Creatief vakmanschap

Stichting Economie en Cultuur

Creatief vakmanschap in internationaal perspectief Wat kunnen wij leren van de Japanners, Chinezen, Indiërs, Italianen, Duitsers en Engelsen?

Arjo Klamer Priyateja Kotipalli Lili Jiang Thora Fjeldsted Kazuko Goto Anna Mignosa

Creatief vakmanschap in internationaal perspectief is in opdracht gemaakt en gefinancierd door SVGB, Creatief Vakman en Hoofdbedrijfschap Ambachten.

Het gaat goed met het creatief vakmanschap

3

Het goed met het in creatief gaatvakmanschap Nederland

Internationaal onderzoeksteam

4

De opleidingen worden beter en de belangstelling voor het creatieve vakmanschap neemt toe. Maar hoe goed is dat? Kan het beter? Kan

Creatieve ambachtscultuur

5

het anders? Wil je werkelijk weten hoe goed het met iets gaat, dan moet je gaan vergelijken. De vraag is dus hoe goed het creatieve vak-

Conclusies en belangrijkste aanbevelingen

7

manschap in Nederland het doet in vergelijking tot andere landen. Het is altijd goed om over de grenzen te kijken. Misschien kunnen we

De ideale situatie

13

hier in Nederland wel wat leren van andere landen.

De ideale opleiding

17

Ideale organisaties

18

Het SVGB stelde ons de vraag of wij de praktijken met betrekking van het creatief vakmanschap in een aantal landen wilden onderzoeken

De ideale cultuur voor het creatieve vakmanschap

18

om iets te kunnen zeggen over het klimaat van creatief vakmanschap in Nederland. Dat leek ons een mooie opdracht.

Ideaal beleid

21

Beste praktijken (best practices)

23

INHOUD

• Definities en dataverzameling • Opleiding

Goed ? Beter? Anders?

• Master titel • Organisatie • Beleid • Creatieve ambachtscultuur • Immateriële waarden • Kritische reflectie Verdieping

34

Colofon Creatief vakmanschap in internationaal perspectief is een uitgave van Stichting Economie en Cultuur. Prof. Dr. A. Klamer Erasmus Universiteit Rotterdam ESHCC – L2-002 Postbus 1738 3000 DR Rotterdam Voor eventuele onjuistheden in de tekst is de uitgever niet aansprakelijk. Reacties kunt u richten aan bovenstaand adres. Ontwerp/vormgeving: Razor Creativz, Ray Creemers Auteurs: Arjo Klamer Vertaling: Chris Wouterlood Opmaak: Joeri Rook Projectbegeleiding: Sander Geenen Drukwerk: Printvisie Eerste druk. Copyright april 2012 3

Arjo Klamer Kazuko Goto Priyateja Kotipalli Anna Mignosa

Internationaal onderzoeksteam

Creatieve ambachtscultuur

Onder leiding van Arjo Klamer, hoogleraar in de culturele economie aan de Erasmus Universiteit, kwam een

We zijn daarom begonnen te onderzoeken wat ieder land onder creatief ambachtsschap of creatief vakmanschap

internationaal team van culturele economen in actie. Priyatej Kotipalli komt uit India en nam dus India voor zijn

verstaat. Vervolgens hebben we beschikbare cijfers verzameld. Voor een aantal landen hebben we de economi-

rekening. Lili Jiang MA zorgde voor China, Anna Mignosa werkt in Catania (Sicilie) en onderzocht dus Italie, Prof.

sche betekenis van de creatieve ambachten kunnen vaststellen, maar omdat de definities flink uiteenlopen, valt

Dr. Kazuko Goto (Japan) is een Japanse expert voor creatief vakmanschap en vulde dat land voor ons in en Thora

weinig zinnigs te concluderen uit een vergelijking. We hebben vervolgens gekeken naar de wijze waarop het

Fjeldsted komt uit IJsland maar belastte zich met Duitsland waar ze een tijd gewoond heeft. Dus al de onder-

creatieve vakmanschap is georganiseerd, hoe de opleidingen tot creatief vakmanschap eruit zien, en wat het over-

zoekers zijn door en door bekend met hun land, al was voor een aantal de wereld van het creatief vakmanschap

heidsbeleid is. We waren ondermeer geïnteresseerd in de wijze waarop ieder land meesterschap vaststelt.

relatief nieuw.

We beseften ons toen dat we er daarmee niet kwamen. Er was iets dat de beoefening van het creatief vakmanschap in landen als Japan en Italie zo bijzonder maakt, zo anders ook. En zo kwamen we op de gedachte dat het

Toen de SVGB ons benaderde met deze vraag, kregen wij ook de opdracht van het ‘Hoofdbedrijfschap Ambach-

niet zozeer gaat om de kwaliteit van de opleidingen, het aantal creatieve vakmensen, of de omzetcijfers maar

ten’ om onderzoek te doen naar de ambachten in verschillende landen. Wij voorzagen dat deze twee onderzoe-

eerder om iets meeromvattends. Dat hebben we de creatieve ambachtscultuur genoemd, om aan te geven dat

ken van elkaar konden profiteren.

het niet alleen gaat om de waardering van het creatief vakmanschap als werk, maar ook om de waardering van kwaliteit, van creativiteit in de Nederlandse samenleving. In een vitale creatieve ambachtscultuur komen de waar-

Nu is de wereld van het creatief vakmanschap niet een onderwerp waar veel academici zich mee bezig houden.

den van creatief vakmanschap tot hun volle recht. En daar gaat het toch om. Dit besef is duidelijk te herkennen in

Veel onderzoek om op terug te vallen, was er dus niet. Hoe meer wij ons in het onderwerp verdiepten, hoe meer

onze conclusies. Met die conclusies beginnen we dit verslag, tezamen met onze belangrijkste bevindingen.

wij werden overtuigd van het belang ervan. De meeste van onze collega’s in het vakgebied van de culturele economie richten zich op de economie van de kunst, maar ambachten, en dan in het bijzonder het creatieve vakman-

Vervolgens construeren we op basis van ons vergelijkingsmateriaal de ideale situatie voor de wereld van het crea-

schap, hebben de potentie belangrijker te worden voor de creatieve economie dan de kunsten.

tieve vakmanschap. Het is belangrijk, en inspirerend, om het ideaal voor ogen te hebben. Het ideaal geeft richting aan de dagelijkse praktijk, en aan het beleid. Een belangrijk deel is gewijd aan een overzicht van de `best practices´

Hoe dan ook, de wereld van de kunsten overlapt voor een groot gedeelte met het creatieve vakmanschap. Terwijl

die we hebben aangetroffen in de verschillende landen. Al deze bevindingen ontlenen we aan uitgebreide rap-

het kunstzinnige van de creatieve ambachten nu wel erkend is, zou het ambachtelijke van de kunsten meer waar-

porten over China, India, Italie, Japan, Duitsland en Engeland. Die rapporten kunt u raadplegen op www.klamer.nl.

Lili Jiang

dering kunnen krijgen. Onze indruk is dat dat aan het gebeuren is. We kwamen tijdens ons onderzoek opvallend vaak mensen tegen die spontaan begonnen over het belang van ambachtschap en vakmanschap.

We presenteren de uitkomsten ook tijdens de internationale conferentie voor culturele economie in Kyoto, in juni 2012. Een aantal van ons zal promotie-onderzoek gaan doen op het gebied van creatieve en traditionele ambach-

Wij zijn over het algemeen tevreden met onze bevindingen. We konden niet al de data vinden die we zochten.

ten. Wie weet is dit onderzoek wel het begin van een nieuw onderzoeksprogramma!

Een ander obstakel bleek de kwestie van verschillende definities: ieder land hanteert een eigen definitie van het creatieve ambacht. De term creatief vakmanschap, die we in Nederland hanteren, zou meeromvattend kunnen

Arjo Klamer: Mede door dit onderzoek ben ik de creatieve vakman en vakvrouw gaan waarderen. Toen ik op school

zijn, want een vakman werkt niet per se met de handen.

zat, ging het om goed kunnen leren. Zij die niet konden leren, werden veroordeeld tot het werken met hun handen. De universiteit was toch wel het hoogste wat je kon bereiken qua opleiding. Wat een arrogantie! En wat een

Thora Fjeldsted

misvatting. Het kunnen werken met de handen is een bijzondere vaardigheid. Creatief werken met de handen is een kunst. Teveel academici kunnen niet tippen aan de kennis en de creativiteit van de goede creatieve vakmensen. Het wordt hoog tijd voor een herwaardering van het creatief werken met de handen. Met dit onderzoek wil ik daar graag bijdrage aan leveren.

