CrIsIstIjd: Katalysator voor de InnerlIjKe emigratie?

Het magazine voor productief welbevinden

9,80 EUR | 15,00 CHF | 8,90 GBP | 14,50 USD

02 / 2010

Iedere vijfde medewerker heeft een dip

CrIsIstIjd: Katalysator voor de

InnerlIjKe emIgratIe? Een voetmars door de Gobi

In tien stappen een Place 2.5

Groeten uit de servicewoestijn

Editorial

Place 1

Place 2

Welkom bij 

             Place 2.5!

Dr. Bernhard Kallup, Bestuursvoorzitter van de Sedus Stoll AG

2

2/10

Editorial

Place 2.5

Als lezer van ons magazine voor productief welbevinden heet ik u van harte welkom! Deze uitgave is geheel gewijd aan het thema zand. Op het eerste gezicht wellicht een onbelangrijk thema, voor ons echter buitengewoon spannend! In tegenstelling tot de economie groeien de woestijnen permanent. Een van de grootste ter wereld – de Gobi woestijn – mocht ik tien jaar geleden te voet verkennen, in het kader van een seminar voor managers. Een ervaring, die mij voor het leven gevormd en veranderd heeft. Maar ook de veel genoemde servicewoestijn is aan het veranderen. Hier sluimert nog een immens economisch potentieel. Op het strand gebruiken we zand in onze vrije tijd als bouwmateriaal. Professionals hebben het allang ontdekt voor wereldkampioenschappen zandsculpturen bouwen, en de kunst van Andy Goldsworthy zou zonder zand bijna inhoudsloos zijn. Zelfs als grondstof is zand tegenwoordig onmisbaar. Zonder zand zou geen computer draaien en veel takken van industrie zouden helemaal niet zijn ontstaan. Dat ook medewerkers zand in de machine kunnen zijn, is een ervaring uit het alledaagse kantoorleven. Een uitweg uit dit dilemma zou de realisatie van een Place 2.5 in uw bedrijf kunnen zijn. Hoe dergelijke oplossingen er uit zien, laten we u graag zien aan de hand van nieuwe referentieprojecten. Place 2.5 is een verbluffend eenvoudig, maar effectief concept, dat de toekomst van uw bedrijf positief beïnvloeden kan. Een plek waar kennisarbeid en teamgeest gestimuleerd worden. Place 2.5 is productief welbevinden in al zijn facetten en maakt kantoorarbeid te allen tijde tot een belevenis die winst oplevert – voor het welzijn van uw bedrijf en voor dat van uw medewerkers. Het idee achter Place 2.5 is even eenvoudig als effectief en is gebaseerd op een wereldwijd erkend model uit de sociologie.

Place 3

Sociologen zeggen, dat ons leven zich op drie plekken afspeelt.  e First Place, ons thuis, staat door de toenemende eisen D van flexibiliteit en mobiliteit in hoge mate onder druk. Het belang van de familie daalt niet alleen vanuit demografisch perspectief.  e Second Place, in ons geval de kantoorwerkplek, D verontachtzaamd door zijn puur functionele vormgeving in de regel de emotionele behoeftes van de daar werkende mensen. De derde plek, de Third Places, zoeken we op om onze accu op te laden. Het kan een strandwandeling zijn of het wellnesshotel, een bezoek aan de bioscoop of dat goede boek bij het knapperende haardvuur. We hebben allemaal al eens ervaren, dat de beste ideeën komen op deze Third Places. Wanneer we nu de zinnelijke stimulansen van de Third Places het kantoor binnenhalen, worden die tot een perfecte Second Place, die aanvoelt als een Third Place. En dat noemen wij een ”Place 2.5”. Een stimulerende kantooromgeving, waarin de mensen bij hun werk meer zin, plezier, succes en vervulling ervaren. Ik wens u bij het lezen van dit magazine en op het gelijknamige internetforum veel plezier en inspiratie! Uw

Dr. Bernhard Kallup

2/10

3

Inhoud

Inhoud

IDEEËN Op weg naar Place 2.5 .............................................................. 18 In tien stappen naar succes Op zand gebouwd ..................................................................... 30 Het internationale zandsculpturenfestival in Berlijn

30 DADEN Groeten uit de servicewoestijn .................................................. 32 Europa's dienstverlening wereldwijd vergeleken Met liefde voor het detail ......................................................... 52 Place 2.5 referentieprojecten in Berlijn en Oslo

32 KENNIS Het zand dat in de computer zit ................................................. 22 Silicium: zeldzamer dan olie en duurder dan goud Zand in de machine .................................................................. 46 Iedere vijfde medewerker is latent destructief

22

4

2/10

Gevaar door innerlijk ontslag

Tegen de dip

Mensen De woestijn in gestuurd ............................................................ 6 Tien managers te voet door de Gobi Het begon op het zandstrand ..................................................... 58 Land art van Andy Goldsworthy

6 LEvEN Over uurwerken, zand en de passie voor het verzamelen ................ 40 Zandlopers uit Italië staan hoog in het vaandel Als Klaas Vaak voorbij komt....................................................... 43 Een dutje op kantoor maakt fit

40 RubriEken Editorial . ............................................................................... Forum .................................................................................... News ...................................................................................... Boektip .................................................................................. Impressum .............................................................................

2 28 44 45 67

44

2/10

5

Mensen

6

2/10

Mensen

De woestijn in gestuurd Tien managers te voet door de Gobi

2/10

7

”Wie zich niet beweegt, sterft.” Dit ultieme statement van Bruno Baumann elektriseerde tien jaar geleden Sedus, het merk dat dingen in beweging zet. En leidde tot een keiharde actie. Sedus nodigde een aantal van zijn eigen 'bewegers' uit voor een belevenis van een bijzondere signatuur: een tocht door de Gobi woestijn. Dat het voor sommige deelnemers een geweldige impuls zou worden, hun leven grondig op de kop zou zetten, dat had niemand ingecalculeerd.

zuidrand van de Gobi. Voor de Mongolen is de grootste woestijn van Azië als ”land zonder water”. In dit levensvijandige gebied tussen Mongolië en China rijgen tot 400 meter hoge duinen zich aaneen tot een gigantisch woestijnlandschap. In het plaatsje Alaxa Youyi is de beschaving ver weg en is het de beurt aan de geselecteerde begeleider: Bruno Baumann. Een avonturier, die expedities plant in de onherbergzaamste gebieden en als eerste Europeaan alleen de Gobi woestijn doorkruiste. Kortom: een geschikte provocateur voor managers die de comfortzone van hun kantoren verlaten en 20 mei 2000 bereid zijn zich met iets nieuws in te laten. Het toestel vertrekt 's middags uit Zürich. Niet met een luxe woestijnsafari, maar met Aan boord topmanagers, die samen met meer een echte Baumann-expedan 200 kandidaten ditie en met een seminarsolliciteerden naar een leider die steeds opnieuw management-seminar de brug naar het managevan Sedus. Tien van hen ment zal slaan. ”Wij zijn uitgekozen. Hun kunnen veel leren van de wereld zal in de komenwoestijn. Het is een de 24 uur volledig uitdaging. Zonder veranderen – en nog uitdaging geen innovativermoedt niemand het. es”, legt Baumann uit. ”Het is niet makkelijk ”Dat laat zich ook op het om een groep alfa­management overdragen: dieren met de neus zich in het leven in dezelfde kant op te situaties brengen, waarin krijgen”, zegt Bernhard Dr. Bernhard Kallup we al onze mogelijkKallup en gniffelt. De heden moeten activeren.” bestuursvoorzitter van de Sedus Stoll AG is er ook Bernhard Kallup onderstreept: ”Ook als bij. ”Het gaat mij niet alleen om het scherpen manager en ondernemer staat men steeds van de zinnen in de woestijn, maar ook om weer voor het niets. De woestijn is te zien als het aankunnen van de eisen die dit landschap uitdaging om uit dit niets iets te scheppen. aan ons stelt.” Punctueel landt het toestel in Geen van ons heeft ervaring met woestijnen of Bejing, van daar vliegt de groep naar Lanzwandelen door de woestijn – dus is het leerdoel hou en rijdt met een kleine bus naar de

”Ik weet heel zeker, dat zonder de ervaring uit de woestijn het concept Place 2.5 zoals het nu is, er niet zou zijn geweest.”

8

2/10

beweging – ook de geestelijke.” De deelnemers trekken hun rugzakken uit de bus. Ze zijn in een feestelijke stemming. ”Ik heb de uitrusting voor de reis bij elkaar geleend,” vertelt Ulrich Sonnenberg, ”Ik ga ervan uit dat men zoiets maar één keer doet.” Hij wijst naar zijn Zwitserse bergschoenen. Dat die hem niet ver zullen dragen, vermoedt de uitgeversmanager op dit moment nog niet. Hoe hij zich de reis voorstelt? ”Als een tour door het Zwarte Woud. Erg goed getraind ben ik in ieder geval niet!” Onder de deelnemers is ook Katharina Trebitsch, film- en televisieproducent, onder andere bekend van de talkshow ”Berlin Mitte”. Een vrouw van het beeld en het woord, die zich nu in wil laten met de stilte. Of Thomas Elser, bedrijfsleider voor strategische planning en één van de drijvende krachten achter het managerseminar. Wat beweegt hem om mee te doen? ”De weg,” antwoordt hij. ”Er is geen lineaire weg – niet de kortste weg is de juiste, maar de intelligentste.” 23 mei 2000 Het hart van de Gobi woestijn ligt voor de lange karavaan, die bestaat uit kamelen, Mongolen, ma­nagers, tenten en wisselende voorraden. Bleke pollen steppengras buigen in de wind. De duinen rijgen zich aaneen tot een gebergte van urenlange gedachtenkettingen; de zon drukt ongenaakbaar op de kleine groep en drijft hem voort. ”Voor een moderne manager staat nergens wat hij doen moet,” zegt expeditieleider Bruno Baumann, ”de woestijn is een zinnebeeld en een leerwereld.” Zorgvuldig verdeelt hij de waterrantsoenen. Met deze grondstof moet omzichtig worden omgegaan. Maar hoe

Bespreking met de chef der chefs: tijdens het avondeten verdeelt Bruno Baumann de taken voor de volgende dag – aanwijzingen zonder mits en maar.

Iedere moeizame beklimming wordt later ook beloond. 400 meter afdalen in het zand is een unieke ervaring voor lichaam en geest.

2/10

9

Mensen

verdeelt men het water op de juiste manier, als men de avond tevoren nog gefeest heeft?

De lange mars schrijft zijn heel eigen wetten: de sterkste marcheert altijd voorop en geeft het tempo aan.

10 2/10

24 mei 2000 Vandaag bedraagt de wandeltijd bijna tien uur. De managers halen rond de 20 kilometer. Dat lijkt niet veel, maar grote temperatuurwisselingen, het lopen in zand en de hellingen tot wel 400 meter brengen het lichaam aan de grenzen van het prestatievermogen. ”Ik was ontzet”, bekent Ulrich Sonnenberg 's avonds, ”en helemaal kapot. Bruno Baumann heeft ons werkelijk op sleeptouw genomen.” Hij kijkt naar de geleende bergschoenen. De zolen laten al los. De eerste twijfels komen op, of men met de tour niet teveel hooi op de vork genomen heeft. ”We denken veel te snel na over stoppen,” stelt Bruno Baumann

de groep gerust, ”zo blijven we altijd onder onze mogelijkheden.” Het wordt nacht in de woestijn. Een diep zwart spreidt zich boven onze hoofden uit. 25 mei 2000 De derde avond begint met crisisberaad. Het dagelijkse bergop en bergaf stelt hoge eisen aan het lichaam. Enkele deelnemers voelen zich niet meer opgewassen tegen de hoge duinen, zon en hitte. Zij mogen plaats nemen op de kamelen van de Mongolen. De helft van de groep blijft zijn voornemen trouw en gaat te voet verder. ”Ik ben zielsblij dat ik gekozen heb voor doorwandelen,” bekent Urich Sonnenberg. En hij beleeft een grandioze ervaring.

Mensen

26 mei 2000 Gelukt! Het doel is bereikt. Gelukkig, moe, tevreden, in ieder geval met grote gevoelens: het klooster ”Alashan” begroet de groep met zijn grandioze coulisse (afb. volgende pagina). Maar voor overmorgen staat de volgende etappe al op de agenda – de weg terug.

Informatie De Gobi woestijn De Gobi is een steppewoestijn in Centraal Azië. De op vier na grootste woestijn op aarde ligt

27 mei 2000 Bruno Baumann staat Ulrich Sonnenberg 's nachts een GPS-apparaat af, zodat hij zich in de donkere woestijn een uur lang kan afzonderen van de groep. Daar overnacht Sonnenberg alleen en is diep geroerd. Angst om door de woestijn te worden opgeslokt? ”Had ik in het begin – maar dan vindt men het vertrouwen, vooral in zichzelf.” Zelfs avonturier Baumann is onder de indruk:

op het grondgebied van China cent is typisch duinengebied.

Oppervlak: > 1 miljoen km² Lengte: van west naar oost

Op desolate plekken vindt men

meer dan 2.000 km, grootste

steeds weer meren, daaronder

breedte noord - zuid 800 km

ook zoutmeren, het grootste deel bedekt met kale rotsen.

Hoogte: gem. ca. 1.000 m Temperaturen: van 50 °C

Bron en beeld: Wikipedia/Gobi

zomers tot -40 °C in de winter

en Mongolië. Slechts drie pro-

2/10

11

12 2/10

2/10 13

”Over grenzen stappen maakt mensen ook in bedrijven succesvol. Dat is een belangrijke bouwsteen op de persoonlijke levensweg.” 28 mei 2000 Ook Sedus-bestuurder Bernhard Kallup wandelt verder. ”Alles is haalbaar”, zegt hij, ”maar men moet discipline hebben. Het is een zaak van het hoofd, minder van de fysieke prestatie.” Ondertussen wisselen de managers elkaar af bij het leiden van de dagetappes. Er zijn heldere afspraken en men volgt ze van elkaar ook op. ”We hebben de aangenaamheden van alledag achter ons gelaten. Nu gaat het er om de eigen comfortzone in het hoofd te ontdekken.” Hij is ervan overtuigd, dat er nog meer in zit – ”als men jammert, kan men

Flimmerende verte: wie de juiste weg wil vinden, heeft een helder hoofd nodig.

