tussen de Amerikanen en droom ontwikkeld heeft: de Europese de Europeanen zijn' zegt droom.' Jeremy Rifkin, Ameri- De Amerikaanse droom omschrijft u als kaans journalist en best- individualistisch en gericht op eigenbesellerauteur van The End lang, de Europese is een collectieve of Work, The Biotech Cen- droom die zich veeleer tot de gemeentury, The Age of Access en schap richt. RIFKIN:De verschillen zijn imThe Hydrogen Economy. JEREMY 'Maar ik heb er bijzonder mens. Voor de Europeanen primeren lang over gedaan om te sociale relaties boven de individuele beseffen dat ze ook zo fun- autonornie. Culturele diversiteit heeft damenteel zijn. Lange tijd de overhand over assimilatie, levensdacht ik dat het een kwaliteit is veel belangrijker dan rijkkwestie was van taal en dom, duurzame ontwikkeling gaat bostijl.Pas onlangs heb ik me yen ongelimiteerde materiele groei en -gerealiseerd dat de twee wereldwijde samenwerking via internaT::\ '3 ~ ~ ". 1'! . samenlevingen ook com- tionale organisaties boven de unilatera'Amerika is geen aantrekkelijk pleet anders gestructu- Ie uitoefening van de macht. emigr~ielan~ ~er! Kort samengevat is dat het grote reerd zijn.' in een zeer verschillend sociaal-econoonderscheid tussen de twee. Ret gaat Over de scherpe contrasten tussen Amerika om twee totaal verschillende werelden. misch model. Ret sociaal-econornischmodel in I en Europa heeft Rifkin, De invulling van het begrip 'vrijheid' RIFKIN: die ook voorzitter is van kan dat het beste verduidelijken. Voor Europa is natuurlijk veel uitgebreider The Foundation on Econ- een Amerikaan betekent vrijheid onaf- dan in Amerika. Amerika kent ook wel omic Trends in Washing- hankelijkheid en autonomie. Onze pensioenuitkeringen (van maximilal ton, onlangs een opmer- moeders zeiden het ons steeds weer: 25.000dollar per jaar), maar over het alkelijk boek geschreven, 'Amerika is een geweldig land, je krijgt gemeen blijft de sociale steun inAmerika The European Dream. er enorm veel kansen. Maar niemand heel beperkt. De VS besteden slechts 11 Daarin betoogt hij dat de zal er voor je zorgen tenzij jijzelf.' Wat procent van hun bruto binnenlands prorollen van de Nieuwe we ingepeperd kregen, was het beeld duct aan sociale voordelen, Europa 26 Wereld en de Oude van de cowboy op zijn paard die de procent - dubbel zoveel dus. Wereld stilaan omkeren: grenzen van zijn land aftuurt en alles Amerikanen hebben weinig vertrou'De American dream is onder controle he eft. Ret was John wen in de staat. Bijgevolg willen ze de gebaseerd op individueel Wayne. Of, Ronald Reagan. Ik weet, overheid ook zo weinig mogelijk geld en succes, op de overtuiging Reagan was geen uitzonderlijk presi- taken toevertrouwen. De rol van de dat iedereen het kan ma- dent, maar met hem verdween het laat- overheid moet beperkt blijven tot het ken. Amerikanen weten ste symbool van de Amerikaanse bewaken van het prive-eigendom - de het als ze elkaar aankij- droom. Bij zijn overlijden was de droef- rijkdom die we als vrije mensen hebben ~ ken: wie je in dit land ook bent, van welke familie je ook afstamt, uit welk land 'UpMexicoenRusland na is deinkomensongelUkheid in ~ je ook komt, als je wilt landm grootalsin deVS: ~ kun je een succesvol le- geenenkelgeindustrialiseerd
B
- -- - -
20 OKTOBER 2004 KNACK.
99
~D[i]Dl!lrn. IVERENIGDE
STATEN
I
~ opgestapeld. Een actieve rol in het herverdelen van de welvaart komt de overheid niet toe. Het is een individuele keuze om de noodlijdenden te helpen in onze samenleving. Het idee van de liefdadigheid weerspiegelt in die zin het besef van de individuele vrijheid.De Franse filosoof Alexis de Tocqueville was erdoor gecharmeerd, toen hij het jonge Amerika bezocht in 1831.Broederlijke organisaties die de welvaart van de burgers wilden bevorderen? Dat fenomeen had hij in Europa nog nooit gezien. Liefdadigheid blijkt ook vaak gesteund vanuit religieuze genootschappen.