4

5

Conclusies en bevindingen belangrijkste Gebaseerd op het individuele onderzoek in de verschillende landen, onze informatie over de staat van het creatieve vakmanschap in Nederland, een aantal gesprekken met creatieve vaklieden en inzichten in de culturele economie, concluderen wij het volgende: 1. Wij verwachten dat het creatieve vakmanschap een grotere rol gaat spelen in de economie van de toekomst. We verwachten dat omdat creatief vakmanschap tegemoet komt aan een toenemende vraag naar kwaliteit, creativiteit en authenticiteit. Verder biedt het creatieve vakmanschap getalenteerde personen de kans hun vaardigheden en creativiteit te beoefenen. 2. De ontwikkeling van het creatieve vakmanschap in Nederland wordt belemmerd door een gebrek aan (hulp) middelen, infrastructuur en voornamelijk een onderontwikkelde creatieve ambachtscultuur. 3. Het creatief vakmanschap is onderdeel van de creatieve sector dat door de huidige regering benoemd is tot een van de topsectoren. De uitdaging is het creatief vakmanschap duidelijk te profileren om maximaal te profiteren van de geintensiveerde aandacht voor creatief werk en creatieve producten. 4. Hoewel wij van plan waren om getallen te presenteren over het economische belang van de creatieve ambachtssector in verschillende landen, moeten wij concluderen dat: • Definities tussen landen te sterk variëren om een zinnige vergelijking te maken; • Statistieken uit de verschillende landen te veel verschillen; • Absolute cijfers niet veel zeggen. 5. Om creatieve ambachten recht te doen in al haar dimensies is het belangrijk om verder te kijken dan de aanbod- en productiefactoren (de infrastructuur, opleiding en beleid) en ook verder te kijken dan het economische aspect in strikte zin. Wij stellen daarom voor om te spreken van de ambachtscultuur en in het specifiek de creatieve ambachtscultuur. 6. Met het concept ‘creatieve ambachtscultuur’ doelen wij op de waardering van creatief werk, kwaliteit, vakmanschap en dergelijke. Een vitale creatieve ambachtscultuur, zoals we deze zien in Japan en het Verenigd Koninkrijk houdt onder meer in dat het vak aantrekkingskracht heeft op jonge getalenteerde mensen, dat het creatieve ambachtschap status geeft, dat het werk van creatieve ambachtslieden onderwerp van gesprek is (uitgedrukt in publicaties, een gemeenschap van critici en dergelijke), dat consumenten een kritische smaak ontwikkeld hebben om de kwaliteiten van creatief werk te waarderen en te beoordelen, en bereid zijn voor kwaliteit te betalen. 7

7. Al heeft Nederland een aanzienlijke groep creatieve vaklieden, hun zichtbaarheid en status laat te wensen over; Nederland mist duidelijk de vitale en dynamische ambachtscultuur, zoals we deze waarnemen in Japan en Italië. 8. De ontwikkeling van een creatieve ambachtscultuur zal niet alleen zorgen voor meer kansen voor creatief talent, maar zal ook de kwaliteit van het leven en de samenleving versterken. 9. Wij denken dat Nederland zal profiteren van een aanzienlijke investering in haar creatieve ambachtscultuur. Het gaat dan niet louter om geld maar vooral eerder om aandacht, verhalen, publicaties, organisaties, evenementen, etc. 10. De Nederlanders kunnen vooral leren van de creatieve ambachtscultuur in Japan. De creatieve ambachten staan in Japan hoog aangeschreven. Japanse creatieve ambachtslieden werken in een stimulerende omgeving en Japanse consumenten waarderen vakwerk en stellen prijs op het bezit van unieke ambachtelijke voorwerpen. 11. Italië levert interessante voorbeelden van verenigingen en instituten die een belangrijke rol spelen in het stimuleren van de sector. De beste projecten worden ondernomen door de publieke sector in samenwerking met private partijen. 12. Nederlanders kunnen leren van de Britten bij wie het creatieve ambacht verankerd is in hun traditie. De Britten doen veel om aandacht te vestigen op het creatieve vakmanschap met onder andere een prestigieus centrum in het Victoria Albert Museum. 13. Nederlanders kunnen ook nog wat leren van de manier waarop de Chinese en Indiase bevolking hun traditionele ambachten koesteren. Daar gaan we zo verder op in. 14. Maatregelen ten behoeve van het stimuleren van de creatieve ambachtscultuur zijn voornamelijk gericht op de aanbodzijde en in het bijzonder op educatief beleid. Hoewel deze focus begrijpelijk is, denken wij dat meer moeite moet worden gedaan om de waardering van de creatieve kunst te versterken, en het besef van kwaliteit en haar waarde te vergroten. Nederland ontbeert een klasse van mensen met onderscheidende smaak. Zo goed als de Nederlanders zijn in het beoordelen van de kwaliteiten van auto’s, wijnen en vakanties, zo goed moeten zij worden in het waarderen van prachtige en degelijk vervaardigde voorwerpen. 15. Wat hierbij kan helpen is een sterkere ondernemersgeest in de creatieve ambachtswereld. Creatieve vakmanschapslieden, zo is onze indruk, kunnen meer aandacht hebben voor wat hun klanten willen en waarderen en moeten beter in staat zijn hun vaardigheden en kennis over te dragen. 16. De creatieve economie is een aandachtseconomie, wat betekent dat het trekken van aandacht voor de waarden die iemand of iets genereert een belangrijke uitdaging is. Hoe zullen creatieve vaklieden aandacht trek9

ken voor hun werk? Hoe zullen zij de generieke smaakvorming die commerciële bedrijven zo in de hand werken tegengaan en een waardering voor creatieve en authentieke producten aanmoedigen? 17. Het toekennen van een kwaliteitsindicator is een fundamentele stap in het stimuleren van deze sector. Het duidelijk definiëren van de waarden van het ambachtschap en het creëren van een kader voor kwaliteit, versterkt door een visuele representatie, zal het publiek de mogelijkheid geven om deel uit te maken van deze waarden. Italië kan wederom dienen als een goed voorbeeld met de Piedmont regio, waar erkenning wordt gegeven door het toekennen van ‘Excellent Vakmanschap’, en Lombardije, dat ‘Erkenning van Excellentie’ toekent. Internationaal gezien, kan de ‘Slow movement’ en het ‘Cradle-to-Cradle Framework’ gezien worden als waardevolle voorbeelden. 18. Creatieve vaklieden doen er goed aan hun verhaal duidelijk te vertellen (zoals sommigen al goed doen). Een goed verhaal verleidt anderen hun creatieve energie te ervaren en daarmee de pracht en waarde van wat ze maken beter te waarderen. 19. Nederland kan wat leren van Duitsland, waar de Handwerkorganisation bijdraagt aan een ambachtscultuur door het arrangeren van ontmoetingen tussen ambachtslieden en liefhebbers van ambachtelijkheid. De Europa-markt in Aken is een goed voorbeeld hiervan. In de Indiase samenleving draagt de overheid bij door middel van van ambachtsdorpen nabij de steden, waardoor stadsbewoners de waardevolle erfenis van het Indiase ambacht leren kennen. 20. Verbetering in de organisatie van creatieve vaklieden, is nodig om: a) aandacht te trekken voor het creatieve vakmanschap, b) internationale controle van kwaliteit te ontwikkelen, c) een systeem te creëren dat steun geeft aan creatieve vaklieden d) de procedures te ontwikkelen voor het toekennen van een mastergraad. 21. Uitbreiding van de mastergraad voor meerdere disciplines in het creatieve vakmanschap is sterk aan te bevelen. Een dergelijke graad zal ten goede komen aan a) het promoten van kennis van kwaliteit, b) het promoten van de waardering voor creatief vakmanschap, c) het genereren van aandacht, d) het delen van vaardigheden en kennis. 22. Kandidaten voor een mastergraad moeten op zijn minst de volgende eigenschappen bezitten: a) sterke vaardigheden, b) creativiteit in het werk, c) ondernemerschap, d) goed zijn in het presenteren van het werk, e) bekwaamheid in het delen van deze kennis en vaardigheden met leerlingen.

