Datum: 14 december 2012 Betreft: Aanvraag Duurzaam renovatieproject binnen de innovatieregeling Energiesprong Woningrenovatie

Aanbiedingsbrief SEV/Energiesprong Postbus 1878 3000 BW Rotterdam

Datum: 14 december 2012 Betreft: Aanvraag Duurzaam renovatieproject binnen de innovatieregeling Energiesprong Woningrenovatie.

Geachte heer, mevrouw,

Met deze aanbiedingsbrief melden wij ons duurzaam renovatieproject Schilderskwartier Apeldoorn aan voor de innovatieregeling Energiesprong Woningrenovatie. Binnen het totale project van 188 grondgebonden woningen bieden een 2-tal consortia een energienotaloos concept aan. De consortia bieden deze concepten aan onder de namen Energiesprong Orden en De Kwartiermakers. Na toetsing op gestelde randvoorwaarden zal de uiteindelijke keuze voor het juiste concept medio januari 2013 door bewoners, stakeholders en directie De Goede Woning worden gemaakt. Deze aanmelding voor de innovatieregeling behelst het plan van het consortium Energiesprong Orden voor cluster 2, 34 woningen Jan van Goyenlaan en Ferdinand Bollaan. Hieronder treft u van ons als penvoerder namens het consortium: Adres en contactgegevens: Wooncorporatie De Goede Woning Postbus 468 Sleutelbloemstraat 26 7300 AL Apeldoorn Tel. 055-3696969 Contactpersoon: Eugène Korff (Senior Vastgoedadviseur) [email protected] mobiel: 06-23942956 IBAN nummer: NL21 BNGH 028.51.25.656 BNG-bankrekeningnummer: 028.51.25.656

Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Voor de totstandkoming van het onderliggende projectplan bij deze aanmeldingbrief is nauw samengewerkt met alle betrokken partijen. Dit neemt echter niet weg dat er ongetwijfeld vragen gesteld kunnen worden en opmerking geplaatst bij de inhoud van het plan. Voor verdere verduidelijking en/of noodzakelijke aanvullingen, kunt u terecht bij onze contactpersoon.

Met vriendelijke groet,

Peter van ’t Wout Manager Wonen


.

Duurzaam renovatieproject Schilderskwartier Apeldoorn


1. Managementsamenvatting Begin 2011 is wooncorporatie De Goede Woning ingegaan op een verzoek van de gemeente Apeldoorn en het kennisnetwerk kiEMT om deel te nemen aan de ontwikkeling van een duurzaam renovatieconcept dat landelijk zou kunnen worden ingezet. Voor dit project is gekozen is voor Complex 29, Schilderskwartier, in de wijk Orden te Apeldoorn. Complex Schilderskwartier bestaat uit 188 kleine eengezinswoningen uit begin jaren vijftig van de vorige eeuw. Het te ontwikkelen concept kan toegepast worden op soortgelijke na oorlogse wijken. Trefwoorden bij het ontwikkelen van deze wijken waren schaalvergroting en standaardisatie Eind 2011 is gestart met ontwikkeling van een duurzaam, innovatief en concreet renovatieconcept voor sociale huurwoningen. Daarbij is gekozen voor een zogenaamd co-creatief proces, waarbij zowel de bewoners als het regionale bedrijfsleven intensief werd betrokken. Doel was om te komen tot een (technische) beschrijving van de uit te voeren renovatieactiviteiten, maar tegelijkertijd te werken aan het oplossen van de sociale problematiek en zogenaamde ‘community building’ te laten plaatsvinden. Het proces startte op 19 december 2011 met een bewonersavond voor circa 150 aanwezigen. Via werkgroepen van bewoners, ontwerpateliers met circa 50 ondernemers uit de regio is een gezamenlijke visie opgesteld voor de renovatie, zijn de behoeftes in kaart gebracht en is uiteindelijk op de algemene bewonersavond op 4 april 2012 goedkeuring gekregen van de huurders om serieus de opties voor een energieneutrale renovatie te onderzoeken. Uit het proces bleek dat er zeer veel belangstelling is voor de renovatieplannen vanuit de bewoners en het regionale bedrijfsleven. Beide groepen waren bereid veel tijd in te zetten om tot een resultaat te komen. De ideeën voor de wijk van de ondernemers en de bewoners bleken elkaar zeer dicht te benaderen. Er is daardoor nu inzicht in de aspecten die in ieder geval aan de woningen moeten worden verbeterd en in de aspecten die passen bij een ambitieuzere benadering. Zowel de werkgroepen van de bewoners als de bedrijven kwamen tot de conclusies dat gestreefd moeten worden naar het komen tot energieneutrale woningen. De bedrijven waardeerden de interactieve en integrale start van het proces. Er werd als duidelijke aanbeveling gegeven om deze integraliteit ook in het vervolg vast te houden. Het innovatieve van de ontwikkeling van het renovatieconcept zit in de ontwikkeling van energieneutrale woningen en het co-creatief aanbesteden van de werkzaamheden. Dit betekent dat er een breed draagvlak is bij zowel regionale bedrijven, de bewoners als overige betrokkenen om met deze twee innovaties aan de slag te gaan. Met de vraag van bewoners om onderzoek te doen naar de haalbaarheid van energieneutrale renovatie van de 188 woningen is Platform 31 benaderd. In het kader van de innovatieregeling Energiesprong Woningrenovatie heeft deze organisatie het project geadopteerd als een experiment. Daarmee is tevens de ondersteuning van dit project door Platform 31 geborgd. Deelname aan het programma Energiesprong levert de mogelijkheid voor De Goede Woning op subsidie aan te vragen voor het project. Met Platform 31 is afgesproken dat De Goede Woning het cocreatietraject ook voor de aanbesteding voort wil zetten. De aanbestedingsvorm soft selection methodology, ook wel Slim en Snel” genoemd, is hiervoor bij uitstek geschikt. Voor het project wordt het woonbundelprincipe en de woonlastengarantie nader uitgewerkt. Om de betaalbaarheid van de energie investeringen inzichtelijk te maken zorgt Platform 31 voor een uitgebreid rekenmodel. Er wordt uitgegaan van het principe dat het energiedeel dat bewoners nu aan een energieleverancier betalen wordt ingezet voor de benodigde extra investering om de woningen energieneutraal te maken. Om te borgen dat de huurtoeslag mogelijk blijft wanneer de woonbundel boven de huurtoeslaggrens uitstijgt bij mutaties wordt door Platform 31 experimenteerruimte gevraagd bij ministerie van binnenlandse zaken.


2. Deelnemers en derden 2.1 Algemeen 2.2 Consortium partners

Woningcorporatie De Goede woning: Wie wij zijn en wat wij doen De Goede Woning is ontstaan in 1915 en is de grootste corporatie in de gemeente Apeldoorn. Momenteel huisvesten wij circa 20.000 mensen en verhuren wij ongeveer 8200 woningen, verdeeld over het stedelijk gebied van onze gemeente. Hoewel we regionaal (Stedendriehoek) zijn toegelaten, werken we momenteel alleen in de gemeente Apeldoorn. Binnen Apeldoorn hebben wij als corporatie niet alleen het grootste, maar ook het oudste woningbezit. Daardoor staan we in de komende jaren ook voor zo’n grote herstructureringsopgave. We hebben verschillende samenwerkingsverbanden met zorginstellingen. Op de eerste plaats met De Goede Zorg, maar ook met andere zorginstellingen werken we samen om optimale woonomstandigheden te bieden aan mensen die (enige) zorg nodig hebben. Daarnaast hebben we contacten met een groot aantal andere instanties, om de leefomgeving en het welzijn van mensen te verbeteren. Waar wij voor staan De Goede Woning stelt mensen in alle opzichten centraal en wil graag zoveel mogelijk betekenen voor de samenleving. Wij voelen ons verantwoordelijk voor maatschappelijke opgaven in de stad. Daarbij richten wij het vizier vooral op de maatschappelijke ontwikkelingskansen van mensen. Met veel enthousiasme geven onze, ruim honderd, medewerkers deze kijk op de samenleving op eigentijdse wijze vorm. Met ondernemingszin en creativiteit zoeken we oplossingen voor sociale vraagstukken die te maken hebben met wonen, welzijn, zorg, educatie en werk. Onze visie op de samenleving en onze kijk op organiseren berusten op een drietal kernwaarden: woon‐, leef‐ en werkplezier. Wonen is een emotie, een beleving. Mensen moeten daar zelf zoveel mogelijk over te zeggen hebben. Zij voeren de regie over hun eigen leven. De Goede Woning wil dat mogelijk maken. Het voor onze doelgroepen betaalbaar houden van ons vastgoed heeft hoger prioriteit. Dit betekent dat we onze directe en indirecte rollen binnen de woonlasten continue tegen het licht houden. Dit project onderstreept dit gegeven. Hoe kunnen wij, gezamenlijk met onze huurders, de woonlasten voor de komende jaren draaglijk houden? De uitwerking hiervan in dit project is gebaseerd op het inbrengen van de huidige en toekomstige energiereserveringen van onze bewoners in het totale investeringsbudget waarmee energetische maatregelen kunnen worden getroffen. Dit moet ertoe leiden dat onze bewoners een toekomst‐ vaste en gegarandeerde woonlast krijgen.

