M E
DE
MIE Michiel
Riedijk
D e B a r o k kan beschreven w o r d e n als een periode w a a r i n een m e e r zintuiglijke, r u i m t e l i j k ontstond.
rijkere
Grenzen
architectuur
vervaagden,
scheiding tussen r u i m t e s
en
de
tussen
e l e m e n t e n in de r u i m t e s zoals w a n d e n en plafonds w e r d e n gerelativeerd . H e t onderscheid
tussen a r c h i t e c t u u r
en
a n d e r e kunsten w e r d m i n d e r s t r i k t ; schilderijen en b e e l d h o u w w e r k e n w e r den geïntegreerd in het o n t w e r p o m h e t geheel een g r o t e r e spanning
te
geven,
illusies
te
curven
en
creëren.
om Men
ruimtelijke gebruikte
g e k r o m d e v l a k k e n o m een dynamischer a r c h i t e c t u u r t e scheppen.
Agrarische federatie te
Cuneo
De t r a n s f o r m a t i e z o u men het b a r o k k e o n t w e r p m i d d e l bij uitstek kunnen noemen. Zoals B o r r o m i n i de klassieke renaissance-architectuur vervormde
zo transformeerden
de italiaanse o n t w e r p e r Carlo M o l l i n o
(1905-1973) en de nederlandse a r c h i t e c t Sybold van Ravesteyn (18891983) de architectonische
taal van hun tijd. De o n t w i k k e l i n g in het oeuvre
van beide architecten van een kanoniek m o d e r n i d i o o m naar een andere, ' b a r o k k e ' stijl waarin o o k kitscherige, surrealistische o f streekeigen invloeden t o t hun recht k o n d e n k o m e n , zal hieronde r aan de hand van beschrijvingen van o n t w e r p e n van enerzijds M o l l i n o en anderzijds Van Ravesteyn uiteengezet w o r d e n . Er zal w o r d e n ingegaan o p de verschillen en o v e r e e n k o m s t e n tussen hun o n t w e r p e n en de wijze w a a r o p dit zich v e r h o u d t t o t de m o d e r n e architectuur . H e t g o e d e r e n k a n t o o r Feijenoord, 2 in 1927 o n t w o r p e n d o o r Van Ravesteyn in o p d r a c h t van de Nederlandse S p o o r w e g e n, en het g e b o u w v o o r de agrarische federatie t e Cuneo, o n t w o r p e n d o o r M o l l i n o in 1937, zijn goed vergelijkbaar, o m d a t beide g e b o u w e n nog typisch m o d e r n zijn. H e t g o e d e r e n k a n t o o r w o r d t in ruimtelij k en organisatorisch o p z i c h t bepaald d o o r een cirkelvormig e hal waar de l o k e t t e n v o o r de aan- en afgifte van goederen aanliggen. De loketfuncties liggen in een c i r k e l v o r m i g e r u i m t e die radiaal g e o r d e n d is. De draagconstructie volgt de radiale ordening. De v o r m van de r u i m t e valt z o d o e n d e samen m e t de c o n s t r u c t i e v e ordening. H e t g e b o u w w o r d t in de situatie verankerd d o o r een hoger b l o k j e dat o p de raaklijn aan de cirkel staat. In d i t b l o k j e zijn alle functies die niet d i r e c t b e t r e k k i n g hebben o p de loketten, o n d e r g e b r a c h t . Aan de andere zijde van het g e b o u w t j e z o r g t het c i r k e l v o r m i g e volume dat het k a n t o o r verzelfstandigd w o r d t t o t een o b j e c t in een heterogene situatie. H e t g e b o u w v o o r de agrarische federatie in Cuneo 3 valt p r o g r a m m a tisch gezien uiteen in drie delen: een zaal v o o r bijeenkomsten , een vleugel m e t ruimtes v o o r de verschillende g r o e p e n uit de federatie en een vleugel waa r de k a n t o r e n van de dagelijkse leiding zijn ondergebracht. Deze drie o n d e r d e l e n w o r d e n gearticuleerd in de massa-opbouw van het g e b o u w . M e t de m a s s a - o p b o u w w o r d t gereageerd o p de hiërarchie in de s t e d e b o u w k u n d i g e situatie; de hogere s t r o o k m e t groepsruimtes staat langs de h o o f d s t r a a t , t e r w i j l de k a n t o r e n s t r o o k langs de zijstraat ligt. De zaal is tussen beide s t r o k e n ingeklemd en v o o r k o m t d o o r zijn c i r k e l v o r m dat het geheel in o n d e r d e l e n uiteenvalt. H e t g o e d e r e n k a n t o o r en het g e b o u w van de agrarische federatie hebben k e n m e r k en die als v o o r b e e l d kunnen dienen v o o r datgene w a t men typisch z o u kunnen n o e m e n v o o r de m o d e r n e beweging: verschillen in materiaal w o r d e n w e g g e p o e t s t achter w i t t e lagen stucco, de draagcons t r u c t i e is van b e t o n en in het zicht, de volumes van de g e b o u w e n zijn t e herleiden t o t eenvoudige g e o m e t r i s c h e v o r m e n . Historische reminiscenties o f nostalgische verwijzingen zijn in beide o n t w e r p e n b e w u s t vermeden. Verder zijn functies en f u n c t i e g r o e p e n duidelijk t e n o p z i c h t e van elkaar gearticuleerd.