11

“

Japan worden de ambachten gezien als een immateriële culturele erfenis. Tevens wordt de meest getalenteerde ambachtsman gezien als een nationaal waardevol goed. In Engeland kent men The Crafts Council. Zij houdt zich op landelijk gebied bezig met de mogelijkheden om de beste gelegenheid te bieden voor het maken, tentoonstellen, verzamelen en onderwijzen over ambachten die ze tegenwoordig uitoefenen. In China neigen ambachten zich samen te trekken in geografische concentraties. Deze gebieden groeien uit tot grote steden en regio’s waar mensen zich te goed kunnen doen aan hun creatieve behoeftes. Het Victoria Albert museum heeft een plan klaar liggen voor de jaren 2011-2015. Het wil zich richten op een aanpak die er voor moet zorgen dat men ambachten meer op waarde gaat schatten. The Crafts Council werkt ook aan een sterke economie en infrastructuur. Hierdoor kunnen de ambachten nog beter tot hun recht komen. We hebben gemerkt dat er een sterke en groeiende vraag naar vakmanschap is. Die kans moet benut worden. Het definiëren van waarden die vakmanschap kunnen bieden is een goede start. Duidelijkheid en zichtbaarheid is hierbij van belang. Zodra gekwalificeerde vaklieden zichtbaar zijn, kan de samenleving aan het productieproces deelnemen en deze waarden realiseren. Voorbeelden waar een link tussen maker en gebruiker geslaagd is zijn de

De ideale situatie Voor de interpretatie van de huidige situatie van het creatieve vakmanschap in Nederland en voor het bepalen van een beleid, is het verhelderend de ideale situatie voor ogen te hebben. Wat zou de ideale situatie voor het creatieve vakmanschap in Nederland zijn? De ideale situatie die we nu presenteren baseren we op ons onderzoek van de literatuur en de praktijken in de onderzochte landen. Ons doel is praktisch. Met het ideaalbeeld in gedachte en met een duidelijke aanduiding van de ideale methoden, is het aanzienlijk makkelijker te bepalen welke doelen na te streven en wat het beleid zou moeten zijn. Verder hopen we een discussie uit te kunnen lokken. Dat zou een constructieve uitwerking kunnen hebben. Termen en statistieken: creatieve vakmanschap ten op zichte van andere ambachten en vaardigheden Idealiter is de begripsbepaling van een ambacht en het ambachtsschap duidelijk en is deze goed toepasbaar op de verzamelde data. Het diagram biedt het overzicht. Wat daarop volgt zijn onze definities die van toepassing zijn. (In de werkelijkheid wijken definities daar veelal van af).

Slow Movement en de Cradle-to-Cradle.

Dogme95, manifesto

Traditionele ambachten

In Italië is de traditionele ambacht belangrijk omdat het de tradities levendig houdt. Zou dit niet het geval zijn dan zou de traditionele ambacht wellicht kunnen verdwijnen. Dit is het geval bij de Sicilian Puppet Theatre, beter bekend als de Operan Dei Pupi. Deze is door de Unesco in 2001 op de Wereld Erfgoed Lijst gezet. Het theater begon zijn opmars in Sicilië aan het begin van de negentiende eeuw, en had groot succes onder de werkende bevolking van dit eiland. De spelers van dit marionettentheater vertelden verhalen die terug gaan naar middeleeuwse

Handarbeid of handwerk

Handwerk vakmanschap

Ambachtschap

literatuur. Hierbij kun je denken aan Italiaanse gedichten uit de Renaissance, het leven van heiligen en verhalen

Design

over beruchte bendes. De dialogen die in deze voorstellingen voorgedragen werden, waren voor het grootste deel

“

geïmproviseerd.

De twee Siciliaanse marionettenscholen in Palermo en Catania onderscheiden zich met name door de grootte en

vorm van de marionetten. Verder door de technieken die ze gebruikten en door het kleurrijke decor. De twee scho-

Creatief vakmanschap Interdisciplinair gebied

len in Palermo en Catania worden nog steeds beheerd door de families van de Napoli’s en de Cuicchio’s uit Palermo. Zij maken niet alleen beelden die gelijkenis vertonen met het theater maar zij maken ook marionetten die volgens de traditie gemaakt zijn. En dat alles met de hand in elkaar gezet.

Cutting-edge ambacht

Kunst

Diagram 1 - De definitie van creatieve ambachten versus andere ambachten en vaardigheden 13

Vakmanschap omvat activiteiten die met de handen uitgeoefend worden.

Traditionele ambachten In deze categorie vervaardigen mensen met de hand producten

Verduidelijking: Vakmanschap is de meest omvattende categorie. Het omvat onder andere docenten, managers,

die in hun context als traditioneel worden beschouwd. Zij die zich toeleggen op een traditioneel ambacht zijn

timmermannen, loodgieters, tandartsen, ambtenaren, architecten. Onder vakmensen verstaan wij ook de zoge-

traditionele ambachtslieden.

naamde ‘professionals’: mensen die ‘vakmanschap’ beoefenen. Het achterliggende idee is dat er training benodigd

Verduidelijking: Normaal gesproken duidt ambachtschap alleen op deze groep mensen. In werkelijkheid beslaan

is voordat mensen deze beroepen kunnen uitoefenen. Men zal moeten trainen, studeren en naar school gaan

zij enkel een deelgroep van de totale groep ambachtslieden. In Nederland omvat deze deelgroep bijvoorbeeld

voordat men zich een docent, manager of ambtenaar mag noemen. Elk beroep heeft specifieke kenmerken en

mensen die Delfts blauw schilderen, en musici die zich specialiseren in het spelen van klassieke muziek. Gedeelte-

vergt specifieke vaardigheden. Leraren moeten de stof die zij onderwijzen door en door kennen, en moeten verder

lijk overlapt deze groep met ambachtslieden in het algemeen, maar ze onderscheiden zich met hun traditionele

beschikken over pedagogische vaardigheden: zij moeten weten hoe hun kennis over te dragen en doen dat bij

vaardigheden en methoden of door hun traditionele producten.

voorkeur op een emphatische en inspirerende manier.

Creatief vakmanschap In het creatieve vakmanschap ligt de nadruk op het met de hand ver-

Ambachtschap omvat het vaardig werken met de handen, waarvoor training en gewoonlijk con-

vaardigen van unieke objecten, gebaseerd op grondige kennis van de gebruikte materialen, waarbij elk object onder-

stante beoefening nodig is, om daarmee iets te produceren met een praktisch doel.

scheidende eigenschappen bezit en de creativiteit van de maker verbeeldt. De beoefenaars zijn creatieve vaklieden.

Verduidelijking: het werken met handen is essentieel. Timmermannen, dakwerkers, tandtechnici, komen hiervoor

Verduidelijking: In Nederland spreken we van creatief vakmanschap; in andere landen spreekt men vrijwel altijd

in aanmerking. Vaardig zijn is van groot belang. Niet iedereen die met zijn of haar handen werkt, telt als am-

van creatieve ambachten (crafts). De creativiteit is essentieel en onderscheidt deze groep van ambachtslui in het

bachtsman. Iemand die een huiskamer schildert, kan zichzelf een huisschilder noemen, maar hij of zij is dan nog

algemeen. Creatieve vaklieden werken met hun handen en zijn direct betrokken bij de productie van de produc-

geen ambachtsman. Deze persoon beoefent niet op een regelmatige basis het vak en ontbeert in de regel de

ten die zij vervaardigen. In dit opzicht zijn zij anders dan designers (die het uitvoeren doorgaans overlaten aan

benodigde training. Docenten mogen dan vaardig zijn in hun werk en het op regelmatige basis beoefenen, maar

vakmensen). De producten (zoals hoeden, tassen, kopjes en dergelijke) kunnen gebruikt worden, maar dienen

toch zijn zij geen ambachtslui, omdat het werken met de handen niet essentieel is voor het uitoefenen van hun

vaak ook als decoratie en worden dan vaak tentoongesteld. Het onderscheid tussen creatieve vaklieden en kunste-

beroep. Een musicus zou wel moeten tellen, omdat deze werkt met zijn of haar handen (of een ander deel van

naars is niet altijd duidelijk en vervaagt wanneer het werk van creatieve vaklieden in kunstgalerijen of kunstmusea

het lichaam), erg vaardig moet zijn en continu aan het oefenen en uitvoeren is. Zij zijn gericht op een praktisch

verschijnt, dat wil zeggen, wanneer ze in ‘het gesprek dat kunst heet’ circuleert. Deze onduidelijkheid doet zich

doel in de zin dat zij muziek maken waarvan anderen kunnen genieten. Tandartsen en chirurgen zijn volgens deze

vooral voor bij de volgende groep ambachten: het cutting edge ambacht.

