da a r zeg je u teg en d e k a r el d o o r m a n rot t er da m Voortbouwen op het oude kan ingewikkeld zijn. Zo kon het torenstelsel De Karel Doorman alleen op de architectuurhistorie van het Ter Meulen-gebouw worden gezet, wanneer dat niet zou worden uitgevoerd in het gebruikelijke beton, maar in staal en hout. Daarmee bestond in Nederland echter weinig ervaring.
foto: rob hoekstra kalmthout
foto: ossip van duivenbode rotterdam
Vooral Rotterdam was rijp voor de wederopbouw, nadat
leidden. Het driehoge winkelcentrum kende tevens een
In het patroon van kleine
het centrum in 1940 door de Duitsers was weggebombar-
souterrain; op de bovenste verdieping bevonden zich
en grote rechthoeken
deerd. Belangrijke bouwwapenfeiten waren de eerste
kantoren, opslag en lunchruimtes. Nieuwetijds was een
(de balkons zijn 17 of 25 m2
verkeersvrije winkelpromenade van Nederland de Lijn-
cafetaria als uitbouw op een van de hoeken, een neo-
baan (1948-1952), een groot winkelpand aan het Binnen-
stadsbeeld dat de verblufte Rotterdammer onmiddellijk
wegplein met warenhuis Ter Meulen als belangrijkste van
accepteerde. In 1977 werd het koopgedrag opgejaagd met
drie neringen (1948-1951), beide van het befaamde archi-
twee nieuwe verdiepingen, waarbij cafetaria en openheid
De drie woningen op
tectenbureau Van den Broek en Bakema, en de Lijnbaan-
sneuvelden. Maar gaandeweg versmaadde het publiek de
de hoogste verdieping van
flats (1954-1956), ontworpen door Huig Maaskant.
spullen en rond 2000 was het vuur uit het gebouw.
Neostadsbeeld Het Ter Meulen-gebouw, kolossaal in
Stadshistorie In 2001 liepen architecten Marc Ibelings
horizontaliteit (100 x 30 m), nabij de Coolsingel volgde
en Aat van Tilburg (Ibelings van Tilburg Architecten Rot-
plafond) en Oregon pine
het toenmalige Amerikaanse model met binnen het skelet
terdam) er met toenmalig eigenaar Janivo rond. ‘We wa-
(gevel) het beeld bepalen,
van gewapend beton vrij indeelbare ruimtes. De plint be-
ren gevraagd ernaar te kijken. Het zag er armoedig en
stond grotendeels uit glas, waarachter verkoopwaren ver-
troosteloos uit. Maar slopen? Als Rotterdammer en als
groot) is niet te zien waar de woningen precies zitten.
de westtoren zijn omgevormd tot penthouse. Dit resulteert in een lange loggia, waar bilinga (dek,
strak en warm.
juni 2013
foto: rob hoekstra kalmthout
het houtblad
38
De daktuin op 40 m hoog wordt vooral bepaald door vier grote portaalspanten van gelamineerd inlands lariks, die via stalen stangen de driehoge glasafscheidingen op hun plaats houden.
Verticale doorsnede
Plattegronden tiende verdieping met daktuin.
tekeningen: lmv bouw-kundig schiedam
vloer-gevel-loggia.
het zuiden) ontbreekt het glas vanaf borstweringshoog-
studie bij Van den Broek en Bakema gewerkt, dus dat
te. De inpandige balkons zaten eerst boven elkaar, maar
schiep een band. Hij kon eigenaar Janivo ervan overtuigen
zijn ten slotte versprongen uitgevoerd. In het patroon van
het Ter Meulen-gebouw te renoveren en er woningbouw
kleine en grote rechthoeken (de balkons zijn 17 of 25 m2
op te zetten. De oudbouw is zoveel mogelijk in oorspron-
groot) is daarom niet te zien waar de woningen precies
kelijke staat teruggebracht; de twee verdiepingen van
zitten. Dezelfde raadselachtigheid van rechthoeken
1977 zijn verwijderd. Ter leniging van de koop(wel)lust
wordt voortgezet op de andere langsgevel waar de gale-
kan nu worden gewinkeld in 17 zaken, in souterrain, op
rijen langslopen, en in de kozijnen op de kopse gevels.
begane grond en eerste verdieping. Beide laatste hebben
Een derde schoonheid is dat al naar het standpunt en het
tevens een insteekverdieping. De renovatie was klaar in
licht de loggia’s als donkere gaten de gevel abstraheren of
2008.
juist een warmhouten uitstraling geven, omdat de dek-
juni 2013
Raadselachtigheid Ter hoogte van de loggia’s (op
stadshistorie.’ Bovendien had hij de eerste vijf jaar na zijn
39
het houtblad
foto: rob hoekstra kalmthout
architect staat dat gebouw op je netvlies, het hóórt bij de
ken/plafonds in onbehandeld bilinga zijn uitgevoerd en
Spannender vorm Het was natuurlijk spectaculair
de wanden met blank Oregon pine, beide FSC-gecertifi-
midden in Rotterdam-Centrum een appartementenge-
ceerd, zijn bekleed.