Gemeente Apeldoorn:


Aannemingsbedrijf Draisma Paramariboweg 100 7333 PB Apeldoorn Postbus 280 7300 AG Apeldoorn Nederland Contactpersoon: dhr. P.M. Soffers, adjunct‐directeur Tel: 055‐5383911 Website: www.draisma.nl Kernactiviteiten: Ontwikkelend algemeen bouwbedrijf werkzaam in de woning‐ en utiliteitsbouw. Draisma realiseert zowel kleine als spraakmakende projecten. Een groot deel van de omzet bestaat uit projecten in de renovatie‐ en onderhoudssfeer. Motivatie deelname aan project: Draisma ziet het als een uitdaging om een verniewend concept te ontwikkelen voor bestaande woningbouw. Dit project met woningen uit de jaren 50 is wat dat betreft uniek in Nederland. Motivatie bijdrage aan energietransitie: De bijdrage aan de energietransitie met alle randvoorwaarden die daarbij horen zoals techniek, financiering en dergelijke is uniek in Nederland. Draisma wil er graag aan bijdragen, zodanig, dat haar input ook voor een verbetering van de trajecten en modellen teweeg brengt. Beschikbare kennis, expertiese, ervaring: Draisma realiseert een groot deel van haar omzet in de renovatie‐ en onderhoudsmarkt. De bouwkundige kennis die zij daarvoor heeft is uitgebreid en vele malen beproefd. Concrete bijdrage aan het project: Draisma heeft de coalitiepartners bij elkaar gebracht en vervult de centrale coördinerende rol. De inbreng van Draisma bestaat uit het realiseren van de bouwkundige werkzaamheden, bouwplaatsinrichting, planning en logistiek. Toepassing en gebruik van projectresultaten: Draisma wil graag de projectresultaten delen met andere partijen zodat daardoor de projecten beter aangestuurd en ingevuld kunnen worden. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Klein Poelhuis Installatietechniek Lorentzstraat 12 7102 JH Winterswijk Postbus 86 7100 AB Winterswijk Nederland Contactpersoon: dhr. E. ter Horst, directeur Tel: 0543‐561100 Website: www.kleinpoelhuis.nl Kernactiviteiten: Klein Poelhuis Installatietechniek is een moderne aanbieder van totaaloplossingen in de installatietechniek. De grote kracht schuilt in het creëren en realiseren van innovatieve, energiebewuste concepten met optimaal comfort. Dit is niet beperkt tot het leveren van vakwerk en betrouwbare 24‐uursservice. Over de volle breedte van het traject dragen zij vanuit hun expertise bij aan het uiteindelijke resultaat. Dat moet ook, want de techniek in de bouw wordt steeds geavanceerder. Klein Poelhuis denkt het liefst mee vanaf de schetsfase over de toepassing ervan. Daarbij zoeken zij waar mogelijk de samenwerking met professionele partners die het eindproduct naar een nog hoger plan kunnen tillen; ketendenken is Klein Poelhuis op het lijf geschreven. Motivatie deelname aan project: Klein Poelhuis ziet het als een uitdaging om samen met coalitiepartners die dezelfde doelstellingen hebben, bij te dragen aan dit innovative project om bestaande verouderde woningen Energienotaloos te maken. Motivatie bijdrage aan energietransitie : De bijdrage aan de energietransitie zit in de genen van Klein Poelhuis. Klein Poelhuis ziet het als een noodzaak om met vernieuwende technieken bij te dragen aan energiebesparing. Niet terugvallen op wat je altijd al gedaan hebt, maar meedenken om technieken te verbeteren. Beschikbare kennis, expertiese, ervaring : Klein Poelhuis heeft veel expertise opgebouwd met vernieuwende technieken die ingezet zijn in de woningbouw en utiliteitsbouw. Hun eigen hoofdkantoor in Winterswijk is daar mede een voorbeeld van. Klein Poelhuis wordt niet voor niets door veel andere partijen gevraagd om mee te participeren in trajecten zoals deze in Apeldoorn. Concrete bijdrage aan het project: Klein Poelhuis brengt de installatie‐expertise mee om de woningen Energienotaloos te maken. De inzet van luchtwarmtepompen, PV cellen, alsmede het monitoren van het geheel, is het terrein van Klein Poelhuis. Toepassing en gebruik van projectresultaten: Klein Poelhuis wil graag de resultaten met ander partijen delen. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Architectenbureau DeZwarteHond Hoge der A 11 9712 AC Groningen Postbus 1102 9701 BC Groningen Nederland Contactpersoon: dhr. B. van der Meeer, Architect Associate Tel: 050‐3134005 Website: www.dezwartehond.nl Kernactiviteiten: Architectuur, Stedenbouwkundige & Landschapsarchitectuur De Zwarte Hond is een ontwerpbureau dat in 1985 is opgericht in Groningen(NL) en heeft vestigingen in Rotterdam(N¬L) en Keulen(DE). Op deze drie locaties werken in totaal zeventig mensen met verschillende achtergronden, competenties en vaardigheden. Het integraal vormgeven en realiseren van architectuur, stedenbouwkundige opgaven en landschappelijke vraagstukken gebeurt in multidisciplinaire teams. De opdrachtportefeuille van De Zwarte Hond beslaat het hele spectrum van woon‐, werk‐ en recreatieomgevingen in landelijke en stedelijke context: van villa tot seriematige woningbouw, van kantoorinrichting tot kantoorpark, van cultuurgebouw tot recreatielandschap. Motivatie deelname aan project: Voor DeZwarteHond speelt een actieve participatie van opdrachtgevers, bewoners en coalitiepartners een belangrijke rol. Dit project is er uitermate voor geschikt om daar vorm aan te geven. Motivatie bijdrage aan energietransitie Voor DeZwarteHond is de energietransitie een uitdaging, in die zin dat de architectuur erdoor beïnvloed wordt. DeZwarteHond wil daar haar bijdrage aanleveren. Nieuwe noodzakelijke energieopwekkende of –besparende elementen betekenen niet dat het architectuurlandschap er slechter of lelijker op wordt. Integendeel, De Zwarte Hond ziet het als een uitdaging om een niet te vermijden ontwikkeling te combineren met mooie leefbare architectuur. Beschikbare kennis, expertise, ervaring De Zwarte Hond heeft veel expertise in renovatie van wijken. Renovatie gaat echter verder dan wat technische ingrepen. Voor De Zwarte Hond is de woonomgeving daar direct op van invloed. Die stedenbouwkundige kennis en ervaring wordt optimaal ingezet en is ook van invloed op de architectonische ingrepen. Om het nuttige aangenaam te maken heeft De Zwarte Hond een optiematrix ontwikkeld, een platform waar alle betrokkenen binnen een opgave helder met elkaar kunnen communiceren en creatief kansen ontdekken. Niet de grootste gemene deler is hierbij maatgevend, maar de kleinst gemene veelvoud. Concrete bijdrage aan het project: De Zwarte Hond geeft in samenwerking met de coalitiepartners vorm aan de architectuur. De basis hiervoor zijn de wensen en verwachtingen van de bewoners en de opdrachtgever. De Zwarte Hond stroomlijnt dit geheel in een keuzemenu zodat duidelijk wordt wat men graag wil en wat haalbaar is. Daarnaast geeft De Zwarte Hond vorm aan de woonomgeving. Toepassing en gebruik van projectresultaten Ook voor De Zwarte Hond geldt dat zij haar opgedane kennis graag met anderen wil delen.