definitie ook ambachtslui: ze zijn erg vaardig en zullen voortdurend het werk met hun handen moeten beoefenen om hun vaardigheid te behouden. Of bijvoorbeeld webdesigners ook hiervoor in aanmerking komen is moeilijker

Cutting edge ambacht Voor deze groep is de creativiteit essentieel: het onderscheidt haar

te zeggen. Ze beheersen verschillende vaardigheden, maar hoe belangrijk is het werken met de handen? Creatieve

van de andere ambachten.

vaklieden behoren tot deze groep zolang hun werk een praktisch doel dient. Er zullen genoeg discutabele geval-

Verduidelijking: het belang om deze categorie apart te benoemen komt voort uit ontwikkelingen in de techno-

len zijn. Een keramische theepot kan gebruikt worden om daarin thee te serveren, maar kan ook tentoongesteld

logie en de opkomst van nieuwe markten. Gesprekken met creatieve vaklieden gaven aan dat we deze groep

worden vanwege haar ontwerp. Mocht dit laatste het geval zijn, dan valt het vervaardigen van een dergelijke

dienen te onderscheiden, al blijft de invulling nog wat onduidelijk. Een belangrijke rol speelt de digitale techno-

theepot uitsluitend onder de noemer van creatief vakmanschap.

logie daarbij. Cutting edge ambachtslui doen al snel dingen die hen kwalificeren als designers of kunstenaars. Ze

Handarbeid of handwerk omvat alle activiteiten die met de handen gedaan wordt.

overlappen in principe met de groep die we creatieve vaklieden noemen.

Handarbeiders of handwerkers zijn mensen die voornamelijk met hun handen werken.

Design De wereld van het ontwerp omvat grafische ontwerpers, architecten en industrieel ontwerpers.

Verduidelijking: deze groep werkers bestaat uit vaardige en niet-vaardige werkers. Het plukken van druiven en

Verduidelijking: ontwerpers zijn vaardige mensen omdat zij training en een continue beoefening van hun vak no-

oogsten van champignons maakt deel uit van niet-vaardig werk omdat het werk weinig tot geen training vergt.

dig hebben om goed te zijn in wat zij doen. Doorgaans ontwerpen zij alleen, en laten zij het vervaardigen over aan anderen. Deze wereld overlapt met het creatieve vakmanschap. Het verschil is dat creatieve vaklieden doorgaans met hun handen dingen vervaardigen.

14

15

Kunst De wereld van de kunst omvat allerlei soorten kunstenaars, zoals visuele kunstenaars, beeldhouwers, schrijvers, filmmakers, acteurs en grafisch kunstenaars. Verduidelijking: De moeilijkste vraag is wat en wie geldt als kunst en kunstenaar. Sommige creatieve en vooral de cutting edge ambachtslieden zullen aangeduid willen worden als kunstenaar en sommige als ontwerper. Wij

De ideale opleiding

stellen voor iedereen als kunstenaar aan te duiden, als deze ook als zodanig wordt aangemerkt in de gesprekken

Idealiter bestaat de opleiding tot beoefenaar van het creatief vakmanschap in de eerste plaats uit het overbrengen

die kunst beslaan. Het is hiervoor essentieel om onderdeel te zijn van de artistieke gesprekken. Je bent dus pas

van vaardigheid van meester naar leerling. Het leren beheersen van bepaalde vaardigheden vereist jaren (zie het

een kunstenaar als niet jijzelf je zo benoemt, maar collega-kunstenaars, critici, curatoren of verzamelaars jou serieus

boek van Richard Sennett voor een pakkende beschrijving) en de begeleiding van een meester is noodzakelijk.

nemen als kunstenaar.

Leerlingen bestuderen de gebruikelijke onderwerpen (zoals het benodigde materiaal, technieken), en nemen daarnaast kennis van de sociale, culturele en economische context van hun toekomstige werk. Verder leren zij

Idealiter verloopt het verzamelen van nuttige informatie volgens de volgende richtlijnen. (In de werkelijkheid is dat

over het runnen van een kleine onderneming en over cultureel ondernemerschap (hoe ze met klanten omgaan,

helaas niet zo, maar dit zijn dan ook ideale definities.)

hoe ze gebruik maken van (sociale) media, hoe ze hun eigen ‘verhaal’ kunnen vertellen, hoe ze een prijs kunnen

“

vaststellen, etc.). Het onderwijssysteem verzorgt, idealiter, instituten die een (master)graad toekennen, en kwaliteit bewaken en promoten.

Mastergraad Kwaliteit staat centraal als het aankomt op creatief vakmanschap. In principe kunnen

Kunstzinnige en traditionele ambachten spelen een belangrijke rol in Italië. Deze ambachten hebben een lange historie, waar zogenaamde clusters uit voortgekomen zijn: goudverwerking in Valenza, aardewerk uit Faenza en Caltagirone, glaswerk uit Murano, stoffen uit Burano, lederproducten uit Florence, om zo maar een paar te noemen. In een aantal gevallen is het ambacht de aanjager van economische en sociale ontwikkeling. Instellingen leiden mensen op om een bepaald vak uit te oefenen. Een waar handelsmerk moet er voor zorgen dat goederen beschermd worden tegen inferieure replica’s. Dit is duidelijk te zien in Murano (glasverwerking) en Faenza (aardewerk). Gespecialiseerde musea zorgen voor bewustzijn van de waarde van ambachten onder de mensen. De stad Faenza is langzamerhand een synoniem geworden voor keramiek. In deze stad wordt traditie al vele jaren overgegeven aan nieuwe generaties. Een museum met internationale allure laat zien hoe aardewerk wordt vervaardigd in verschillende delen van de wereld. Niet zomaar iedereen mag werk traditioneel of kunstzinnig noemen: de voorwaarden zijn streng. Een centraal register houdt bij wie keramiek volgens traditionele maatstaven vervaar-

“

digt. Het handelsmerk dat dit register toekent, houdt in dat het werk in lijn met ander cultureel erfgoed is geprodu-

ceerd. Denk hierbij aan vormen, decoraties, technieken en stijlen. Zo is de koper verzekerd van kwaliteitsproducten.

alleen zij die intensief betrokken zijn bij het productieproces over de kwaliteit oordelen. In een ideale wereld zullen klanten de kwaliteit van creatieve ambachtelijke producten niet in twijfel trekken wanneer deze is gegarandeerd. Een teken van kwaliteit is het toekennen van een mastergraad aan de beste creatieve vaklieden in elk vakgebied. Een mastergraad wordt idealiter toegekend aan diegenen die: a. zeer vaardig zijn, naar het oordeel van hun collega’s en critici b. innovatief zijn (bewezen hebben te kunnen werken aan vernieuwende zaken), naar het oordeel van hun collega’s en critici c. zeer capabel zijn in het promoten van het eigen werk in het bijzonder, maar ook in het promoten van de creatieve ambachten in het algemeen d. goed in staat zijn kennis en vaardigheden met leerlingen te delen De mastergraad wordt toegekend voor een beperkt aantal jaren. Een jaar voordat deze verloopt, moet de meester demonstreren dat hij/zij nog steeds kan voldoen aan de criteria. De moderne vorm van het gilde is verantwoordelijk voor het toekennen van de mastergraad.

Murano staat bekend om de glasvervaardiging. Op dit kleine eiland in de buurt van Venetië hebben zich vele glasproducenten en kunstenaars gevestigd. Ook hier speelt het speciaal uitgegeven handelsmerk een belangrijke rol.

Zo worden producten beschermd tegen concurrentie van industriële massaproductie. Kopers zijn er van verzekerd goederen te kopen, die volgens de receptuur van de oude Muranese glasmeesters zijn gefabriceerd.