14 2/10

vaak nog meer, grenzen zijn vaak mentaal.” Bruno Baumann is tevreden met de groep: ”Het thema leadership werd goed opgelost. De fitste van het moment heeft de leiding opgeëist. De mens handelt tenslotte niet alleen vanuit het intellect”, zegt hij, ”onze tweede bron van kennis, de emotionele intelligentie en het zogenaamde buikgevoel, komen hier sterker tot uitdrukking.” 31 mei 2000 Na dagen wordt de bodem almaar droger en harder. Wit stof omhult de woestijnwandelaars. Steeds weer moeten de deelnemers grote steenformaties overwinnen die als oude schildpadden in de weg liggen. De huid brandt, het licht is schel, de lucht droog. Een vrouw maakt zich los uit de groep – Katharina Trebitsch gaat weliswaar te voet verder, maar heeft zich aangesloten bij de Mongolen. ”Dit hier is geen alledaagse situatie”, zegt ze. Intuïtief vertrouwt ze liever op het nomadenvolk dat sinds eeuwen in de woestijn leeft en iedere uithoek kent. ”De Mongolen zouden nooit vrijwillig op woestijntoer zijn gegaan”, zegt Ulrich Sonnenberg en kijkt naar de nomaden. Ze plukken halfagrasstengels en zijn zwijgzaam. Ook de groep is in gedachten verzonken. Iedereen heeft zijn slechtste dag al achter zich. ”Bij mij was het de derde dag”, bekent Sonnenberg, ”toen ik op handen en voeten probeerde de bergen te beklimmen.” ”Het lichamelijke is maakbaar”, resumeert Bernhard Kallup, ”belangrijk is, dat het mentale meedoet. Nog heeft niet iedereen zijn grenzen

bereikt.” Na tien dagen wordt Alaxa Youyi zichtbaar, eindstation van de grote trekkingkaravaan. Onder de middagzon trekt de groep langs de eerste rijen huizen. De meesten zijn afgevallen, ogen een beetje uitgeteerd – maar ze hebben het gered. Zelfs Sonnenbergs bergschoenen dragen hem de laatste meters nog – op de brandzool. Iedereen is uitgeput, maar ook trots dat men de uitdaging heeft volbracht. Hoe diep de sporen en ervaringen van deze tocht werkelijk gaan, zal pas later duidelijk worden. Voorjaar 2010. Balans: Tien jaar na de woestijntocht Ulrich Sonnenberg: Een nieuwe start als literair vertaler ”Het beslissende punt om me werkelijk te veranderen, maakte de tocht door de woestijn los. Ik kreeg het zelfvertrouwen dat ik tot meer in staat was dan ik mezelf toevertrouwde. Dat heeft de Gobi me geleerd. Met mijn 50 jaar en uit een zekere positie waagde ik een nieuwe start: die van zelfstandig literair vertaler. Destijds was ik nogal onsportief. Ondertussen ben ik enigszins fit, jog twee tot drie keer in de week.” Dr. Bernhard Kallup, Sedus: Gewonnen inzichten ”De inzichten van deze reis: we hebben de comfortzone – die tot dan toe uit kantoor en eigen huis bestond – verruimd. Comfort ontstaat nu in onze hoofden. Niet in de laatste plaats de ervaring van de ontberingen

van de dagen in de woestijn heeft mij en ons bedrijf gemotiveerd om op een heel nieuwe en andere manier na te denken over het alledaagse leven op kantoor. De wisseling van paradigma's tien jaar na Gobi: de conceptie van Place 2.5 en de missie om het werken op kantoor op ieder moment tot een winstgevende ervaring te maken.” Katharina Trebitsch, Trebitsch-Entertainment: Meer zelfvertrouwen ”Je leert jezelf te managen, met je eigen kracht om te gaan. De woestijn is een leerplek – men komt er niet als een ander uit, maar kent zichzelf daarna beter. Het te doorstaan, heeft goed gedaan – dat sterkt het zelfbewustzijn.”

Zwiepende zandstorm: geduldig wachten op beter weer staalt de zinnen.

2/10 15

Mensen

Thomas Elser: beroepsmatige impulsen ”Het was voor mij een zeer blijvende belevenis. Ik heb veel over mezelf geleerd, over mijn angsten en hoe ik ze kan overwinnen. Lichamelijk was het hard – maar ik bespeurde het gevoel dat de geest het lichaam voortstuwt. De woestijnervaring wees me ook beroepshalve een nieuwe weg. Het heeft me erin gesterkt om dat aan te gaan wat ik voor juist hou. Uiteindelijk leidden die impulsen tot de oprichting van mijn nieuwe adviesbureau.”

Meer over de Gobitocht en de avonturen van Bruno Baumann: www.place2point5.com Webcode: MENSEN0003

Genadeloze slijtage van materiaal: improviseren wordt hier tot overlevingstraining.

Bruno Baumann, expeditieleider: Nieuwe uitdagingen gezocht ”Veel mensen met potentieel lopen met de handrem aangetrokken door het leven. Pas door angsten worden ze uitgedaagd die handrem eraf te halen. De conclusie van dit geleerde: ik heb minder angsten, neem meer mijn eigen verantwoordlijkheid en bezit meer tegenwoordigheid van geest. Men kan zijn potentieel beter inzetten als men zichzelf heeft leren kennen. Het woestijnseminar was een van de belangrijkste bouwstenen uit mijn persoonlijke levensweg. Dit jaar initieer ik een moderne cultuurkaravaan over de Zijderoute. Dit project te realiseren tijdens de economische crisis – daar helpt alleen de ervaring die men heeft opgedaan met grote uitdagingen, zoals de Gobi woestijn.” Door Inken Herzig

Portret

Bruno Baumann, jaargang 1955, leeft als schrijver en filmmaker in München. Zijn manier om de wereld te leren kennen, voert hem al meer dan twee decennia naar de grote natuurlandschappen op aarde. Hij verwerkelijkt zijn ideeën en dromen door boven het profane avontuur uit te stijgen en zo te zoeken naar antwoorden op de basale vragen van de mens. In 1994 doorkruiste hij voor het eerst te voet het belangrijkste deel van de Gobi woestijn, een soort ”Himalaya van zand”. De expeditie, met een redacteur van ”Der Spiegel” en een filmteam, werd uitgevoerd als UNESCO-project om de cultuur van de Zijdestraat te onderzoeken. In 2003 doorkruiste hij als eerste mens solo het zanderige hart van de Gobi woestijn. In zijn boeken, films en voordrachten weet hij persoonlijke belevenissen en zijn diepgaande kennis meesterlijk tot spannende documenten te verdichten. Bruno Baumann overwint bij zijn ondernemingen, die hem in gebieden van uitdaging en risico voeren, steeds weer nieuwe, extreme situaties. Daarvoor zijn in essentie dezelfde kwaliteiten vereist die ook managers nodig hebben om overeind te blijven i n de moderne economie met zijn dynamische wetmatigheden.

16 2/10

Ideeën

Op weg naar Place 2.5 In tien stappen naar succes

Place 2.5 lijkt op het eerste gezicht misschien alleen maar een inrichtingsconcept. Maar er zit veel meer achter. Place 2.5 is een plek, die men vinden en realiseren moet – in werkelijkheid en mentaal. Wat voor zin heeft het fraaiste cafetaria, als het uitsluitend mag worden bezocht in de middagpauze? Wat leveren zithoeken of bibliotheken op, als de gebruikers jaloers of zelfs met afgunst bekeken worden? Goede ideeën ontstaan in het hoofd of in het team. Van de kantoormens van de toekomst wordt een hoge mate van mobiliteit, flexibiliteit en creativiteit verwacht. Het belang van arbeidsplaatsen waar met kennis wordt gewerkt, neemt in onze maatschappij verder toe. En de grote uitdaging zal zijn, om de productiviteit van de kennisarbeid te verhogen. De ontwikkeling van innovatieve ideeën verlangt interdisciplinair teamwerk en een stimulerende omgeving die vrij denken toelaat. Een recent langlopend onderzoek van het Fraunhofer Instituut onderstreept de noodzaak van een groter welbevinden op de werkplek, om te kunnen voldoen aan de eisen van de ”nieuwe tijd”. Volgens Fraunhofer is op kantoor een groei van de productiviteit tot 36 procent haalbaar met een integrale vormgevingskwaliteit. Het concept ”Place 2.5” neemt deze integrale aanpak ter harte en definieert een nieuwe, emotionele cultuur van het kantoor, die productief welbevinden mogelijk maakt. Place 2.5 kan in veel facetten tot uitdrukking komen en ziet er in ieder bedrijf anders uit. Twee nieuwe en voorbeeldige referentieprojecten tonen we u graag op pagina 52 tot en met 57.

18 2/10

Voor de succesvolle weg naar Place 2.5 kunnen de volgende tien stellingen en de van beeld voorziene tips een richting aangeven:

1 2 3 4 5

Een Place 2.5 kan in ieder vastgoed, in iedere branche en met zeer overzichtelijke middelen gerealiseerd worden. De resultaten echter kunnen overweldigend zijn, want procestijden worden duidelijk verkort en tegelijkertijd wordt de kwaliteit van de resultaten beter.



Op een Place 2.5 zijn arbeidsinhoud en arbeidsklimaat uitdrukking van menselijke waardering, want naast rationeel noodzakelijke stucturen en processen wordt ook rekening gehouden met de emotionele behoeftes van de medewerkers. Een Place 2.5 is ergonomisch perfect ingericht en maakt zittend, staand en kantoorwerk in beweging mogelijk. Medewerkers die bovendien nog een regenererende middagslaap wordt gegund, zijn 's middags aantoonbaar beter in staat te presteren dan niet-slapers. Een Place 2.5 maakt gebruik van professionele zintuigelijke stimulansen, zoals die bij Third Places al decennia lang gebruikelijk zijn. De inzet van geuren, akoestische isolatie, planten, belichting en haptisch en optisch hoogstaande materialen vergroot de bereidheid om te presteren en de creatieve output. Een Place 2.5 bevordert de interne communicatie, doordat medewerkers veel gelegenheden geboden worden om collega's te ontmoeten, ook van andere afdelingen. Een eigentijdse kantoorplanning verdeeld de belangrijke aanloopplekken van de dag zo weids mogelijk over de plattegrond. Centrale archieven, techniekeilan-

Place 2.5 is een plek waar mensen graag vertoeven. Positieve gevoelens worden opgewekt, alle zinnen op een aangename manier aangesproken. Het kantoor wordt tot zinnelijke leefruimte.

Met het concept Place 2.5 kunnen ook die medewerkers geënthousiasmeerd worden die slechts tot de meelopers worden gerekend en maar een geringe binding met het bedrijf hebben.

De realisering van een Place 2.5 kan het personeelsverloop en het ziekteverzuim meetbaar verminderen.

 lace 2.5 bevordert de lichamelijke, communicatieve P en emotionele beweging op velerlei manieren.

Ideeën

6 7

den en cafetaria's leveren hier goede diensten. Op een Place 2.5 vindt de medewerker ook zijn sociale omgeving, zijn gemeenschap, in het beste geval zelfs een stuk thuis. De uitwisseling met collega's beperkt zich niet tot de job, maar stimuleert ook de menselijke interesse in collega's. Een Place 2.5 stimuleert interdisciplinair team- en projectwerk, ziet af van starre tijdplanningen en maakt voor iedere medewerker de grootste denkbare ontplooiing van zijn talenten mogelijk. De medewerkers bepalen zelf of als team, hoe en wanneer zij de vastgelegde doelen bereiken.

 lace 2.5 is een kantooromgeving waarin de mensen P gezond, zeker, geëngageerd en efficiënt kunnen werken.

Een Place 2.5 houdt behalve met economische factoren ook rekening met ecologische factoren in de zin van een moderne milieubescherming.

20 2/10

8 9

Een Place 2.5 heeft een bijzondere ondernemerscultuur. De medewerkers kennen de visie, de missie en de strategische doelen van hun bedrijf. Ze worden regelmatig en in alle openheid geïnformeerd over bedrijfsresultaten en zijn in het ideale geval ook financieel betrokken. Een Place 2.5 laat vrij denken toe. Medewerkers kunnen op ieder moment en zonder stress en angst op hun superieuren afstappen, vragen stellen en ook voor andere afdelingen verbetervoorstellen indienen, die snel, competent en ongecompliceerd worden beoordeeld en gerealiseerd.

Place 2.5 schept een aangename akoestiek, die bijdraagt aan de motivatie en concentratie.

Een Place 2.5 is een intelligente kantooroplossing om de efficiëntie te vergroten en de creativiteit te stimuleren.

Ideeën

10

Een Place 2.5 verandert snijpunten in naden die een groot team samensmeden. Zo maken alle medewerkers zich hun klant- en leveranciersfunctie binnen het ”grote geheel” eigen en nemen als individu hun verantwoordelijkheid voor het gezamenlijke resultaat. In architectuur- en ontwerpbureaus als ook bij initiator Sedus en bij de goede kantoormeubelvakhandel, zitten planners samen met specialisten uit zeer uiteenlopende disciplines – van de ruimteplanning via de groenvoorziening tot de aanpassing van de akoestiek of het geurenplan.

Het draait dus om veel meer dan de inrichting, wanneer men door productief welbevinden tot meer efficiency op kantoor wil komen. De realisering van een Place 2.5 ziet er in ieder bedrijf anders uit, en afhankelijk van opgave, branche, structuur en bedrijfscultuur zijn meer of minder maatregelen noodzakelijk of mogelijk. De verandering kan ook in meerdere etappes worden uitgevoerd en door het personeel actief mee-ontworpen worden. Het gezegde luidt niet zonder reden: ”De weg is het doel!” Door Joachim Sparenberg

Een Place 2.5 buigt zich over de beleving van kleur – als relevante en ook strategische factor voor ruimtes met meer levenskwaliteit.

Planten stimuleren het welbevinden en de gezondheid van de mensen. Een groen kantoor betaalt zich uit. Voor het bedrijf en voor de medewerkers.

Geur kan een kantooromgeving doelgericht opwaarderen en bewust belevenissen opwekken. Zo ontstaat een nieuwe atmosfeer van welbevinden.

Een Place 2.5 gebruikt efficiënte lichtconcepten, die door vormgeving en stemming een positieve ruimtelijke harmonie genereren.

2/10 21

Kennis

Het zand dat in de computer zit Silicium – zeldzamer dan aardolie en duurder dan goud

22 2/10

Kennis

Silicium is het grondbestanddeel van zand, kwarts, gesteente en steenaarde. De aardkorst bestaat qua gewicht voor ongeveer een kwart uit silicium, waarmee het na zuurstof het op één na meest voorkomende element op aarde is.

van siliconen met een breed palet aan toepassingen: van de textiel- en de lucht- en ruimtevaartindustrie tot de cosmetische industrie en de auto-industrie tot aan de kunststofindustrie in zijn algemeenheid en de elektronica-industrie. Bij de productie van glas en keramiek wordt sinds mensenheugenis kwartszand gebruikt. De horloge-industrie beleefde in de tweede helft van de 20ste eeuw een ware revolutie dankzij het gebruik van kwarts bij de productie van elektronische uurwerken.

De meeste mensen weten het niet: silicium is in ons leven alom aanwezig. Werp eens een blik op uw omgeving: het cement en de bakstenen aan de wand, de kop met hete koffie en de lepel van edelmetaal waarmee u in de koffie roert, de Silicium is op grond van ramen en de computer zijn halfgeleidende op uw werkkamer – het eigenschappen het bevat allemaal silicium. belangrijkste element Voor vele branchen is dit voor de productie van element onontbeerlijk. microprocessors. Al naar Bovendien is het de gelang de substanties steracteur van de waarmee het bij deze technische revolutie die processoren verbonden wij momenteel beleven, wordt, de zogenaamde en van de energetische  Popular mechanics, 1949 doteringsmiddelen, revolutie die ons nog te werkt het als geleider of wachten staat. De isolator en verzorgt op microprocessors die het deze wijze de overdracht functioneren van van de 1- en 0-signalen die de basis van de computers, mobiele telefoons en auto's barcode vormen. Het is duidelijk dat silicium mogelijk maken, bevatten silicium, net als de van oudsher een onontbeerlijk materiaal is zonnepanelen van de fotovoltaïsche installavoor de technische vooruitgang van de ties die zonnestralen omzetten in energie. mensheid en dit in de toekomst ook zal blijven. Een veelzijdig materiaal

”Het is mogelijk, dat computers in de toekomst niet meer dan 1,5 ton wegen.”

Silicium is een materiaal dat voorkomt in talloze objecten uit ons dagelijkse leven. In alle gevallen is de basisstof identiek. Siliciumdioxide, een uit silicium en zuurstof bestaand mineraal, is de vorm waarin silicium in de natuur het meeste voorkomt. Al in prehistorische tijden gebruikten onze voorouders uit de steentijd de siliciumhoudende vuursteen (flint), om daaruit hun eerste gereedschappen en wapens te vervaardigen. De meest voorkomende van de tien vormen waarin silicium in de natuur voorkomt, is kwarts. Uit de bewerking van kwarts zijn talrijke materialen te winnen. De eigenschap van het mineraal om vocht te onttrekken, wordt gebruikt om voorwerpen of levensmiddelen te beschermen tegen vocht. Daarom worden aan verpakkingen van elektronische apparaten vaak zakjes met silicagel toegevoegd. De verpakkingsfolie van koekverpakkingen is voorzien van een siliciumhoudende laag, die ervoor zorgt dat de koekjes niet zacht worden. Verder wordt silicium ingezet bij de productie

Een beperkte grondstof

Silicium maakt het mogelijk: hardware wordt steeds

Hoe kan het, dat silicium, hoewel het zo rijkelijk voorhanden is, toch zo schaars is? Voor de fabrikanten van microprocessors en fotovoltaïsche cellen wordt niet dezelfde vorm van silicium gebruikt als voor de productie van de koperlegering waaruit bijvoorbeeld munten bestaan.

kleiner maar levert betere prestaties.

