Cultureel ondernemerschap met militaire discipline De herontwikkeling van Fort Voordorp
F o r t
V o o r d o r p
Steenhuis stedenbouw/landschap | Urban Fabric
2
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
Cultureel ondernemerschap met militaire discipline De herontwikkeling van Fort Voordorp Midden in de Randstad liggen de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. Eeuwenlang waren de forten letterlijk witte plekken op de kaart, die vanwege de militaire functie zorgvuldig uit onze waarneming werden weggepoetst. Vanaf de opheffing van de militaire functie in 1963 raakten de forten in verval. Pas de laatste jaren worden ze herontdekt, en in sommige gevallen herontwikkeld door een bonte mix van initiatiefnemers. Het is lastig om voor de forten met de typische lage bebouwing, omringende aarden wallen en fortgrachten een nieuwe functie te vinden. De status van
Fort Voordorp in 1880
Rijksmonument vereist intensief overleg met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Altijd weer gaat het om de afweging
Fort Voordorp vormde één van de schakels in het
tussen de spankracht van het monument en het eigentijdse
verdedigingssysteem van de stad Utrecht en het daarachter
programma voor succesvol hergebruik. Dankzij het culturele
gelegen Holland. Dicht om de stad lagen de forten van de eerste
ondernemerschap van W.R. van Denderen is Fort Voordorp,
linie: De Klop, De Gagel, Blauwkapel en de Lunetten. Voordorp
gelegen aan de oostkant van de stad Utrecht, de afgelopen
maakte deel uit van de tweede linie en werd in de periode 1867-
jaren omgevormd tot een succesvol conferentiecentrum,
1871 tegelijk aangelegd met de forten Ruigenhoek, Rijnauwen
waarbij de karakteristieke sfeer en omgeving van het fort als
en Vechten. Fort Voordorp dankt zijn naam aan de Voordorpse
uitgangspunt voor de herontwikkeling hebben gefungeerd. Fort
dijk, die door de aanleg van het fort als doorlopende route
Voordorp is daarmee een goed voorbeeld van het samengaan
werd afgesloten. Het fortterrein is 7,5 hectare groot, waarvan 4
van cultuurhistorie en economie, twee sectoren die elkaar niet
hectare door water in beslag wordt genomen. Het zogenaamde
altijd even goed verdragen.
bomvrije wachthuis was de verblijfplaats van de troepen. Het bestaat uit een schakeling van overwelfde lokalen die elk
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
3
onderdak boden aan zo’n 40 manschappen. Het lage gebouw
Het onbebouwde schootsveld, dat zich in een straal van één
lag in verband met de defensieve functie verscholen onder een
kilometer rondom het fort uitstrekte, is nog goed voelbaar aan
enorme hoeveelheid aarde, ‘aanaarding’ geheten, zodat het van
de zuidkant, waar enkele betonnen groepsschuilplaatsen in de
verre niet herkenbaar zou zijn als militaire structuur. Aan de
weilanden het fort al aankondigen.
achterzijde van het wachthuis werd kort na de oplevering een stenen munitiebergplaats gebouwd. Centraal op het terrein werd
Gebruik
in 1875 een houten artillerieloods voor opslag van kanonnen
Het overgrote deel van de Nederlandse forten is in handen
gerealiseerd. Fort Voordorp ligt, net als veel buitenplaatsen, op
van gemeenten, provincies of organisaties als de Vereniging
de landschappelijke overgang van het zand van de Utrechtse
Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer. Omdat de fortterreinen
Heuvelrug naar het Utrechtse poldergebied. Tot het midden
vaak jarenlang onberoerd bleven, zijn ze uitgegroeid tot
van de twintigste eeuw lag het fort vrij in het landschap,
bijzondere natuurgebieden met zeldzame flora en fauna. In
inmiddels is het een groene enclave in een verstedelijkt gebied.