17

Ideale organisaties

het bestaan van een elite, wat betekent dat er een groep mensen goed bekend is in de wereld van de creatieve ambachten) • Bereidheid tot betalen • Substantiële lokale vraag alsook internationale interesse (zodat internationale kopers niet de lokale kopers ver-

Voor het bewaken van de kwaliteit, het organiseren van ondersteunende groepen, het beschermen van de (inter)nationale belangen, het behouden van internationale contacten, het organiseren van beurzen, markten en dergelijke en in het voorzien van informatie en kennis wat betreft creatieve ambachten, is de wereld van het creatieve vakmanschap georganiseerd in de vorm van moderne gilden. Deze gilden worden aangestuurd door de vaklieden zelf, waarbij zij geholpen zullen worden door professionals op gebied van marketing, promotie, financiën en (internationaal) netwerk, verkrijgen van beurzen en andere evenementen. Om te voorkomen dat er een rigide ‘insiders cultuur’ optreedt – het grootste bezwaar tegen de ouderwetse gilden – maken ook kenners onderdeel uit van de gilde en heeft iedere gilde een bestuur waarin prominente outsiders zitting nemen. Dit bestuur heeft de uitgesproken taak om de openheid en vernieuwingsgerichtheid van de organisatie te bewaken

De ideale cultuur voor het creatieve vakmanschap .Een ‘creatieve ambachten cultuur’ bevat alle gedeelde waarden, ervaringen, verhalen, tradities, vaardigheden, kennis en instituten die kenmerkend zijn voor de wereld van de creatieve ambachten. Een sterke en vitale cultuur heeft de volgende karakteristieken:

dringen) Essentieel voor een creatieve ambachtscultuur is de aanwezigheid van sterke bemiddelaars en een intensieve discussie over het werk van creatieve vaklieden. Bemiddelaars bestaan uit moderne gilden, speciale winkels, experts, journalisten, kranten, websites, studiebeurzen, laboratoria, beurzen, hoofdsteden (zoals Arnhem de modehoofdstad of Eindhoven de designhoofdstad). Creatieve ambachten bestaan niet alleen doordat mensen creatieve producten vervaardigen, maar ook omdat anderen in staat zijn deze producten te waarderen. Zonder een waarderend en kritisch publiek zijn de creatieve ambachten gedoemd te vervagen en uiteindelijk uit te sterven. Daarom spreken wij over cocreatie: de creatieve producten zijn een cocreatie van de makers, de liefhebbers en de gebruikers. Dat is ook waarom wij stellen dat creatieve producten niet alleen producten zijn maar bijdragen aan ‘het gesprek’ dat vorm geeft aan de creatieve ambachten. Wanneer Wouter van Baalen een ontwerp maakt voor zilverwerk, draagt hij bij aan het gesprek over dergelijke ontwerpen. Zijn succes wordt allereerst bepaald door hen die het product kennen, de experts die kunnen bepalen wat de kwaliteit is en dan pas door anderen die waarden hechten aan een dergelijk oordeel en in staat en bereid zijn voor het product te betalen. Net zoals een levendige voetbalcultuur blijkt uit intensieve gesprekken over voetbal in de media, in de cafe´s, op

Aan de aanbodzijde • Jonge mensen zien creatieve ambachten als een te ambiëren carrière • Sterke tradities betreffende het leerlingschap

het werk en thuis, zo blijken vitale creatieve ambachten uit actieve gesprekken op velerlei plekken en in allerlei situaties over creativiteit, ambachtelijkheid, masters, kwaliteit en dergelijke.

• Een sterk gevoel voor traditie en het eigen verhaal • Erkenning van de meesters; eerlijk en effectief • Een sterk gevoel van collegialiteit tussen creatieve ambachtslieden • Een creatieve en vernieuwende geest • Een sterke waardering voor het ondernemerschap • Een duidelijk beeld bij de missie (het promoten van duurzame kwaliteit, bijdragen aan een plezierig en inspirerend leven) • Kernwaarden komen duidelijk tot uitdrukking in de dagelijkse gebruiken van ambachtslieden (toewijding aan vaardigheden en kwaliteit, innovatie, collegialiteit en dergelijke) Aan de vraagzijde • Een actieve en geïnteresseerde gemeenschap van belanghebbenden • Een goed ontwikkelde kenmerkende smaak en waardering voor creatieve kwaliteit (gewoonlijk impliceert dit 18

19

“

In Italië zijn de ambachten wijdverspreid door het land en zijn ook vaak jonge mensen actief in deze sector. Zij

Ideaal Beleid

barsten vaak van de creativiteit en zijn vaak de aanjagers van het ‘uitvinden’ en produceren van nieuwe produc-

Idealiter ontstaan creatieve ambachten op spontane wijze, als resultaat van sociale interactie. Mensen ontmoeten

ten. Antico Valore is een klein bedrijfje gespecialiseerd in het restaureren van boeken en boekbinden. De eigenares

andere mensen, jonge mensen ontmoeten creatieve ambachtslieden of worden geconfronteerd met hun werk en

Simona Inserra is erin geslaagd juwelen en andere accessoires te produceren in de vorm van boeken. Zij vindt dat

besluiten ook een creatief ambacht na te streven. Creatieve vaklieden reguleren zichzelf, ontwikkelen hun technie-

boeken bedoeld zijn om te lezen, te bewaren, maar ook om te dragen. Haar producten worden verkocht in muse-

ken en vaardigheden in een stimulerende, innovatieve en concurrerende omgeving.

umwinkels.

De belangrijkste bijdrage die een overheid kan maken is het stimuleren van een creatieve ambachtscultuur. Lokale

“

Giacomo Alessi is een Italiaanse pottenbakker. Hij is uitstekend in het toepassen van traditionele methoden in zijn

overheden kunnen hun trots tonen door meesterlijke ambachtslieden aan te trekken naar hun stad, deze een kans

werk. Zoals hij zelf zegt: “Ik houd van traditie, maar ben niet traditioneel. Ik probeer traditie in een nieuw jasje te

te geven hun werk te laten zien of opdracht geven tot werk voor eigen gebruik. De nationale overheid kan onder-

steken. Ik heb barokstijl, op mijn manier, opnieuw uitgevonden. Mijn fantasie slaat op hol, tot het punt dat alles

wijs voor jonge kinderen (klassen in de bassischool en hogere vormen van onderwijs met het achterliggende idee

beweegt, menselijk en dierlijk wordt”. Alessi’s werk is tentoongesteld door heel Italië, maar ook in het buitenland.

dat studenten profiteren van het ontdekken van hun talenten met betrekking tot het werken met hun handen)

Hij heeft ook deelgenomen aan de Venetië Kunst Biënnale, waarmee hij laat zien dat een ambachtsman ook een

organiseren en stimuleren.

kunstenaar kan zijn.

We bespeuren een trend hierin: verschillende musea in Europa (V&A in Londen, MAXXI in Rome, Museum Bellerive in Zürich, Birmingham Museum and Art Gallery) en de Verenigde Staten organiseren tentoonstellingen die zich focussen op het tonen van hoe buitengewoon ambachten kunnen zijn en hoe belangrijk het is deze te preserveren en mensen de kans te geven hierover te kunnen leren.

21

Beste praktijken (best practices) In de onderzochte landen vonden wij de volgende beste praktijken (die we gebruikt hebben als inspiratie voor de voorgaande ideale situatie).

Definities en dataverzameling Japan heeft uitstekende data voor de creatieve ambachten. De overlap met traditionele ambachten is aanzienlijk. In Japan, het Verenigd Koninkrijk en China zijn de creatieve ambachten goed gedocumenteerd en in kaart gebracht. In Duitsland staan de creatieve ambachten wat op de achtergrond vergeleken met de ambachten in het algemeen. In India en Italië zijn minder data beschikbaar doordat ambachten hier meer gezien worden als een onderdeel van het midden en kleinbedrijf dan als een aparte economische categorie.

Opleiding In China wordt in het ambachtsonderwijs een duidelijk verschil gemaakt tussen een schoolse beroepsopleiding en beroepstraining voor en tijdens het werk. Voor de opleiding tot creatieve ambachtsschap gelden drie principes: 1) methoden die gebaseerd zijn op meerdere kanalen en niveaus, 2) combinatie van een academische opleiding met de praktijk; 3) het centraal stellen van creativiteit als de kern voor de ontwikkeling van creatief ambachtsschap. De Duitse opleiding op masters niveau heeft als onderscheidende karakteristiek onderricht in de praktische aspecten van het aansturen van een onderneming. In Italië vindt de opleiding tot creatieve ambachtslieden, net zoals de opleiding voor de reguliere ambachten, plaats op school: een professionele school bereidt de studenten voor op het ambachtsschap in een vijf jaar durende cursus. Er zijn specifieke opleidingsprogramma’s die drie tot vier jaar duren. Omdat het beheersen van een ambacht essentieel is, is dit proces gedecentraliseerd en dus een lokale aangelegenheid. Elke regio heeft daarom ook eigen regels en wijst aparte instituten aan die verantwoordelijkheid hiervoor dragen. Dit heeft als gevolg dat sommige regio’s meer nadruk leggen op het onderwijs in de creatieve ambachten dan andere regio’s. Net zoals China, heeft Italië aanvullende onderwijs programma’s die training aanbieden in een schoolse omgeving en op het werk zelf. Zogenaamde leerlingschapscontracten zijn juridisch vastgelegd. Dit betreft een speciaal type contract dat ook onderwijs omvat naast de normale werkrelatie tussen werkgever en werknemer. De regels hierover kunnen variëren tussen de verschillende regio’s. In India is het onderwijs gedecentraliseerd en afhankelijk van de leeftijd van het oude ‘meester–leerling-systeem’. Er zijn geen formele kwalificaties die verklaren dat een persoon een vakman is. Het is een systeem gebaseerd op wederzijdse erkenning van vaardigheden.