Alles begint met een hand vol zand: het algemeen gebruikte silicium heeft een zuiverheidsgraad van 98 % – ook wel metallurgisch silicium genaamd – en is zeer kostenefficiënt te produceren. Men heeft daarvoor slechts een ketel nodig, zand en kolen. Het is de onbewerkte grondstof die bijvoorbeeld gebruikt wordt bij de productie van glas, brons, lakken, glazuren of porcelein. Het is sinds eeuwen een wezenlijk bestanddeel van talloze alledaagse voorwerpen. Voor de geïntegreerde schakelingen die in

2/10 23

Kennis

Terwijl de vraag van de micro-elektronica industrie een groei vertoonde van 2 tot 5 % per jaar, nam het verbruik van silicium in relatie tot de zonne-energie rond de 20 tot 30 % per jaar toe. In 1997 maakte de behoefte aan silicium van de energie-industrie 5 % uit van de gezamenlijke productie van hoogzuiver silicium. Ondertussen ligt dit aandeel op 40 %.

Aan deze aanblik zullen we snel gewend zijn. Zonnecellen hebben ook iets esthetisch.

elektronische apparaten worden ingezet, is echter hoogzuiver silicium nodig. Voor dit materiaal, dat een zuiverheidsgehalte van tenminste 99,99999999 % moet bezitten, zijn een zeer kostbaar productieproces, enorme startinvesteringen in productiefaciliteiten alsook hoogopgeleide vakkrachten vereist. Wereldwijd zijn er maar uiterst weinig bedrijven die dit hoogzuivere silicium produceren. Daarom kan nauwelijks worden voldaan aan de vraag vanuit de markt naar hoogzuiver silicium en het komt tot ernstige aanleverproblemen. Anderzijds is door de boom op het gebied van hernieuwbare energie de laatste jaren een gigantisch speculatiefenomeen ontstaan.

De fotovoltaïsche industrie heeft zich ontwikkeld van een restverwerker tot één van de belangrijkste actoren op de markt. Bovendien hebben de producenten van siliciumkristallen in de laatste jaren het aanbod duidelijk gereduceerd en daardoor de prijzen de hoogte in gedreven. Tegenwoordig schijnt de prijs van hoogzuiver silicium zich te hebben gestabili-seerd. Dit is grotendeels terug te voeren op het feit dat de productie van silicium een strategisch doel van regeringen is geworden , waardoor het aantal marktdeelnemers aanmerkelijk is gestegen. Duurder dan goud De productie van silicium voor de micro-elektronicabranche is, als gezegd, een complex en zeer kostbaar proces. Een staaf uit hoogzuiver kristallijn silicium kan tot twintig maal meer kosten dan een goudstaaf van hetzelfde gewicht. Maar hoe kan het dan, dat PC's en andere elektronische apparaten steeds goedkoper worden? Deze paradox is door meerdere factoren te verklaren. Enerzijds

Groei van de fotovoltaïsche industrie in Spanje

Geïnstalleerd gezamelijk vermogen (MW) 2001/02 2005/06

400 350 300

Productiecapaciteit per module (MWp)



Arbeidsplaatsen

3,600



44

269

+ 511 %

200 150 100

Prijs voor een fotovoltaïsche installatie (30 tot 100 kW) in Euro/Wp

50 0 1990

24 2/10

1998

2004

2006

2010

10.600

+ 194 % 7

- 14 %

6

Kennis

worden uit één enkele siliciumstaaf duizenden plakken gesneden, en uit ieder van die plakken worden weer honderden microprocessors gefabriceerd. Bovendien worden deze microchips steeds krachtiger, zodat vandaag de dag – conform de wet van Moore – minder microchips nodig zijn dan vroeger voor dezelfde prestatie. In de beginjaren van de elektronische dataverwerking waren de computers ware bakbeesten, waarin pro­cessoren met vacuümpijpen werden ingezet, en de foto's uit die tijd komen vandaag de dag zeer bevreemdend op ons over. Voor een computercapaciteit die naar huidige maatstaven lachwekkend gering lijkt, waren reusachtige computerruimtes nodig. Met de invoering van de microprocessoren uit silicium daalden de kosten en de omvang van de computers nam af. Dit maakte de technische revolutie en de revolutie van de communicatie-apparaten van tegenwoordig überhaupt pas mogelijk. Een wereld zonder computer, mobiele telefoons, GPS of MP3-spelers is ondertussen onvoorstelbaar. De wereldeconomie en de intermenselijke relaties hebben zich de laatste jaren zozeer veranderd, dat volgens talrijke vakmensen dankzij het silicium zonder twijfel een niet te stoppen en onomkeerbare revolutie heeft plaats gevonden. Toch wordt gezocht naar alternatieven voor silicium, omdat het prestatievermogen van silicium uit fysieke gronden begrensd is. Ook als we vandaag de dag tot 30 miljoen transistoren op een plek ter grootte van een speldenkop kunnen onderbrengen, zullen we ooit op een punt aanbelanden dat er op atoomniveau letterlijk geen plaats meer is voor de geleiding van elektrische impulsen. Ondertussen wordt de moge-lijkheid onderzocht om micrprocessors te produceren die impulsen overdragen via laserfotonen. De energie van de toekomst De klimaatverandering staat tegenwoordig centraal op de agenda van alle regeringen van de wereld. De hoge olieprijzen en het vermoedelijk uitgeput raken van de aardolievoorraden alswel de schadelijke effecten van de energievorm aardolie op het milieu hebben de weg geëffend voor de ontwikkeling van hernieuwbare energie, gewonnen uit wind, getijden of fotovoltaïsche cellen. Vooral de landen in het Middellandse Zeegebied investeren enorme bedragen in onderzoek en

Onderzoek

De wet van Moore In 1965 publiceerde Gordon Moore, één van de oprichters van Intel, een document waarin hij voorspelde dat de afmetingen van een chip met een bepaald aantal transistoren iedere twee jaar met de helft vermindert, dat de integratiedikte, dus het aantal transistoren per oppervlaktemaat, zich iedere twee jaar verdubbelt en dat de kosten van een chip met een gelijkblijvend aantal transistoren iedere twee jaar met de helft daalt, omdat de kosten in relatie tot het oppervlak proportioneel zijn. Deze als ”Wet van Moore” bekende wetmatigheid biedt een verklaring voor de pijlsnelle groei van de technologie in de hele wereld. Tegenwoordig bezit een postkaart met een muziekmodule meer rekencapaciteit dan de snelste computer van twintig jaar geleden.

ontwikkeling van fotovoltaïsche cellen. Ook hier is voor silicium een sleutelrol weggelegd. In dit geval is niet zo'n hoge zuiverheid nodig als bij de productie van microprocessors. In fotovoltaïsche cellen wordt normaal gesproken silicium ingezet met een zuiverheidsgraad van 9N (9 negens, d. i. 99,9999999 %), ook wanneer het prestatievermogen van deze siliciumkwaliteit slechts heel weinig minder is dan die van de in de elektronica toegepaste kwaliteit. Doel is een zo groot mogelijke kostendaling, om concurrerende prijzen te bereiken zonder staatssubsidies. Bovendien werden talrijke onderzoeksprojecten opgestart om de capaciteit te verhogen van panelen met minder silicium. In dit bestek lijken ontwikkelingen als bijvoorbeeld het ”zwarte silicium” (panelen die door een hoogenergetische beschieting met ultrakorte laserpulsen behandeld worden en daardoor minder zonlicht reflecteren) veelbelovend te zijn. Bovendien heeft de firma Reaction Sciences Inc. (RSI) een silicium in het vooruitzicht gesteld

Niemand zou vandaag nog zonder kunnen – de kleine technische wonderen.

2/10 25

Kennis

waarvan de productiekosten een derde zouden zijn van de huidige kosten en dat in productiefaciliteiten vervaardigd zou kunnen worden die in de helft van de tijd en met tien maal geringere investeringskosten gebouwd zouden kunnen worden als de huidige faciliteiten. De sleutel ligt in het gebruik van een silicium met een geringere zuiverheidsgraad in verbinding met materialen als borium en fosfor. Dit zou een echt keerpunt betekenen voor de zonne-energie industrie. Waarschijnlijk zullen in een niet al te verre toekomst mini-zonnecentrales op de daken en dakterassen van onze huizen en bedrijven helemaal niet meer opvallen. Onderzoek en ontwikkeling Een land dat in de technische ontwikkeling voorop wil lopen, moet investeren in het siliciumonderzoek. In Europa worden talrijke onderzoeksprojecten gestimuleerd om de productiekosten voor hoogzuiver silicium te verminderen en de prestatiecapaciteit van hoogzuiver silicium te vergroten. Bovendien heeft de Europese Unie zich in 2007 verplicht haar emissies tot 2020 met 20 % te verminderen. Dan moet 20 % van de energie uit hernieuwbare energiebronnen komen en de energieopbrengst moet tegen die tijd met 20 % zijn toegenomen. Zodoende lijkt silicium zijn sleutelrol op korte termijn niet te verliezen. In de Californische Silicon Valley

Informatie Zonne-energie van de toekomst Zo kan de technische toekomst zonder silicium er uit zien: Andasol 1, de eerste paraboolrillenenergiecentrale in Europa, levert al sinds december 2008 stroom aan meer dan 200.000 mensen. De ernaast gelegen energiecentrale Andasol 2 bevindt zich in de testfase. Momenteel realiseert Solar Millennium de derde zonnethermische energiecentrale in Andalusië. Het bedrijf heeft zich gespecialiseerd in paraboolrillenenergiecentrales en daarmee wereldwijd een leidende positie bereikt.

26 2/10

investeren de technologiebedrijven ongehoorde sommen geld in onderzoek en ontwikkeling. Zo investeerde bijvoorbeeld het bedrijf Intel, de belangrijkste producent van microprocessors ter wereld, in 2008 op dit gebied 5,7 miljard dollar. Google en de NASA hebben op hun beurt een talentenprogramma in het leven geroepen om de vorderingen in de technische ontwikkeling zo goed mogelijk te benutten. Aan de Singularity University hanteert men de aanname, dat de nanotechnologie, de biotechnologie, de robotica en de neurowetenschap zich wezenlijk sneller ontwikkelen als zich laat voorspellen. Op grond van deze complexiteit laten zich de mogelijkheden die zich op deze gebieden steeds weer aandienen, niet ten volle benutten. Met het talentenprogramma worden ”hoogbegaafde studenten” uitgekozen en de mogelijkheid geboden deel te nemen aan een negen weken durende cursus, met het doel de gedachten te laten gaan over de wisselwerking tussen deze wetenschappen en de latere ontwikkeling van commerciële projecten. Daaruit zijn toepassingen voortgekomen als de inzet van nanotechnologie in kleuren om de atmosfeer te reinigen of kleding die de lichaamstemperatuur kan herkennen. Google, een van de innovatiefste ondernemingen ter wereld, is bijzonder geïnteresseerd in het onderzoek naar materialen als silicium. Er worden ook drie tot tien dagen durende cursussen aangeboden aan leidinggevenden die hun bedrijven willen voorbereiden op de uitdagingen die verbonden zijn aan de technologische ontwikkelin-

Kennis

gen van de toekomst. Een onontbeerlijk sporenelement Het organische silicium is een voor het menselijke lichaam onontbeerlijk sporenelement. Sporenelementen zijn bio-elementen, die in het organisme slecht in minimale hoeveelheden voorhanden zijn. Maar een gebrek of een teveel kan zwaarwegende effecten hebben op de gezondheid. De oude Egyptenaren kenden al de therapeutische eigenschappen van silicium. Wetenschappelijk bewezen werd de betekenis voor de gezondheid echter eerst in het midden van de 20ste eeuw. Op de lijst van onontbeerlijke sporenelementen werd silicium zelfs pas in 972 opgenomen. Tegenwoordig weet men, dat de behandeling met organisch silicium het afweersysteem sterkt, evenals de structuur van de botten en het kraakbeen van de gewrichten. Bovendien stimuleert silicium de regeneratie van de collageen- en elastinevezels en verhoogt op deze wijze de elasticiteit van de aderen. Deze eigenschap zou ook wezenlijk kunnen bijdragen aan het verlangzamen van het verouderingsproces. Verder heeft silicium effect op de cholesterolwaarde in het bloed en werkt het bloedrukverlagend. Het bezit een sterk ontstekingsremmende en pijnstillende werking en bespoedigt het wondherstel. Met het ouder worden, verliest het menselijke lichaam silicium, bovendien neemt het vermogen af om silicium op te nemen. De opname van dit sporenelement gebeurt via de voeding en naar het schijnt ook deels via de huid. Voedingsmiddelen zoals volkorenhaver, -gierst, -gerst en -rijst, evenals aardappelen, rode bieten, soja, Franse klaver en groene groentes leveren het lichaam de benodigde hoeveelheid natuurlijk organisch silicium. Anderzijds kunnen siliciumchips nieuwe mogelijkheden bieden bij het genezen van ziektes. Momenteel wordt gewerkt aan de ontwikkeling van siliciumchips die op een dag zouden kunnen worden ingezet om beschadigd weefsel in het menselijk lichaam te repareren. Onderzoekers van de Schotse universiteit van Edinburgh, Glasgow en Stirling is het gelukt neuronen – de basiscellen van het zenuwsysteem – na te maken op computerprocessors. De wetenschappers hebben een techniek ontwikkeld waarmee deze cellen gekweekt kunnen worden op fijne, gedetailleerde oppervlakken van kleine chips. De

Goudstaven, chocolade-

wetenschappers hopen dat deze ontdekking het mogelijk maakt in de toekomst chips in te zetten in het menselijke lichaam, om beschadigde zenuwen of spiervezels te vervangen. Bij de productie van deze componenten kunnen de wetenschappers patronen op het zachte oppervlak van het silicium drukken. De chip wordt aansluitend ondergedompeld in een proteïnemengsel, dat het mogelijk maakt dat de neuronen kunnen groeien langs de patronen. ”Dit is een kleine, maar belangrijke stap op weg naar een lange termijn doel van veel wetenschappers en vakmensen: de ontwikkeling van implantaten met het gebruik van siliciumchips”, legt Professor Alan Murray van de Uni­versiteit van Edinburgh uit. Maar er zouden voor deze ontdekking ook toepassingsmoge-lijkheden in de nabijere toekomst kunnen zijn. Zo zou deze techniek bijvoorbeeld kunnen worden ingezet bij de de ontwikkeling van medicijnen, zodat de behoefte aan het testen van deze medicijnen op dieren verminderd zou kunnen worden.

repen? Noch het een noch ander, maar niet minder begeerd: in veel producten zit silicium.

Hoe silicium op de maan terecht is gekomen en meer over de projecten van Solar Millenium leest u op het forum: www.place2point5.com Webcode: KENNIS0003

Door Álvaro Ruiz del Real

2/10 27

Forum

Welkom op het internetforum www.place2point5 .com

Op het Forum Place 2.5 vindt u alles wathet

”Place 2.5” is niet alleen het magazine dat u nu in uw handen heeft. Place 2.5 is ook een informatieplatform op het World Wide Web, dat u inspi­reren en ondersteunen kan bij het realiseren van een nieuwe kantoor- en arbeidscultuur in uw bedrijf.

internet domweg beter kan presenteren, zoals videorondleidingen door creative ruimtelijke oplossingen of plannen en plattegronden van

Hier ervaart u allerhande wetenswaardigheden over het concept Place 2.5, de filosofie, de mogelijkheden en technieken die er achter schuil gaan. Ook vindt u er waardevolle aanvullende informatie op de artikelen in dit magazine.

gerealiseerde Place 2.5 kantoren.