RIFKIN:De kerkgenootschappen hebben inderdaad veel vrijwilligersorganisaties voortgebracht. De godsdienst is voor veel mens en die naar het westen trokken immers lang de enige vorm van zekerheid geweest. In nog onbewoonde gebieden waar ze neerstreken, bouwden ze ziekenhuizen en scholen. Elke religie heeft zo haar eigen infrastructuur uitgebouwd: de presbyterianen, de methodisten, de lutheranen, de mormonen. Meestal gaat het om non-profitziekenhuizen: de gezondheidszorg vertegenwoordigt 46 procent van de banen in de non-profitsector. Er zijn goede ziekenhuizen in Amerika, en Europeanen die voldoende geld hebben, trekken inderdaad soms naar de VS voor een speciale behandeling. Maar de algemene gezondheidszorg in de Verenigde Staten staat op een laag pitje. De Amerikanen kunnen wat dat betreft veel1eren van de Europese Unie. Het Europese model van de welvaartsstaat brokkelt ook af.We moeten de sodale voordelen terugschroeven, omdat we ze niet meer kunnen betalen. RIFKIN: Eurosceptici hebben altijd weer datzelfde verhaal: 'Onze econornie faalt, we moeten naar het Amerikaanse systeem overstappen. En dat betekent: privatiseren, arbeidsflexibiliteit bevorderen, de welvaartsbureaucratie terugschroeven,de sociale uitkeringen verlagen en het geld teruggeven aan wie het toekomt: de consument. Zo kunnen we de Amerikaanse rijkdom nabootsen. Amerikanen weten immers hoe ze een economie kunnen aanzwengelen.' Dat zou ik durven te betwijfelen. Ais je een economie beoordeelt niet alleen aan de hand van het bruto binnenlands product maar ook van de levenskwaliteit die ze voortbrengt, dan heeft Europa de VS in de jaren negentig zeker ingehaald. Kijk naar de gezondheidszorg, het onderwijs... Ameri100 . KNACK 20 OKTOBER 2004
ka heeft rnisschien wel de beste masteropleidingen ter wereld, maar het niveau van de lagere en middelbare scholen ligt vaak lager dan dat in de vijftien oude lidstaten van de ED. De gezondheidszorg in Europa is over het algemeen veel beter, en ondanks het hoge aantal rokers leven de Europeanen ook een jaar langer dan de Amerikanen. De lakmoesproef ten slotte is de kindersterfte. De VS staan op de 27eplaats in
- ----
---
ffi.')~!~fi'UL~ ~ r Dela:atstepersol'lificatie van de American dream.
r
~
'.
.
,
....
..
\.
!J~=t~~ fu
De Amerikanen voelen zich een uitverkoren
volk.