Mastertitel In Japan wijst de nationale en lokale overheid ambachtslieden aan (zij spreken niet over ‘meester’, maar over ’tra22

23

ditionele ambachtslieden’). Verder beschouwen zij de beste individuele ambachtslieden als een levende nationale

Desondanks, zoals hierboven vermeld, is deze bevoegdheid grotendeels overgedragen aan de lokale regio’s en elk

schat. Het beleid is niet alleen om individuen te belonen, maar ook de vaardigheden en technieken te waarderen.

van deze heeft weer een verantwoordelijk instituut gekozen. Over het algemeen zijn regionale besturen (asses-

China en Zuid-Korea hebben deze praktijken geïmiteerd. Het is interessant om te zien dat het zijn van ambachts-

sorati) verantwoordelijk voor deze sector. Zij houden zich niet alleen bezig met ambachten, maar ook met andere

man geen effect heeft op het inkomen; enkel het aangemerkt worden als ‘nationale schat’ is een garantie voor een

zaken (industrie, handel of toerisme). In sommige regio’s zijn er specifieke organisaties verantwoordelijk voor de

hoog inkomen. China heeft een in de puntjes geregeld en georganiseerd selectiesysteem voor de ‘Mastertitel’. Zij

ambachten. In India is de ambachtensector georganiseerd in verschillende ministeries, waarvan het Ministerie van

kennen de mastertitel toe op verschillende niveaus (nationaal niveau, provinciaal niveau en gemeentelijk niveau).

Textiel de meest dominante is. Zij stuurt de Commissaris Ontwikkeling aan (Handloom & Handicraft). Daarnaast

Vakmanschapsvaardigheden worden als extreem belangrijk beschouwd, ongeacht of een persoon beschikt over

zijn er een aantal financiële instituten en niet-gouvernementele organisaties die zich met ambachtsschap bezig

academische certificaten en dergelijke. In Duitsland staat de mastertitel centraal in de organisatie van de ambach-

houden.

ten. Het verwijst naar deelname in de ambachten door middel van onderwijs en impliceert een certificaat voor kwaliteit. Er is verzet tegen de standaardisatie van eigenschappen omdat het geloof dat kwaliteit gecreëerd en ver-

Beleid

zekerd wordt door vakmensen, hun opleiding, de gemeenschap en het proces dat doorlopen wordt, in hun werk

In China ligt de nadruk van het beleid op ‘kerntechnologie’, wat betekent dat de Chinezen niet alleen op hun

overheerst. In Italië worden diegenen die de professionele school hebben voltooid ambachtslieden: zij krijgen

traditionele cultuur willen voortborduren, maar ook gevorderde kennis en uitrusting willen importeren voor de

geen specifieke titel. Sommige regio’s (Toscane, Trentino, Friuli, Venetië, Viulia, Marche) hebben de titel meester-

creatieve ambachten. Zodoende werd in 1997 Regulations for the protection of the traditional arts and handicrafts

vakman geïntroduceerd, en dit erkend in hun rechtssysteem. Deze titel wordt niet automatisch toebedeeld; er

gepubliceerd, welke beschrijft wat de traditionele ambachtscultuur inhoudt en hoe men het vakmanschap dient

zijn enkele criteria aan welke voldaan moet worden (over het algemeen: een bepaalde leeftijd en/of ervaring, de

te beschermen. Vervolgens hebben Beijing (2002), Shanghai (2001), Jiangsu (1997), Guangdong (2004), Hebei

hoogte van de prijs in de sector, capaciteit tot het overbrengen van deze vaardigheden). De regio Lazio heeft een

(2005), Zhejiang (2000), Anhui (2011), Sichuan (2004), Chongqing (2005) relevante managementregels genomen.

specifiek educatief pad uitgestippeld voor het verkrijgen van de titel tot ‘vakmeester’. In Sicilië produceert de regio

Ook de Chinese overheid begon aandacht te schenken aan de creatieve industrie en blies haar nieuw leven in

het cijfer van ‘levende menselijke schatten’ en sinds 2006 hebben 18 mensen deze erkenning verkregen. Al deze

door het uitgeven van Het 11de Vijf Jaren Plan voor de ontwikkeling van culturele programma’s. De programma’s

mensen (op een na) zijn ambachtslui die gespecialiseerd zijn in traditionele creatieve ambachten zoals pottenbak-

hadden als doel de ontwikkeling en organisatie van een innovatief systeem gebaseerd op dynamische clusters. Te

ker, goudsmid, kantklossen, boeken binden enzovoorts. India erkent de kundigheid van individuele ambachtslie-

realiseren door het aantrekken en behouden van talent in de creatieve ambachten. In Italië leidde de deregulatie

den met de titel ‘meestervakman’. Het individu dat deze titel krijgt beschikt over vaardigheden tot in meesterlijk

en decentralisatie van de macht naar de regio’s tot diverse vormen van beleid. Deze waren allen gericht op het sti-

detail en is vaak een vooraanstaand expert in zijn of haar veld en beschikt over de mogelijkheid het ambacht door

muleren en bevoordelen van de ambachtssector. De manier waarop dit beleid was gevormd en geïmplementeerd,

te geven aan de volgende generatie. Gezien de wortels van de Indiase ambachten in het kastensysteem dient de

verschilde per regio. Verder implementeerden veel regio’s specifieke maatregelen om deze doelstellingen te beha-

titel ook het toekennen van een nieuwe status aan ambachtslieden.

len. De Indiase overheid verzorgt ambachtelijke beleidsplannen voor dorpen, de kleine industrie en kleinschalige

Organisatie

bedrijven. Hierin wordt de nadruk gelegd op de stimulans van export, waarbij het ontwikkelen van ambachtelijke

In China heeft de organisatie van creatieve ambachten een piramidestructuur. Twee afdelingen van de Raad van

tillende ambachtslieden.

State van China (het Ministerie van Financiën en het Ministerie van Cultuur) staan bovenaan deze piramide: zij heb-

Creatieve Ambachtscultuur

exportproducten centraal staat. Hiernaast wordt er veel aandacht geschonken aan de sociale zekerheid van de

ben de leiding over alle zaken en activiteiten die te maken hebben met de ontwikkeling van de creatieve ambachten. Als toevoeging aan deze uitgebreide organisatie van creatieve ambachten, zijn er ook vele particuliere organi-

Britse organisaties voor creatieve en culturele vaardigheden brachten het, in hun ogen noodzakelijke, overzicht

saties die zich focussen op één specifiek soort ambacht, zoals juwelen, keramiek en borduurwerk. In Duitsland zijn

aan in de creatieve ambachtssector. Hiertoe presenteerden zij een plan voor de toekomst van de creatieve

de ambachten lang gecontroleerd vanuit handwerk organisationen (nutsambachten). Deze organisaties dragen de

ambachtssector, genaamd ‘The Craft Blueprint’. Zij erkenden het feit dat de ambitie van de ambachtssector

waarden omtrent de ambachten – door het hebben van duidelijk gedefinieerde waarden, slagen zij er in zichzelf

groeide, waardoor behoefte ontstond om deze sector op verschillende niveaus te ondersteunen. Dit begint met

aan te passen op een effectieve en succesvolle manier zonder hiermee de kernpunten van hun werk in gevaar te

het uitbreiden van het aantal toetredingspunten en het diversifiëren van de beroepsbevolking, om zodoende

brengen. Beleid op een nationaal niveau en vanuit de Europese Unie wordt voortdurend in de gaten gehouden

leiderschap, professionele ontwikkeling en ondersteuning vanuit het bedrijfsleven te versterken. Ook geeft het een

om de mogelijke gevolgen voor de ambachten in kaart te brengen. Er wordt actief gelobbyd. In Italië heeft het

signaal af: er moest nieuw leven in het ambachtelijke schoolonderwijs worden geblazen, om zodoende een Britse

