DE INNERLIJKE CRITICUS door Hal Stone, PhD & Sidra Stone, PhD
In eerdere artikelen hebben we het gehad over de vele ‘ikken’ die samen de psyche vormen. In dit artikel richten we ons op een ik dat voor de meeste mensen heel belangrijk is, en dat ook zeker interessant is voor psychotherapeuten - de Innerlijke Criticus. Deze Innerlijke Criticus is een stem in ons die ons genadeloos bekritiseert. Met een IQ van zo’n 500 is hij in staat ons op al onze tekortkomingen te wijzen. Daarnaast beschikt hij over een uitzonderlijk vermogen om onze diepste gevoelens te kennen, en heeft hij röntgenogen waarmee hij onvolkomenheden kan zien die voor anderen verborgen blijven. Ook heeft hij een speciaal infraroodsysteem waarmee hij ’s nachts in onze dromen kijken. De taak van de Innerlijke Criticus is over ons oordelen. Daarbij legt hij de lat zo hoog, dat vergeleken met zijn eisen Einstein dom is en Moeder Theresa egoïstisch. In zijn ogen doen we het nooit goed genoeg. De Innerlijke Criticus is de stem in ons die over onszelf oordeelt. De stem die kritiek levert op andere mensen, noemen we "de Judge". De Innerlijke Criticus is interessant voor psychotherapeuten van allerlei stromingen, omdat hij een grote rol speelt bij emotionele problemen. Het leed dat de Innerlijke Criticus veroorzaakt, is altijd een factor bij gering zelfvertrouwen, en vaak vormt het een grote belemmering voor groei of verandering. Veel moeilijkheden waarmee uw cliënten in de therapie te maken krijgen, zijn direct te herleiden tot deze ik, die steevast twijfelt aan hun vermogen te groeien of te veranderen. En die uw cliënt in elk geval zal veroordelen voor het feit dat er hulp is gezocht. De Innerlijke Criticus speelt vaak een directe rol bij angsten, depressie, slaapstoornissen, verslavingen en een heel arsenaal aan zelfdestructief gedrag. Hij is een cruciale factor in disfunctionele relaties, en in relaties waarin misbruik een rol speelt. De meeste mensen zijn zich er niet van bewust dat er een stem of een ik in hen spreekt – de immer oordelende Innerlijke Criticus is sinds hun prille jeugd in hen aanwezig geweest. Mensen weten niet beter, de continue stroom van kritiek is heel gewoon. De Criticus ontwikkelt zich al vroeg in iemands leven en absorbeert (of internaliseert) oordelen van de mensen om hem heen en de verwachtingen van de maatschappij waarin iemand leeft. Hoe moeilijker de jeugd, hoe meer misbruik, des te gemener en wreder de Innerlijke Criticus zal zijn.
De Innerlijke Criticus als wereldburger Tijdens onze reizen hebben we ontdekt dat er overal Innerlijke Critici bestaan. En verrassend genoeg hebben ze allemaal hetzelfde beperkende effect op mensen: ze maken mensen ongelukkig, bang en ineffectief. De aard van de kritiek verschilt per land, per cultuur, onder invloed van de heersende normen- en waardesystemen. Wij vinden deze variatie uitermate fascinerend. In Amerika, bijvoorbeeld, is de kans groot dat de Criticus iemand veroordeelt als hij of zij niet bijzonder genoeg is, of niet genoeg opvalt. Daar wil de Criticus niet dat mensen opgaan in de massa, of een eenvoudig, onopvallend leven leiden. In Australië doet de Criticus juist het tegenovergestelde. Daar luidt een gezegde iets als: "Bloemetjes die hun kopjes boven het maaiveld uitsteken, worden onthoofd." Mensen worden hier juist niet geacht op te vallen, speciaal te zijn, of dingen te doen waardoor ze de aandacht op zich vestigen. In Australië veroordeelt de Innerlijke Criticus mensen die te veel opvallen of die proberen uitzonderlijk te zijn. De ontwikkeling van de Innerlijke Criticus Van oorsprong is de functie van de Innerlijke Criticus, ons behoeden voor