Seinen Projectontwikkeling BV / Seinen Energy Solutions: Seinen Projectontwikkeling / Seinen Energy Solutions Bolswarderweg 15 8601 XV Sneek (Nederland) Dhr. J. Nieuwveld (contactpersoon) 06‐453 06 450 / 0515‐462020 [email protected] & www.seinenprojectontwikkeling.nl & www.d‐esa.eu Kernactiviteiten: Seinen Projectontwikkeling is de afgelopen 25 jaar op innovatie wijze betrokken bij de duurzame ontwikkeling in de woningbouw. Als produktadviseur voor bankinstellingen zijn er in de loop der jaren diverse duurzame hypotheekproducten middels onze adviezen gerealiseerd. Hierdoor hebben we een efficiënte samenhang gerealiseerd in bouwkundige en technische maatregelen. Deze aanpak maakte het mogelijk om energie neutrale nieuwbouw‐ en renovatie projecten te realiseren met lagere woonlasten dan een project volgens bouwbesluit. Op dit moment zijn wij tevens adviseur / inspirator in het project Energiesprong Sneek , Energiesprong Houten, Blok voor Blok Utrecht etc.. De afgelopen jaren hebben wij diverse projecten gerealiseerd in heel Nederland, zoals energie 0 (starters)woningen en diverse EPC 0 woningen in Utrecht, Apeldoorn, Drachten etc.. Motivatie: Seinen Projectontwikkeling is reeds meer dan 2 jaar gemotiveerd om alleen duurzame woningbouw te stimuleren. Eerst als ontwikkelaar en nu als adviseur. Naast het ‘beter voor het milieu’ aspect is voor de gemiddelde Nederlander de stijgende energieprijzen en de minimale stijging van de inkomens in de nabij toekomst een grote zorg. De stijgende energielast zal er voor zorgen dat steeds meer bewoners niet meer rond kunnen komen. Een grote energiesprong zal zorgen voor meer financiele rust bij de bewoners en het CO2 uitstoot word aanzienlijk minder. Motivatie bijdrage aan energietransitie Seinen Projectontwikkeling ziet het als een uitdaging om meerdere partijen uit de markt, zowel bouwkundig als installatietechniek bij elkaar te brengen en te stimuleren en te inspireren om verder te denken dan de huidige werkwijzen. Door samen werking met verschillende disciplines, die zijn aanverwant aan de bouw, is er meer mogelijk in de bouw , installatietechniek. Het kan efficiënter en duurzamer.. Beschikbare kennis, expertise en ervaring Seinen Projectontwikkeling is de afgelopen 25 jaar op innovatie wijze betrokken bij de duurzame ontwikkeling in de woningbouw. De opgedane kenniservaring hebben wij aangewend voor duurzame renovatie van de bestaande woningvoorraad op gebiedsniveau. In de begin jaren 2000 hebben wij in opdracht van Provincie en Gemeente Groningen vele particuliere geadviseerd in energiezuinige maatregelen. Hiervoor hebben wij destijds de Net‐trofee mee gewonnen.. Concrete bijdrage aan het project Voor het project Amsterdamse buurt heeft Seinen een PVA uitgevoerd. In het vervolgtraject, zal Seinen optreden als duurzame product adviseur, controleur en procescoaching. Toepassing en gebruik van de projectresultaten De opgedane kenniservaring zullen wij aanwenden voor duurzame renovatie van de bestaande woningvoorraad op gebiedsniveau voor zowel cooperatie’s, overheden en particulieren.


3. Achtergrond Duurzaam renovatieconcept Begin 2011 is corporatie De Goede Woning door de gemeente Apeldoorn en het kennisnetwerk kiEMT benaderd met de vraag of zij deel zou willen nemen aan de ontwikkeling van een duurzaam renovatieconcept voor een wooncomplex in Apeldoorn. Dit verzoek kwam voort uit de verbreding van het project Smart Power City Apeldoorn. De Goede Woning is op dit verzoek ingegaan en heeft besloten een complex in het Schilderskwartier aan te dragen. Dit complex staat bekend onder de naam “Complex 29”. Complex 29 in het Schilderskwartier Complex 29 bestaat uit 188 kleine eengezinswoningen uit begin jaren vijftig van de vorige eeuw.

Oorspronkelijk was ongeveer 50% van de woningen uitgevoerd als duplex woningen. Tegenwoordig zijn deze verdiepingswooneenheden samengevoegd tot eengezinswoningen. In de jaren '50 kwam nog meer de nadruk te liggen op het snel en goedkoop bouwen van grote aantallen woningen.* Het ging niet meer alleen om het bouwen van een woning of rijtje woningen, maar om het opzetten van hele nieuwe woonwijken. Het zijn vaak open wijken met rechthoekige bebouwing in stroken. De na oorlogse geboortegolf maakte dat er veel voor gezinnen gebouwd werd met veel groen en speelplaatsen voor de kinderen. Om te voorkomen dat de bewoners zouden verdrinken in de anonimiteit van grootschalige nieuwbouw werd er ook aandacht besteed aan de sociale omgeving. Binnen de wijk werd gewerkt met kleinere buurten met eigen buurtvoorzieningen waar verschillende soorten bewoners zich thuis zouden voelen. Gebouwde woningen 1950-1959: ca. 630.000 Voorbeeldwijken  Kleinpolder, 1952, Rotterdam  Pendrecht, 1953, Rotterdam  Uitbreiding jaren '50, 1953, Weesp  Hanzewijk, 1955, Kampen  Thorbeckestraat, 1957, Barendrecht *[bron: CBS & http://www.iisg.nl/volkshuisvesting]


Alle woningen zijn huurwoningen, waardoor het complex als een geheel door de corporatie kan worden aangepakt. De woningen hebben grote achtertuinen met een grote variatie aan uit- en aanbouwen. De voortuinen liggen tegenover elkaar, gescheiden door een brede straat. Door de gehele wijk zijn zettingscheuren in het metselwerk waargenomen, maar deze lijken stabiel te zijn. De woningen hebben een redelijke onderhoudstaat met gemiddeld energielabel E/F. In het complex is al langer niet geïnvesteerd (behoudens beperkte woningverbetering bij mutaties). Desondanks betreft het een gewild complex; er zijn geen verhuurproblemen. Complex 29 ligt in de wijk Orden. Deze wijk is sociaal kritisch. In de wijk wordt op dit moment preventief ingegrepen, om het geconstateerde afglijden naar het niveau van een echte probleemwijk te keren. Daartoe is door verschillende betrokkenen bij de wijk recent een buurtaanpak opgesteld, “Weer op Orde(n)”. Onderdeel van de door de betrokkenen opgestelde aanpak is het fysiek verbeteren van Complex 29, zowel de woningen als de (verrommelde) buitenruimte. Dit project – het duurzaam renoveren van het complex – wordt vanuit betrokkenen van harte ondersteund. Parallel aan deze fysieke ingreep zal ook sociaal worden geïnvesteerd, zeker ook gezien de sterke vermoedens van verborgen problematiek achter de voordeur. Doelstelling Doel van het project is het formuleren van een duurzaam, innovatief en concreet renovatieconcept voor sociale huurwoningen. Het gaat hierbij om een zogenaamd ‘hard’ en een ‘zacht’ resultaat. Hard: een (technische) beschrijving van de uit te voeren renovatieactiviteiten, met nadruk op technische duurzaamheidsaspecten. De renovatieactiviteiten moeten realiseerbaar zijn (volgend op de ambitie Apeldoorn Smart Power City) en bruikbaar zijn voor vergelijkbare wijken/complexen elders in Nederland. Zacht: een beschrijving van de procesaanpak voor de renovatie, waarbij naast technische doelen integraal wordt gewerkt aan het oplossen van sociale problematiek en zogenaamde ‘community building’ plaatsvindt met als ‘spin off’ een hechtere gemeenschap en sterkere sociale verbanden. Projectorganisatie In de ontwikkelfase is de interne projectgroep (projectleider, senior vastgoedadviseur, communicatieadviseur, projectconsulent, consulent Mens en Buurt, externe adviseur DHV, buurtregisseur) de aanjager voor het opstarten en uitvoeren van het ontwikkelproces. In oktober 2011 zijn de diverse partijen die op enigerlei wijze betrokken zijn bij het Schilderskwartier door de projectleider benaderd. Denk hierbij aan de stadsdeelmanager, manager grijs en groen, wijkraad, het buurtteam, gemeentelijke energiedeskundige en diverse GOWO collega’s. Al deze betrokkenen vormen samen de regiegroep. De projectleider GOWO is eindverantwoordelijk voor de aansturing, het overleg wordt door de procesbegeleider van DHV geleid. In november 2011 is de kickoff bijeenkomst bij De Goede Woning waarbij alle belanghebbende partijen zich conformeren aan de “integrale projectaanpak” van het Schilderskwartier en daarmee proceseigenaar worden voor hun eigen domein.


Voor inzicht in betrokken partijen zie bijlage “overzicht overlegorganen”

