Communicatienetwerken in beweging

Communicatienetwerken in beweging

uneto-vni is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel

Communicatienetwerken in beweging Een onderzoek naar de werkgelegenheidsontwikkelingen op de middellange termijn als gevolg van veranderingen in de communicatie-infrastructuur

drs. N.E. de Vries drs. F. Pleijster

Zoetermeer, december 2007

Dit onderzoek is gefinancierd door OTIB.

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM bv. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM bv. EIM bv aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden.

The responsibility for the contents of this report lies with EIM bv. Quoting numbers or text in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM bv. EIM bv does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

2

© uneto-vni, december 2007

Inhoudsopgave

Voorwoord

4

1

Inleiding

5

1.1

Achtergrond van het onderzoek

5

1.2

Doel en opzet van het onderzoek

6

1.3

Opbouw van het onderzoek

7

2

Technologische ontwikkeling van ICT-netwerken

8

2.1

8

Inleiding

2.2 Opbouw van netwerken 2.3 Technologieontwikkeling

3

4

5

9

2.4 Slotsom

12

De stuwende krachten

13

3.1

13

Inleiding

3.2 De economie als stuwende kracht

13

3.3

14

Technologie en technologieaanbieders

3.4 De consument als stuwende kracht

15

3.5

16

De landelijke overheid als stuwende kracht

3.6 De lokale overheid als stuwende kracht

17

3.7

19

Maatschappelijke instanties als stuwende kracht

3.8 Het bedrijfsleven als stuwende kracht

20

3.9 Slotsom

21

Infrastructuur, markt en werk

22

4.1

22

Inleiding

4.2 Netwerkontwikkeling, de projecten

22

4.3

28

De markt voor de aanleg van communicatie-infrastructuur

4.4 Slotsom

30

Arbeidsmarktconsequenties

31

5.1

31

Inleiding

5.2 Huidige werkgelegenheid

31

5.3

34

Toekomstige arbeidsvraag

5.4 Slotsom

8

34

Bijlagen I

Modellen voor vraagbundeling

35

II

Locale Ftth-Initiatieven

36

3

Voorwoord

De wereld om ons heen verandert snel. Op het vakgebied van Infratechniek dient de branche de veranderingen een stap voor te blijven, want ook de wereld van telecommunicatie en kabeltelevisie is volop in beweging. Er wordt veel geïnvesteerd in bestaande en nieuwe netwerken. Nieuwe technieken, nieuwe toepassingen en nieuwe marktinitiatieven geven de markt een sterke impuls. Ook de overheid is ervan overtuigd dat breedband belangrijk is om Nederland een goede uitgangspositie te geven in de internationale concurrentie. Dit alles vraagt om voldoende en goed opgeleide werknemers.

Het hier voor u liggend rapport vormt de basis van verdere ontwikkelingen. Hierin wordt de verwachtingsvraag voor de komende jaren beantwoord met betrekking tot: • het maatschappelijke belang van telecom-/cai-infrastructuur; • ontwikkelingen op de markt; • de aard van het werk in de infratechniek; • in welke regio’s de werkzaamheden uitgevoerd dienen te worden; • het zichtbaar maken van de investeringsimpuls.

In navolging hierop hebben het opleidingsfonds OTIB en de Vakgroep Infratechniek van uneto-vni nieuwe opleidingen ontwikkeld. Deze opleidingen zijn modulair van opbouw, gaan uit van de actuele stand van de techniek, hebben een mix van theorie en praktijk en zijn contextgericht. Met dat laatste wordt bedoeld dat het begrip centraal staat, aangegeven wordt wat elke handeling voor invloed kan hebben op het totale functioneren van het netwerk.

Met dit rapport en de nieuw ontwikkelde opleidingen, reiken OTIB en uneto-vni u een basis om uw dienstenpakket voor de toekomst te verbreden en/of te verdiepen. Wij vertrouwen erop dat u als belanghebbende in de branche hier uw voordeel mee kan doen.



4

OTIB

uneto-vni

P.J.I. Verburg

A.J.M.O. Boumans

Directeur

Voorzitter Vakgroep Infratechniek

1 Inleiding 1.1 Achtergrond van het onderzoek

maken is het wel vereist dat er een volwaardig distributiesysteem komt, dat ook daadwerkelijk de mogelijkheden in zich heeft om alle interactieve data, spraak- en

De ICT-ambitie

beeldcommunicatie in de vereiste hoogwaardige kwali-

In de nota ‘Nederland in Verbinding’ van het ministerie

teit tussen de verschillende gebruikersgroepen van de

van Economische Zaken (juni 2006) formuleert het

ICT waar te maken.

Strategisch ICT Overleg1 de navolgende ambitie op termijn voor het gebruik van ICT in Nederland:

De bottleneck Hoe goed de content ook mag zijn, hoe hoog de infor-

Nederland staat bekend als hét land waar ICT alom aanwezig is en wordt gebruikt. Het gebruik van hoogwaardige elektronische communicatie en diensten is veilig, laagdrempelig, vertrouwd en vanzelfsprekend. Private en publieke sectoren werken daartoe slim samen aan beschikbaarheid, toegankelijkheid, betrouwbaarheid en bruikbaarheid. Alles en iedereen is veilig en duurzaam in verbinding, ook over de nationale grenzen heen. Het gaat om de verbindingen tussen mensen onderling én met het bedrijfsleven, de overheid, maatschappelijke instellingen, al dan niet via apparaten. Door elektronische communicatie - zowel draadgebonden als draadloos - ontstaan mogelijkheden voor nieuwe dienstverlening, slim samenwerken, industriële productie en excellente informatie-uitwisseling. Mensen hebben maximaal de mogelijkheid en gelegenheid de eigen leefomgeving in te richten. Bedrijven hebben de ruimte om te innoveren. Nederland is een aantrekkelijke vestigingsplaats. Hierdoor ontstaan nieuwe kansen voor maatschappelijke ontwikkeling en economische groei.