bouw van 70 m hoog neer te zetten, boven op een ander gebouw. Hoe doe je dat constructief, en esthetisch? ‘De
het woongebouw pa s t ‘simpel’
bovenbouw wilden we niet laten concurreren met de on-
op de oude kolommen
derbouw, dus die moest zo strak en abstract mogelijk zijn. Eerste idee was het dezelfde schijfvorm te geven als de Lijnbaanflats erachter, zij het in glas.’ Uiteindelijk is gekozen voor een veel spannender vorm: een U met ongelijke
Eureka Het idee een woongebouw boven op het Ter
poten die zestien en dertien verdiepingen hoog is. In to-
Meulen-gebouw neer te zetten paste op een bierviltje.
taal telt het woongebouw 22 etages. De onderbouw reikt
Voor de uitvoering was echter een flinke dosis construc-
tot zeshoog: kelderverdieping, twee winkelverdiepingen,
tieve creativiteit nodig. Dit soort hoogbouw wordt in
tweelaagse parkeergarage en parkeerdek als loze zesde
Nederland in obesitasbeton (1.250 kg/m2) uitgevoerd,
etage. Drie autolifts aan de Crispijnstraat aan de achterzij-
maar dat was nu onmogelijk, de onderbouw zou onmid-
de leiden naar de parkeerlagen; met een fietslift bereik je
dellijk de grond in worden gedrukt. Het eureka viel daar-
een rijwielstalling op de tweede. De hoofdentree zit op de
om op een vijfmaal zo lichte staalconstructie, ingevuld
kopse kant aan de Karel Doormanstraat.
met houtskeletbouwgevels, houten vloeren en nietdragende metalstud/gipsen binnenwanden, totaal 250
Opperste balans Die loze verdieping is een van de
kg/m2. Groot voordeel van deze constellatie was - de
schoonheden van de dubbelflat: het heeft er de schijn van
bouwlocatie in hartje Rotjeknor was druk en krap - dat
of die los op de onderbouw is neergezet. Beide zijn daar-
het gebouw met prefab onderdelen als meccano in elkaar
om ook te zien als aparte elementen: een 20ste-eeuws
kon worden gezet in een fluitend aanvoeren, ophijsen en
icoon en een 21ste-eeuws beeldmerk in wording. Maar
monteren.
ondanks het losse karakter is van schrik voor omvallen geen sprake, eerder van opperste balans. Al moet je ‘s
Doos-in-doosprincipe Twee betonnen liftschachten
avonds ook weer niet vreemd opkijken als de U zomaar
met trappenhuizen steken door de oudbouw heen, dat
ineens als lichtende lampion zou wegzweven.
wel, en zijn eraan gekoppeld. Ze nemen alle horizontale
In de letter zitten 114 woningen in acht typen, variërend in
krachten op, waardoor het enorme woongebouw ‘simpel’
indeling en in grootte (45-124 m ). De drie hoogste wo-
op de oude kolommen (Ø 90 cm) kon worden geplaatst,
ningen op de westtoren zijn omgevormd tot penthouse,
want die hoeven nu alleen de verticale krachten te torsen.
waarvandaan Panorama Rotterdam ‘t adembenemendst
Bij zo’n lichte bouwwijze moet je wel goed nadenken
is. Om de privacy te waarborgen in dit drukke stadsdeel, is
over de geluidsisolatie. Ibelings: ‘Daarom is geopteerd
voor de gevels een glazen bekleding neergelaten, die
voor het doos-in-doosprincipe en zijn alle woningen los
door een dicht patroon van witte stippen als vaste vitrage
in de staalconstructie gezet.’ Het vloerpakket is 440 mm
fungeert. Al naar het zon-, schemer- en kunstlicht is het
dik: houten vloer, anhydriet dekvloer (55 mm), 50 mm
streperig wit, lichtblauw, blauw, een tweede schoonheid.
eronder zwevend gipskartonnen plafond. De vloer over-
2
■ ■ ■
Adembenemend uitzicht over Rotterdam vanaf
foto: ossip van duivenbode rotterdam
juni 2013
de galerij.
het houtblad
40
Kwaliteit in Oregon pine: blind bevestigd op prefab rekken, aan de boven- en onderkant keurig afgeschuind, perfect doorlopend over de buitendeur
Al naar het standpunt en het licht abstraheren de loggia’s als donkere gaten de gevel of geven die juist een warmhouten uitstraling. Rechts erachter de Lijnbaanflats.
foto: ossip van duivenbode rotterdam
foto: rob hoekstra kalmthout
(21ste verdieping, galerijzijde).
zien van horizontale Oregon pine delen (17 x 140 mm)
structie. Het gaat om prefab elementen van Kerto S-bal-
met tussennaden van 19 mm; erachter zit zwart firetdoek.
ken en Kerto Q-randbalken (45/51 x 225 mm), afgedekt
De delen, blind bevestigd op prefab rekken en aan de bo-
met zeslaags vurentriplex van 18 mm dik. Kerto werkt
ven- en onderkant keurig afgeschuind, zijn door Fire
nauwelijks (goed voor de geluidsisolatie) en heeft een
Resistant brandwerend geïmpregneerd met Burnstop
hoge sterkte en stijfheid (kleinere liggerhoogte nodig).