Programma van wensen Uit de trajecten met de bewoners en de bedrijven zijn op 3 maart 2012 de behoeftes van de bewoners gecombineerd met de inzichten van de deskundigen. Deze resultaten zijn verwerkt tot onderstaand ‘programma van wensen’ voor het basisscenario, het ambitieuze scenario en de keuzepakketten. Dit programma van wensen pretendeert niet volledig te zijn over alle aspecten, maar toont wel aan wat voor de bedrijven en de bewoners dé punten zijn, waarbij tijdens de renovatie rekening moet worden gehouden. Er zijn twee scenario’s geformuleerd. Het basisscenario en het ambitieuze scenario. Het basisscenario beschrijft wat in ieder geval zou moeten gebeuren bij de renovatie. Het ambitieuze scenario beschrijft wat wordt gewenst. Als onderdeel van het basisscenario zijn een aantal uitgangspunten vastgesteld die aangehouden zijn bij het basisscenario voor Complex 29: • De renovatie draagt bij aan het vergroten van de (sociale) veiligheid van de wijk en direct omgeving en het verbeteren van de sociale samenhang tussen de buurtbewoners. • Bij de renovatie blijft de huidige stedenbouwkundige structuur van de wijk gehandhaafd. De renovatie leidt waar mogelijk tot een opgefriste uitstraling. De uniforme uitstraling van de woningen is een belangrijke waarde en blijft na de renovatie intact. • De gemiddelde energetische kwaliteit van de woningen bedraagt op dit moment een label E. De energetische kwaliteit na de renovatie komt minimaal overeen met een label B. De isolatie van de woningen vormt de basis van de energetische verbetering. Dit betekent dat de gehele buitenschil (dak, vloer en gevel) van de woning wordt geïsoleerd, er isolerende beglazing en goede kierdichting wordt aangebracht. • De renovatie leidt tot een verbeterde woonkwaliteit. De renovatie leidt tot een situatie waarbij weinig onderhoud nodig is om de woonkwaliteit in stand te houden. • De woningen blijven betaalbaar, zowel net na de renovatie als in de toekomst. De woningen upgraden naar het basisniveau leidt niet tot een verhoging van de woonlasten. “Luxe” verbeteringen, waarvoor individueel gekozen kan worden, leiden wel tot een verhoging van de huurlasten en daarmee de woonlasten. Er worden lange termijn huurafspraken gemaakt met de huurders. • De woningen verschillen onderling wat betreft inrichting en al uitgevoerde maatregelen. Na de


renovatie zullen de woningen allemaal naar een minimaal basisniveau worden verbeterd. Woningen met eenzelfde kwaliteit, zullen dezelfde huurkosten hebben. • De renovatie vermindert de (geluid-)overlast tussen de woningen. • Door de gekozen aanpak is er sprake van onderling vertrouwen tussen de huurders en de woningcorporatie. Het ambitieuze scenario beschrijft de gewenste situatie na de renovatie. Dit zijn aanvullende wensen naast de al in het basisscenario beschreven wensen. Uitgangspunt bij het ambitieuze scenario is het komen tot energieneutrale woningen. Dit betekent dat de woningen per jaar netto evenveel energie opwekken als dat ze verbruiken. Het energiegebruik beslaat hierbij zowel het gebouwgebonden energiegebruik als het gebruikersgebonden energiegebruik. In het ambitieuze scenario biedt de wijk na de renovatie en de herontwikkeling van de openbare ruimte, ruimte aan jonge gezinnen en is het ook mogelijk voor mindervaliden om in de wijk te blijven wonen. De prioriteit in de wijk verschuift van wegverkeer naar voetgangers. De renovatie stimuleert de huurders om ook zelf duurzamer te leven.


4. Selectie gebouwen Type D, 34 woningen Jan van Goyenlaan 15‐45 (2 blokken van 8 woningen) Ferdinand Bollaan 1‐35 (3 blokken van 6 woningen)



5. Technische onderbouwing & Doelstelling reductie primair energiegebruik

BOUWKUNDIGE OMSCHRIJVINGEN Op hoofdlijnen: ALGEMEEN Onderstaande maatregelen worden in alle woningen uitgevoerd, ook de woningen welke verzakt zijn. De enige kanttekening is dat sanitair vervangen wordt in die woningen zoals in het rapport van Wegkamp vermeld. Na renovatie voldoet de woning aan het Politiekeurmerk Veilig Wonen. SLOOPWERK Het asbest wordt conform de asbestrapportage verwijderd. Omdat onduidelijk is hoeveel asbest in de kruipruimtes aanwezig is, is deze voor 50% meegenomen. Wij stellen voor om deze hoeveelheid in alle redelijkheid verrekenbaar te stellen. Slopen van bestaande hemelwaterafvoeren Het complete bestaande dak incl. de dakpannen. De gordingen blijven gehandhaafd. Tbv de toegang tot de kruipruimte worden gaten gezaagd in de kelderwand BEGANE GRONDVLOER Rc waarde vloer: 4 De kruipruimte onder de begane grondvloer wordt geisoleerd door deze vol te blazen met zogenaamde Chips. De begane grondvloer van de 10 verzakte woningen zal zoveel mogelijk geëgaliseerd worden. DE GEVELS Rc waarde gevels: 5 Voor‐ en zijgevels: Iso stuc opgebouwd uit 10cm isolatiemateriaal, afgewerkt met keramische steenstrips dik 15mm. Het isolatiemateriaal wordt onder het maaiveld doorgezet. Achtergevel: Iso stuc systeem afgewerkt met spachtelputz in de kleur wit Bestaande raamdorpels worden verwijderd De bestaande spouw wordt in zijn geheel gevuld met isolatiemateriaal. Hierdoor kan de dikte van het isolatiepakket op de gevel minder dik uitgevoerd worden. HET DAK EN SCHOORSTEEN Rc waarde dak: 5 Op de bestaande gordingen wordt een en geïsoleerde dakplaat van Opstalan o.g. aangebracht. Op de dakplaten worden PV cellen aangebracht welke een gesloten waterdichte laag vormen. Zie de technische installatie voor meer uitleg. De bestaande gemetselde schoorsteen blijft gehandhaafd. Over deze schoorsteen wordt een polyester kap geplaatst. Hierdoor blijft de schoorsteen beschermd. Goten en boeiboorden van onderhoudsvrij materiaal Rockpanel of Polyester. Tbv nesterende vogels (rapport flora en fauna), worden vogelvides aangebracht. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

KOZIJNEN De bestaande kozijnen worden in zijn geheel gesloopt en vervangen door kunststof of houten kozijnen van oregon pine. In de detaillering is uitgegaan van kunststof kozijnen. Beglazing: HR++ Schilderwerk: het geheel wordt afgeschilderd in een 2‐laags systeem Op de begane grond worden bij de woningtypen A,C en D dubbele openslaande deuren naar de tuin aangebracht. Kozijnen in een standaard kleur, zonder houtnerfstructuur Dagkanten en vensterbanken worden in zijn geheel vernieuwd met mdf, kleur wit. Hang‐ en sluitwerk welke voldoet aan het Politie Keurmerk SKG** In de kozijnen worden Zelfregulerende Buva Ventilatieroosters opgenomen. Aan de buitenzijde worden blank geanodiseerde aluminium waterslagen gemonteerd. OMSCHRIJVING INSTALLATIES LOODGIETERSWERK: Buitenriolering: Voor de buitenriolering (hemelwaterafvoer) hebben wij gerekend op het afkoppelen van de huidige hemelwaterafvoer (voor‐ en achtergevel), het leveren en monteren van een nieuwe PVC afvoerleiding, welke gescheiden wordt aangebracht tot op een ½ meter buiten de voorgevel. Voor de buitenriolering (vuilwaterafvoer) zijn wij ervan uitgegaan dat bestaande aansluiting wordt hergebruikt. Er wordt PVC klasse 41 toegepast. Uitgaande van het niet vervangen van de riolering volgens het rapport van Wegkamp. Goten en hemelwaterafvoeren: De goten worden vervangen door een mastgoot. De goten zijn van het type M37 en worden gemonteerd in door bouwkundige aannemer aan te brengen gootbeugels. Ten behoeve van gootkraalversteviging wordt hoeklijn 20x20x3 aangebracht. De levering is inclusief hoeklijn, beugels, expansiestukken, eindschotten en uitlopen Ø 80mm. De hemelwaterafvoeren aan de gevel worden uitgevoerd in PVC in de kleur grijs, welke op de voor‐ en achtergevel worden gemonteerd. Ze eindigen op nieuw aan te brengen hemelwaterafvoeren min peil. De riolering welke wordt aangelegd t.b.v. de hemelwaterafvoer op de achtergevel wordt in de kruipruimte gemonteerd. Binnenriolering: De bestaande PVC binnenriolering wordt zoveel mogelijk hergebruikt. Eventueel aan te passen binnenriolering wordt uitgevoerd in PVC klasse 41. Alle lozingstoestellen van de badkamer, keuken en toilet worden hierop aangesloten. Wij zijn ervan uitgegaan dat bestaande standleidingen en ontluchting kunnen worden hergebruikt. Wij zijn ervan uitgegaan dat bestaande vuilwater riolering kan worden hergebruikt conform rapport Wegkamp. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Waterinstallatie: De waterinstallatie wordt uitgevoerd in kunststof/koper leidingen. De koudwaterleiding wordt als een 1‐groeps installatie uitgevoerd en voorzien van afsluiter met aftap. De kunststof/koperen leidingen worden zoveel mogelijk uit zicht gemonteerd. Daar waar zij in vloeren of wanden worden weggewerkt, worden zij voor zover nodig voorzien van mantelbuis. De warmwaterleiding wordt als een 1‐groeps installatie uitgevoerd vanaf nieuw aan te brengen warmwatertoestel in de kelder. De kunststof/koperen leidingen worden zoveel mogelijk uit zicht gemonteerd. Wij zijn ervan uitgegaan dat alle waterleidingen daar waar mogelijk worden hergebruikt en of blijven bestaan. Daar waar de badkamers, keukens en toiletten worden aangepast zullen nieuwe leidingen worden aangebracht en zoveel mogelijk worden weggewerkt in wanden en vloeren. Er is rekening gehouden in de basis op de volgende aansluitpunten: Keukenmengkraan keuken; warm‐ en koudwater aansluiting Vul/aftapkraan in de kelder; koudwater aansluiting Daar waar een geiser is geplaatst zal deze worden verwijderd en de leidingen aangepast Sanitair: Er wordt standaard wit sanitair, fabr. Sphinx met Grohe kranen, toegepast. Er is gerekend op het aansluiten van onderstaande sanitaire toestellen in standaard uitvoering: De aantallen zijn conform het rapport van Wegkamp aangehouden. Te weten, per woning daar waar de keuken wordt aangepast (119x): 1 Nieuwe gootsteenmengkraan met sifon 1 Eventueel aanpassen geiser, indien aanwezig Te weten, per woning daar waar de keuken niet wordt aangepast (69x): Hebben wij geen voorzieningen voor opgenomen. Te weten, per woning daar waar de toilet wordt aangepast (133x): 1 Nieuwe closetcombinatie met laaghangend reservoir vervangen Te weten, per woning daar waar de toilet niet wordt aangepast (55x): Hebben wij geen voorzieningen voor opgenomen. Te weten, per woning daar waar de badkamer wordt aangepast (134x): 1 Wastafelcombinatie vervangen 1 Douchecombinatie met douchekraan vervangen 1 Wartelkraan met beluchter t.b.v. wasautomaat, indien aanwezig vervangen Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Te weten, per woning daar waar de badkamer niet wordt aangepast (54x): Hebben wij geen voorzieningen voor opgenomen. Indien de wasmachinekraan in de keuken en of bijkeuken is geplaatst, zal deze daar worden vervangen. Te weten, per woning in de kelder in de nabijheid van de warmtepomp (188x): 1 Wartelkraan met beluchter t.b.v. vulkraan cv Gasinstallatie: De gasleiding wordt verwijderd uit de gehele woning. Omdat hierdoor ook het koken op gas vervalt, zal er een elektrisch aansluitpunt in de keuken worden aangebracht, t.b.v. een elektrische kookplaat.