33
Eigen huis van Van Ravesteyn
Casa Devalle;
plattegrond.
In het g e b o u w v o o r de hippische club van Turijn dat d o o r M o l l i n o w e r d o n t w o r p e n , is een tendens te bespeuren die zich duidelijk in een andere richting o n t w i k k e l t dan de gangbare rationalistische a r c h i t e c t u u r in het Italië van de jaren '30. .Zo z o c h t M o l l i n o in het o n t w e r p v o o r de Ippod r o m o (de hippische club) naar een nieuwe manier o m ruimtes v o r m te geven. De p l a t t e g r o n d v o r m van de I p p o d r o m o is een r e c h t h o e k die uiteenvalt in t w e e delen: in de ene helft z i t t e n de stallen en in de andere helft de manege en de clubruimtes. Deze delen w o r d e n gescheiden d o o r een straat die e r v o o r z o r g t dat r u i t e r en paard overal even gemakkelijk kunnen k o m e n . De r e c h t h o e k heeft gesloten gevels; alleen de h o o f d i n gang is b e n a d r u k t . De ruimtes in het g e b o u w zijn niet o p de omgeving g e o r i ë n t e e r d maar juist in zichzelf besloten. D i t is duidelijk t e zien in de clubruimtes, waar de belangrijkste plekken g e o r i ë n t e e r d zijn o p een binnenhof. U i t z i c h t o v e r landschap o f omgeving w o r d t b e w u s t vermeden. De relatie tussen het g e b o u w en de situatie w o r d t zo veel mogelijk b e p e r k t . D i t in tegenstelling t o t b i j v o o r b e e l d Terragni's Casa del Fascio, waarbij de gelaagdheid in de gevel en de verhoudin g tussen open en gesloten delen één van de centrale o n t w e r p p r o b l e m e n is. O o k de wijze w a a r o p de Casa del Fascio zich o n d e r s c h e i d t t en o p z i c h t e van de tegenoverliggende D u o m o van C o m o was v o o r Terragni van essentieel belang. M o l l i n o h o u d t zich nauwelijks meer bezig m e t de omgeving. H e t is dan o o k t e k e n e n d dat Mollin o o p de f o t o ' s van het I p p o d r o m o b e w u s t de omgeving wegsneed. Bij Van Ravesteyn t e k e n t de omslag in zijn w e r k zich v o o r het eerst in al zijn consequenties af in zijn i n t e r i e u r o n t w e r p e n . De v e r b o u w i n g van een huis in U t r e c h t , d o o r Van Ravesteyn in 1927 v o o r Rademacher Schrorer o n t w o r p e n , w e r d bepaald d o o r de gerende gevels en de kamer-en-suite van de bestaande villa. 4 De gerende gevels w o r d e n o p g e n o m e n in de c o m p o s i t i e van het interieur d o o r d a t van Ravesteyn de hoek die de gevel maakt te n o p z i c h t e van de b o u w s t r u c t u u r t e r u g laat k o m e n in de aansluiting tussen de scheidingswanden en de b o u w s t r u c t u u r . De hoeken zijn gespiegeld r o n d een symmetrie-as, die b e n a d r u k t w o r d t d o o r de gebogen wanden in beide kamers. H e t belangrijkste meubilair w o r d t o p deze as geplaatst. Een t w e e d e as, dwars o p de as van de spiegeling, o n t s t a a t d o o r de plaatsing van de deuren: de d e u r naar de w o o n k a m e r snijdt de hoofdas in het hart van de lage tafel. De eettafel staat in de hartlijn van de o p e ning tussen de e e t k a m e r en de gang. D i t w o r d t echte r verhuld, d o o r d a t de gebogen w a n d van de e e t k a m e r w o r d t d o o r g e z e t in de opening. In z o w e l de e e t k a m e r als de w o o n k a m e r o n t s t a a t een dynamiek d o o r dat de toegangsdeuren niet t e g e n o v e r elkaar liggen en o m d a t de g e k r o m d e wanden t en o p z i c h te van elkaar verspringen. H e t meest intrigerende element in d i t interieur is misschien w e l de r u i m t e tussen beide kamers in. Deze r u i m t e l o o p t perspectivisch t o e en is in p l a t t e g r o n d en in d o o r s n e d e afgerond. De r e f e r e n t i e - p u n t e n o m schaal o f diepte w a ar t e nemen zijn v e r d w e n e n. D i t effect w o r d t vers t e r k t d o o r s t r i j k l i c h t en de verschillende g r o o t t e s van de openingen.