--
de lijst van gelndustrialiseerde landen - slechts enkele ontwikkelde landen doen het nog minder goed. Het wijst op een grote armoede in Amerika. Of neem de vrije tijd als maatstaf voor de levenskwaliteit: Amerikanen nemen gemiddeld twee weken per jaar vrij, zonder dat het wettelijk geregeld is. Europeanen hebben doorgaans recht op vier weken, wat wel wettelijk is vastgelegd. Hoe is het te verklaren dat de Europeanen zo sterk focussen op de levenskwaliteit? Zoiets kan in Amerika niet. Daar kun je dan wel weer als individu rijk worden door geld op te stapelen. En dat kan pas door het naleven van een zeer streng arbeidsethos. Een ethos dat teruggaat op vroeger Europees gedachtegoed? RIFKIN: Inderdaad.Aan de basis van het Amerikaanse arbeidsethos ligt een Europese stroming die later naar Amerika is uitgevoerd. Het gaat om het vroege modernisme: de tijd waarin de protestantse Reformatie en de Verlichting Europa in hun greep kregen. Een tijdperk ook waarin het concept van het prive-eigendom zich ontwikkelde, de grondslag gelegd werd voor het marktkapitalisme en de natiestaat werd gecreeerd. Maar terwijl de Europeanen steeds minder religieus werden, groeiden de Amerikanen uit tot de grootste calvinisten ooit. w De religie blijft in de Amerikaanse maat~ schappij een doorslaggevende rol spelen? Ii' RIFKIN:Je merkt het dagelijks aan de uitspraken van politici, sportlui, acteurs en andere beroemdheden in de media. Op de vraag 'Waaraan hebt u uw succes te dank en?' voIgt steevast het antwoord: 'Aan Jezus Christus, mijn God.' De Amerikanen zien zichzelf trouwens als een uitverkoren yolk. Ze zijn dan ook zeer patriottistisch. Hun identiteit is gevormd door God en door hun land. Bijgevolg moet hun land ook met sterke militaire hand verdedigd worden. De Amerikaanse droom is verbonden met een sterke legermacht. De nieuwe Europese droom wil na duizend jaar van conflicten, twee wereldoorlogen, en een holocaust precies het tegen,.:." overgestelde. De Europeanen willen de wapens neerleggen, elkaar vertrouwen en in vrede samenwerken. Het project van de Europese Unie is zeker verdedigbaar. Maar het blijft een feit dat we ons de Europese welvaartsstaat niet langer kunnen veroorloven. RIFKIN:Europeanen staren zich blind op het Amerikaanse economische mo-
~
I
del, maar ik wil erop wijzen dat het succes van Amerika na de recessie van 1989-1992 nlet is voortgevloeid uit de structurele hervormingen die Bill Clinton na de regering-Reagan heeft doorgevoerd. Ret heeft dus weinig zin voor Europa om die maatregelen na te apen. Ret is niet de verlaging van de sociale uitkeringen, noch de tlexibele arbeidspolitiek noch de belastingverlagingen die de economie hebben aangetrokken. Wat ons echt uit de recessie heeft gehaald, zijn de kredietkaarten. Begin jaren negentig ging het hele land massaal op krediet inkopen, en dat doen we trouwens nog steeds. DM heeft de economie aangezwengeld, de productie opgetrokken en nieuwe banen gecreeerd. Maar tegelijk heeft het een daling van de gezinsspaarquote uitgelokt: van 8 procent naar bijna 0 procent in 2000. Daarnaast hebben veel eigenaars van woningen nog eens de leningen van hun huizen geherfinancierd met lage intresten. President Bush heeft daarbovenop nog een
paar belastingverlagingen doorgevoerd. Ret gevolg: we hebben meer geld op zak, maar het begrotingstekort heeft een historisch hoogtepunt bereikt. Ret Internationaal Monetair Fonds heeft zich daarover al zeer bezorgd getoond. Ret waarschuwde in een rapport dat die situatie de financiele stabiliteit van de wereldeconomie kan bedreigen, als er niets ondernomen wordt. De Amerikaanse economie davert op haar grondvesten? RIFKIN: Je kunt je dus de vraag stellen of je als Europese Unie vandaag het Amerikaanse economische model wel moet volgen. Voor mij ligt het antwoord in de verhouding van de dollar en de euro. Toen de euro gelntroduceerd werd, zeiden mijn Amerikaanse collega's: over zes maanden is het toiletpapier. Dat was niet zo, de euro is vandaag zelfs sterker dan de dollar. Bovendien wensen investeerders ook niet te beleggen in de dollar, omdat hun vertrouwen in de Amerikaanse economie is wegge-
'Tegen2020 kanEuropade dominanteeconomievan de
wereldworden.'