CENTRALE VERWARMING: De centrale verwarmingsinstallatie voldoet aan de veiligheidseisen voor centrale verwarmings‐installaties volgens NEN 1078. Het benodigde vermogen voor het verwarmen van de benodigde ruimten is berekend volgens ISSO publicatie 51 (uitgave september 2000) en G.I.W.‐voorwaarden zijn van toepassing. De installatie is berekend met een ontwerpbuitentemperatuur van ‐10ºC en windsnelheid van 5 m/sec. Bij onze berekening is uitgegaan van een continu opwarming. De aanvoer‐ en retourtemperatuur zijn respectievelijk 45ºC en 35ºC, uitgaande van radiatoren/convectoren. De ruimtetemperatuur van aangrenzende percelen bedraagt 15ºC, zekerheidsklasse A. Voor het ventilatiesysteem is uitgegaan van natuurlijke toe‐ en mechanische afvoer. Ontwerp binnentemperatuur (bij gelijktijdige verwarming van alle vertrekken): Verblijfsruimten: Verkeersruimten: Woonkamer 20ºC Entree/gang/overloop 15ºC Keuken 20ºC Badkamer/douche 22ºC Slaapkamers 20ºC Alle niet nader genoemde vertrekken zijn onverwarmd. Als warmtebron voor de installatie dient een luchtwater warmtepomp van het fabrikaat Alpha Innotec, type LWD 50A/SX, met een netto capaciteit van 5,2kW met buffervat en warmwaterboiler. Aan de buitengevel zal de buitenunit worden gemonteerd. De binneninstallatie zal bij woning type A, C en D in de kelder worden aangebracht. Bij woning type B zal deze op de zolder worden aangebracht. De installatie wordt geregeld door een stookleinregeling op de warmtepomp en een ruimte thermostaat geplaatst in de woonkamer.

Er is gekozen om LaagTemperatuurverwarming (LTV) toe te passen. Hierdoor worden de radiatoren in de woningen vervangen voor nieuwe standaard radiatoren daar waar nodig. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

LEVERINGSOMSCHRIJVING: Verwarmingsbron met toebehoren (188x): 1 Warmtepomp, fabrikaat Alpha‐InnoTec, type LWD50A/SX, met een netto capaciteit van 5,2kW 1 Hydraulik module met luxtronix 2.0 regelaar HMD 1/S 1 Buffervat cv‐zijdig WPS 50 1 Warmwaterboiler 200 liter WWS202 1 Alpha klep 1” verwarmen/tapwater USV 1” 1 Ruimtetemperatuurversteller RFV Verwarmingslichamen met toebehoren in woningen waar een cv‐installatie aanwezig is (161x): 8 Nieuwe plaatstalen paneelradiatoren fabrikaat Henrad, in standaard uitvoering 6 Thermostatisch geregelde radiatorkranen 8 De benodigde aftappers, ontluchters, J‐consoles en bevestigingsmaterialen Verwarmingslichamen met toebehoren in woningen waar nog geen cv‐installatie aanwezig is (27x): 8 Nieuwe te plaatstalen paneelradiatoren, fabrikaat Henrad, in standaard uitvoering 6 Thermostatisch geregelde radiatorkranen 8 De benodigde aftappers, ontluchters, J‐consoles en bevestigingsmaterialen Leidingen met toebehoren in woningen waar een cv‐installatie aanwezig is (161x): Het leidingnet zal tussen nieuw te plaatsen warmtepomp in de kelder en bestaande leidingen worden uitgevoerd in elektrolytisch verzinkte buis wanddikte 1,2mm met messing klemkoppelingen. Leidingen tussen warmtepomp en bestaande leidingen zal worden geïsoleerd met flexibele buis isolatie dik 13mm. Leidingen met toebehoren in woningen waar nog geen CV installatie aanwezig is (27x): Het leidingnet zal tussen de nieuw te plaatsen warmtepomp in de kelder en nieuw te plaatsen radiatoren worden uitgevoerd in elektrolytisch verzinkte buis wanddikte 1,2mm met messing klemkoppelingen. De leidingen worden d.m.v. passen aansluitmateriaal op de nieuwe radiatoren aangesloten en voorzien van een thermostatische afsluiter. Leidingen tussen warmtepomp en bestaande leidingen zal worden geïsoleerd met flexibele buis isolatie dik 13mm.


VENTILATIE: Mechanische ventilatie (188x): Op zolder, welke bereikbaar wordt gemaakt, zal een mechanische ventilatie‐unit in gelijkstroom worden geplaatst. De woning zal worden geventileerd op basis van een CO2 regelaar welke geplaatst wordt in de woonkamer om het binnenklimaat gezond te houden. Ook zal er ter plekke van de keuken een standenschakelaar worden aangebracht, dit om tijdens gebruik van keuken en badkamer de mechanische ventilatiebox in een hogere afzuigcapaciteit te zetten. De ventilatie unit wordt aangesloten op een mee te leveren dakdoorvoer. Vanaf deze unit zal een gegalvaniseerd buizenstelsel worden doorgetrokken naar de 4 afzuigventielen, in de keuken 2x, badkamer 1x en toilet 1x. Elektrotechnisch aansluiten incl. eventuele standenschakelaar is opgenomen in post elektrotechnische installaties. Luchttoevoervoorzieningen hebben wij niet in deze aanbieding opgenomen.

ELEKTRISCHE INSTALLATIE: Algemeen: De bestaande aansluiting van het Nutsbedrijf en de bestaande aardingsvoorzieningen in de meterkast blijven gehandhaafd. Schakelmateriaal fabr. Berker type Modul 2 standaard wit. Vervangen groepenkast: Het vervangen van de bestaande groepenkast door een groepenkast, bestaande uit: 1 hoofdschakelaar 40A 2‐polig 2 aardlekschakelaars 40A/30mA 2‐polig 3 installatieautomaten 16A 1p+N t.b.v. verlichting en algemene wandcontactdozen 1 installatieautomaat 16A 1p+N t.b.v. de wasmachine 1 installatieautomaat 16A 1p+N t.b.v. de warmtepomp 1 installatieautomaat 16A 2p+2N t.b.v. het fornuis Elektra begane grond: De keuken wordt voorzien van: 1 enkele wandcontactdoos met randaarde t.b.v. de afzuigkap 2 dubbele wandcontactdozen met randaarde boven het aanrecht 1 perilex contactdoos 2x230V t.b.v. het fornuis Het overige schakelmateriaal op de begane grond blijft ongewijzigd. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Elektra verdieping: De bestaande elektrische installatie in de vertrekken op de verdieping blijft ongewijzigd, wel wordt er in de slaapkamers wordt aan de buitengevel (voor‐ en achtergevel) een plintgoot fabr. Attema type K40 aanbracht met hierin gemonteerd 2 dubbele wandcontactdozen met randaarde per slaapkamer. Wandcontactdoos badkamer: Bij renovatie van de badkamer zal een enkele wandcontactdoos naast de wastafel worden geplaatst en als inbouw uitgevoerd. De bestaande schakelaar zal ook als inbouw worden uitgevoerd. Wasmachine: T.b.v. de wasmachine wordt een enkele wandcontactdoos aangesloten op een aparte eindgroep aangebracht in de badkamer en of keuken. Belinstallatie: Het leveren en aanbrengen van een belinstallatie, bestaande uit: 1 beldrukker fabr. Friedland, type Dimex D824 t.p.v. de voordeur 1 schel fabr. Grothe, type LTW1171 t.p.v. de meterkast 1 beltransformator 8V/0,5A, geïntegreerd in de groepenkast