gevoelens van pijn en schaamte. Ouders moeten hun kinderen leren dat het belangrijk is om er verzorgd uit te zien en dat ze zich weten te gedragen, om succesvol te kunnen zijn in de wereld, zowel thuis als op het werk. En dus kijken ouders naar hun kinderen en proberen ze erachter te komen wat er met hen aan de hand is – en wat zij daaraan kunnen doen. (Dit kan ook gelden voor familieleden, onderwijzers, religieuze leiders, mensen op het werk en kennissen.) Zo is de moeder van Ann bang dat haar dochter niet aantrekkelijk is. Daarom doet ze haar best om het "probleem" dat ze meent te zien, op te lossen. Ze wil dat Ann populair is op school en hoopt dat ze uiteindelijk een goede man zal vinden. Ze probeert het subtiel aan te pakken, maar wat ze in feite doet, is Ann continu wijzen op wat ze zou kunnen doen om er beter uit te zien, om op gewicht te zijn en zich beter te gedragen. Soms vergelijkt ze Ann met mensen die het in haar ogen wel goed doen, om duidelijk te maken wat haar niet bevalt. Ann slaat haar moeders boodschappen op en krijgt steeds meer het gevoel dat niemand haar accepteert zoals ze is, en dat mensen haar pas aardig zullen vinden als ze dingen verandert. Sommige moeders zijn indirecter, en hebben juist kritiek op hoe andere mensen zich kleden of gedragen. Het kind moet daaruit afleiden hoe het niet moet. Ook zijn er moeders die niets zeggen, en het kind alleen maar zorgelijk aankijken. Het kind moet zelf maar begrijpen wat er mis is! Toms vader vindt dat zijn zoon niet zorgvuldig is als hij helpt met klusjes in huis, of wanneer hij zijn huiswerk maakt. Hij wijst Tom op wat hij niet
goed doet, of vertelt hem dat hij onhandig is, te nonchalant. Hij wil dat Tom gedisciplineerd is, voorzichtig en slim. Hij wil dat al zijn kinderen succesvol kunnen zijn in het leven. Terwijl Tom naar zijn vader luistert, begint hij zich behoorlijk stom te voelen. Anns moeder en de vader van Tom zijn heel normale ouders. Ze vinden het belangrijk dat ze hun kinderen opvoeden tot degelijke mensen – wat zij daar ook onder mogen verstaan – zodat zij zich goed kunnen voelen over zichzelf. In het socialisatieproces van een kind moeten zelfs de aardigste en meest tolerante ouders bepaald gedrag ontmoedigen of veranderen. Ouders moeten grenzen stellen, verwachtingen overbrengen en het kind de basisprincipes aanleren over persoonlijke hygiëne en uiterlijk. Ouder zijn betekent in bepaalde opzichten tegen de natuurlijke neiging van het kind ingaan. Hoe dit ook gebeurt, de implicatie is altijd dat er iets niet acceptabel is aan het kind. Ter bescherming tegen de pijn en de schaamte die het gevoel altijd "tekort te schieten" met zich meebrengt, ontwikkelt zich in de kinderen een stem waarin de echo van de zorgen van de ouders doorklinkt. Of die van de kerk of andere mensen die belangrijk voor hen zijn. Deze zogenaamde Innerlijke Criticus is een ik, een aparte subpersoonlijkheid, die al over hen oordeelt voordat de ouders – of wie dan ook – dat kunnen doen! Deze Innerlijke Criticus wil in feite niets liever dan dat het kind succesvol is in de wereld, en dat het geaccepteerd en gewaardeerd wordt door anderen. Naarmate we opgroeien en volwassen worden, blijft deze Innerlijke Criticus proberen ons acceptabel te maken voor anderen. Helaas weet hij niet wanneer hij moet stoppen. Hij weet niet wanneer het genoeg is. De Innerlijke Criticus heeft de neiging steeds groter te worden en zich te blijven ontwikkelen tot we er geen controle meer over hebben, en hij ons begint te ondermijnen – en te beschadigen. Op dat punt aangekomen, is de originele intentie volledig zoek. De relatie van de Innerlijke Criticus met