34
Eigen huis van Van Ravesteyn
Huis v o o r Rademacher
Schrorer;
plattegrond.
I
H e t huis dat Van Ravesteyn in 1932 v o o r zichzelf en zijn familie o n t w i e r p , staat o p een onregelmatig stuk grond. H e t huis is aan de n o o r d zijde van het kavel o p de rooilijn geplaatst, z o d a t de zuidzijde vrij blijft o m een t u i n te kunnen maken. O p v a l l e n d is dat Van Ravesteyn in de p l a t t e g r o n d van het huis een snijpunt van drie assen i n t e k e n t , als ware het een p u n t van waaruit de p l a t t e g r o n d zich o n t w i k k e l t . D i t punt ligt o p de bissectrice van t w e e snijdende rooilijnen. De bissectrice deelt het o n t w e r p in t w e e ë n ; de ruimtes aan de ene zijde van de lijn zijn georiënt e e r d o p de noordgevel en aan de andere kant o p de zuidgevel. O o k de plaatsing van de w a n d e n w o r d t h i e r d o o r bepaald: de scheidingswanden staan steeds haaks o p de t w e e langsgevels. In r u i m t e l i j k o p z i c h t v o r m t de w o o n k a m e r de scharnier in het systeem van r u i m t e - b e p a l e n d e assen. De e e t h o e k is g e o r i ë n t e e rd o p het n o o r den,de z i t h o e k ligt o p de bissectrice, t e r w i j l de r u i m t e v o o r het terras o p de zuidgevel g e o r i ë n t e e r d is. De looplijn valt niet samen m e t de drie assen en w o r d t begeleid d o o r het verlaagde plafond boven het w e r k g e deelte, het 'zwevende ' m u u r t j e tussen w e r k g e d e e l t e en kamer en d o o r de afgeronde hoeken aan het vaste meubilair. Wanneer deze t w e e o n t w e r p e n van Van Ravesteyn vergeleken w o r d e n met Rietveld's Schröderhuis (dat o p een s t e e n w o r p a f s t a n d van Van Ravesteyn's w o n i n g ligt en w e l het t o o n b e e l d van Nederlands m o d e r n i s m e g e n o e m d mag w o r d e n ) zijn de tegenstellingen tamelijk g r o o t t e noemen. Van Ravesteyn brengt hiërarchie in het p r o g r a m m a aan d o o r de manier w a a r o p hij de r u i m t e s s t r u c t u r e e r t ; functies m e t een verschillend karakt e r krijgen een verschillende architectonische behandeling. D i t in tegenstelling t o t Rietveld die p r o g r a m m a t i s c h e verschillen w e g p o e t s t met de make-up van de oneindige r u i m t e . Alle p r o g r a m m a o n d e r d e l e n m o e t e n in één, van binnen naar buiten vloeiende, r u i m t e hun plaats vinden. D i t idee verliest zijn schoonheid als een d o o l h o f van schuifwandjes nodig b l i j k t t e zijn o m welke v o r m van gebruik dan o o k nog enigszins mogelijk t e maken. O o k in de gevelcomposities k o m t een verschil in w e r k w i j z e t o t u i t d r u k k i n g : Rietveld p r o b e e r t m e t een sculpturale b e w e r k i n g van vlakken en lijnen zijn o n t w e r p v o r m t e geven. H e t gevolg is dat het Schröderhuis er van alle kanten hetzelfde uitziet. Bij Van Ravesteyn echt e r bestaan er meer dan vier kleuren en w o r d e n o o k c o n t r a s t e n tussen Casa
Devalle.