Ministerie van Economische Zaken de meeste bevoegdheid in het organiseren van het ambachtelijke systeem.

generatie voort te brengen die haar ambachten kent en bewust is van haar welzijn. In China moeten de creatieve

24

25

“

ambachten nog steeds de traditionele eigenschappen omvatten van de Chinese traditionele cultuur, welke menselijkheid, harmonie en symboliek omvat. Tegelijkertijd spelen ‘kerntechnologie’ en ‘cultureel ingegeven creativiteit’ een belangrijke rol in het ontwikkelen en innoveren van creatieve ambachten. Ambachten in India tonen de waarden van minimale verspilling, schadeloos en natuurlijk productiemateriaal en het belang van handgemaakte pro-

De Nederlandse hoedenontwerper Dirk Jan Kortschot, ziet zichzelf als een cutting-edge moderne ambachtsman.

ducten. De consumptie van de ambachtelijke producten zou menselijker zijn dan die van massaproductie. Er zijn

Hij ziet uitdagingen in het uitproberen van nieuwe ontwerpen en deze op zijn hoeden toe te passen. Het is voor

ambachtsdorpen nabij steden om de stedelingen te onderwijzen over hun rijke erfenis van de Indiase ambachten.

hem belangrijk dat zijn hoeden vaardig worden gefabriceerd, keurig worden afgewerkt, comfortabel op het hoofd

In Italië neemt de regio Lombardië deel aan ‘Artigianoinfiera’, één van de grootste ambachtsbeurzen ter wereld. De

zitten en voorzien worden van een eigen signatuur. Bijzonder is zijn vouwhoed. Hoewel het idee op eerste gezicht

deelname van de regio is een duidelijk teken van de moeite die in het behoud en ontwikkeling van de ambachten

onmogelijk leek te realiseren, ging Dirk Jan er toch mee aan de slag. Dat is juist de uitdaging die hij in zijn werk

wordt gestoken. In Duitsland worden de vaardigheden en kennis die afkomstig zijn uit de utilitaire en traditionele

zoekt. Hoewel de sector veel hoedenmakers kent, benadrukt hij het feit dat hij een ontwerper is. Nieuwe innova-

ambachten, verder ontwikkeld door een proces van creativiteit en individuele expressie. Creatieve ambachtspro-

tieve ideeën waarmaken is zijn passie, waarbij de vraag of het vervaardigen wel mogelijk is nooit een rol speelt. Hij

ducten kunnen herkend worden als het werk van een specifiek ambachtsman, vanwege de specifieke inhoud en

werkt momenteel al met 3D software. Zijn verwachting is dat het binnen enkele jaren mogelijk is een hoed met een

stijl. Elk ambachtelijk product is uniek. Ook in Japan zijn er verschillende centra, waar het mogelijk is onderwezen

3D printer af te drukken. “Ik ben altijd een van de eersten om nieuwe technieken uit te proberen, niet alleen om mijn

te worden in de ambachten uit verschillende regio’s van het land.

eigen ontwerpen toe te passen, maar ook omdat ik het belangrijk vind dat hoedenontwerpers up-to-date zijn.”

Immateriële waarden

In China brengen steeds meer cutting-edge ambachtslieden hun werk anders tot uitdrukking, bijvoorbeeld op een

Ons onderzoek in India en China bracht een uitgebreide set van immateriele waarden aan het licht die een grote

kunstzinnige wijze. Zoals dit voorbeeld laat zien:

rol spelen in de Indiase en Chinese wereld van het creatieve ambacht. We beseffen dat we hier wat ver gaan uit-

‘Ik ben een kunstenaar, geen ambachtsman. Mijn werk heeft een unieke karakteristieke stijl, welke een variatie aan

weiden maar met al de belangstelling voor deze sterk opkomende samenlevingen, leek ons een wat uitgebreidere

ideologieën en uitdrukkingen bundelt. Een goed kunstwerk is een spiegel van het gevoel, de houding en het gedrag

uiteenzetting gepast.

“

dat een kunstenaar koestert. Ook zijn mijn andere creaties kunst, niet zozeer gebruiks- of ambachtsgoederen.

Het maakt me niet uit of ik zeer vaardig ben in een bepaalde techniek. Ik hecht veel meer waarde aan intrinsieke

In India. De Indiase ambachten zijn diep verankerd in de cultuur, toebedeeld met vele immateriële waarden.

gevoelswaarden en de spirituele wereld. Dat is mijn doel van het vervaardigen.

Figuur 2 ligt dit verder toe.



Zanbin Peng, China

Guna (Karakteristiek): dit zijn de alles omvattende en natuurlijke kwalitatieve aspecten van ambachten in India. Guna kan worden gelezen als een object, proces, expressie, geschiedenis, traditie, technieken, reflectie van overtuigingen, aard van de praktijk, materiële bron, recycling, duurzaamheid enz., die de belangrijkste ingrediënten voor de vorming van de kenmerkende eigenschappen van ambachten in India vormen. De gevoelige relatie tussen traditionele wijsheid en hedendaagse markten wordt bestendigd door op de tradities voort te borduren; de Guna’s van het karakteristieke integrale gedeelte van het ambachtelijk proces, tezamen met de hedendaagse strategie voor ambachtsontwikkeling, moeten hieraan bijdragen. Sanskar (Essentie van Cultuur): Ambachten in India tonen de waarden van minimale verspilling, schadeloze productiematerialen en de zeer belangrijke handvervaardigde productie, die consumptie van ambachtelijke producten haast vermenselijkt. Dit in tegenstelling tot de massaproductie, die gestoeld is op het industriële proces van de hedendaagse samenleving. Deze productie ontbeert de emotionele kwaliteit die ambachtelijke producten wel bieden.

26

27

Mulya/ Amulya (Van prijs naar onbetaalbaar): Voortbouwend op de principes van exclusiviteit, vaardigheid, kwaliteit, authenticiteit, auteurschap, traditie, afkomst en maatwerk, is het ambachtelijke product in staat om op het moment van verkoop te transformeren; in plaats van een massaproduct met een bepaalde prijs, is het een product met culturele waarde en ervaring die niet op geld waardeerbaar is. Met andere woorden; het ambachtelijk product is onbetaalbaar. Pramana: Een concept dat de mate / correlatie / goedkeuring van ambachtelijke producten aangeeft. In de eerste plaats gebeurt dit door benchmarkende certificaten. Daarnaast wordt er aangemoedigd potentiële klanten te informeren over en te betrekken bij de ambachtelijke productie, om zo langdurige klandizie te verzekeren. Samarthan: Systeem van klandizie, beschermheerschap en waardeherkenning, gebaseerd op gedeelde betekenissen tussen producten en gebruikers. Het ‘Arth’ gedeelte in het woord Samarthan, betekent ‘betekenisvol’ en drukt zichzelf uit door het transformeren van klanten naar beschermheren. Anubhuthi: Dit betekent ervaring, wat een fundamenteel onderdeel is in de ontwikkeling van zowel een emotionele band met de klant, als een langdurige gewaarwording van de werkelijkheid, die door een (ambachtelijk) product wordt ingegeven. Het meemaken van ambachtelijke processen, communiceren met deze gemeenschappen, de sfeer proeven, het ontzag voor de behendigheid gecombineerd met geschiedenis van verhalen, tradities en cultuur, de uitdrukkingen van de menselijke geest en de tijdelijke / ruimtelijke locatie, ontwikkelen niet alleen de fysieke realiteit van een ambachtelijk product maar ook een levenslange relatie met het ambachtelijk product. Sansarg / Arth: Interessant genoeg kan ‘Arth’ zowel handel betekenen als betekenis. Dit kan uitgelegd worden als de interpretatie dat handel een diepere betekenis moet hebben. Deze betekenis zien wij terug wanneer een commerciële transactie niet slechts dat is, maar ook gezien moet worden als het medeschapen van ambachtelijke producten.