sommige gevallen stellen de eigenaren de forten gedeeltelijk
4
betonnen groepsschuilplaatsen in het landschap kondigen het fort al aan
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
bord met impressies van de renovatie
open voor publiek. Zo stelt Staatsbosbeheer Fort Asperen in de zomermaanden open voor cultuurmanifestaties. Slechts een klein aantal forten is in handen van particulieren. In twee forten van de Stelling van Amsterdam huist een wijnhandelaar. Fort Vijfhuizen is eigendom van de Stichting Kunstfort Vijfhuizen en ingericht met ateliers en kunstenaarswoningen. Temidden van deze voorbeelden neemt Fort Voordorp een bijzondere plaats in: het wordt op commerciële basis geëxploiteerd en heeft door de functie als congreslocatie een groot publieksbereik. Eigenaar Van Denderen heeft een duidelijke visie op de wijze waarop de forten in de huidige tijd zouden kunnen functioneren. ‘De meeste forten zijn in verkeerde handen. Ik vind het jammer dat forten die nog te restaureren zijn, ongebruikt blijven; er zou een selectie gemaakt moeten worden van forten die nog wel en niet te redden zijn.’ Vanaf de aankoop in 1990 had Van Denderen een commerciële bestemming voor ogen. Het idee van een conferentiecentrum ontwikkelde zich naarmate het project vorderde. De oorspronkelijke structuur en uiterlijke verschijningsvorm van het fort zijn leidraad geweest bij de nieuwbouw. Architect J. Heine: ‘het is bijzonder een opdrachtgever te vinden die bereid is zoveel energie en middelen in een dergelijk project te steken,
De heer van Denderen (rechts), eigenaar van Fort Voordorp
niet kon opbrengen. De toenmalige gemeente Maartensdijk en de provincie Utrecht toonden geen interesse. Van Denderen:
zonder dat er een garantie is voor een dekkende exploitatie.’
‘Ik had mijn bedrijf net verkocht en hoorde in de wandelgangen
Van Denderen kende Fort Voordorp en omgeving uit zijn jeugd
een zeilboot, ik een fort.’ Enthousiast geworden door de
en hoorde eind jaren ’80 dat het te koop stond. Het fort werd op dat moment door de Dienst der Domeinen verhuurd aan de nationale invalidensportvereniging die het gevraagde bedrag
dat het fort te koop stond. De één koopt na zijn pensionering geschiedenis en de sfeer van het fort werd hij in 1990 eigenaar van het verdedigingssysteem met omringende gracht en een vochtige ruïne. Structureel onderhoud was al jaren achterwege gebleven; de boomwortels groeiden door de gewelven van
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
5
de lokalen naar binnen. Na enig marktonderzoek werd de
restauratie. Ik was onder de indruk van zijn inspanningen en
onderneming voorzichtig gestart met de organisatie van
investeringen en stelde voor om deze ondernemer terwille te
survivaldagen op het terrein rond het fort. Enkele lokalen
zijn bij de vergunningverlening voor restauratie van het fort.’
werden gebruikt als kleedkamer. Al snel werd duidelijk dat
Doedens was al eerder geïnteresseerd in fortenlinies. In 1973
de survival functie geen mogelijkheden bood om tot een
promoveerde hij op het onderwerp ‘Nederland en de Frans-
verantwoorde exploitatie te komen. Zonder al precies te weten
Duitse oorlog’. In de periode die hij onderzocht had, werden
welke functie Fort Voordorp zou krijgen, werd begonnen met
ook de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gebouwd.
de aanpak van het vochtprobleem. Van Denderen: ‘Zolang je
Doedens hecht vooral aan de manier waarop de linie in het
het vochtprobleem niet oplost is elke euro weggegooid geld’.
landschap herkenbaar is. Met de Stichting Brigida zet hij zich
De eerste werkzaamheden behelsden de verwijdering van 8000
met andere bestuursleden in voor de cultuur en natuur in
kubieke meter grond van de bovenkant van het fort (de zgn.
het gebied tussen Hilversum en Utrecht. Nog datzelfde jaar
gronddekking) waarna het oorspronkelijke drainagesysteem
werd met de restauratie begonnen. De gemeenteraad werd
hersteld werd en de aanaarding weer teruggebracht kon
uitgenodigd op het fort te komen kijken en er werd een avond
worden.
voor omwonenden georganiseerd. ‘De sfeer op deze avond was meteen goed’, vertelt Van Denderen, ‘de bewoners zagen het
Procedureel
ook als hun fort. Ik heb eerlijk verteld dat er in de toekomst
Ten tijde van de aankoop rustte er op het fort nog een militaire
touringcars naar de locatie zouden komen, maar dat één
bestemming, ook al was Fort Voordorp dertig jaar eerder
touringcar minder overlast geeft dan 40 auto’s.’