open en gesloten o f r o n d e en vierkante delen tegen elkaar uitgespeeld. Hij g e b r u i k t de gevel als middel o m de relatie m e t de omgeving t e t e m peren t e r w i j l in het Schröderhuis d o o r de pure openheid alles haast lett e r l i j k naar buiten klapt. In Mollino's i n t e r i e u r o n t w e r p e n v o o r Miller en Devalle is de t r a n s f o r m atie naar een andere a r c h i t e c t u u r c o m p l e e t . H e t interieur v o o r het w o o n h u i s Miller, g e b o u w d in 1938 in Turijn, z o u een g e b o u w d e afspiegeling zijn van het karakter van de h o o f d p e r s o o n uit 'de minnares van de g r a a f , een r o m a n van M o l l i n o die begin jaren '30 in f e u i l l e t o n v o r m verscheen in II Selvaggio. 5 De p l a t t e g r o n d is verdeeld in t w e e s t r o k e n . De smalle s t r o o k bevat een entree en een gang. De brede s t r o o k bevat een k a m e r en een b o u d o i r die v e r b o n d e n is m e t de badkamer . Vanuit de kamer is het b o u d o i r alleen via de gang t e bereiken. Deze tamelijk statische organisatie w o r d t d o o r b r o k e n d o o r de plaatsing van spiegels en vast meubilair w a a r d o o r een haast surrealistische r u i m t e o n t s t a a t . D i t effect w o r d t nog v e r s t e r k t d o o r de overdadige a f w e r k i n g van bepaalde o n d e r d e l en en de bijna kitscherige referenties aan z o w e l de klassieke o u d h e i d - een spiegel in de c o n t o u r van Venus van Milo - als de Renaissance - een beeld van Michelangelo als tafelblad.
35
1. Frans S t u r k e n b o o m 'Come una ola di fuerza e luz', OASE 20, z o m e r 1988. 2. J.J.P. O u d g e b r u i k t in zijn t w e e d e editie van Hollandse Architectuur
het g o e d e r e n k a n t -
o o r als v o o r b e e l d hoe moderne a r c h i t e c t u u r e r u i t m o e t zien. 3. A r c h i t e t t u r a nr. 10. o t t o b r e 1937. 4. B o u w k u n d i g W e e k b l a d (architectura) nr. I, jan. 1934. 5. Goivanni Brino Carlo Mollino, 6. Joh. de Vries Diergaarde
idea B o o k s Edizioni, Milano, p. 67-68.
8lijdorp: ir. S. v. Ravesteyn, de Hef, R o t t e r d a m 1986. p. 23.
7. Kees R o u w Sybold van Ravesteyn, architect
van Kunstmin
en De Holland,
1988, De Hef,
R o t t e r d a m , p. 34. 8. Naast de Barok w e r d M o l l i n o geïntrigeerd d o o r vliegtuigen, auto's en v r o u w e n . De
In het i n t e r i e u r v o o r Devalle (Turijn, 1939) w o r d t het illusionistische spel v o o r t g e z e t . D i t o n t w e r p besloeg drie h o o f d r u i m t e n m e t annexen: een w o o n k a m e r m e t een antechambre , een e e t k a m e r met daaraan een
afrondingen, s t r o o m l i j n e n en bevestigingen in de interieurs k w a m e n v o o r t uit de
keuken en een slaapkamer m e t een badkamer erin. Men k o m t binnen in
aërodynamica; de v o r m e n waren gebaseerd op vrouwenlichamen .
een hal die d o o r een glazen w a n d van de antechambre is afgeschermd.
9. C. M o l l i no Utopia e ambientazione,
D o m u s nr. 237, luglio-agosto 1949, p. 14-19; n.
238, s e t t e m b r e 1949, p. 20-25. 10. In die zin zet hij zich letterlijk af tegen Loos' Ornament
In de glazen w a n d die bevestigd is o p gouden balusters, zit de deur naar de antechambre. Tegenover de glazen w a n d staat een spiegelwand die
und Verbrechen.