ebd. Ze vrezen dat de dollar nog meer zal ontwaarden. Het faillietvan de Amerikaanse droom. RIFKIN:Inderdaad. En voor een deel is dat het gevolg van de gigantische invloed van de bedrijven: op de media, op de politiek, op de verde ling van de macht in het algemeen. Roe konden ze zo invloedrijk worden? Veel heeft te maken met het ondermijnen van de macht van de vakbonden. Dat begon al in de late jaren zestig. Toen vormden de vakbonden nog een evenwicht met het management. Bedrijfsleiders streven naar zoveel mogelijk winst, en dus willen ze de arbeidskosten zo laag mogelijk houden. Maar ze verge ten dat de arbeiders ook consumenten zijn en spaarders die investeren in de aandelenmarkten. En dus moeten ze over voldoende geld beschikken. Ais tegenwicht van het management keken de vakbonden daar lange tijd op toe. Maar er kwam veel reactie op de werking van de vakbonden. Bedrijven trokken bijvoorbeeld weg uit de noordelijke steden, waar de vakbonden sterk stonden. Een symbolisch moment was de beruchte ingreep van Ronald Reagan toen ~ 20 OKTOBER2004 KNACK.
101
~l]rnrnl]l!UI IVERENIGDE
STATEN
I
~ er gestaakt werd in de luchtvaartsector: hij ontsloeg alle luchtverkeersleiders. Dat was een duidelijk signaal dat de macht van de vakbonden zou worden beknot. De vakbonden hebben inderdaad veel macht verloren, en de bedrijyen zijn steeds invloedrijker geworden. Maar het evenwicht is verstoord. Zeker, het kapitalisme en de markteconomie zijn ongelofelijke katalysatoren voor innovatie - socialistische geleide economieen zijndat niet. Maar managers en bedrijfsleiders kunnen de vruchten van de arbeid niet herverdelen, want zij willenzoveel mogelijkwinst maken en dus de arbeidskosten verminderen. Daarom zijn vakbondsorganisaties een absolute noodzaak om de economie in evenwicht te houden. Vandaag is dat evenwicht verstoord en de welvaart neemt at. De kloof tussen rijk en arm neemt toe. Op termijn kan dat zelfs het kapitalistische systeem bedreigen. Europa zaI dezelfde weg opgaan? RIFKIN:We kunnen dezelfde evolutie vandaag al voor een deel ook in Europa vaststellen. Wat valt er dan nog te doen? De oplossing ligt in Europa zelf. Het is de integratie van de Europese infrastructuur: een eengemaakte energiemarkt, een eengemaakte transportmarkt, eengemaakte regels voor de handel. Tegen 2020 kan Europa op die manier de dominante economie van de wereld worden. Voorwaarde is dan wel dat de nationale politici niet langer de omgekeerde koers varen, dat ze hun eigen natiestaat niet telkens weer proberen voor te trekken. Want wat zal het meest welvaart opleveren: de terugkeer naar de grenzen van de eigen natiestaat? Belgie? Luxemburg? Duitsland? Of een opening naar de potentieel belangrijkste handelszone van de hele wereld? De Europese politieke leiders van vandaag zijn helaas geen visionairs. Het lot van de Europeanen ligt in de Europese Unie, en daar alleen! Niemand schijnt het te beseffen, maar de Europese Unie is een uitzonderlijk sociaal en politiek experiment. Voor het eerst in de geschiedenis wordt een unie opgericht die niet uitgaat van een overwinning, maar van een nederlaag. Het is het eerste laboratoriumexperiment ter wereld dat een globaal Europees bewustzijn wi! creeren. Als het mislukt, wordt het alvast een belangrijke voetnoot in de geschiedenis.-
-
Volgende week: hetAmerikaanse
kiessysteem