28 2/10

Duik eens in ons archief, dat bol staat van de multimediale inhoud. Beleef spannende videorondleidingen en fotopresentaties van innovatieve kantoorwerelden, die Place 2.5 beleefbaar maken in een dimensie en met een ervaringsdiepte die in een magazine

moeilijk te realiseren zijn. En benut daarbij de kans om in contact te komen met experts en bezoekers van het forum. Of u nu bijvoorbeeld een filosofisch discours zoekt over de alomtegenwoordige overvloed aan informatie of op zoek bent naar een vakinhoudelijke uiteenzetting over productiviteit en efficiency – om maar eens een paar thema's te noemen. Op het internetforum treft u werkelijke meerwaarde aan. Dat kunnen downloads zijn van wetenschappelijke studies, concrete tools of interessante boekrecensies. Maar ook architectenportretten, gastbijdrages van succesvolle dwarsdenkers van internationale rang en stand of bewogen designstory's zijn hier oproepbaar en met elkaar vervlochten. Daar horen natuurlijk ook thema's bij als ”leiding geven aan medewerkers” of ”kantoorcultuur”.

Forum

Op het Forum Place 2.5 vindt u ook recensies van nieuwe boeken, film- of CD-producties.

Ideeën voor uw nieuwe kantoorcultuur Tegelijkertijd is het Forum Place 2.5 een prachtige bron van ideeën voor uw concrete kantoorplanning. Wanneer u iets wilt weten over ruimtelijke en oppervlakteconcepten, organisatie- en communicatieconcepten, akoestiek, ruimte- en eventenscenering, groensystemen, het gebruik van geur, binnenklimaat of lichtconcepten, zou het forum in de toekomst uw eerste aanspreekpunt moeten zijn. En last but not least heeft u de mogelijkheid om feedback te geven en zo actief deel te nemen aan de verdere ontwikkeling van het forum. U kunt uw eigen, persoonlijke ruimte voor notities aanmaken, artikelen aan anderen aanbevelen, of een-voudigweg uw mening verkondigen. Doe mee. Als toeschouwer of als actieve participant. Alles is mogelijk. Welkom op Forum Place 2.5.

Der Sand muss sich noch setzen Dubai im rasanten Wachstum

Online-supplement bij het thema-magazine: ”Het zand moet zich nog zetten” Lees op het forum een actueel verslag over de bouwactiviteiten in mega-city Dubai, waar kortgeleden het ”Burj Khalifa” is geopend, met meer dan 800 meter het hoogste gebouw ter wereld. Maar hoe staat het met de andere, niet minder moedige projecten, zoals bijvoorbeeldde Palm Islands?: www.place2point5.com Webcode: DADEN0005

2/10 29

Op zand gebouwd Met emmer en schep naar het bedrijfsevent

Meer informatie over het wereldkampioen-schap in Berlijn vindt u op www.sandsation.de.

30 2/10

Ideeën

Sandsation presenteerde vorig jaar voor het eerst een eigen terrein voor de kleine bezoekers: het Animal Park – een sculpturenzoo met vijf tot drieënhalve meter hoge beelden van dieren.

De zomer komt eraan – en daarmee ook het strandplezier. Van Kopenhagen tot Californië, van Scheveningen tot Sharm El Sheikh: overal dezelfde taferelen. Onder de vakantiezon graven en scheppen groot en klein aan het strand, met de blote handen of met de plastic schep uit de winkel om de hoek. Ze oogsten soms zelfs lof en bijval van de zonaanbidders rondom. En één ding is zeker: het strand is één van de mooiste Third Places die er zijn! Uit het geliefde strandplezier van het zandkastelen bouwen hebben de Californiërs in de vorige eeuw voor het eerst een officiële internationale discipline gemaakt. Tegenwoordig vinden wereldwijd wedstrijden voor professionals plaats. Vermeldenswaard zijn hier het Parksville Beach Festival in Canada, het Beach Sand Sculpture Event op Hampton Beach op Long Island, het Internationale Sandskulpturenfestival in Rotschach aan de Bodensee. Ook in Denemarken, Nederland en Frankrijk worden ieder jaar vergelijkbare belangrijke evenementen aangeboden. Hele bedrijven doen er aan mee en mogen zich behalve over de teambelevenis ook nog eens verheugen over gratis PR. Echt spannend wordt het als dergelijke wedstrijden niet daar plaatsvinden waar men het verwacht, waar het bouwmateriaal in overvloed voorhanden is, maar daar waar men het niet vermoedt. Bijvoorbeeld langs de Seine in Parijs of bij het Centraal Station van Berlijn. Daar vinden zelfs de officiële wereldkampioenschappen plaats. En als bij alle professionele wedstrijden is de ”Sandsation” ieder jaar weer een ernstige aangelegenheid. Op 6 juni 2010 is het weer zover. Dan opent

het Internationale Sandskulpturenfestival aan de O2-World voor de negende keer zijn poorten. Tot 29 august zal Berlijns grootste openluchtgalerie met metershoge zandkunstwerken als in iedere zomer meer dan 100.000 bezoekers uit alle delen van de wereld trekken. Ook de sculpturenkunste-naars komen van over de hele wereld. Meervoudig wereldkampioen Sudarsan Pattnaik uit Indië, Natasha Kamneskaia uit Australië, Toshihiko Hosaka uit Japan en Lkhagvadorj Dorjsuren uit Mongolië, waar zoals bekend de Gobi woestijn ligt. Zandsculpturen model­leren is op geen enkele wijze te vergelijken met het profane zandkastelen bouwen op het strand. Het carven, het snijden van zandsculpturen, is een erkende kunstvorm. Om deze kunstwerken te maken, is een speciale techniek vereist die de werken beschermt tegen het weer en het zand vorm- en houdbaar maakt: het compacten. Zo geprepareerd, kunnen de gigantische kunst­werken ook een zomerse onweersbui trotseren en de talrijke bezoekers tot wel drie maanden lang plezier bezorgen. Bij compacten wordt het zand met water, zwaar gereedschap en veel spierkracht in een speciale houten vorm geperst. Zo wordt het zand gestapeld tot metershoge piramides, waaruit de zandkunstenaars tenslotte hun sculpturen snijden. Bij de keuze van zijn instrumenten heeft iedere zandkunstenaar zijn eigen geheime recept. Anders dan bij de traditionele kastelenbouw op het strand, wordt hier gewerkt uit één blok, zoals bij het traditionele beeldhouwen. Michelangelo beweerde al dat zijn beelden ”slechts van overbodig steen bevrijd moeten worden”. Bij het carven is de belevenis vergelijkbaar, alleen is het niet zo moeizaam.

Alles bij elkaar 2.350 ton speciaal zand wordt aangeleverd voor de Sandsation. Dat zijn 75 vrachtwagenladingen.

Links naar belangrijke wedstrijden en een video over het compacten en carven vindt u op het forum: www.place2point5.com Webcode: IDEEEN0003

Door Joachim Sparenberg

2/10 31

Daden

32 2/10

Daden

Groeten uit de servicewoestijn Europa's dienstverlening wereldwijd vergeleken

2/10 33

Daden

Eindelijk. De oases in de servicewoestijn worden groter en groener. Maar de helft van wat gedaan wordt, is ”doen alsof”. Dat stellen tenminste diegenen die de ijverige inspanningen onder de loep nemen. Een kritische blik op de oude wereld en een even kritische over de continenten heen, naar Azië en Amerika.

Een lach doet wonderen: teveel medewerkers

Het favoriete voorbeeld van Jörg Neumann zijn de pashokjes. De vrouwelijke klant in het pashokje: wat een bijzonder moment! Nu ontbreekt niet veel meer en zij gaat serieus werk maken van een vaag voornemen. Ze zal iets passen en als dan alles past – kopen! Wat men niet allemaal zou kunnen doen om dit moment voor haar nog mooier te maken? Om haar met warme woorden en een even warme ambiente de laatste horde over te helpen naar dat kopen.

hebben eigenlijk geen zin in klanten.

In plaats daarvan: krappe hokjes met te weinig kledinghaken. Verkoopsters die er niet zijn als

Onderzoek naar de service van vliegmaatschappijen

34 2/10

92,4 79,9

78,7

76,0

schappijen bieden de

Delta Air Lines

American Airlines

Aziatische vliegmaat-

United Airlines

Thai Airways International

93,7

Malaysia Airlines

97,1

Singapore Airlines

Bron: Stiftung Warentest

100

beste service. Dat was

je ze nodig hebt, muffe lucht en stoffige vloeren. Voor de wachtende echtgenoot zijn er, als er al iets ligt, vrouwentijdschriften om te lezen. Op weg naar de kassa is dan ook nog eens een hindernisbaan opgebouwd. Jörg Neuman vertelt dit voorbeeld met plezier. Met plezier en een portie misnoegen. ”Omdat het toch zo eenvoudig zou zijn om hier iets te doen.” Aangename muziek, een beetje meer plek, een bel voor het personeel, een waterschenker en voor de heren een voetbaltijdschrift in plaats van een modemagazine. Jörg Neumann is bedrijfsleider van het Zwitserse communicatie- en coachingbedrijf ”Neumann, Zanetti und Partner (NZP)”. Al 13 jaar adviseert en test hij bedrijven en de kwaliteit van hun dienstverlening. In Zwitserland, Duitsland en andere Europese landen. De klantenkring gaat van Mercedes- Benz tot Best Western Hotels, van verpleeghuizen tot spoorwegbedrijven. Hij is daarbij allerminst zo vertwijfeld als zijn voorbeeld met de pashokjes doet vermoeden. ”Het is beter geworden, in veel gevallen beduidend beter”, zegt hij. Maar tegelijkertijd zijn de poten van de schaar ook verder uit elkaar komen te staan. De goede bedrijven zijn beter geworden, de slechte zijn echter slecht gebleven of in het ergste geval nog slechter geworden. ”De servicewoestijn” zegt Neumann, ”is altijd nog een servicewoestijn.” Behalve dan, dat de oases nu fraaier in bloei staan en talrijker zijn. Dat is toch al wat.

de uitkomst van een enquête onder meer

De tijd van de kwaliteitslabels

dan 23.000 reizigers uit zeven Europese landen.

De Servicebarometer AG in München is een bedrijf dat sinds een krappe 20 jaar de klanttevredenheid meet. En daar zijn, na de verpletterende scores uit het midden van de jaren negentig, daadwerkelijk aanzienlijke veranderingen opgetreden. De autohandelaren krijgen betere cijfers, de supermarkten,

Daden

de reisorganisaties, zelfs de banken doen het beter. Er schijnt zoiets als een collectief ontwaken te hebben plaatsgevonden. Een bewustwording, dat op de markt alleen hij een kans maakt, die zich werkelijk bekommert om de klantenservice. Het was de tijd van de certificeringen en service-initiatieven, van de kwaliteitslabels en kwaliteits-offensieven, van de beleefdheidsformules en een-goede-dag-mijn-naam-is-wijadviseren-u-graag-wat-kan-ik-voor-u-betekenen-had-u-een-goede-reis-zinnen. Een veelbelovend begin, maar er vloeide niet altijd een betere dienstverlening uit voort. Nieuwe nepverpakkingen Nemen we het voorbeeld van de reis. In alle betere hotels is het een kwestie van beleefdheid om de gast te vragen of hij een goede reis heeft gehad. Wie echter ooit eens de moeite heeft genomen om de dame of heer aan de receptie exact te vertellen hoe de reis was – file, natte sneeuw, een omleiding en twee koffiepauzes –, zal meestal snel constateren dat de interesse tegenover hem wegebt. Het gaat om de vraag, niet om het antwoord. Hier het aanmeldformulier, een aangenaam verblijf, op de kamer kunt u overigens pas vanaf 15 uur terecht. Nepverpakkingen voor de nieuwe manier van dienstverlenen zijn er te over. Zo herinnerde een gastheer in het Alpengebied zich hoe vaak vakantiegangers zich erover beklaagden dat ze 's avonds na negenen niets meer te eten konden krijgen. En eenvoudig ”warme keuken tot 24 uur” in zijn folder schreef. Mooi is dat, denkt de gast en vraagt zekerheidshalve nog maar eens na of hij echt tot middernacht

alles krijgen kan. ”Naja, als u de hele kaart wilt, moet u er voor 21 uur zijn”, luidde uiteindelijk het antwoord. Overbodig om te vermelden dat deze zelfde heer reeds om 20.45 zijn saladebuffet had afgeruimd. ”Het ontbreekt in de uitvoering aan de consequentie”, zegt toerisme-onderzoeker Karl Born. Born, die de branche door en door kent en ook al eens bij de Europese marktleider TUI in de raad van bestuur zat, uit de kritiek dat teveel goedbedoelde initiatieven blijven steken in de aanzet. En daarmee precies het tegendeel bewerkstelligen van wat ze zouden moeten: geen mens wil om 23.30 nog een ganzenbout bestellen, maar als de gastheer het belooft, moet hij die belofte ook houden.

Scheefgroei bij de dienstverleners in Europa: nog altijd is er te weinig service waar men wat aan heeft.

Wat is het beste kwaliteitslabel aan de voordeur waard, als achter die deur geen prestatie wordt geleverd? De vloed aan kwaliteitslabels is schier onoverzichte-lijk, vooral in het toerisme. Eigenliijk zou de gast een studie moeten volgen om de geheimen van de certificering te ontrafelen. Een geheim is, dat achter de kwaliteitslabels ook een industrie zit die daarmee geld verdient. Zegt Born, en een ander schildert de situatie zo: ”De begroeting van de gast in hotels is tot een ISO-norm verworden. De gastheren en -vrouwen zijn zelden meer dan de ambtenaar of beheerder van hun eigen kwaliteitslabel.” Het was het stokpaardje van

Communicatiegedrag van ontevreden klanten 6%

Slechts 6 procent dienst

30%

31 procent vertelt het

9%

vrien-den en familie

20%

(daarvan 8 procent aan één persoon, 8 procent

8%

aan twee personen, 9 procent aan drie tot vijf

10%

personen en 6 procent zes of meer mensen).

6%

Bron: Wharton School

direct een klacht in, maar

8%

2/10 35

Daden

Daniel Zanetti om met zulke pregnante vergelijkingen een hele branche te gijzelen. De in 2008 gestorven Zwitser was meer dan tien jaar lang de partner van Jörg Neumann bij NZP en een graag geziene gast in talkshows op het hele continent. Zijn boek ”Kundenverblüffung” werd in acht talen vertaald en geldt tot op de dag van vandaag als een van de inspirerendste uitwijdingen over het thema kwaliteit van dienstverlening.

Warme maaltijd: wie maaltijden tot middernacht belooft, mag de kok niet eerder naar huis sturen.

Informatie Slechte cijfers voor de nieuwe media De nieuwe media zijn een vloek en een zegen tegelijk. Enerzijds maken ze het leven makkelijker, scheppen veel nieuwe mogelijkheden. Maar de klantenservice is in veel gevallen in één woord knudde. In

Daarin stelt hij ook aan de kaak, dat te veel mensen in de dienstverlening werken die daar eigenlijk helemaal niet thuishoren. Die niet van hun klanten houden en geen zin hebben om ze tevreden te stellen. Die in die job gerold zijn, zoals men nu eenmaal in een job rolt die voor een zeker pensioen zorgt. ”Misschien ligt daar het verschil met Amerika”, zegt Zanettipartner Neumann. Dat men daar de mensen eerder duidelijk zegt of ze geschikt zijn voor de klantenservice of niet. En men heel goed nadenkt, wie men graag voor aan de balie wil zien staan.

een onderzoek van Servicebarometer AG

Call 1-800 in Amerika

contracten af te sluiten, in plaats van te

in München lag het klachtenpercentage bij internetaanbieders op een astronomische 27 procent, veel meer dan dubbel zo hoog als in andere branches gebruikelijk. Slechte cijfers krijgen ook de uitbaters van winkels die mobiele telefoons verkopen. Volgens een survey van de Stichting Warentest vindt daar slechts in de allerweinigste gevallen echte advisering plaats. In werkelijkheid gaat het er vaak alleen om voor de aanbieder lucratieve vragen naar het telefoongedrag van de

Boektip ”Kundenverblüffung” door Daniel Zanetti, Redline, 9,90 euro (ook verkrijgbaar in andere talen, Engelse titel ”Amaze your customers”). Laat zich snel lezen, is helder en amusant. Meer over het serviceadviesbureau van Neumann/Zanetti op www.nzp.ch.