de slaapkamer van de v o o r r u i m t e scheidt. De spiegelwand w o r d t o n d e r b r o k e n d o o r een raster van spiegels m e t vlinders erop, w a a r a c h t er verlichting zit die het matglas boven het raster aanlicht. De v o o r r u i m t e l o o p t o v er in de w o o n k a m e r . De w o o n k a m e r w o r d t g e d o m i n e e r d d o o r een vaste gestoffeerd e sofa t e g e n o v e r een z w a r t reflecterend scherm. D i t scherm w o r d t weerspiegeld in de slaapkamerdeur. H e t scherm w e r k t d o o r zijn g e v o u w e n v o r m de indruk dat het helemaal weggeschoven z o u kunnen w o r d e n . In het scherm zit de deur naar de e e t k a m e r , een r u i m t e m e t een gescheurde t e m p e l w a a r a c h t e r e e n spiegel staat als vaste kast. De slaapkamer is geheel gestoffeerd en w o r d t bepaald d o o r een gigantisch hemelbed. In de gegolfde w a n d tussen slaapruimte en b a d r u i m t e is een deur g e m a a kt die associaties o p r o e p t met een kajuit. De a f w e r k i n g is zo overdadig, dat er een bijna claustrofobische sfeer hangt. Deze sfeer w o r d t v e r s t e r k t d o o r d a t in Casa Devalle u i t z i c ht altijd aan het o o g o n t t r o k k e n w o r d t . H e t in zichzelf gekeerde w a t de I p p o d r o m o had, is hier t o t het uiterste gedreven. O o k de hoeveelheid referenties is t o t in het absurde opgevoerd: de scheepvaartarchitectuur van het m o d e r n i s m e , de overdaad van een bordeel, het klassicisme, alles is in Casa Devalle aanwezig. Bij een vergelijking tussen Casa Devalle en Van Ravesteyn's eigen huis valt o p dat beide o n t w e r p e n een t e r u g h o u dende o f zelfs vijandige positie t e n o p z i c h t e van de omgeving innemen. M o l l i n o h o u d t de omgeving in Casa Devalle expliciet buiten het o n t w e r p en Van Ravesteyn m a a k t alleen o p strategische plaatsen openingen naar de omgeving. D i t in tegenstelling t o t andere a r c h i t e c t e n uit de 20 en 30'er jaren die een haast naïef o p e n h a r t i ge houding te n o p z i c h t e van de o m r i n g e n d e w e r e l d aannemen. Alles m o e s t open, licht, luchtig en v o o r a l 'eerlijk' zijn. M o l l i n o en Van Ravesteyn verschillen onderling slechts in de manier w a a r o p ze de beslotenheid vormgeven. Van Ravesteyn p r o b e e r t d o o r middel van assen en r o u t i n g een zodanige o n d e r v e r d e l i ng in de ruimtes aan t e brengen dat het o n t w e r p in zichzelf een h o o g t e p u n t en v o l t o o i ing v i n d t i.p.v. in de oneindige r u i m t e . De nis in het Rademacher Schrorerhuis, en het snijpunt van assen in Van Ravesteyn's eigen huis zijn hier
Stazione della S l i t t o v i a .
goede v o o r b e e l d e n van.
Mollino's houding is volledig anders: ruimtelijke o n t w i k k e l i n g kent geen v o l t o o i i n g laat staan een h o o g t e p u n t . B e d r o g staat centraal. Ruimtes in Mollino's o n t w e r p e n zijn soms oneindig g r o o t en tegelijkertijd zo plat als een spiegel. De r u i m t e is v e r w o r d e n t o t een surrealistische montage van beelden. De b u i t e n w e r e l d bestaat niet meer; slechts de illusie t e l t . In de w e r k e n die beide architecten gemaakt hebben na deze period e zijn de elemente n die ze o n d e r z o c h t hebben, duidelijk t e r u g t e vinden. Bij Van Ravesteyn is de axiale organisatie een h o o f d t h e m a g e w o r d e n . O n g e a c h t het i d i o o m dat hij t o e p a s t , o f het nu 'vrije-stijl' barok is met krullen, zoals in B l i j d o r p of ' w e d e r o p b o u w ' zakelijkheid zoals in het centraal statio n van R o t t e r d a m , de h o o f d r u i m t e n w o r d e n gegroepeerd r o n d een as waa r de r o u t i n g o m h e e n w e r v e l t . D i t valt duidelijk t e illustreren aan het g e b o u w v o o r de verzekeringsmaatschappij ' D e Holland' in D o r d r e c h t . H e t o n t w e r p w o r d t g e s t r u c t u r e e r d d o o r een symmetrieas die ove r de ingang en de centrale hal d o o r het g e b o u w h e e n l o o p t . De t r a p naar de kajuit, waar de commisarissen van het bedrijf samenkomen, d o o r b r e e k t de s y m m e t r i e van de hoofdverdieping. H i e r m e e w o r d t bevestigd dat het o n t w e r p zijn h o o g t e p u n t vindt in de bestuurskamer o p het dak. In meerdere o p z i c h t e n lijkt Van Ravesteyn met d i t s o o r t o n t w e r p e n aan t e sluiten bij een t r a d i t i e die men t e r u g zou kunnen voeren o p de Barok. Naast letterlijke verwijzingen - de Riviera-hal lijkt t e refereren aan Bernini's St. Pieterplein, 6 'De H o l l a n d ' aan lustpaleisjes van Fischer vo n Erlach 7 en Lucas v on H i l d e b r a n d t - is het t r a n s f o r m e r e n en aantasten van klassieke stelsels t h e m a uit de barok. D i t is bij Van Ravesteyn, behalve in de p l a t t e g r o n d e n, o o k afleesbaar in de details, zoals in het olifantenhuis van diergaarde B l i j d o r p w a ar hij een kapiteel v e r v o r m t t o t Medusa-kop . In Mollino's w e r k na de o o r l o g blijft het surrealistisch m o n t e r e n van Meubels van Mollino.