de Andere Ikken De taak van de Innerlijke Criticus is al onze acties te controleren. Daarnaast ondersteunt hij onze primaire ikken, de ikken die het fundament vormen van onze psychologische make-up en die bepalen wie wij zijn in de wereld. Een voorbeeld. Als onze primaire ik een Verantwoordelijke Ouder is, dan zal de Innerlijke Criticus gedachten en daden bekritiseren die niet verantwoordelijk zijn, zoals egoïsme, genotzucht, frivoliteit, onverantwoordelijkheid. Die laatste gedragingen zijn dan representatief voor de verstoten delen. (Deze ikken hebben we besproken in de novembereditie van Psychotherapy uit 1994.) Wat vaak gebeurt als een cliënt heeft geprobeerd het systeem van zijn of
haar primaire ik met behulp van therapie te veranderen en deze verandering nog niet volledig is geïntegreerd, is dat de Innerlijke Criticus niet alleen de verstoten gedragingen gaat bekritiseren (d.w.z. egoïstisch gedrag), maar ook de tekortkomingen van de primaire ik. De cliënt kan zijn of haar Criticus dan tegenstrijdige dingen horen beweren, zoals: "Je bent egoïstisch" en "Je bent te veel afhankelijk van anderen en je voelt je veel te verantwoordelijk voor hen." De Innerlijke Criticus en relaties Als therapeut is het essentieel te beseffen dat de Innerlijke Criticus een zeer belangrijke speler is op relationeel gebied. We gaan er hier niet zo uitgebreid op in als in Embracing Your Inner Critic, en kijken alleen naar hoe de Criticus invloed heeft op de manier waarop we relaties hebben. In wezen is de Innerlijke Criticus relatiegeoriënteerd. Hij is in onze kinderjaren ontstaan om ons te helpen relaties minder pijnlijk te maken en vernedering te vermijden. De grootste angst van de Innerlijke Criticus is dat we niet geaccepteerd zullen worden, en dat anderen ons zullen afwijzen of verlaten. Omdat de Innerlijke Criticus zich zorgen maakt over onze relaties met anderen, maakt hij zich erg druk over wat anderen van ons vinden. Hierdoor blijven we kwetsbaar – en kinderlijk. We zijn overgeleverd aan wat anderen van ons vinden, wat ze van ons willen en waar ze ons voor nodig hebben. We hebben het recht niet om anders te zijn, of eigen behoeften te hebben. In onze verhouding tot anderen zijn we kinderen. En daardoor is het onmogelijk een gevoel van zelf te hebben, keuzen te maken die onze eigen behoeften en onze individualiteit weerspiegelen, of duidelijke grenzen te stellen. Anders gezegd: een sterke Innerlijke Criticus is bepalend voor het bindingspatroon tussen ouder en kind. Een ontwikkelde, sterke Innerlijke Criticus maakt dat we niet in staat zijn complimenten of liefde te ontvangen. Hij plaatst altijd vraagtekens bij de motieven of de intelligentie van degene die ze geeft en fluistert ons dingen in als: "Ze moesten eens weten hoe je werkelijk bent!”. Hij reageert op oordelen van mensen om ons heen en is het altijd met hen eens. De ironie is dat de Innerlijke Criticus, die niets liever wil dan ons behoeden voor het oordeel van anderen, hoogstwaarschijnlijk juist "de Judge" uitlokt in de mensen om ons heen. Energetisch (bijna als een magnetische aantrekkingskracht) of direct omdat we, wanneer de Innerlijke Criticus ons veroordeelt, open en kwetsbaar zijn voor kritiek van buitenaf. En ten slotte, zeker niet onbelangrijk, kan de Innerlijke Criticus intimiteit in de weg staan. Hij beschaamt en beschadigt ons Innerlijke Kind, waardoor het geen wezenlijk contact kan hebben met anderen. Het Innerlijke Kind draagt onze diepste gevoeligheden en gevoelens met zich mee, en is van groot belang in intieme relaties. Als het Kind bang is, misbruikt en zich slachtoffer voelt, kan het geen normale relaties aangaan.