36 2/10

Als het gaat om snelle en vriendelijke service, dan zijn de VS altijd nog bij uitstek het voor-beeld van een heel andere dienstverleningscultuur. Ondenkbaar dat daar in een warenhuis een groep verkoopsters bij elkaar staat en babbelt terwijl een klant eenzaam zoekend bij een schap wacht. Er is altijd iemand die de weg wijst, die radeloze reizigers verder helpt bij het geautomatiseerde inchecken van de bagage op het vliegveld. Vanzelfsprekend dat men in het restaurant naar de tafel begeleid wordt en dat in de supermarkt achter de kassa de boodschappen worden ingepakt. Al decennia lang hoort het in het land van de onbegrensde mogelijkheden tot de banaalste zelfstandigheden, dat klanten- en servicehotlines gratis zijn. ”Call 1-800-…” klinkt het eenieder in de oren die ook maar een paar dagen vakantie heeft gevierd in de Verenigde Staten. Terwijl hij thuis in Europa vaak nog steeds tegen een hoog tarief in de wacht gezet wordt bij zijn dienstverlener. ”Waarom moet de klant eigenlijk geld betalen als hij een bedrijf belt om informatie te krijgen over hun producten?”, ijvert een blogger op een klaagsite over de toestand van de dienstverlening in Middeneuropa.

klant. Geleden hebben in de crisisjaren ook aandelenfondsen. Daar voelen klanten zich tegenwoordig duidelijk slechter geadviseerd dan 2 jaar geleden.

Waarbij het oude gezegde ”Amerika, jij hebt het beter” eerlijk gezegd altijd al slechts gedeeltelijk van toepassing was. ”Probeer maar eens wat te regelen bij een instantie in de USA”, zegt Sven Hallscheidt, dienstverleningsexpert van de Duitse Industrie- und Handelskammertags, die het al een hele tijd stoort hoe de kwaliteit van de dienstverlening in de oude en de nieuwe wereld aan de hand van sjablonen vergeleken wordt. Mocht hij daarmee ook op de medewerkers van de Amerikaanse douane doelen, dan kan men hem ook moeilijk tegenspreken. Zij moesten recentelijk weer worden nageschoold (volgens de geruchten overigens door medewerkers van het Disney-concern!), om het ergste gedrag enigszins glad te strijken. Wie ooit over hun gele lijn stapte en als een schooljongen uitgeveterd werd, weet waarover we het hier hebben. Ook is het in Amerika geen genoegen om in een politiecontrole terecht te komen. Uitstappen is een potentie-

Daden

el risico voor lijf en leden, en voor een internationaal rijbewijs heeft de cop evenveel interesse als voor de broodprijzen in Bulgarije. Daarbij vergeleken zijn de Engelse bobbys, Italiaanse carabinieri of Franse gendar­mes je reinste vrienden en helpers. Beperkte openingstijden verdwijnen Europa hoeft zich ook op een ander gebied niet meer voor Amerika te verstoppen. De openingstijden van de winkels, tien jaar geleden nog aanleiding voor fantastische dweperij van iedereen die uit Amerika terugkwam, zijn nu verregaand gelijkgetrokken met die aan de andere kant van de grote vijver. In Engeland, Ierland, Spanje, Frankrijk, grote delen van Duitsland en Oosteuropa zijn er geen wettelijke beperkingen meer. ”Shop 'til you drop” geldt nu hier en ginds, met als enige uitzondering dat in Europa supermarkten die 24 uur open zijn nog de uitzondering zijn en de zondag nog altijd een bepaalde uitzonderingspositie is toebeeld. Ook de openingstijden van de restaurants kunnen een reiziger in Amerika soms tot vertwijfeling brengen. Daar sluit een zogenaamd familierestaurant om 21 uur niet alleen zijn keuken, maar meteen het hele restaurant. Wie nog laat onderweg is en tuk is op gezellig een biertje drinken in een vriendelijke omgeving, kan het gebeuren dat er in het betreffende etablissement weliswaar een vriendelijke atmosfeer heerst, maar geen biertap is. Zulke regels kunnen Europeanen die op gezelligheid staan, voor zover ze wat betreft alcohol niet uit het restrictieve Scandinavië komen, tot waanzin drijven. Opmerkelijk slecht scoren de Amerikanen ook bij de beoordeling van hun vliegmaatschappijen. In een onderzoek van de Stichting Warentest landen de US-airlines allemaal achterin het middenveld. Drastische bezuingingsmaatregelen en een genadeloze concurrentiedruk tonen hun effect. Onbetwiste koplopers zijn de Aziatische aanbieders: Singapore Airlines, Malaysian Airlines en Thai Airways krijgen van hun klanten de allerhoogste cijfers voor de dienstverlening. Dat is geen toeval, meent Norbert Pfefferlein, bedrijfsleider van de marketing-coöperatie

Koopbesluit van de consument

De Gesellschaft für Konsumforschung GFK

30%

heeft onderzocht wanneer het besluit tot kopen valt: slechts 30 procent weet

70%

van tevoren wat ze willen, 70 procent neemt het besluit direct in de winkel.

Bron: GFK

”Go Asia”, die reisorganisaties, vliegmaatschappijen, hotels en verkeersbureaus uit het Verre Oosten vertegenwoordigt op de Europese markt. Vriendelijkheid en hoffelijkheid horen in veel Aziatische landen tot het vanzelfsprekende cultuurgoed, de barse en

2/10 37

Daden

deels directe manier van doen die in Europa gebruikelijk is, geldt daar als een inbreuk op de goede zeden. Dat leidt tot veel onaangename verrassingen bij reizigers die het anders gewend zijn. Wie ooit eens een taxi neemt in Japan, zal tot zijn eigen verbazing constateren dat een verzorgd uiterlijk van de chauffeur en een even verzorgd interieur van de auto blijkbaar toch niet onverenigbaar zijn met het beeld dat men van dit beroep heeft. In Berlijn werd voor het wereldkampioenschap voetballen een speciaal initiatief gestart, om onbeschofte taxichauffeurs voor te bereiden op de internationale klandizie. Het algemene motto: Japan en Korea hebben in 2002 op het gebied van vriendelijkheid en service maatstaven gezet en wij moeten oppassen dat we ons niet blameren. Uiteindelijk glimlachte behalve de Duitsers gelukkig ook nog vier weken de zon, zodat bijna iedereen met goede herinneringen aan Germany 2006 naar huis ging. Aziaten glimlachen altijd Een cursus glimlachen hoeft in Azië zeer zeker niemand aan te bieden. Geglimlacht wordt altijd en in iedere situatie, ook dan, als er eigenlijk niets meer te lachen valt. Dat kan helpen bij het overbruggen van heikele en netelige situaties, maar ook leiden tot irritaties bij de ander. Die situaties kunnen zelfs zo ver voeren, dat uit pure

Klachtensoorten 2009 Getallen, data en feiten bij het thema dienstverlening staan op het forum: www.place2point5.com Webcode: DADEN0003

Vraag: ”Heeft u in de

hoffelijkheid de verkeerde weg wordt gewezen. Of de gesprekspartner ”Ja” zegt, waar het antwoord eigenlijk ”Nee” zou moeten luiden. ”Een negatieve reactie”, zegt Azië-expert Pfefferlein, ”bestaat niet.” Enkel duizend om-schrijvingen of vermeende taalproblemen die geveinsd worden. De juiste lessen trekken uit de overgedienstige dienstverlening van de Aziaten is dientengevolge een uiterst gecompliceerde aangelegenheid. ”Goede service heeft iets te maken met de verwachtingen van mensen”, zegt NZP-expert Jörg Neumann. En die zijn nu eenmaal overal een tikkeltje anders. De bij dergelijke vraagstellingen steeds een beetje geïrriteerd overkomende Sven Hallscheidt van de Duitse Industrie- und Handelskammer­tag, wijst smalend op een veldonderzoek in Duitse supermarkten aan het begin van de jaren negentig, waarbij men de klanten aanbood om bij de kassa hun boodschappen in te pakken. ”Die wilden dat niet. De Duitse huisvrouw laat zich zoiets niet uit handen nemen.” Het verwachtingspatroon is in diverse landen daadwerkelijk verschillend. Zo hebben door het socialisme gevormde Oosteuropeanen nog altijd minder hoge aanspraken op het gebied van dienstverlening dan Westeuropeanen. Engelsen kunnen met een keuken op basis van frituurvet beter toe dan de Spanjaarden en Fransen met hun verwende smaakpapillen. Italianen kun je van alles wijs maken over thee, maar niet over pasta. Mensen uit Beieren en Oostenrijk kunnen een hoekige omgangstoon beter verkroppen dan de terughoudend-hoffelijke Zwitserts of Denen. Tegelijkertijd zijn de tijden voorbij waarin men op grond van regionale bijzonderheden een slechte dienstverlening kan goedpraten. De

2% Drogisterij 4% 5%

laatste twaalf maanden een klacht bij deze aanbieder of een product geretourneerd?”

38 2/10

Banken

7%

Reisorganisatie

8%

Postkantoor

11% Bron: Servicebarometer AG

Electriciteitsbedrijf

12%

Autoverhuurder Aanbieder mobiele telefonie

Informatie wereld is te mondiaal geworden, de gasten te zeer internationaal gemixt. De informatieuitwisseling is wereldwijd zo groot, dat ook de boer uit het dorp heeft meegekregen wat elders allang standaard is. Temeer wanneer, zoals al eerder vermeld, het ene na het andere service-offensief de verwachtingen opschroeft. Dus wat is nou werkelijk goede dienstverlening? Als we het boek van de heer Zanetti nog een keer ter hand nemen, blijkt dat verbluffend eenvoudig. In de mix hoort een beetje moed, wat sympathie en consequent zijn bij de uitvoering. Moed om anders te zijn, sympathie voor de klanten, consequent zijn in het doorvoeren van veranderingen. Want het is net zo zinloos om alleen maar gegevens over klanttevredenheidte verzamelen en daaruit niets af te leiden voor in de praktijk, als het onzin is om iedereen aan te spreken met dezelfde zin die hij elders al duizend maal gehoord heeft (”Heeft u een goede reis gehad?”). En wat voor zin heeft de beste serviceformule uit het leerboek (”Goedendag, mijn naam is, wat kan ik…”), als die niet aardig en vriendelijk overkomt.

Alleen wie zich goed voelt, is vriendelijk Een goede kwaliteit van dienstverlening is ook afhankelijk van een goed arbeids- en bedrijfsklimaat: alleen wie zich goed voelt op zijn werkplek, zal daarvan iets aan de klanten kunnen doorgeven. De rest is ofwel chagrijnig danwel zo overdreven vriendelijk dat niemand het werkelijk gelooft. Het Amerikaanse Gallup instituut heeft deze samenhang bevestigd in een onderzoek. Voor medewerkers met een hoge emotionele binding aan het bedrijf is de klant veel vaker koning (69 procent) dan bij diegenen die veeleer volgens het boekje werken (45 procent). Hetzelfde geldt voor de zogenaamde aanbevelingsmarketing: zou u producten uit eigen huis aanbevelen aan vrienden of familie? 81 procent van de hoog gemotiveerde medewerkers zegt daar zonder voorbehoud ja tegen, terwijl uit de groep die innerlijk al ontslag genomen heeft, nauweli-

Knuffelhoeken voor klanten ”Service is alleen dat, wat de klanten iets oplevert”, zegt NZP-mede-oprichter Neumann. En er zit in de serviceverpakking nog altijd veel te veel dat door de ontvangers als nutteloos of in het extreme geval zelfs als hinderlijk wordt ervaren. Als de kofferdrager de bagage niet onverwijld naar de hotelkamer brengt, laat het dan de gast liever zelf dragen. Wil men zijn klanten werkelijk aan zich binden, dan is een nieuwsbrief die de vloed aan e-mail alleen maar groter maakt nauwelijks een geschikt middel. Wordt men bij de autodealer met een handdruk begroet, dan is dat niets waard als bij een echt verzoek niet snel hulp wordt geboden. Vermoedelijk zal het in Europa nog een tijdje duren, voordat alle pashokjes zijn omgebouwd tot knuffelhoeken voor klanten. Tot die tijd zal men er als man vrouwentijdschriften lezen en eventueel gevraagd worden hoe de reis was. Probeert u eens om daar gewoon geen antwoord op te geven. Wedden dat dat in veel gevallen niet eens opvalt? Door Reinhard Stöhr

jks nog 18 procent achter het eigen merk staat. Goed mogelijk, dat een dienstverleningsprobleem van de Europeanen precies daar ligt: dat een veel te groot aandeel van de medewerkers (Frankrijk 88 procent, Duitsland 87 procent, Oostenrijk 84 procent, Zwitserland 81 procent, Engeland 80 procent) een slechts geringe of helemaal geen emotionele binding met het eigen bedrijf heeft. Navenant lusteloos valt dan vaak de omgang met klanten uit, is het eerder een uitzondering dat een medewerker zijn bedrijf met engagement en geestdrift vertegenwoordigt. Een goede vormgeving van de werkplek kan de office performance tot wel 36 procent verbeteren. Dat heeft het Fraunhofer Instituut in Stuttgart vastgesteld. Het loont zich om veel meer te investeren in de ambiente en de bedrijfscultuur, in plaats van onophoudelijk kosten te besparen en medewerkers onder druk te zetten. Bewandelt men deze weg consequent, dan ontstaat aan het einde een winwinsituatie voor drie partijen: medewerkers, klanten en bedrijf. Getallen en statistieken over klanttevredenheid zijn te vinden op de webpage van de Servicebarometer AG in München: www.kundenmonitor.de. Op www.wikipedia.de is onder het begrip ”winkeltijdenwet” informatie te vinden over de winkeltijdenwet in Nederland. Onder ”Ladenöffnungszeit” vindt u informatie over openingstijden van winkels in Europa en Amerika.

2/10 39

Leven

Over uurwerken, zand en de passie voor het verzamelen

We zijn eraan gewend om ze ”zandloper” te noemen, maar de correcte naam luidt eigenlijk ”waterloper”. Want de oorspronkelijke zandlopers werkten met een water- en niet met een zandloop. Hun Italiaanse naam ”clessidra” stamt van het Griekse woord  / klepsýdra, wat letterlijk ”water stelen” betekent. Maar dit gegeven ontneemt het object, dat te vinden is op de bureaus van managers en in miljoenen huishoudens, niets van de fascinatie dat men de tijd daadwerkelijk vloeien ziet. Dat langzame, niet te stoppen maar in zekere zin toch controleerbare ruisen van het zand. Dat steeds maar weer controleren hoeveel zand er nog voorhanden is en hoeveel al is weggelopen. En tenslotte de wens om in te grijpen, danwel de mogelijkheid om de tijd stil te zetten door de zandloper eenvoudigweg op de kant te leggen en de stroom van zandkorrels te onderbreken.

Italië tegenwoordig nog zoveel van worden gemaakt. Talloze firma's en ambachtelijke bedrijven hebben zich gespecialiseerd in het maken van zandlopers, bijna altijd met een elegant design. Zo maakt bijvoorbeeld het bedrijf Cosi Tabellini uit Brescia de zandlopers volgens de Middeleeuwse traditie uit hard tin en glas.

Informatie Zo werkt een zandloper Het zand loopt als gevolg van de zwaartekracht regelmatig binnen een bepaalde tijd van het bovenste in het onderste glas, meestal via een geperforeerde metaalplaat. Na afloop van de tijd volstaat het

De zandloper heeft zich in de loop der eeuwen ontwikkeld van een gebruiksvoorwerp tot een kunstobject. Hoewel hij zijn functionaliteit verloren heeft en vervangen werd door almaar nauwkeuriger klokken, heeft hij zijn fascinatie behouden in duizenden versies en uitvoeringen. Er zijn zandlopers van minidecorstuk tot waardevol kunstvoorwerp, maar een concrete toepassing heeft de zandloper alleen nog in dobbel- en raadspellen, waarbij het stromende zand dient om de speltijd te meten.

omdraaien van het instrument om een nieuwe meetperiode te

Italianen koesteren waarschijnlijk de grootste passie voor het verzamelen van deze objecten. Dit schijnt ook de reden te zijn, dat er in

klein gat uit stroomde. Deze klok was het eerste instrument om tijd

starten. De duur van de cyclus hangt af van de hoeveelheid en de kwaliteit van het zand, van de grootte van de hals en de vorm van het glas. Het glas ”collaboreert” daarbij met het zand, dat zeer langzaam door een klein gat in het midden van de constructie dwarrelt. In het Engels heet de zandloper altijd nog ”water clock” (waterklok). De uitvoering met zand werd in de 14de eeuw uitgevonden. Het belangrijkste voordeel was, dat het apparaat niet meer steeds hoefde te worden bijgevuld. In Griekenland werden water- danwel zandlopers al 325 voor Christus vervaardigd. Ze bestonden uit steen, waar het water via een te meten dat niet berustte op astronomische principes.