c o n t r a s t e r e n d e elementen centraal staan, o f het nu o m een g e b o u w gaat o f o m een tafeltje. In het Stazione della Slittovia is dit duidelijk te zien: een vernacular alpenhut w o r d t rücksichtslos boven o p een organisch g e v o r m d p l a t f o r m van b e t o n geplaatst. De articulatie van het k r a c h t e n v e r l o o p in de c o n s t r u c t i e lijkt t o t t h e m a verheven te w o r d e n . H e t Nerviaanse c o n s t r u c t i e - m o d e r n i s m e is hier t o t een heftig c o n t r a sterend e l e m e n t g e w o r d e n . O o k in de tafels en stoelen die M o l l i n o na de o o r l o g o n t w i e r p , w o r d e n de mechanica en de p r o d u k t i e - t e c h n i e k e n t o t in het absurde gearticuleerd en g e s t r o o m l i j n d. Deze veresthetisering van de d r a a g c o n s t r u c t i e is een t h e m a dat M o l l i no o v e r g e n o m e n heeft uit de b a r o k - a r c h i t e c t u u r van Guarini, dat beweerde hij t e n m i n s t e in zijn colleges aan de Politecnico in Turijn. O o k de hemelbedden en de g r o t e c o n t r a s t e n tussen binnen en buiten z o u d e n o p deze b r o n t e r u g te voeren zijn. 8 O n d a n k s deze verwijzingen naar de Barok is het w e r k van beide a r c h i t e c t e n o o k m o d e r n t e n o e m e n o m d a t de spanning tussen publiek en privé, tussen binnen en buiten, nog n o o i t zo sterk geweest is als in deze eeuw. M o l l i no en Van Ravesteyn, maar o o k b i j v o o r b e e l d Loos, hebben elk o p hun eigen manier g e p r o b e e r d m e t d i t eigentijdse verschijnsel o m t e gaan. M o l l i n o o n t k e n t e c h t e r stellig het 20 c eeuwse k a r a k t e r van zijn w e r k ; zijn o n t w e r p h o u d i n g z o u v o o r t k o m e n uit een andere bron . In een artikel dat M o l l i n o in 1949 v o o r D o m u s schreef 9 beschrijft hij het masker dat mensen zoals hij en Van Ravesteyn v o o r h o u d e n o m hun meest intieme drijfveren niet prijs t e hoeven geven aan het g r o t e publiek. D i t masker is een houding die een t r a d i t i e kent van de Minoïsche c u l t u u r via de Barok, de Liberty-stijlen, de Jugendstil t o t het heden, een houding die zich verzet tegen kanonieke stijlen en v o o r o p g e z e t t e oplossingen, een o n t w e r p h o u d i n g die ruimtelijke contraste n verhevigt en tegelijkertijd v e r z o e n t , waarbi j de tegenstelling tussen massa en beweging centraal staat. Een t r a d i t i e waarin het n u t t e l o z e gebaar, het o r n a m e n t en het b e d r o g o p waarde w o r d t geschat. Zoals M o l l i n o het zelf zegt: "alleen het loze, overbodige is interessant." 1 0 H e t o r n a m e n t getuig t van c u l t u ur en beschaving. D o o r zijn intelligentie en ironie kan de mens dit o p waarde schatten. Alleen dat o n d e r s c h e i d t hem van de dieren.
37