Het spreekt voor zich dat de diepe, op zielsniveau bevredigende intimiteit die relaties met zich meebrengen, in alle relaties zal ontbreken. De Innerlijke Criticus is verantwoordelijk voor veel van de problemen die mensen ervaren in relaties. Voor u als therapeut kan het interessant zijn om te kijken in hoeverre dat het geval is in de relaties die uw cliënt heeft. De kritiek van de Innerlijke Criticus speelt vaak een belangrijke rol bij het opnieuw creëren van relaties uit de jeugd, vooral als er sprake was van misbruik. Ook als uw cliënt zich heeft ontworsteld aan een misbruikssituatie met zijn of haar ouders of partner, inwendig gaat de Innerlijke Criticus vrolijk door met het leveren van aloude kritiek – om wanhopig van te worden. Het is erg belangrijk om u steeds bewust te zijn van de kracht van deze innerlijke stem wanneer u werkt met moeizame omstandigheden buiten de cliënt. Werken met de Innerlijke Criticus Gewapend met deze kennis, kunt u aan de slag met de Innerlijke Criticus, op de manier die past bij uw therapie. Voor ons is de eerste stap bij het werken met de Innerlijke Criticus, de cliënt duidelijk maken dat er in hem of haar een stem zit die continu kritiek levert. In Embracing Your Inner Critic hebben we deze stem wel vergeleken met een radiozender die sinds de prille jeugd in ons hoofd aanstaat. Het is een stem die zo vertrouwd is, dat we hem niet eens meer bemerken. Onze ervaring is, dat de beste manier om de cliënt te helpen zich bewust te worden van dit zelf, deze ik, en er afstand van te kunnen nemen, de methode van de Voice Dialogue is (Psychotherapy, februari, 1995). Met deze methode kan de therapeut direct communiceren met de Innerlijke Criticus. Als therapeut zou u zich als volgt tot Susans Innerlijke Criticus kunnen richten: Therapeut: Ik begrijp dat je niet blij bent met hoe Susan zich gedraagt. Vertel eens, wat doet ze verkeerd? Susans Innerlijke Criticus: Nou, ze is onattent. Nonchalant. Ze reageert niet snel genoeg op mails of telefoontjes. Ik vind dat ze te veel met zichzelf bezig is. Ze is egoïstisch, dat zei haar moeder altijd al. Therapeut: Nog andere dingen? Susans Innerlijke Criticus: Ja, ze is te emotioneel. Als ze zich opwindt, vergeet ze aan haar familie en vrienden te denken. Ik wilde dat ze iets meer oog had voor wat andere mensen denken. En nu ik er zo over nadenk, vind ik eigenlijk ook dat ze wel wat meer aandacht aan haar uiterlijk mag besteden. Ze wordt een beetje te nonchalant. Mensen zien dat soort dingen. Therapeut: Hoe zou je het vinden als Susan meer aandacht aan haar uiterlijk zou besteden? Wat zou je zeggen? Susans Innerlijke Criticus: Waarschijnlijk zou ik zeggen dat ik vind dat ze te veel met zichzelf bezig is. Door de Innerlijke Criticus direct aan te spreken, onderscheiden we hem van de andere ikken en kan de cliënt zijn Criticus met al zijn oordelen en
kritiek objectiever zien. In gesprekken met de Innerlijke Criticus richten we ons in eerste instantie op de kritiek die hij levert. Bijvoorbeeld op het uiterlijk van de cliënt, op diens gevoelens, intellectuele functioneren, vermogen relaties te hebben, spirituele praktijken et cetera. Meestal blijkt uit dergelijke gesprekken, dat het onmogelijk is om de Innerlijke Criticus te behagen. In Susans geval, bijvoorbeeld, zou de Innerlijke Criticus kritiek hebben als ze meer aandacht aan haar uiterlijk zou besteden, terwijl hij tot nu toe kritiek had op het feit dat ze dat niet genoeg deed. Dergelijke tegenstrijdigheden komen vaak voor. Als de cliënt zich eenmaal bewust is van het bestaan van zijn of haar Innerlijke Criticus, en inziet hoe diens kritiek werkt, is het tijd voor stap twee. De therapeut kan de Innerlijke Criticus nader onderzoeken en zo doordringen tot de onderliggende