(klasse 2) en rondom behandeld met een sealer en tweemaal Aidol GW 310 van Remmers Bouwchemie. De delen
Groot probleem Door de geringe ervaring met deze
lopen op de galerijen in één lijn over de deuren door. Om-
lichte bouw doemde wel een groot probleem op: de con-
dat tevens de hemelwaterafvoeren in de hsb-gevels zijn
structie bleek niet stijf genoeg, waardoor de vloeren te
weggewerkt, ontstaat zo een prachtig strak aanzien, de
veel trilden. Daarvan hadden de bewoners veel last. Goe-
vierde schoonheid.
de raad duurde lang, want TNO, Peutz en constructeur Royal HaskoningDHV togen ter oplossing en tezelfdertijd
Navolging Op de tiende verdieping, op 40 m hoogte, is
ging de eigenaar failliet. Daardoor duurde het drie jaar
een daktuin aangelegd. ‘We wilden de houten sfeer door-
voor de bouw in 2010, met DW Nieuwbouw als nieuwe
zetten en alle bewoners een dakterras bieden, met er-
opdrachtgever, weer werd aangevat. ‘Nieuw uitgangs-
naast in het gebouw ook een gezamenlijke fitnessruimte
punt was de geluidseisen tussen de woningen optimaal te
met sauna.’ Deze buitenruimte wordt vooral bepaald door
houden en erbinnen wat minder.’ De vloerbalken werden
vier grote doorgekoppelde portaalspanten van gelami-
verdubbeld, rubberen noppen anders geplaatst, er kwa-
neerd inlands lariks met FSC-certificaat (12 x 9 m; drie-
men extra verstijvingsschotten tussen de stalen liggers en
maal transparant gebeitst), die via stalen stangen de be-
extra stalen kolommen in de woningscheidende wanden.
schuttende driehoge glasafscheidingen aan weerszijden op hun plaats houden. Bilinga dekken en zitelementen,
Losse constructies Ook de galerijen en loggia’s, bei-
inclusief twee 1,50 m hoge rechthoekige perken, zorgen
de circa 2,35 m breed, vormen losse constructies. De vloe-
voor verdere stadsnatuur. In elk perk zijn behalve groen-
ren van geprofileerd bilinga (38 x 140 mm) en de bilinga
goed ook drie bomen geplant.
plafonds (16 x 140 mm) zijn aangeleverd als prefab pane-
De daktuin is de vijfde schoonheid van dit ranke woon-
len en ter plaatse op stalen profielen bevestigd. Tussen de
wonder, waaraan twee Publieksprijzen zijn toegekend:
delen is kit aangebracht die doorvalvuil en -vocht tegen-
die van de Nederlandse Bouwprijs 2013 en die van BNA
gaat. In de galerijvloeren zitten voor de raampartijen van
Gebouw van het Jaar 2013. En dat is volkomen terecht. In
de woningen stalen roosters, om de inkijk te verminderen
bouwwijze en materialisering verdient het zonder twijfel
en meer licht in de onderliggende woningen te halen.
navolging: ‘Ik val aan, wie volgt mij?’ •
Want niemand gaat staan duizelen op roosters met afgrondzicht. De gevels van beide buitenruimtes zijn voor-
hans de groot
Locatie: Karel Doormanstraat, Rotterdam Opdrachtgever: DW Nieuwbouw Rotterdam (dewilgenvastgoed.nl; dekareldoorman.nl) Ontwerp: Ibelings van Tilburg Architecten Rotterdam (ibelingsvantilburg.nl); projectarchitecten: Marc Ibelings, Aat van Tilburg; projectteam: Marcel Vermeer, Martin Schoenmakers, Jessica Scholtes, Marco van Zelst Constructeur: Royal HaskoningDHV Den Haag (royalhaskoningdhv.com) Aannemer: Van Wijnen Dordrecht (vanwijnen.nl) Adviseur akoestiek: Peutz Zoetermeer (peutz.nl) Adviseur trillingen: TNO Delft (tno.nl)
foto: ossip van duivenbode rotterdam
Lariks portaalspanten: Heko Spanten Ede (hekospanten.nl) Hsb, houten vloeren: Forger Houtkonstrukties Nieuwegein (forgerhoutkonstrukties.nl) Oregon pine gevelbekleding, Kerto/Fins vuren vloeren: Gras Houtproducten Gramsbergen (grashoutproducten.nl) Behandeling Oregon pine: Fire Resistant Rotterdam (fire-resistant.nl) Bilinga dekken/plafonds: Aannemersbedrijf Damsteegt Meerkerk (damsteegtwaterwerken.nl) Bouwoppervlak: 22.950 m2 (12.450 m2 winkels, 10.500 m2 114 appartementen), excl. parkeren Bouwperiode: Juni 2006; juni 2010 november 2012 Bouwkosten: ± € 25,7 miljoen (incl. installaties, excl. btw)
juni 2013
af
spant circa 4,00 m tussen de hoofdliggers van de staalcon-
41
het houtblad
nd