2/10

41

Leven

Meer verzamelobjecten vindt u op het forum: www.place2point5.com Webcode: LEVEN0004

Gepassioneerde verzamelaars betalen hoge prijzen als het gaat om een zeldzaam stuk als dit hier.

Zeer gewaardeerd worden in het algemeen de ”design”-zandlopers in kadoformaat. Een van de bekendste fabrikanten is Bruno Venturelli uit Milaan. Aan het begin van de jaren tachtig nog werkzaam als reclamedesigner, ontwerpt hij tegenwoordig kadoartikelen voor bedrijven. Zijn favoriete object is de zandloper. Achter de harde omlijstingen van zijn werk, verbergt zich een fragiele, transparante ziel.

Informatie

Tot het werk van kunstenares Chiara Camoni uit Piacenza hoort ook een uiterst bijzondere ”zandloper” uit botten, glas en zand, die tentoongesteld wordt in het MAPP (Museo d'Arte Paolo Pini, Milaan). Er bestond ook een zandloper (van Venini, uit 1955, met intense smaragd­groene en kobaltblauwe tonen), die de beide New Yorkse galeriebezitters Nancy Olnick en Giorgio Spanu ”het hoofd op hol” bracht. Toen zij de zand-loper voor het eerst zagen, bloeide in hen een grote passie op voor

De duurste zandloper ter wereld Als niet zandkorrels de tijd aangeven, maar diamantstof (met 10.000 karaat), dan hebben we het niet meer over een gewone zandloper, maar over een luxe-object dat is voorbehouden aan een kleine kring van verzamelaars. Dit uurwerk met een waarde van rond de 4 miljoen euro staat te boek als een van de duurste ter wereld. Vervaardigd werd het door watchmaker Corum.

kunstwerken uit glas. En aan deze passie danken we een van de grootste verzamelingen van Murano-glasobjecten uit de 20ste eeuw. In San Miniato, een plaats in de provincie Pisa, heeft het Museo della scrittura in de kapellen in de Via Angelica een tentoonstelling ge-opend, gewijd aan het thema ”tijd” en de in de Antieken uitgevonden objecten voor tijdmeting. Onder de titel ”Voor de klokken. Tijdmeting in de Antieken” worden objecten getoond die door de oude Egyptenaren, Babyloniërs, Grieken en Romeinen werden gebruikt om de uren te tellen danwel het verstrijken van de tijd te meten. Met voorop natuurlijk de water- en zandlopers. Door Sandro Terrani

42 2/10

Leben

Als Klaas Vaak voorbij komt Een dutje maakt fit voor het werk op kantoor

e

Een middagdutje doen? Tot dusver ondenkbaar, op Europa's kantoren. Zelfs als een loden vermoeidheid iedere motivatie en creativiteit in de kiem smoort, moeten carrièrebewuste kenniswerkers simuleren dat ze wakker zijn. En dat terwijl talloze langlopende studies allang bewezen hebben, dat een regeneratieve korte slaap (powernapping) een pepmiddel zonder bijwerkingen is. Het menselijke prestatievermogen wordt bepaald door het bioritme. Het fenomeen van de prestatie- en concentratiedip is noch te bestrijden met slaap, noch met een verhoogde koffieconsumptie – het lichaam neemt even vrijaf. Dit heeft deels dramatische gevolgen. Zo gebeuren bijv. duidelijk meer verkeersongelukken na het middageten en in de late avond. Deze toestand wordt ook wel schertsend ”kantinecoma” genoemd. Een dure grap: de kosten van fouten die van dit fenomeen het gevolg zijn, worden alleen al in de Verenigde Staten geschat op 120 miljard US-dollar. De logische consequentie om deze dip te

Informatie De voordelen van powernapping:

vermijden, zou powernapping zijn, een korte slaap die de alertheid bewezen verbetert, met 100 procent – dat ontdekte de NASA tijdens een studie naar dit thema. Maar hoewel veel bedrijven hun eigen fitnesscentra hebben, bij het eten in de kantine volwaardig voedsel in opmars is en de algemene werkomgeving op kantoor meer en meer wordt aangepast aan de behoefte aan welbevinden van de medewerkers, is slapen op kantoor gestigmatiseerd, het is een symbool voor luiheid, traagheid en een gebrek aan inzet. De behoefte aan slaap wordt door medewerkers onderdrukt om ten overstaan van collega's en superieuren geen zwakte te tonen. Hier is dus een wisseling van paradigma's nodig, die het nut op de voorgrond plaatst en de maatschappelijke acceptatie voor dit concept vindt.

Klaas Vaak Klaas Vaak, in veel landen bekend van de kindertelevisie en alom geliefd, vierde vorig jaar zijn 50ste verjaardag. Het literaire personage van Klaas Vaak gaat terug op de vertelling van de Deense sprookjesauteur Hans Christian Andersen. Een kabouter met de naam Ole Lukøje be­zoekt de kinderen voor het slapen gaan, sproeit hen zoete melk in de ogen, vertelt ze een verhaaltje voor het slapen

Overigens moet de korte slaap niet langer duren dan maximaal 30 minuten, ideaal zijn 15 tot 20 minuten. Duurt het wegdutten langer, dan wordt uit de korte slaap een diepe slaap, waaruit de medewerker dan geïrriteerd, verward en door een gedaalde bloeddruk slap en moe ontwaken zou.

gaan en voert ze het rijk der dromen binnen. De Klaas Vaak van de televisie strooit droomzand in plaats van melk in de ogen van de kinderen.

Door Wolfgang Exler-Bachinger

Tips voor een juiste manier van powernappen op: www.place2point5.com Webcode: LEVEN0003

Heeft een positief effect op het kortetermijngeheugen.

Verbetert de prestatie. Reduceert het gewicht: vermoeide mensen

hebben meer trek in zoet en vet eten. Vermindert het risico op een hartinfarct met 37 %. Zorgt voor een goed humeur: een dutje verbetert de concentratie van serotonine in het bloed en dat verbetert de stemming. Voorkomt vermoeidheid.

2/10 43

Internationale evenementen News

Meditatie in miniatuur Opgebrand, een leeg hoofd en geen inspiratie in zicht – iedere kantoormedewerker heeft korte regeneratieve pauzes nodig om creatief en productief te kunnen zijn. Lange wandelingen tijdens werktijd of harde muziek in de kantoortuin zouden chef en collega's misschien niet enthousiast maken, ook als de medewerker daarna uitgerust en vol dadendrang is. Zen-tuinen in mini-formaat zijn dan het betere alternatief om de concentratie te bevorderen. Op basis van de originele tuin uit het Zen-boedhisme symboliseren zij de menselijke geest in een ideale staat en zorgen voor rust, orde, discipline en helderheid. Ook als het op het eerste gezicht wat vreemd overkomt: wie met de kleine hark geometrische patronen in het zand trekt, lukt het om zijn omgeving gedurende een paar minuten volledig naar de achtergrond te bannen en zo weer innerlijke rust te vinden.

2010

Montreux Jazz Festival, 2 – 17 juli Henri Rousseau, Guggenheim Museum Bilbao, 25 mei – 12 september Picasso: Peace and Freedom, Tate Liverpool, 21 mei – 30 augustus My Generation: The Glory Years of British Rock, Victoria & Albert Museum London, 30 april – 24 oktober

Meer informatie en bestelmogelijkheden krijgt u op www.japanwelt.de.

Agenda, tips & trends

Porretta Soul Festival, Porretta Terme, 22 – 25 juli

Agenda, tips en trends altijd actueel op: www.place2point5.com Webcode: NEWS4002

Zomer in de stad De zomer laat de hitte tussen de huizen zinderen en het asfalt dampen. Wie het regelen kan, verlaat de stad en vlucht in de heetste weken van het jaar naar zee of de bergen in – weg uit de betonwoestijn. Om de zomer voor de thuisblijvers in de stad te verzachten, liet de stad Parijs enige jaren geleden een strand aanleggen aan de oever van de Seine, dat sindsdien iedereen die gestresst is en hongert naar vakantie in vakantiestemming brengt met fijn wit zand, ligstoelen en parasols. Niet alleen Parijs haalt het strand de stad in: ondertussen bezit bijna iedere metropool een of meer zandoases, goed voor een gezinsuitje, als after-work-trefpunt of gewoon zomaar ter ontspanning.

44 2/10

Op www.place2point5.com tonen we u een paar van de fraaiste stadsstranden.

News

Zandkristal uit Baccarat

Meer informatie over het bedrijf en de producten vindt u op www.baccarat.com.

Zand is er in oneindig veel varianten. In de zandbak, op het city beach en als strooimateriaal in de winter, komen we het korrelige materiaal tegen in het alledaagse leven. Dat zand ook in een andere vorm een goed figuur slaat, bewijst de Franse kristallenmaker Baccarat. Gevestigd in het gelijknamige stadje in Lotharingen, produceert het bedrijf al zo'n 250 jaar het fijnste kristal uit kwartszand. De Russische tsaar Nikolaus II was al enthousiast over de kostbaarheden uit het huis Baccarat en bestelde in één keer maar liefst twaalf 79-armen tellende kroonluchters. Stoffig is het bedrijf daarom nog lang niet – succesvolle samenwerking met designers zoals bijvoorbeeld Philippe Starck verbinden traditie en ambachtelijkheid met het moderne.

De wind, het licht

Boektip

ECM en het beeld De coverkunst van het wereldbekende jazz­ label ECM (Edition of Contemporary Music) is even onverwisselbaar als de klank van ECM's muziek. In veertig jaar tijd is een beeldenwereld ontstaan, waarvan de samenhang berust op de zelfstandigheid en de multi-interpretabele kracht van ieder individueel motief. ECM covers zijn ware kunstwerken, gecreëerd uit hoogwaarde fotografie, vrije illustraties of typografische ascese. Vooral de foto's verdichten zich tot een serie die souverein en sferisch, vaak mysterieus over komt. Motieven die associaties wekken met het ”hoge noorden” en tegelijkertijd zeer nieuwsgierig naar de inhoud maken.

Informatie Het 22 x 30 cm grote, 448 bladzijden tellende en twee kilo wegende boek bevat meerdere artikelen en toont meer dan 400 albumcovers in kleur en zwart-wit, concert- en sessiefoto's (als Duitse en Engelse uitgave verkrijgbaar). www.ecmrecords.com

www.place2point5.com

Webcode: NEWS4003

2/10 45

Kennis

Zand in de machine Iedere vijfde medewerker is latent destructief

46 2/10

Kennis

In de eerste uitgave van ”Place 2.5” hebben we de recente studie voorgesteld van het markt- en opinieonderzoeksbureau Gallup naar het engagement en de motivatie van werknemers. De treurige uitkomst van het onderzoek: de meeste medewerkers doen wat ze moeten doen en meer niet. In deze uitgave gaan we na hoe u kunt omgaan met de 20 procent van uw medewerkers die innerlijk al ontslag hebben genomen.

viteit, passiviteit of zelf afwezigheid. De medewerkers om wie het gaat houden zich afzijdig bij vakinhoudelijke discussies, conflicten en meningsverschillen. Eigen voorstellen en ideeën worden niet meer uitgesproken, beslissingen van superieuren zonder commentaar aangenomen. De medewerkers laten mogelijkheden voor scholing en promotie schieten. Naast deze vooral berustende vormen van innerlijk ontslag, kan er echter ook een actieve variant optreden, die zich uit in weerspannig en agressief gedrag. Desalnietteming waarschuwt Pitsch voor een absolute interpretatie van de genoemde kenmerken, omdat ze ieder voor zich ook heel andere oorzaken kunnen hebben dan innerlijk ontslag.

Statistisch gezien heeft volgens Gallup iedere vijfde medewerkers geen emotionele binding meer met zijn bedrijf. Dat betekent niet alleen dat de betroffen personen ongemotioveerd zijn. Veeleer werken ze actief tegen de interesses van het bedrijf: door destructief en ontwrichtend gedrag, doordat ze collega's opzetten tegen de leiding, ziekteverzuim opnemen, geruchten de wereld in sturen, doelbewust lasteren enzovoort. Daartegenover kunt u tevreden In het algemeen zijn met de meerderis de mate van heid van 67 procent, innerlijk ontslag bij die tenminste (nog) individuen alsook in een geringe emotide organisatie niet onele binding met kwantificeerbaar, het bedrijf heeft. evenmin als de Want die zijn bedrijfmatige tenminste nog effecten. Aan de productief. Echt blij andere kant kunnen kunt u zijn met een bedrijfseconomische kleine minderheid indicatoren zeer wel van 13 procent die in relatie worden een hoge emotionele Rainer Pitsch gebracht met de binding heeft. Dat kwantitatieve mate komt onder andere van innerlijk ontslag. tot uitdrukking in Oplopende waarden loyaliteit, productibij verzuim en ziekte gelden hiervoor viteit und weinig verzuimdagen. Deze volgens Pitsch als de betrouwbaarste medewerkers zijn de waardevolle leveranciers indicatoren. Bovendien zijn er meer van prestaties. Het smeermiddel voor de indicatoren op basis van data uit motor, in plaats van het zand in de machine. het bedrijf, die als ”kwalitatieve seismo­grafen” kunnen worden Waaraan herkent men nu vroegtijdig een gezien. Daartoe kunnen bijvoor”innerlijke emigrant”? beeld ook productiviteitscijfers horen, verwerkingstijden, Even vooraf: de tekenen zijn niet specifiek en het kwaliteitsniveau of de de symptomen niet te typologiseren, het bereidheid om overuren innerlijk ontslag voltrekt zich als een sluipend te draaien. proces. De Heidelbergse psycholoog en expert op het gebied van bedrijfspsychologie Rainer Pitsch noemt als teken van een beginnend of al voltrokken innerlijk ontslag het optreden van opvallend gedrag als onverschilligheid, conformisme, desinteresse, gebrek aan creati-

”De symptomen: onverschilligheid, conformisme, desinteresse en een gebrek aan creativiteit, passiviteit en afwezigheid.”

Engagementindex (2008)

Hoge binding (14,5 %) Geringe binding (62,6 %) Geen binding (22,9 %) Gemiddeld aandeel van medewerkers in Europese bedrijven, basisbron: Gallup

Gefrustreerde en gedemotiveerde medewerkers zorgen voor een slechte stemming in het bedrijf en kosten veel geld.

Kennis

Veel mensen verbinden te hoge verwachtingen aan hun job en vluchten bij frustraties in het innerlijk ontslag.