oorzaak voor de aanvallen. Vaak is die oorzaak een grote bezorgdheid. We verleggen dan de focus van de inhoud van de aanval van kritiek (egoïstisch zijn, onvoldoende rekening houden met de mening van anderen) naar onderliggende kwesties. In Susans geval zou het gesprek als volgt kunnen gaan: Therapeut: Wat zou er gebeuren als Susan niet naar jou zou luisteren en egoïstisch en onattent zou blijven? Susans Innerlijke Criticus: Dan zou niemand haar meer aardig vinden. Mensen houden niet van mensen die geen rekening houden met anderen. Therapeut: En wat zou er dan gebeuren? Susans Innerlijke Criticus: Dan zou niemand meer bij haar willen zijn, en zou ze alleen zijn. Ze vindt het erg om alleen te zijn. Hier heeft de therapeut de ware oorzaak van de angst ontdekt. De kritiek heeft niets te maken met egoïsme. Het is een noodkreet, een roep om hulp van een Innerlijke Criticus met een paniekaanval. De Criticus raakt in paniek bij de gedachte dat als Susan zich niet correct gedraagt, ze alleen zal zijn en er niemand van haar zal houden. Omdat Susan een extrovert, relatiegeoriënteerd iemand is, die nooit heeft geleerd om alleen te zijn, is haar Innerlijke Criticus bang dat ze niet zal kunnen functioneren zonder de steun van anderen. Op dit punt zijn we aanbeland bij de derde stap in het proces, namelijk de stap voorbij de dualiteit, waarbij we de tegenstellingen omarmen. De Innerlijke Criticus heeft de therapeut de weg gewezen naar de meest essentiële kwesties die aandacht verdienen. Er bestaat een disbalans in Susans psyche. Haar primaire ikken zijn emotioneel, verantwoordelijk, relatiegericht en erg bezorgd over wat mensen zullen denken. Daarom zullen ze doen wat ze kunnen om haar met andere mensen in contact te houden. Wanneer Susan iets doet wat tegen de regels van deze ikken indruist, valt haar Criticus haar aan. De therapeut kan nu beginnen met deze onderliggende issues aan te pakken. In eerste instantie door Susan te helpen afstand te nemen van haar primaire ikken, en vervolgens door contact te maken met de tegenoverliggende verstoten ikken, en deze te ontwikkelen. Op deze
manier krijgt Susan toegang tot haar introverte kant, haar onafhankelijkheid en haar objectiviteit, zodat ze tegenwicht kan bieden aan haar zorgzame, emotionele, relatiegeoriënteerde ikken. Zo ontwikkelt ze zich voorbij de dualiteit, naar een staat van balans waarin alle tegenstellingen zijn geïntegreerd, met een Bewust Ego. De transformatie van de Innerlijke Criticus Naarmate Susan haar tegenstellingen meer integreert, zal haar Innerlijke Criticus ontspannen. Dit omarmen van de tegenstellingen in onszelf, zien wij als het ontwikkelen van een Bewust Ego. Hoe meer tegenstellingen op deze manier worden omarmd en hoe meer mogelijkheden iemand (Susan) daardoor heeft in het leven (d.w.z. hoe groter haar bewuste Ego is), hoe minder aanleiding er voor de Innerlijke Criticus is om angstig te zijn. Naarmate de bezorgdheid wegebt, komt de Innerlijke Criticus komt rust. Zijn kritiek wordt objectiever, en eerder ondersteunend dan destructief. De Criticus wordt een onpartijdige geest die Susan focus geeft, onderscheidingsvermogen, discipline en aandacht voor detail. En, last but not least, zijn aura van autoriteit kan worden aangewend om haar te steunen in plaats van haar aan te vallen. Tot nu toe werd de Innerlijke Criticus in de meeste therapeutische systemen vooral gezien als een vijand. Begrijpelijk, want inderdaad veroorzaakt hij intens lijden. Echter, pogingen van de therapeut om hem te vernietigen, leidden er vaak alleen maar toe dat hij sterker werd. Het is onze ervaring dat wanneer de boodschap van de Innerlijke Criticus goed wordt begrepen, hij een krachtige medestander kan zijn op de reis naar groei en heelheid.