opgeheven als vestingwerk. De gemeente – toen Maartensdijk, nu De Bilt – stelde zich aanvankelijk terughoudend op in
Restauratie
het gesprek over de mogelijkheden tot herbestemming. Een
Architect ir. J. A. Heine van Heine & Van de Rijt architecten uit
vijf jaar lange periode van praten en aftasten brak aan. De
Tiel kreeg de opdracht het bomvrije wachthuis, de voormalige
gemeente had op dat moment geen concreet beleidskader
munitiebergplaats en de toegangsbrug te restaureren aan de
voor de toekomst van het fort ontwikkeld. Voor Van Denderen
hand van tekeningen uit het defensiearchief. Aannemer was
was het dus lastig een ondernemingsplan op te stellen. Met
het in restauratiewerkzaamheden gespecialiseerde bouwbedrijf
de komst van wethouder A. Doedens, in 1998, veranderde de
Jurriëns B.V. uit Utrecht. Uitgangspunt was zoveel mogelijk
opstelling van de gemeente. Doedens: ‘Van Denderen had het
reversibele (omkeerbare) ingrepen te doen. Zo werd de
vochtprobleem aangepakt en had het fort gereed gemaakt voor
verlichting van de lokalen als een los systeem opgehangen
6
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
aan dunne kabels om het historische muurwerk zo min mogelijk te beschadigen. Van Denderen vroeg een smid om de ventilatieroosters en het deurbeslag uit 1870 opnieuw te vervaardigen. De buitengevels werden van recent pleisterwerk ontdaan, opnieuw gevoegd en de houten deuren en kozijnen werden waar nodig hersteld. Het contact met de gemeentelijke, provinciale afdeling Monumenten en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg was goed. De restauratie werd in 1998 voltooid, waarna het fort aan haar nieuwe bestaan als conferentiecentrum kon beginnen. De gemeente was één van de huurders van het eerste uur. Meer capaciteit De capaciteit van de locatie bleek al gauw te klein. De verlichting als ‘los systeem’
lokalen voldeden uitstekend voor bijeenkomsten van circa 25 personen, maar een grote zaal waar gezelschappen een plenair programma konden volgen, ontbrak. In nauw overleg met wethouder Doedens en de betrokken instanties werd het overleg voor een uitbreiding gestart. In 2001 werd de grote zaal achter het bomvrije wachthuis opgeleverd, naar ontwerp van architect Heine en uitgevoerd door aannemer Kühne uit Houten. De ruimte is letterlijk ondergeschikt gemaakt aan de omgeving: de zaal ligt verzonken in de bodem en is bedekt met aarde. Voor de afmetingen werd rekening gehouden met de contouren van de oorspronkelijke aanaarding. Van Denderen: ‘Wanneer je luchtfoto’s van 100 jaar geleden naast die van 2001 legt, zie je hetzelfde.’ Alleen aan de achterzijde is, onder de aarden bedekking, een deel van de lage glazen pui van de zaal
nieuw ventilatierooster, kopie uit 1870
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
7
buitengevel na renovatie
eerste grote zaal, onder de oorspronkelijke contouren van de aanaarding
zichtbaar. Aan deze kant van het complex is een gastenterras
Nog een grote zaal
gerealiseerd, dat aan de noordoostzijde geflankeerd wordt door
In september 2006 werd de volgende uitbreiding opgeleverd:
de houten artillerieloods. Tijdens de bouw ontving Van Denderen
een tweede grote ruimte als aanbouw aan het artilleriegebouw,
een brief van de Inspectie voor Bouwzaken uit Haarlem.
die de capaciteit van het fort op 1500 personen bracht.
Evenementenlocaties waren alleen bij stations toegestaan, zo
Uitvoerder was aannemer De Jong uit Bilthoven. Omdat de
was het toenmalige beleid van minister Pronk. Na een bezoek
aanbouw groter was dan het bomvrije wachthuis, was de
aan het fort nam de inspecteur persoonlijk contact op met
Rijksdienst voor de Monumentenzorg aanvankelijk kritisch.
de minister. Van Denderen kreeg een generaal pardon. De
Architect Heine: ‘De vraag was hoe de aanbouw in het
groeiende bekendheid van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in
fortlandschap geschoven moest worden. Ik had te maken met
deze jaren hielp bij dit besluit.