Energiebesparende maatregelen per woning: Voeding warmtepomp: Het aanbrengen van een enkele wandcontactdoos aangesloten op een aparte eindgroep t.b.v. de warmtepomp. Voor de woning type A, C en D is dit in de kelder, voor woning type B is dit op zolder. PV‐panelen inclusief voeding: Op elk dak worden standaard PV panelen gemonteerd op de dakpannen. Deze worden als één geheel op de dakvlakken van de voor‐ en achtergevel gemonteerd. Op één dakvlak worden 16 panelen (zonzijde) geplaatst en op het andere dakvlak worden 10 panelen geplaatst. Op zolder zal een omvormer worden geplaatst van het merk SMA waarop elk dakvlak afzonderlijk wordt aangesloten om het optimale rendement uit de PV panelen te halen. In de meterkast wordt een voeding 230V t.b.v. de PV‐panelen inclusief extra installatieautomaat en werkschakelaar aangebracht. Wij gaan ervan uit dat de infrastructuur van het elektra moet worden aangepast. Dit houd in dat elke woning wordt voorzien van een voorzekering in de meterkast van 40A i.p.v. de huidige 25A. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Leveringsomschrijving PV panelen per woning (188x): 26 PV panelen i40 P6‐60 240WP 1 SMA omvormer SB5000TL‐21 1 Aansluitmateriaal omvormer en PV panelen 1 Constructiemateriaal t.b.v. de PV panelen Elektra vrijstaande berging: Het aanbrengen van de onderstaande voorzieningen t.b.v. de vrijstaande berging: 1 lichtpunt geschakeld d.m.v. een enkelpolige schakelaar 1 dubbele wandcontactdoos gecombineerd met bovengenoemde schakelaar 1 voedingskabel YMvKas 2x2½ mm² vanaf de groepenkast * Bevindingen rapport Wegkamp zijn het uitgangspunt in de aanbieding. HET TERREIN Indien als gevolg van de buitenwerkzaamheden reeds aanwezige paden, terrassen en dergelijke verwijderd moeten worden, dan worden deze hersteld. Beplantingen en tuininventaris dienen door de bewoner verwijderd te worden.

HET ENERGIECONCEPT

De energieprijzen zijn de afgelopen jaren meer dan verdubbeld. Per juli j.l. is de gasprijs zelfs met 10% gestegen. Met een gemiddelde stijging van 7% per jaar zal de gemiddelde verbruiker over 15 jaar meer de € 50.000,‐‐ hebben betaald aan het energiebedrijf. Naast de fragiele en onstabiele economie is het dus beter om voor zekerheid te kiezen. Het is dus nu tijd om hier iets aan te doen. Uitgangspunt is het Trias Energetica‐ principe. Voorkom, Bespaar Wek Duurzaam Op. Dit betekent dus een zeer goed geïsoleerde woningschil, kijken naar de beste vorm van verwarmen en ventileren en daarna kijken naar het opwekkingssysteem zoals een warmtepomp en zonnepanelen.

VOORKOM = ISOLEREN. De totale schil wordt optimaal geïsoleerd met hoogwaardige duurzame materialen met een RC‐waarde van minimaal 5. Huidig bouwbesluit is rond de Rc 3,5 dus bijna 2x beter geïsoleerd dan de gemiddelde nieuwbouwwoning. Tevens worden de kozijnen vervangen en zal er HR++ glas aangebracht worden. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

De moeilijk te controleren ventilatie door kieren en naden wordt zoveel mogelijk beperkt door kierdicht te bouwen, de kierdichtheid wordt door een z.g.n. blowerdoortest gecontroleerd. Belangrijkste thema’s bij het tot stand komen van de installatiekeuze binnen dit concept zijn een aangenaam binnenklimaat in combinatie met een laag energieverbruik. Daarnaast is duurzaamheid, milieu (CO2 beperken) en het onderhoud van belang.

BESPAAR = VERWARMEN EN VENTILEREN. Door de hoge isolatieweerstand, het kierdicht bouwen en de extra aandacht om koudebruggen te voorkomen zal de totaal benodigde warmtebehoefte per woning zeer beperkt blijven. Door deze beperkte warmtebehoefte dient er goed gekeken te worden naar externe en interne invloeden die de warmtehuishouding nadelig kunnen beïnvloeden. Bijvoorbeeld zoninstraling of interne warmtebronnen. We hebben gekozen voor moderne bewezen techniek welke voor de bewoners zeer herkenbaar en dus vertrouwd zal zijn. Per vertrek is de ruimtetemperatuur individueel te regelen door thermostatische radiatorafsluiters welke op de radiatoren zijn aangebracht met uitzondering van de woonkamer waar de ruimtethermostaat is geplaatst. Een mechanisch afzuigsysteem met CO2 regeling met afzuigpunten in de keuken, toilet en badkamer zorgt voor voldoende afzuiging en ventilatie volgens de huidige bouwbesluit eisen. Er is gekozen om een LaagTemperatuurverwarming (LTV) toe te passen d.m.v. nieuw te plaatsen radiatoren afgestemd op LTV en voorzien van thermostatische radiatorafsluiters. De gewenste ruimtetemperatuur wordt door een ruimtethermostaat ingesteld en geregeld in combinatie met de weersafhankelijke regeling op de WP. Deze thermostaat bevindt zich in het referentievertrek, de woonkamer. Dit is dus niets anders dan wat de mensen gewend zijn bij een traditioneel systeem. Op de slaapkamers komen zelfregelende roosters in de raamkozijnen en via een centrale mechanische woonhuisventilator te plaatsen op zolder, vind afzuiging uit de keuken, toilet en badkamer plaats. WATERBESPARENDE VOORZIENINGEN. Koud tapwater: Hiervoor worden waterbesparende voorzieningen toegepast in de vorm van doorstoombegrenzers, spaardouches en toiletten met een klein spoelreservoir inhoud. Warm tapwater: De vraag naar warm tapwater wordt beperkt door toepassing van doorstroom begrenzers en spaardouchekoppen. De leidinglengtes voor warm tapwater zijn door het centraal plaatsen van de warmwaterboiler in de kelder zo kort mogelijk gehouden om de leidingverliezen te minimaliseren. Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

WEK DUURZAAM OP = WARMTEPOMP EN PV PANELEN. De warmtepomp, welke bestaat uit een buitenunit met een capaciteit van 5.2kW , hydraulisch moduul, buffervat en warmtapwaterboiler word geplaatst in de kelder en op zolder voor woningtype B. De warmtepomp zorgt voor een efficiënte verwarming van uw woningen en het tapwater. De warmwaterboiler met een inhoud van 200 liter wordt tot 60 graden door dezelfde buitenunit verwarmt. Lucht warmtepompen onttrekken energie (warmte) aan de buitenlucht, zelfs bij koud weer. Het enige wat een warmtepomp nodig heeft om te kunnen werken is lucht en elektriciteit. Vergelijk de warmtepomp met uw koelkast. De inhoud van uw koelkast moet gekoeld worden. De energie die uit de koelkast gehaald wordt om uw melk koel te houden, wordt afgegeven op de achterkant van de koelkast. De warmte die aan de achterkant van de koelkast vrij komt is vergelijkbaar met die van een radiator. Een woonhuisventilator wordt op zolder geplaatst deze is geschikt als centraal mechanisch ventilatiesysteem voor luchtafzuiging van keuken, badkamer en toilet. De unit wordt geregeld door een CO2 regelaar welke wordt geplaatst in de woonkamer, met een timer in de keuken. Energie nul Woning: Er worden 26 zonnepanelen op dak geplaatst die evenveel energie opwekken als dat de woning vraagt voor verwarmen, ventileren en warm tapwater en voor ca. 2600 kWh aan persoonlijk verbruik zoals TV, koelkast etc…Uitgaande van het gemiddelde opgegeven verbruik is het mogelijk om te komen tot een Energie Nota 0 woning. Op zolder wordt een omvormer geplaatst, deze zet de stroom van de panelen om in bruikbare stroom voor uw stopcontact. De opgewekte stroom kan terug geleverd worden naar het elektriciteitsnet maar kan ook gebruikt worden voor uw eigen consumptie. Het systeem regelt dit zelf. De bewoner hoeft hier niets aan te doen, dit gaat automatisch. De door PV panelen opgewekte energie wordt in de woning gebruikt. De energie welke geproduceerd wordt terwijl er in de woning geen energievraag is, wordt aan het elektriciteitsnet terug geleverd. Monitoringssysteem Naast het gebouw gebonden elektra verbruik wordt de bewoner geholpen om door middel van voorlichting te besparen en energie te reduceren. De bewoner kan middels de slimme metern een display middels een eenvoudig keuze menu de installatie in de gewenste stand schakelen en het elektra verbruik en opwekking aflezen. Op het display kan de bewoner het actuele en totaal verbruik aflezen. Door gebruik te maken van Led verlichting en standbykillers kan er meerdere honderden kWh worden bespaart. Op basis van dit in de woning aangebracht monitoringssysteem kunnen wij u helpen om naast de energiezuinige maatregelen die worden getroffen u ook te kunnen voorlichten over het energieverbruik.