Guna

(Karaktereigenschappen)

Sanakara

Pramana

(Essentie/cultuur)

(Goedkeuring)

Sansarg / Arth Commerce Anubhuti

Samarthan

(Ervaring)

(Patronage)

Mulya / Amulya

(Prijs en onwaardeerbaarheid)

Diagram 2: Bouwstenen voor waardecreatie in India 29

“

Het proces van waarden kan als volgt worden samengevat: • Waarden herkenning à Guna • Waarden creatie à Mulya / Amulya

Wei Miao (苗炜) is een professionele vrouwelijke, ambachtelijke naaister. Zij voert de ‘Master craftsman’ titel in China. Zij heeft langere tijd zich bezig gehouden met studies die zich richtten op naaien en schilderen. Wei’s eigen professionele naai-workshop staat in Beijing. Deze workshop biedt de mogelijkheid om traditionele Chinese uniek vakmanschap op het gebied van naaien te tonen. Omdat zij met nieuwe technieken werkt, en zij een nieuwe stijl heeft aangenomen, geven we er de voorkeur aan om haar een hedendaagse vakman te noemen. En niet meer een traditionele vakman.

• Waarden promotie à Pramaan • Waarden realisatie à Samrthan • Waarden verwezenlijking à Anubhuthi/Samskar In China. De Chinese overheid heeft op nationaal niveau een theoretisch model samengesteld met betrekking tot de culturele en creatieve industrie. Deze functie benadrukt de relatie tussen de volgende drie aspecten: Input, Impuls en Output. Volgens het onderstaande figuur is er een cyclische relatie tussen economische en sociale groei.

Zanbin Peng (赞宾) is niet alleen een docent die ceramiek doceert aan het Jingdezhen Ceramiek Instituut. Hij is ook een cutting-edge vakman die symbool staat voor zijn beroep in China. Zijn werk wordt gezien als hedendaagse

aanprijzen

kunst die met de Chinese traditionele schilderkunst verweven is, maar ook die de bijzondere esthetische gevoelswaarden bevatten. Hij geeft er de voorkeur aan de artistieke elementen van gevoel en verstand te gebruiken om tot een nieuw visuele en emotionele ervaring te komen inonze huidige moderne samenleving.

In Toscane kent men het project “CreAzioni Giovani”. Jonge vaklieden die gebruik maken van innovatieve technieken en hier onderzoek naar doen, worden met dit project ondersteund en aangemoedigd. Een studie in Florence

impuls

input

(cultureel en menselijk kapitaal)

(omgeving)

output

(culturele goederen en diensten)

“

laat zien dat de kunstzinnige ambachten een hoog potentieel hebben, en dat het belangrijk is de traditionele

ambachten van nieuwe technologieën te voorzien. In Lombardije kent men een regionale organisatie (voor Industrie, Ambacht, Constructiewerk en Samenwerking). Deze organisatie kent een keurmerk van excellentie toe, aan

zij die ‘er in slagen het vervaardigen van traditionele ambachten van nieuwe technologieën te voorzien’ (Regione Lombardia, 2012).

30

feedback

Diagram 3: Theoretisch model op nationale schaal voor culturele en creatieve industrieën Volgens het theoretische model moeten ambachtslieden niet enkel vaardigheden en kennis gebruiken, maar zijn ze ook verplicht om culturele producten of diensten te leveren aan de maatschappij. Met andere woorden, creativiteit en de maatschappij als belangrijkste drijfveer.

31

Kritische reflectie Zoals hierboven beschreven, heeft elk land bijzondere voordelen, ieder weer op een verschillend gebied. In China, Japan, Italië, India en Duitsland hebben verbeteringen in de organisatie van het onderwijs voor de creatieve ambachten plaatsgevonden, waarvan wij denken dat Nederland iets kan leren. Desondanks moet er ook aandacht worden geschonken aan de negatieve aspecten van de ontwikkeling van de creatieve ambachten in de zojuist genoemde landen, zodat deze in het eventuele Nederlandse beleid kunnen worden voorkomen. In China: De ‘Master titel’ kan ambachtslui stimuleren hun kennis en vaardigheden verder te ontwikkelen. Daarnaast kan deze titel klanten helpen de kundigheid en kwaliteit van deze vaklieden te herkennen en waarderen. Er kleven echter enkele nadelen aan de selectieprocedure voor deze ‘Master titel’. Een groot voordeel van deze titel, is dat het inkomen van de houder aanzienlijk stijgt. Om de ‘Master titel’ te bemachtigen, gebruiken vele onervaren ambachtslieden de macht van ‘Guanxi’. ‘Guanxi’ beschrijft het basale dynamische model van persoonlijke netwerken en de invloed hiervan. Volgens dit model kunnen voordelen worden behaald door het gebruik van sociale contacten. Deze sociale contacten vinden we voornamelijk onder familie, vrienden, collegae en leden van gemeenschappelijke organisaties. In plaats van hun kennis en vaardigheden te ontwikkelen, gebruiken deze ambachtslieden het obscure sociale netwerk van China om hun titel te verkrijgen.Ten tweede worden leerlingen steeds ongeduldiger. Verlekkerd door het idee van een topinkomen voor ambachtslieden, treden zij te vroeg toe tot de arbeidsmarkt, waardoor hun kennis en vaardigheden nog niet afdoende zijn ontwikkeld. Is het mogelijk om te commercieel te zijn, waardoor de waarde van echt vakmanschap secundair wordt? De Chinezen houden zich

In Italië: Het grootste probleem van de ambachtssector ligt bij de moeilijkheid tot het verkrijgen van leningen en de daaruit volgende moeilijkheid in het presenteren van een effectief business model. Het beleid is er dan ook op gericht om dit probleem op te lossen, door het stimuleren van ontwikkeling binnen de sector, met nadruk op creativiteit en vernieuwing. Deze twee waarden worden als fundamenteel beschouwd voor de concurrentie met de industriële productie en de internationale ambacht. Het succes in de meubel- en mode-industrie laat zien dat het mogelijk is om een competitieve ambachtssector te hebben. In India: De Indiase ambachtssector is geen homogene sociale en culturele activiteit en wordt door de overheid ook niet als zodanig behandeld. De sector is in zijn regionale samenstelling zeer complex. De variëteit is enorm: ambachtslieden werken met materialen die uiteenlopen van metaal tot klei, papier, glas, leer en textiel, met enorme regionale en individuele variaties binnen elke gespecialiseerde ambachtsgroep. Er is een grote hoeveelheid van karakteristieken en situaties, materialen en processen, contexten en regionale variaties. Geïsoleerde individuele producten, familiebedrijven, ambachtsklusters, thuisbedrijven en kleinschalige en middelgrote bedrijven bestaan in India naast elkaar. De crisis van de Indiase handvervaardigde producten wordt gekarakteriseerd door het verdwijnen van markten, die een reorganisatie ten opzichte van de consumentenmarkt behoeven. Het beleidsontwerp ‘Interventie’ wordt gezien als een oplossing voor dit probleem, waarbij de ontwerpers een rol spelen in het overbruggen van het gat tussen de ambachtelijke wereld en de markt. De komst van sociaal ondernemerschap speelt ook een belangrijke rol in organisaties zoals Fab India en gelijksoortige non-profit organisaties.

nu bezig met deze vraag. De vraag die hieruit voortvloeit is of dit een prioriteitskwestie is, of slechts een luxeprobleem. Tenslotte worstelt het traditioneel ambachtelijk onderwijs met een minderwaardigheidscomplex tegenover de creatieve ambacht. Creatieve ambachtslieden hebben namelijk meer faam en rijkdom te winnen dan traditionele ambachtslieden, wat een knelpunt vormt voor het Chinese ambachtelijke onderwijs. Veel Chinezen denken dat de sociale positie van artiesten of ontwerpers (vernieuwende vakmensen) beter is dan die van traditionele ambachtslieden. Dit zorgt voor een vicieuze cirkel die serieuze problemen met zich meebrengt, zoals een tekort aan leraren, hardware, faciliteiten en financieel kapitaal voor de ontwikkeling van een efficient traditioneel ambachtsonderwijs.

Jingdezhen city, China 32

33

Verdieping China Crafts and Arts Association. (2008), ‘General Census Report about Chinese Crafts 2006 ’ Howard Risatti, (2007), A Theory of Craft, The University of North Carolina Press Richard Sennett, De Ambachtsman: De mens als maker. Meulenhoff. 2008. SRUTI (Society for Rural, Urban and Tribal Initiative) India’s Artisans A Status Report; New Delhi; 1998 Unesco. Conventie betreffende de bescherming van het immaterieel cultureel erfgoed. 2003. Unesco, et al, (2005) Designers Meet Artisans, Craft revival trust /Artesanfas de Colombia S.A/ UNESCO 2005

34

35