Gevaar herkend, wat te doen? Nu, vanzelfsprekend is er een hele lijst van maatregelen die de motivatie en het engagement van medewerkers verhogen. Maar bij Gallup gaat men er van uit dat diegenen die innerlijk al ontslag genomen hebben, niet terug gewonnen kunnen worden. Maar nu zijn ze nog altijd deel van het bedrijf en blijft

Fr an

kr ijk

n le Po

En g

el an

d

d la n ts ui D

os O

Zw

it s

te n

er la n

rij k

d

Engagement-index internationaal vergeleken (2008)

In zes Europese landen onderzocht het Gallup Instituut het aantal medewerkers dat geen emotionele binding met het bedrijf heeft. Gerelateerd aan de bevolkingsaantallen is dat gemiddeld meer dan 20 %. Basisbron: Gallup ­

48 2/10

de vraag overeind: hoe gaat het management daarmee om? Laten we eens een kleine excursie maken langs verschillende manieren om er mee om te gaan. De aanname dat deze innerlijke emigranten niet terug gewonnen kunnen worden, zou spreken voor een aanpak zoals die te lezen is in Jim Collins´ werk ”Good to Great. Waarom sommige bedrijven een sprong vooruit maken en andere niet”. De internationaal gerenommeerde managementexpert ontdekte dat voor succesvolle topmanagers – hij noemt ze Take-off-Manager – de weg naar nieuwe bedrijfssuccessen niet begint met de verkondiging van visie en strategie. Het devies luidt veelmeer: ”Gooi de verkeerde mensen eruit, haal de goeie binnen en zet ze op de juiste plekken.” Helemaal aan het andere einde van het spectrum horen – om alleen de meest geliefde te noemen – bonussen, goedkoop eten in de kantine, flexible werktijden, kinderopvang binnen het bedrijf of een auto van de zaak tot de meest gangbare maatregelen die meer of minder worden ingezet ter motivatie van de medewerkers. Nu weet men in het motivatieonderzoek, dat dit weliswaar factoren zijn die als zogenaamde hygiënefaktoren het ontstaan van ontevredenheid onder het personeel tegengaan, met echte motivatie echter geen causale samenhang hebben. Daar komt bij: de motivatie van een bedrijf om medewerkers te belonen die tegen het belang van het bedrijf in werken, zal in de regel zo gering zijn, dat een

Kennis

geloofwaardige opbrengst door middel van een beloning ook nauwelijks te verwachten valt. Een andere mogelijkheid is – tenminste theoretisch, en vermoedelijk gangbare praktijk in veel bedrijven –, als een chef zelf de betreffende medewerker ”innerlijk ontslaat”. Geliefde instrumenten om dat te bevorderen zijn algemeen negeren, uitsluiting van besluitvormingsprocessen, het onthouden van belang-rijke informatie of ook het beknotten van privilieges en het intrekken van vrijwillige bonussen. Op zekere dag volgt dan met zekerheid het echte ontslag door de medewerker. Of een aanklacht voor mobbing. De businesscoach en psycholoog Manuel Tusch benadert het thema vanaf de kant die het dan toch eigenlijk betreft: die van de werknemer. En hij komt, samen met zijn co-auteur Volker Kitz in de bestseller ”Das Frustjobkillerbuch” tot een opmerkelijke slotsom, die hij de betroffenen vreugdevol meedeelt: ”De baan die u heeft, is de beste die u krijgen kunt … Alle banen zijn in principe gelijk en de oorzaak voor de frustratie op de werkplek ligt in onszelf.” Oho! Het basisprobleem is volgens Tusch, dat de meeste mensen veel te hoge verwachtingen aan hun baan verbinden. En hij heeft ook een belofte gereed voor de vele gefrustreerden die het innerlijk ontslag al hebben genomen hebben of kort voor het moment staan dat te doen: ”U zelf kunt zich op eigen kracht genezen. Alleen u zelf. In de baan, die u heeft.” Of het zou helpen om het ”Frustjobkiller­buch” tot verplichte lectuur te maken voor medewerkers met opvallend gedrag? En hoe gaat men eigenlijk in tijden van crisis zoals deze, met het thema motiva-

tie om? Hier werken aanvullende krachten in op het zieleleven van uw medewerkers, die eerder demotiveren, die toe-komstangsten en bij zovelen ook de naakte angst om het bestaan losmaken. In deze situatie vluchten juist de overbelaste medewerkers vaak in ziekte. In sommige situaties een stap richting de innerlijke emigratie. Toekomstangsten stimuleren bovendien het wantrouwen tegen superieuren, als die geen transparantie in hun gedrag tonen. Juist hoog gekwalificeerde medewerkers, die de steun in de rug van de leiding missen, neigen er dan toe om uit te kijken naar een andere baan. Weg uit de verantwoordelijkheid zogezegd – direct in het innerlijk ontslag. Wie geen andere job durft te zoeken, sluit zich zich vaak af. Gedemotiveerde mede-

Werken crisistijden dus als katalysator voor innerlijke emigratie?

werkers tonen in de regel opvallend gedrag en kunnen met een beetje

Günter Seipp, trainer en managementadviseur, heeft zich verdiept in het thema motivatie in de crisis en verlangt van leidinggevenden dat ze herkennen wanneer medewerkers last hebben van angsten. De omgang met medewerkers die zich opvallend gedragen of afsluiten, moet worden aangeleerd.

speurzin geïdentificeerd worden.

Kennis

In crisistijden komt het er in het bijzonder op aan die medewerkers het gevoel te geven dat men ze nodig heeft. Het is de taak van het management om te zorgen voor een goede basisstemming, een hart onder de riem te steken en zekerheid en vertrouwen over te dragen. Bij alledaagse vraagstukken moet duidelijk stelling worden genomen. En zelfs in crisistijd geldt: de erkenning van hun prestaties is het personeel meer waard dan een loonsverhoging. Zoals u ziet, zijn de visies op het thema en de recepten tegen innerlijke emigratie net zo uiteenlopend als de mensen waarom het gaat. En niet iedere persoonlijkheid past in elke bedrijfscultuur of laat zich inpassen. De vakwereld lijkt het er over eens te zijn – als we nu eens de psychologen en de arbeidswetenschappers nemen –, dat het begin van een oplossing hoofdzakelijk ligt in twee factoren: allereerst in de manier van leidinggeven en ten tweede in de attractiviteit van de werkplek. De recente Gallupstudie bevestigt dit. Motivatie door leiding, wat betekent dat?

Informatie Inner ontslag en motivatie In duidelijke bewoordingen: geen ander thema houdt de managementexperts zo zeer bezig als de vraag: ”Hoe kan men de motivatie van de medewerkers het beste stimuleren, zodat hun plezier in het werk en hun bereidheid om te presteren het grootstmogelijke rendement oplevert voor het bedrijf” Andersom geredeneerd: ”Hoe bestrijdt men het effectiefst het innerlijke ontslag?” Alleen al het intik-

De signalen van innerlijk ontslag zijn niet altijd eenduidig herkenbaar.

De ondernemer moet er zeker van zijn, dat zijn ploeg van leidinggevenden en ook het middelmanagement in staat is mede vorm te geven aan een ondernemerscultuur die de uitdrukking is van de waardering van mensen en rekening houdt met de emotionele behoeftes van de medewerkers. Dit geschiedt op basis van een open bedrijfs- en informatiepolitiek, die de strategie, de doelen en de missie begrijpelijk maken. De interne, ook de informele communicatie, wordt bevordert door interdisciplinaire team- en projectarbeid en door het scheppen van gelegenheden voor

ken van het zoekbegrip ”motivatie van medewerkers” levert bij Google 457.000 resultaten op. Des te meer is het zaak om de thematiek in te perken. Wij hebben de resultaten voor u gefilterd en een paar bronnen als relevant bestempeld. Bijna als standaard en – naar inschatting van de auteur – tot op heden actueel is de analyse van de psycholoog Rainer Pitsch aus Heidelberg. Zijn volledige artikel rond het thema ”innerlijk ontslag” is te lezen op www.rp-p.de. Aan te bevelen is ook het werk van Jim Collins: ”Good to Great”. Om zich het perspectief van de medewerker eigen te maken, helpt misschien het ”Frustjobkillerbuch” van Volker Kitz en Manuel Tusch. De trainer en managementadviseur Günter Seipp heeft op focus.de begrijpelijk betoogd, hoe motivatie uitgerekend in crisistijden kan functioneren.

Kennis

veelvuldige ontmoetingen. Het mogelijk maken van angstvrij werken, vrij denken en het meebestemmen in beslissingsprocessen draagt er nog eens toe bij medewerkers emotioneel te binden zijn aan het bedrijf. Hoe zien aantrekkelijke kantoorwerkplekken er uit? Natuurlijk moeten dergelijke werkplekken ergonomisch perfect zijn. Om over het eersteklas design en de allerhoogste functionaliteit maar te zwijgen. Maar het gaat om meer. Het gaat erom, hoe deze kantoorwerkplekken en de daarbij horende omgeving een cutluur van leidinggeven ondersteunen en stimuleren die nu juist de bovengenoemde emotionele binding aan het bedrijf tot doel heeft. Dit ”meer” kunt u bereiken, wanneer u uw bedrijf tot een Place 2.5 maakt. Tot een stimulerende kantooromgeving, waarin uw medewerkers bij het werk meer zingeving, meer succes en meer vervulling ervaren. Want de implementering van een Place 2.5 is niets anders dan de sluitende integratie van de beide factoren die voor de motivatie van medewerkers het meest verantwoordelijk zijn: leiding en werkomgeving. Door Michael Mayer

Meer informatie over en links naar het thema vindt u op het Forum Place 2.5. En natuurlijk zijn wij erg nieuwsgierig naar uw feedback: hoe gaan u en uw leidinggevenden om met gedemotiveerde medewerkers? www.place2point5.com Webcode: KENNIS0004

De erkenning van hun prestaties is het personeel meer waard dan een loonsverhoging.

2/10

51

Daden

Met veel liefde voor het detail Nostalgic Art in Berlijn en Arctic Securities in Oslo

Daden

Place 2.5 heeft vele gezichten. Verschillende voorbeelden maken duidelijk: het gevoel van saamhorigheid en de interactie tussen de medewerkers worden verbeterd. Voorbeeld Berlijn: Modern werken tussen historische muren Idealer kan haast niet! Als bedrijf dat zich bezig houdt met de productie van nostalgische merchandising-artikelen, vond Nostalgic Art in de Kanonnenhal in Berlijn het passende vastgoed voor het nieuwe hoofdkantoor. De onder monumentzorg staande industriebouw op het historische Borsigterrein in Berlijn-Tegel werd milieuvriendelijk en energiebewust gerenoveerd en veranderde in een buitengewone werkplek. Meer dan 150 jaar geleden begon hier het bedrijf Borsig met een ijzergieterij en ontwikkelde zich snel tot een van de belangrijkste industriebedrijven van Pruisen. Op de bedrijfslocatie in Tegel werden hoofdzakelijk stoomlocomotieven vervaardigd, die het samenkomen en -leven van de mensen in de toenmalige tijd snel revolutionair veranderden. De in 1898 als fabriekspoort gebouwde Borsigpoort uit rode baksteen werd het herkenningsteken en pronkstuk van het bedrijf. Ook nu nog staat het voor bezoekers als een indrukwekkend landmark op de weg naar de Kanonnenhal. De zogenaamde Kanonnenhal had tot in de jaren 90 van de vorige eeuw een industriële

functie. Een kraan, hellingbanen, roldeuren en galerijen, grote glaspartijen en muren van massief metselwerk getuigden tot voor de herbestemming van deze geschiedenis. Teja Engel, bedrijfsleider van Nostalgic Art, herkende in de oudbouw met 3.500 vierkante meter de ideale ruimte voor zijn onderneming. Een gebouw met een sterke identiteit was gevonden. Na een jaar van renoveren en intensief plannen in overleg met architect Jens Beige en de kantoorinrichter, werd een gebruiksconcept gerealiseerd dat het teamwerk in de ondernemersfamilie optimaal ondersteunt. Bedrijfsleiding en medewerkers van de administratie en van het magazijn bevinden zich onder één dak. In het magazijn , waar de hoofdzakelijk in Duitsland geproduceerde reclameborden en -artikelen opgeslagen en verladen worden, is de industriële atmosfeer zonder twijfel het duidelijkst voelbaar. De administratieve afdelingen bevinden zich op een hogere verdieping en in de daarboven gelegen galerijen, waar men door grote raampartijen naar binnen kan kijken. Kern van het hoofdkantoor is nu een grote kantoorruimte, die dankzij de dubbele beukmaat en de enorme hoogte van het interieur royaal ingericht kon worden. Dankzij de open bouwwijze van de hal werden teamzônes gerealiseerd in het benchworking-concept: flexibel te gebruiken bureau-eilanden voor steeds vier medewerkers. Deze eilanden zijn op hun beurt gescheiden door archiefkasten. Omdat deze omwille van het ruimtelijke overzicht laag zijn

2/10 53

Daden

gehouden, kunnen ze tegelijkertijd gebruikt worden als sta-werkplek. In de vloer ingelegde, cirkelvormige intarsia scheppen in de grote ruimte een aanvullende optische zonering van de viermans-configuraties. Over het voormalige spoor van de goederentrein leidt de weg naar de hoofdingang van de Kanonnenhal.

De bedrijfsruimtes van Nostalgic Art danken hun bijzondere charme van natuurlijke helderheid aan het daglicht, de gezandstraalde lichte baksteenmuren en de grijsgeschilderde staalconstructie. Als dat geen kantoor voor welbevinden is! Maar dat is nog niet alles. Met de ruimtelijke expansie gingen ook consolidatie en verdere uitbouw gepaard van de gezinsvriendelijke structuren in het bedrijf. Familievriendelijk door flexibele werktijden

Royale werkplekken in de Open Space

Glas biedt een blik op de hoogwaardige conferentieruimtes, maar biedt akoestisch een scheiding.

54 2/10

Bedrijfsleider Teja Engel, voor wie een gezins-vriendelijke maatschappij belangrijk is, stimuleert zo goed als mogelijk het samengaan van beroep en gezin. Daartoe behoren deeltijdwerk, flexibel vormgeven van de werktijd en het inrichten van thuiswerkplekken om de zorg voor kinderen te waarborgen. Het persoonlijke contact dat tijdens het ouderschapsverlof bestaat, maakt volgens hem een probleemloze herinintreding in de beroepspraktijk mogelijk. Dat het hier niet gaat om loze beloftes, maar om de realiteit, daarvan getuigt het feit, dat Nos-talgic Art door de stad Berlijn eind 2009 werd uitgeroepen tot familievriendelijkste bedrijf in Berlijn-Reinickendorf.

Taten

Zo garandeert het familiebedrijf, dat het personeelsbestand graag wil vergroten van 20 naar 30 personen, dat ook de medewerkers zich kunnen voelen als een ondernemersfamilie. Voorbeeld Oslo: Behaaglijke werkomgeving bij Arctic Securities In een terughoudende klassieke stijl en een kleurtonaliteit van rots, sneeuw en ijs schiep het architectenbureau Zinc uit Oslo de nieuwe kantoorruimtes van de eveneens in de Noorse hoofdstad gevestigde financiële dienstverlener Arctic Securities. Op drie verdiepingen en 8.500 vierkante meter is een lichte, warme en open werk-omgeving ontstaan. Voor de vormgeving van het interieur zijn Hanne Margrethe Hjermann en Ingeborg Werenskiold verantwoordelijk. De transparantie ontstaat vooral door de open ruimtes en door de glazen wanden die spreekkamers en individuele kantoren scheiden. In de conferentieruimtes zijn bij de vormgeving van de wanden ook de kleuren ijsgrijs en donkerbruin te vinden. Zij zorgen voor een fraai contrast met de daar opgehangen portretten van Noorse poolonderzoekers. Brede hallen bieden ruimte aan loungeplekken met vier fauteuils of sofacombinaties. De financiële makelaars, die anders vooral aan benches werken, ontmoeten elkaar hier voor kleinere besprekingen en meetings. Een grote keuken en een open haard zorgen voor behaaglijkheid. Houten vloeren en donkerbruine

Taten

tapijten geven de kantoren een warme basis. Voor het overige domineert de kleur wit bij de wandkleuren, verlichting en kleurstelling van het meubilair de kleur wit. Op de onderste van de drie verdiepingen hebben de medewerkers de beschikking over een kantine en een fitnessruimte. De kantine is bijzonder flexibel in te delen om bij alle denkbare gelegenheden een open en dynamische ruimtelijke organisatie mogelijk te maken. Klanten en gasten worden ontvangen in een lobby met witte sofa's. De beide projectvoorbeelden – zowel gezandstraald historisch vastgoed alsook nieuwbouw – demonstreren hoe dankzij doordachte architectonische en interieurplanning werkomgevingen kunnen worden geschapen die ook inspirerende leefruimtes zijn. Ruimtes die vanuit het bedrijf waardering tegenover de werknemers tot uitdrukking brengen en zo in het ideale geval zelfs door ondersteuning van de communicatie, het scheppen van aangename gemeenschappelijke plekken en de uitdrukking van gastvrijheid tot oases van welbevinden kunnen worden. Door Dorothea Scheidl-Nennemann

Meer foto's en referenties op: www.place2point5.com Webcode: DADEN0004

In het entreegebied dienen zachte sofa's als loungemeubilair.