BETREFT : Effectmaatregelen subsidie aanvraag PROJECT : 188 woningen complex 29, in de wijk de Orden te Apeldoorn PROJECTNUMMER : 121397‐RH DATUM : 12 december 2012 Inleiding energieverbruik Woningcorporatie De Goede Woning is voornemens om subsidie aan te vragen voor de renovatie van 188 woningen in de wijk Orden te Apeldoorn i.h.k.v. de subsidieregeling Energiesprong gebouwde omgeving: woningrenovatie 80%. Om voor de subsidie in aanmerking te komen dient er in een energiebesparing gerealiseerd te worden van 80% ten opzichte van de oude situatie. Daarnaast mag de verwarmingsvraag niet hoger zijn dan 0,14 GJpr/m2. Om de energiebesparing te realiseren is er door de “Energiesprong de Orden”een energieconcept samen gesteld. In deze notitie wordt het effect weergegeven van deze maatregelen op het energiegebruik van het betreffende gebouw. Energieconcept Het energiegebruik van het energieconcept, om te komen tot een energiebesparing van 80%, wordt weergegeven in onderstaande tabel. Voor de volledigheid wordt ook de huidige referentiesituatie weergegeven. Het energiegebruik in de referentiesituatie is het gemiddelde van het daadwerkelijke gemeten energiegebruik. Om het aandeel gebouwgebonden energiegebruik hiervan te bepalen, dient er een berekening te worden uitgevoerd met een gebouwsimulatiemodel. Voor het bepalen van het gebouwgebonden energieverbruik is gebruik gemaakt van het berekeningsprogramma ENORM van DGMR. Welke het energieverbruik berekend aan de hand van NEN 7120. Ten aanzien van het energieverbruik van de gebouwafhankelijke gebruikersenergie (GAGE) zal er een voorlichting campagne worden opgestart waarin tevens nadruk wordt gelegd op de verschillende mogelijkheden om met kleine toepassingen en gedragswijzigingen energie te besparen. Op basis van deze voorlichting en praktijkervaring hebben wij de meest gangbare toepassingen meegenomen in de berekening zoals bijvoorbeeld een hotfill‐boiler voor het vullen van de wasmachine en Ledlampen. De huidige rekenwaarde voor verlichting in het ENORM rekenprogramma is gebaseerd op 5 kWh/m2/jaar. Afhankelijk van het toepassen van algehele verlichting middels Ledlampen hebben wij hierin een reductie meegenomen van 5 – 2 = 3 kWh/m2/jaar. Voor de gebruikersapparatuur (GA) hebben wij onder anderen voor de televisie en computerapparatuur stand‐by killers meegenomen. Dit levert een besparing op van ca. 100 kWh op jaarbasis. Op het resterende energieverbruik is geen reductie toegepast. Ondanks dat hier in het uitvoeringstraject voorlichting wordt gegeven betreffende het gebruikersgedrag is dit nog niet meegenomen in de berekeningen Voor het bepalen van het gebouwgebonden energiegebruik van de energieconcepten zijn ENORM berekeningen uitgevoerd (zie bijlage). Projectplan Schilderskwartier Apeldoorn

Gebouwgebonden energiegebruik Referentie

Rc‐waarde gevel Rc‐waarde dakkapel Rc‐waarde dak Rc‐waarde beg. gr. U‐waarden ramen Luchtdichtheid Oppervlakte (VVO) Ventilatie Warmteopwekking Afgifte warmte Warm tapwater Verlichting Verwarmingsvraag Verwarmingsvraag Totaal Primair energiegebruik* Totaal Primair energiegebruik* Hotfillboiler wasgoed Elektraverbruik Verlichting. Totaal Primair energiegebruik

[‐] [‐] [GJpr] [GJpr/m2]

Primair energiegebruik TV/computerapparatuur Primair energiegebruik extra gebruikersvoorzieningen** Totaal Primair energiegebruik Totaal Primair energiegebruik

[GJpr] [GJpr/m2]

Totaal Primair energiegebruik Totaal Primair energiegebruik Energiebesparing

[GJpr] [GJpr/m2] [%]

[GJpr]

Referentie Resultaten 1,080 3,990 Resultaten 5,070 0,059 Gebruikersapparatuur (GA) “Referentie” Resultaten 0,900

[GJpr]

2,520 3,420 0,039 Totaal energiegebruik “Referentie” 160,398 1,852 ‐

*Exclusief verlichting **Voor de gebruikersvoorzieningen zijn meegenomen: koelkast, vrieskist, e.d.

Nieuwe Situatie

Bouwkundig [m2*K/W] 0,34 5,0 [m2*K/W] 1,0 5,0 (HR++ beglazing) [m2*K/W] 1,0 5,0 [m2*K/W] n.v.t. n.v.t. [W/m2*K] 5,2 1,1 (HR++) [dm3/s*m2] 2,0 0,625 (m2] 86,59 86,59 Installatietechnisch [‐] Natuurlijk/natuurlijke afvoer Nat.toevoer/mech.afvoer met CO2 regeling [‐] VR‐ketels Warmtepomp [‐] HT radiatoren LT radiatoren [‐] Combi ketel Warmtepomp met voorraadvat [‐] 5,0 kWh/m2/jaar 3,0 kWh/m2/jaar Resultaten [GJpr] 119,642 6,464 [GJpr/m2] 1,382 0,075 [GJpr] 151,908 ‐13,670 [GJpr/m2] 1,754 ‐0,157 [%] ‐ 109 Gebouwafhankelijk gebruikersenergiegebruik (GAGE)


Nieuwe Situatie 0,684 2,398 3,082 0,036 Nieuwe Situatie 0,540 2,520 3,060 0,035 Nieuwe Situatie ‐7,528 ‐0,087 105%

6. Kennis- en Leerplan en rol van de gebouwgebruiker Bij de oplevering van de woningen zal een pakket van Led verlichting, standbykillers aan de huurder(s)/koper(s) worden overhandigd evenals de mogelijk om energiezuinige apparatuur (bijvoorbeeld wasmachine etc..) tegen groothandelprijzen aan te schaffen evenals via kortings coupons die beschikbaar wordt gesteld door de plaatselijke detailhandel. Tijdens de bouw en bij de after sales zal er op verschillende manieren tot uitdrukking komen hoe om te gaan met het verbruik van de consumptieve energiestroom en de mate van verwarming van de woning. Een optie kan zijn om door bijvoorbeeld gebruik te maken van iHome software op de PC. Hierdoor zal het energiehuishouden inzichtelijk kunnen worden gemaakt aan de bewoner(s) wat er historisch is verbruikt, de actualiteit en de berekende verbruik (bekende 0 lijn). Tevens is dan inzichtelijk te maken wat elk wcd (apparatuur die is aangesloten) aan stroom verbruikt. Deze getallen zijn via een computer of een tablet / telefoon door de bewoner te benaderen. Door gezamenlijk met de bewoners deze gegevens te vergelijken en bespreken is er veel winst te halen. Energiereductie begint met het gedrag. Stekkers van mobiele telefoons, TV op stand‐by, TV‐decoder op stand‐by, ‘Oude ’koel‐, vrieskisten, waterbesparende kranen, doorstroombegrenzers etc. verbruiken onnodig veel kWh. . Door uitleg aan de hand van voorbeelden en ondervinden is 10% ons inziens meer dan haalbaar. Wij zijn ons er ter degen van bewust dat een monitoringtraject moet worden opgestart. Door middel van een slimme meter die standaard wordt aangebracht is er 24/7 toegang tot het verbruik van de energie. Deze getallen zijn via een computer of een tablet / telefoon door de bewonder te benaderen. Tevens zal er frequent overleg met de bewoners plaatsvinden wat het verbruik is geweest en daar waar nodig hulp geboden en advies gegeven om hier beter mee om te gaan. De bekende getalen en ervaringen worden binnen het consortium gedeeld om kennis te vergaren voor volgende project(en) en gedeeld met een ieder die op professioneel vlak daar aandacht voor heeft.


7. Selectiecriteria 7.1 Aantal particuliere gebouweigenaars Het aantal particuliere gebouweigenaren in dit project is 0. Alle 188 woningen in genoemde adressenoverzicht in hoofdstuk 4 zijn eigendom van Wooncorporatie De Goede Woning.