diverse hoogteverschillen. Het merendeel van de functies heb ik ondergronds gerealiseerd, alleen de zaalfunctie is zichtbaar
8
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
vanaf het maaiveld. Lastig was ook dat de originele bouwsels van het fort allemaal laag zijn – de nieuwbouw mocht hier niet bovenuit steken.’ Inderdaad is de nieuwbouw pas zichtbaar na een wandeling rondom het bomvrije wachthuis. Daar aangekomen is in de architectuur het contrast gezocht met de monumentale omgeving: een laag, puntvormig glazen volume lijkt uit de aarde op te rijzen. Landschap In landschappelijk opzicht heeft Fort Voordorp de romantiek van de weelderige begroeiing behouden. Nieuwe functies als een parkeerterrein en een fietsenstalling zijn, net als de twee uitbouwen, op terughoudende wijze ingepast op het terrein. Eén van de laatste ingrepen was de herbestrating van de Voordorpse dijk – de openbare weg - in oostelijke richting. Over
terras geflankeerd door de grote zaal en de artillerieloods (op foto)
het vervangen van het asfalt door keien was de Rijksdienst voor de Monumentenzorg enthousiast, maar het versterken van de beschoeiing lang de fortgracht werd negatief beoordeeld. Toch was het nodig, om de touringcars een veilige toegang tot het terrein te bieden. Het was één van de punten van discussie tussen de ondernemer en de rijksdienst als hoeder van het erfgoed. Een vertegenwoordiger van de Rijksdienst: ‘Van Denderen is een echte ondernemer. Hij wil snel beslissen en direct uitvoeren. Wij waren het doorgaans eens met zijn voorstellen, maar de precieze uitwerking vergde meerdere gesprekken. Voor ons gaat het altijd om de vraag wat een gebouw aan ingrepen kan verdragen. De argumenten voor de ingrepen waren vanuit dit standpunt gezien niet in alle gevallen het fort ligt nog steeds verscholen onder een laag aarde
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
9
nieuwe grote zaal lijkt uit de aarde op te rijzen glazen aanbouw aan het artilleriegebouw
even goed opgesteld.’ Fort Voordorp B.V. draait inmiddels op volle toeren. Dochter Jantine van Denderen is verantwoordelijk voor de planning en coördinatie van de evenementen. Twee tot drie maal per week is het fort verhuurd, overwegend aan zakelijke klanten. Jantine van Denderen: ‘Alleen Hart van Holland in Nijkerk is een geduchte concurrent. Daar zijn zeven zalen met een thematische inrichting. Maar het is nieuwbouw, dit heeft een andere sfeer en een flexibeler aanbod van grote en kleine ruimtes. Ik merk aan mijn klanten dat zowel de historische sensatie als het directe contact met ons kantoor,
10
subtiele inpassing parkeerplaatsen
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
gevestigd ter plaatse, hen aanspreekt. Natuurlijk zijn er nog meer zalencomplexen in Nederland, gelukkig maar. De één biedt tevens een kartbaan aan, de ander is gevestigd in een voormalige koffie- en tabaksfabriek. Fort Voordorp onderscheidt zich op haar eigen specifieke wijze. De bezoekers waarderen de manier waarop het fort is omgevormd tot congrescentrum. Als onderdeel van een congresdag wordt ook vaak een rondleiding aangevraagd, die mijn vader verzorgt.’
herbestrating Voordorpse dijk
entree Fort Voordorp
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
11
Recept Is er een recept voor het succes van onderneming Fort Voordorp? Zoals zo vaak is het resultaat bereikt door een gelukkige combinatie van personen, die vanuit een gedeeld vertrouwen bereid waren risico’s te nemen. Van Denderen heeft daarvan wel het meeste lef gehad. Zestien jaar na de koopovereenkomst kan hij eindelijk rendement op zijn investering van 12 miljoen euro gaan behalen. De aanvankelijke scepsis bij de gemeente heeft hem niet ontmoedigd. ‘Ik wilde laten zien dat ik geen particuliere zakkenvuller was. Met de komst van wethouder Doedens kreeg ik het echte vertrouwen. Naar hem wordt in de toekomst een laantje op het fort vernoemd.’ Marinke Steenhuis en Lara Voerman
congresruimte in het oude fort
November 2006
Steenhuis stedenbouw/landschap Lange Haven 9 3111 CA Schiedam 010-2732511 www.steenhuis-onderzoek.nl
12
Fort Voordorp opgenomen in het landschap
F o r t . V o o r d o r p Steenhuis.stedenbouw/landschap