Kleine zitgroepen in aardtonen bieden altijd gelegenheid voor informele ontmoetingen.

Conferentieruimtes zijn gedecoreerd met de portretten van Noorse poolonderzoekers.

2/10 57

Mensen

Het begon op het zandstrand Andy Goldsworthy: ”De verandering is het eigenlijke werk”

De omgang met het vergankelijke en de race tegen de tijd bepalen de bijzondere charme die de waarschijnlijk bekendste land art kunstenaar Andy Goldsworthy in zijn werk bespeurt. Het onvoorziene, het verrassende, het permanente risico van een mogelijke mislukking, zijn zijn aanhoudende uitdagingen – op natuur-lijke wijze gepaard aan de kansen op een nieuw begin. Hoewel de Brit ondertussen wereldwijd op veel locaties gewerkt heeft, is zijn kunst toch geworteld in het landschap van zijn thuisland.

steen graag begrijpen: ”Deze uiteenzetting leert mij hoe het vloeiende vast wordt en het vaste vloeiend.” De eerste vlam zogezegd voor zijn latere kunstzinnige werk, kreeg hij toen hij student was aan de Hogeschool voor de Kunsten in Preston. Een zekere frustratie, opgewekt door middelmatige studie-omstandigheden en beperkte ruimtelijke mogelijkheden, dreven hem naar buiten, het strand op. Daar ervoer hij, dat hij buiten, op de ”juiste plek”, moest werken. Hij was verrukt over het gevoel van energie dat hem doorstroomde als hij in de open lucht werkte en hield daarbij van het onvoorziene dat het werken in een zich veranderende omgeving met zich meebrengt. Hoewel Goldsworthys eerste outdoor-werken in steden ontstonden, bekoorde het hem in toenemende mate daar te werken, waar hij het ruwe materiaal op zijn oorspronkelijke plek kon vinden.

Met hartstochtelijk geduld en een schier oneindige wil, wijdt de kunstenaar zich aan de materialen, want hij gebruikt wat hij aantreft en meestal ook daar waar hij het vindt. Andy Goldsworthy monteert materialen als ijs, kleurige herfstbladeren, stenen en drijfhout, materialen die in de regel vroeg of laat vergaan. Maar hij houdt zich ook bezig met zand en ”Op het strand ben ik steen. In gesteente ziet hij begonnen met natuur-lijke nog de vloeiende massa en materialen te werken. Het kracht van de de geologiwas een geweldige les over sche oorsprong. Steen – de tijd. De onontkoombaarhard als het in de momenheid. Er is geen ontkomen topname mag overkomen Andy Goldsworthy aan het feit dat de zee – bevindt zich in de hierheen komen zal …” Om kringloop van het gesteente de professoren de benodigin een constante beweging de bewijzen en documentatie van zijn werk te en verandering. Karakteristiek aan zand is, dat kunnen overleggen, greep hij al snel naar het het vloeiende en fragiele eigenschappen heeft fototoestel. Zo werd de fotografie zijn manier en dat zijn verwantschap met steen overduideom over zijn sculpturen te praten en processen lijk is. Wordt los zand gecomprimeerd, dan te verbeelden. In het begin in zwart-wit opnames. wordt het hard. Andy Goldsworthy wil de

Andy Goldsworthy werkt op een zandstrand in Nederland aan de laatste bochten van zijn slangvormige schepping. Straks komt de vloed. © Andy Goldsworthy

”Schoonheid mijdt het gevaar niet, maar zweeft er almaar boven – het is als lopen op dun ijs.”

2/10 59

Mensen

Buiten bespeurde Goldsworthy het gevoel van ademloos zijn en van onzekerheid, en hij realiseerde zich dat een totale controle de dood voor zijn werk zou betekenen. ”Er bestaat het gevaar dat alles pas voor de helft klaar is als de vloed komt. Dat is als een symbool voor de tijd, die me altijd op de hielen zit.” Zo is het werk van de land artkunstenaar zeer filosofisch. Gedachten en inzichten die hij in zijn werk verwerft in gevecht met de tijd en onder invloed van onvoorziene ontwikkelingen, kunnen zeer inspirerend werken en diep ingrijpen bij iedereen die zich bezig houdt met het werk van Goldsworthy.

60 2/10

Materialen zijn altijd meer dan de som van hun bestanddelen Goldsworthy laat zich helemaal opgaan in het landschap waarin hij zijn werken schept. Hij probeert de mensen te voelen die het landschap voor hem bewerkt hebben, zoals de boeren. Hij probeert het heden te bespeuren van hen die er voor hem waren, en plaatst zijn eigen leven in deze samenhang. Hij zegt: ”Ooit zal ook mijn laag weer door anderen bewerkt worden – en hij zal dan verborgen zijn, maar altijd nog aanwezig.” Want, zo de kunstenaar: ”Materialen zijn wezenlijk meer dan de som van hun bestanddelen. Wat

Mensen

materialen werkelijk met leven vult, is hun plek van herkomst en de omgeving daarvan, hun geschiedenis, hun relatie tot die plek en tot het licht – dat daar heerst.” Goldsworthy leeft voor die momenten, waarin hij leert begrijpen door zijn werk. Hij onderwerpt zich vrijwillig aan het dictaat van het onvoorziene, omdat zijn kunst daardoor gedwongen wordt onvoorzien te zijn. Dat bepaalt voor hem de bijzondere charme. Als het hem lukt om iets te zien dat hij daarvoor nog niet zag, omdat hij er blind voor was, maar dat er echter altijd al was. Helemaal in de zin van Marcel Prousts woorden: ”De ware ontdekkingsreis bestaat niet daaruit dat men nieuwe landen bezoekt, maar

daaruit dat men nieuwe ogen heeft.” En het eindresultaat moet er altijd uitzien alsof het geen enkele moeite kostte. Kleuren drukken daarbij op de meest intensieve wijze leven, dood en verandering uit. Al zijn werken, vergankelijk of bestendig, roepen in Andy Goldsworthy een eigen emotionele reactie op. Het mislukken of vergaan van zijn werken, ziet hij als een normaal proces: ”Het is als het ouder worden – we hebben geen keus. We moeten allemaal in het reine komen met verlies en de bijzondere uitdaging is om in het verlies een zin te herkennen.” De land art-kunstenaar verdiept zich in het gevoel van beweging en verandering. Dat is

De titel van het werk luidt: Zaterdag op het strand, veel mensen en honden, ruw droog zand met mes gesneden, de hele dag gewerkt. Opkomst van de vloed in de late namiddag, winderig, bewolkt, geen regen. Schoorl, Provincie NoordHolland, 20 maart 1999. © Andy Goldsworthy

2/10

61

Mensen

62 2/10

Porträt

Portretfoto van Andy Goldsworthy: © Julian Calder, London Links: een van Andy Goldsworthys typische steensculpturen, ”Cairn” genaamd, aan de straatrand in Vallée du Bès, Refuge d'Art bij Digne-les-Bains. © Andy Goldsworthy Rechts: nat zand tegen een boom geperst, Schoorl, Holland, 16 maart 1999. © Andy Goldsworthy

Andy Goldsworthy Andy Goldsworthy werd op 26 juli 1956 geboren in Chesshire, England, en geldt als een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de land art. Na zijn kunststudie in Bradford en Preston, trok hij eerst naar Langholm en sinds 1986 leeft hij in Penpont, Schotland. Hij gebruikt in de natuur ter plaatse voorkomende materialen voor het maken van zijn meestal zeer snel vergane werken, die hij met behulp van foto's documenteert. Voor Goldsworthy spelen ook een verborgen mystiek van de plek en zijn spiritueel beïnvloede waarneming een grote rol. Hij laat zich beïnvloeden door zijn omgeving en wil ook de plek zelf als kunstwerk (laten) beleven. In 1993 ontving hij een eredoctoraat van de universiteit van Bradford. Im 2000 werd hem de Briste orde van verdienste ”Officer of the British Empire (OBE)” toegekend.

bijvoorbeeld te zien in het werk ”Muur bij de wandeling” (Grizedale, Cumbria / Engeland), in de bewegingen van een muur, de stroom van stenen die zich om de bomen slingert, de stroom van groei die het bos is. Daardoor wordt hij zich bewust van het stromen wereldwijd, de aders die rondom de wereld lopen. Zo zijn niet alleen de vergankelijke werken uitdrukking van zijn omgang met de dimensies van de tijd – ook bestendige werken in opdracht reflecteren op uiteenlopende wijze over het verloop en het ritme van de tijd en de daaraan verbonden culturele uitwerkingen. Voor hem zelf past ieder nieuw werk zich in

64 2/10

in een lijn in die zijn levensweg defnieert en krachtig verder de toekomst in wijst. Zo ziet hij het en zegt: ”Het gevoel van het levende trekt me naar de natuur, maar het gaat ook gepaard met een even sterk aspect van het sterven.” Als persoonlijk experimenteerveld pachtte hij een stuk land genaamd ”Stone Wood” in de buurt van zijn Schotse woonplaats. Hier ontstonden permanente werken, en één daarvan is de ”Give and Take”-muur, die zijn land scheidt van dat van de buren en voorkomt dat hun schapen op zijn land komen. Vanaf dit

Leemwand met leem uit

vlekje aarde heeft hij ook toegang tot de met mythes omgeven Scaur River. Al meer dan twintig jaar bestudeert Goldsworthy de veranderingen van het verloop van de rivier en veel van zijn winterse ijssculpturen ontstonden hier. Tegenwoordig – als veelgevraagde land art-kunstenaar – is Andy Goldsworthy veel op reis om werk in opdracht te vervaardigen. Daarbij betreurt hij de veelvuldige afwezigheid van zijn zelfgekozen thuis, waaruit hij aan het begin van zijn carrière wezenlijke inspiratie kreeg. Tegenwoordig is zijn woonplaats Penpont veelmeer een oord van retraîte geworden.

Mit zijn werk, waarin hij zich bezig houdt met de vergankelijkheid en de kortdurendheid van de natuurverschijnselen, maar ook met het eigen menselijke zijn – wij sluiten ze in ons alledaagse leven graag uit onze werkelijkheid uit –, treft Goldsworthy blijkbaar een mondiale zenuw van verlangen. Ook zij die van de natuur allang vervreemd zijn, voelen zich aangetrokken.

Dumfriesshire. Ontworpen, gerealiseerd en gefilmd als decor voor het ballet ”La Danse du temps”, juni 1999. © Andy Goldsworthy

Om het werk van de kunstenaar volledig te kunnen begrijpen, zou de geïnteresseerde idealiter op reis moeten gaan, naar het Schotse platteland of naar Frankrijk, waar in

2/10 65

Meer informatie over en links naar de fascinerende projecten van Andy Goldsworthy, inclusief de documentaire ”Rivers and Tides”, staan online op: www.place2point5.com Webcode: MENSEN0004

66 2/10

de Haute Provence bij Digne-les-Bains een Refuge d'Art ontstaat. Als begin is de documentaire ”Rivers and Tides” aan te bevelen. Documentairemaker Thomas Riedelsheimer ontving voor zijn film, waarin hij in vier jaargetijden de wedloop van de kunstenaar met de tijd vastlegde, onder

andere de Duitse Kamerapreis 2001. En niet in de laatste plaats: over Andy Goldsworthys werken, hun ontstaan en vergaan dat hij fotografisch dokumenteert met zijn Hasselbladt, bestaan uitstekende fotoboeken. Zij behoren tot de bestsellers op de kunstboekenmarkt. Door Dorothea Scheidl-Nennemann

Impressum

Place 2.5

Place 3

Impressum

Contakt

Place 2.5 – het magazine voor productief  welbevinden 

U wilt contact opnemen met Sedus?  Wij staan u graag te woord in: 

Uitgever: Sedus Stoll BV, Platinastraat 33, NL-2718 SZ Zoetermeer, [email protected], www.sedus.nl

Nederland  NL-2718 SZ Zoetermeer, Tel. +31 79 3631590 [email protected], www.sedus.nl

Hoofdredacteur: Joachim Sparenberg (Sedus Stoll AG) v. i. S. d. P. Contact met de redactie: [email protected] Art Direction: Tanja Sellner (Agentur Gerhard Baumann) Auteurs in deze uitgave: Wolfgang Exler Bachinger, Michael Mayer, Álvaro Ruiz del Real, Dorothea Scheidl-Nennemann, Joachim Sparenberg, Reinhard Stöhr, Sandro Terrani Fotografie:  Titel: Bruno Baumann; p. 2-3: Otto Kasper (Porträt); Fotolia, iStockphoto.com, Sedus; p. 4-5: b.: Bruno Baumann; p. 6-17: Bruno Baumann; p. 19-21: Sedus, Fotolia, Reinhard Schwederski, Vincent Knapp, iStockphoto.com; p. 22-23: Fotolia; p. 24 : b.: Micha Jost; p. 25: b.: Shi Yali, o.: Fotolia; p. 26: b.: Fotolia, o.: Solar Millenium AG, p. 27: b.: Paolo Neo, o.: Fotolia ; p. 28-29: Straight; p. 30-31: Sandsation; p. 34: Fotolia; p. 36: b.: iStockphoto.com, o.: Redline Verlag; p. 39: Fotolia; p. 40-42: Bruno Venturelli ; p. 42: b.: Corum; p. 43: b.: rbb/Stephan Pramme/RBB Media, o.: Vincent Knapp; p. 44: b.: Japanwelt.de, o.r.: Sophie Robichon/Mairie de Paris, o.: StrandPauli OHG, Hamburg; p. 45: b.: Baccarat, Paris, o.: ECM Records; p. 46-49: Fotolia; p. 50: iStockphoto.com; p. 51: o.: Fotolia; p. 52-55: Oliver Brettschneider; p. 56-57: Espen Gees; p. 58-68: Andy Goldsworthy; p. 63: b.l.: Julian Calder Illustraties en grafieken: P. 6, 7, 24, 32-38, 47-48: Agentur Gerhard Baumann; P. 51: Thomas Hecht Litho: Reprofessional GmbH Druk: Druckhaus Waiblingen Remstal-Bote GmbH Dit magazine en alle daarin opgenomen ideeen, bijdragen, illustraties en afbeeldingen zijn auteursrechtelijk beschermd. Herdruk, ook van delen, alleen met schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor ongevraagd ingezonden manuscripten kan het magazine niet instaan.

Deutschland  D-79761 Waldshut, Tel. +49 (77 51) 84-0 [email protected], www.sedus.de Belgique   B-9230 Wetteren, Tel. +32 9 369 96 14 [email protected], www.sedus.be España  E-28050 Madrid, Tel. +34 91/597 01 76 [email protected], www.sedus.es France  F-75008 Paris, Tel. +33 1 53 77 20 50 [email protected], www.sedus.fr Great Britain  London EC1V 4DU, Tel. +44 20 7566 3990 [email protected], www.sedus.co.uk Italia   I-22075 Lurate Caccivio (CO), Tel. +39 031.494.111 [email protected], www.sedus.it Österreich   A-5301 Eugendorf, Tel. +43 (6225) 21 0 54-0 [email protected], www.sedus.at Schweiz  CH-4613 Rickenbach, Tel. +41 62/216 41 14 [email protected], www.sedus.ch

Foto links: titel van het werk: hoop vochtig zand, uitgehold, poeder van zachte, rode, steen om ieder gat gewreven, Isle of Wight, Engeland, juni 1987. © Andy Goldsworthy Foto boven: hoop vochtig zand, naar binnen toe trechtervormig in terrassen gelegd. Poeder van zachte, rode steen om randen van de gaten gewreven. Isle of Wight, Engeland, juni 1987. © Andy Goldsworthy

2/10 67

Onze nieuwste bijdrage aan een productieve stijl van leidinggeven.

Sedus Stoll B.V. Platinastraat 33 NL-2716 SZ Zoetermeer Telefoon 079 3631590

Zo wordt ook de directie-etage tot een echte Place 2.5. De nieuwe draaibare bureaustoel Sedus of course biedt productief welbevinden op het hoogste niveau: door compromisloos confort, ergonomische perfectie en een vormgeving die zijn toppositie onderstreept.

www.sedus.com