7.2 Potentiële impact bij opschaling Het opschalingpotentieel van het project is erg groot. In diverse steden / dorpen zijn veel woningen daterend uit de begin van de 19e eeuw. Deze woningen voldoen doorgaans niet aan de huidige bouweisen en staan op de nominatie voor sloop. De wijken zijn daarom zo karakteristiek voor de leefbaarheid van de steden / dorpen dat nieuwbouw een afbreuk zou zijn. Renovatie op een hoogwaardig niveau is dan een optie om de woningen een levensduurverlenging te bieden van meerder 10tallen jaren. Tevens worden deze woningen op dit moment bewoond door bewoners met een smalle beurs. Met energetische maatregelen help je ook deze doelgroep de komende jaren om in een woning te wonen die gezond en energiezuinig is. Door het uitvoeren van een EPC Check met de methodiek ‘Bouwtransparant’ en het monitoren van het individuele energiegebruik van toekomstige huurders, kan worden bepaald of een energiesprong van minimaal 80% ook daadwerkelijk is behaald. Het project Schildersbuurt vormt daarom een belangrijk voorbeeld‐ en leermodel voor het verwezenlijken van de doelstellingen van Wonigcorporatie de Goede Woningen en gemeente Apeldoorn, maar ook voor stedelijke gebieden in andere gemeenten en de woningcorporaties. 7.3 Economische haalbaarheid

In het algemeen kunnen we wel stellen dat er een groot aantal vooroorlogse kleine arbeiderswoningen zijn in Apeldoorn en de rest van Nederland. De kennis die met dit project wordt opgedaan over de wijze waarop deze woningen op energetische gebied toekomstbestendig worden is daarom van groot belang. De resultaten van deze pilot en dan in het bijzonder het realiseren van een grote reductie in de energieconsumptie van bewoners zal ook voor andere projecten inzichtelijk maken dat dit een economisch verantwoorde investering is. Het verspreiden van de kennis over de resultaten van deze pilot zien we dan ook als essentieel onderdeel voor het succes.


8. Realisatie en fasering 8.1 Beschrijving integraal totstandkomingsproces 1. Publicatie/uitnodiging coalities Het selectie/aanbestedingstraject is gestart met de publicatie van het voornemen om aan te besteden, een schets van het werk, inzicht in de selectiecriteria, een beschrijving van de procedure en een uitnodiging aan combinaties van bedrijven om een coalitie te vormen en deel te nemen aan de selectie. Deze uitnodiging is in wk. 25 uitgegaan. Als extra is in week 24 een bijeenkomst georganiseerd voor alle deelnemers aan het ontwerpatelier om met elkaar het resultaat van de idee-fase te vieren en de aftrap te geven voor de planfase. Tijdens deze bijeenkomst is een toelichting gegeven op de te volgen procedure. 2. Voorselectie Op basis van een aantal van te voren vastgestelde criteria/spelregels werden de aanmeldingen van 30 coalities beoordeeld en zijn.10 deelnemers geselecteerd om zich te presenteren. 3. Presentatie Op 3 juli werden de 10 geselecteerde coalities gevraagd om zich simultaan te presenteren aan een 3tal jury’s: bewoners, stakeholders en De Goede Woning. Het stond coalities vrij om voor de presentatie een eigen vorm te kiezen. De presentaties gingen over de coalitie, over de visie op het renoveren van sociale huurwoningen, op energieneutraliteit, op Apeldoorn, etc. En uiteraard over hun eerste ideeën voor de aanpak. 4. Selectie 3 jury’s: 1 jury van medewerkers van De Goede Woning, 1 jury van bewoners, 1 jury van stakeholders van de wijk, bestaande uit leden van de regiegroep beoordeelden de presentaties van de coalities, in het bijzijn van alle betrokkenen. Vervolgens gingen zij met elkaar in conclaaf om tot een finale eindbeoordeling en een selectie van de 3 coalities te komen waar zij het planproces verder mee willen voortzetten. De uitslag werd dezelfde dag nog aan de betrokken meegedeeld. 5. Startbijeenkomst Op 5 juli ‘s ochtends werd de startbijeenkomst voor het aanbestedingstraject gehouden samen met de 3 coalities. Tijdens deze bijeenkomst werd de opgave helder gedefinieerd in verwachte prestatie en beschikbaar budget. Verder werd de beoogde procedure doorgesproken en de verwachtingen tav samenwerking en wijze van omgaan met de resultaten. De coalities konden voorstellen voor aanpassing doen. Vervolgens werden de afspraken definitief vastgelegd. 6. Formulering/uitwerking scope Als huiswerk kregen de coalities de uitgangspuntennotitie mee, waarin de te leveren prestatie is vastgelegd. Zij gingen met een eerste uitwerking aan de slag in de vorm van de formulering van een concept voor de aanpak en van het eindresultaat. Tijdens de uitwerking was er de mogelijkheid om vragen te stellen via een web-portal, www.schilderskwartierapeldoorn.nl waarop alle deelnemers, bewoners en stakeholders in kunnen loggen. De vragen worden binnen 48 uur beantwoord. 7. Presentatie Concept uitwerking aanpak en resultaat Dinsdag 21 augustus vond opnieuw een presentatie plaats. Tijdens deze presentatie wordt de conceptuitwerking beoordeeld, door vertegenwoordigers van de 3 jury’s en het kwaliteitsteam, die uitspraken doen over de kwaliteit van het resultaat en de coalities feed back geven voor het tweede deel van hun huiswerk: het schetsontwerp. De uitwisseling van commentaar en de beoordeling vond plaats in het openbaar, in aanwezigheid van alle coalities. 8. Vaststellen selectiecriteria en scope Na presentatie van alle voorstellen en de bijbehorende feed back is de scope definitief vastgesteld. Een apart onderdeel tijdens deze bijeenkomst was het definitief vaststellen van de selectiecriteria. Ook dit gebeurde in samenspraak met de coalities, die de voorstellen hiervoor konden amenderen. Een voorstel voor de definitieve specificaties is voorgelegd aan het MT voor accordering. 9. Opstellen schetsontwerp Na akkoord van het MT zijn de coalities aan de slag gegaan met de uitwerking van hun (schets)ontwerp, zoals zij dit moeten aanbieden in de eindpresentatie. Tijdens deze fase is er geen contact en/of uitwisseling tussen de coalities en/of de opdrachtgever. Wel kan er contact zijn met de verschillende stakeholders en deskundigen over detailaspecten van de uitwerking. De stakeholders en deskundigen koppelen alle contacten terug naar de opdrachtgever. De scope, het budget en de procedure zijn in deze fase helder afgestemd.


10. Beoordeling exit-criteria 3 weken na de presentatie van de concepten worden de resultaten ingediend ter beoordeling. Het kwaliteitsteam beoordeelt de resultaten op de mate waarin de plannen voldoen aan de vooraf geformuleerde ‘exit-criteria’ en rapporteert daarover. 11. Presentatie voorstellen definitief De coalities presenteren hun plannen, inclusief de uitwerking. De 3 jury’s beoordelen de aan hen gepresenteerde plannen. ‘s Avonds wordt een bewonersavond georganiseerd. De coalities presenteren nogmaals hun plannen, nu tov de gehele zaal. De jury’s geven hun bevindingen weer. De zaal wordt gevraagd een uitspraak te doen. Deze uitspraak wordt meegenomen in de eindbeoordeling, die op dat moment meteen bekend wordt gemaakt. De eindbeoordeling heeft de vorm van een advies aan het MT van de Goede Woning. 12. Besluitvorming MT De uitkomst van de selectie wordt, incl. het advies van de jury en de bewoners, voorgelegd aan het MT van De Goede Woning. Hierop volgt normaliter het besluit tot gunning. 13. Samenwerkingsovereenkomst Met de geselecteerde coalitie wordt een overeenkomst gesloten voor het project, met daarin een ontbindende voorwaarde tav het realiseren van de gevraagde prestaties. Deze worden nogmaals getoetst na afronding van de planfase. 14. Vergunningen Parallel aan de planuitwerking is in overleg met de Gemeente al eerder de vergunningsprocedure gestart, zodat zo weinig mogelijk tijd verloren gaat met wachten. Idealiter worden de vergunningen verleend bij afronding van de planfase. 15. Uitwerking Ontwerp Na gunning gaat de coalitie aan de slag met de uitwerking van de plannen tot een bouwklaar plan: het ontwerp inclusief de bouwvoorbereiding. 16. Toetsing + vrijgave Het bouwklare plan wordt nogmaals getoetst door het kwaliteitsteam. Bovendien wordt het voor akkoord voorgelegd aan de bewoners. De resultaten van de toetsing en het besluit van de bewoners wordt voorgelegd aan het MT van De Goede Woning. Het MT geeft bij positieve bevinding het plan vrij voor uitvoering. 17. Uitvoering Vervolgens kan de uitvoering daadwerkelijk starten.

8.2 Fasering en planningsschema

Zie excelbijlage.


Peter van 't Wout Manager Wonen

Datum: 14 december 2012 Betreft: Aanvraag Duurzaam renovatieproject binnen de innovatieregeling Energiesprong Woningrenovatie

Recommend Documents