matiesnelheid in potentie ook kan zijn, hoe goed de mogelijkheden in beginsel ook zijn om bijvoorbeeld televisiebeelden in een HDTV-standaard aan te bieden via internet, al deze mogelijkheden worden voor niets ontwikkeld als er geen adequate ICT- en telecominfrastructuur is (hierna kortweg aan te duiden als communicatie-infrastructuur). Daarmee is de communicatieinfrastructuur de technische bottleneck als het gaat om de realisatie van de hiervoor weergegeven ICT-ambitie.

De relevante actoren (overheid, ICT-ontwikkelaars, telecommaatschappijen, kabel (CAI-)bedrijven, netwerkinstallateurs etc.) zijn zich terdege bewust van deze bottleneck en zijn allen actief bezig met upgrading, vervanging, optimalisering van bestaande infrastructuren of de voorbereiding en aanleg van nieuwe mobiele of draadgebonden structuren om uiteindelijk weer voor

Deze ambitie maakt duidelijk dat er een enorm ver-

een reeks van jaren een adequate communicatie-infra-

trouwen is in de toekomstige mogelijkheden van ICT,

structuur te hebben in Nederland.

waarbij nut en noodzaak buiten kijf staan. Om deze maatschappijbrede visie uiteindelijk waar te kunnen

Kennisbehoefte bij het installerend personeel Om deze activiteiten daadwerkelijk mogelijk te maken

1 Het Strategisch ICT Overleg is een door de overheid ingestelde maatschappijbreed overlegorgaan waarin naast verschillende ministeries ook het georganiseerd bedrijfsleven, universiteiten, ICT-bedrijven, telefoonbedrijven en lagere overheden participeren.

doet zich nu wel een nieuwe uitdaging voor: is er de komende jaren ook voldoende personeel en met de juiste kwaliteiten om de noodzakelijke aanleg van deze

5

infrastructuren te realiseren? Het toekomstig instal-

Opzet van het onderzoek, centrale onderzoeksvragen

lerend personeel zal zeker niet kunnen volstaan met

In dit rapport zijn de belangrijkste bevindingen van het

de huidige kwaliteiten zo wordt verwacht, zeker als het

onderzoek opgenomen. Het onderzoek is gebaseerd op

gaat om de kwaliteiten waarover het personeel bij de

deskresearch, aangevuld met gesprekken met gemeen-

instroom beschikt.

ten (Amsterdam, Rotterdam), brancheorganisaties (uneto-vni), telecom- en kabelbedrijven (KPN, Casema,

Tegen de hiervoor geschetste achtergrond heeft OTIB

UPC) en installatiebedrijven (BAM, Van de Berg Infra,

als opleidingsinstituut voor werknemers en onderne-

Schuuring, Hako, Baas Infra).

mers in het bedrijfsleven in 2005 en 2006 een aantal opleidingen laten ontwikkelen die aansluiten op de

Bij het gehele onderzoek hebben de volgende vragen

behoefte aan bijscholing van personeel binnen de

(speerpunten) centraal gestaan:

bedrijven in de ICT-infratechniek. Deze opleidingen wor-

1 Wat zijn - in hoofdlijnen - de te verwachten technolo-

den alle vanaf juni 2007 uitgevoerd.

gische ontwikkelingen op het gebied van de communicatie-infrastructuur? 2 Wat zijn de stuwende krachten (drivers) achter de

1.2 Doel en opzet van het onderzoek

ontwikkeling van de toekomstige communicatieinfrastructuren voor ICT, televisie en telecom? Hierbij denken wij met name aan de invloed van de maat-

Doel van het onderzoek

schappij (maatschappelijke en economische drijven-

De verwachte ontwikkelingen op het gebied van de

de krachten), de markt (bedrijfsleven, investeerders

communicatie-infrastructuur zijn voor OTIB een belang-

en consument) en de technologie.

rijk uitgangspunt geweest voor de ontwikkeling van de

3 Wat betekenen deze ontwikkelingen voor de vraag

nieuwe opleidingsmodules. OTIB vindt het gewenst

naar installatiearbeid in de komende jaren wat

dat deze verwachtingen ook op brede schaal onder de

betreft omvang van de vraag en kwaliteit van de

aandacht gebracht worden. Daartoe heeft OTIB aan

arbeid?

EIM opdracht geven voor een onderzoek dat duidelijk maakt wat de stimulerende werking is van de ontwik-

De samenhang van deze onderwerpen is gevisualiseerd

kelingen op de markt voor ICT-infratechniek voor de BV

in figuur 1.

Nederland, in het bijzonder het investeringsklimaat en

Maa tsch appij

ei nd

nfra; uitbreide n

ICT/Telecom 1. Ftth 2. WiMax 3. Coax

Installatie

Markt

6

ieuwen vern en

Daarbij geeft OTIB als centrale onderzoeksthema’s aan: • Wat is de verwachting voor de komende jaren aangaande het maatschappelijke belang van telecom/CAI-infrastructuur? • Wat is de verwachting voor de komende jaren aangaande ontwikkelingen op de markt van ‘opdrachtgevers’? • Wat is de verwachting voor de komende jaren aangaande werk in de communicatie-infrastructuur?

Figuur 1 De onderzoeksspeerpunten

rade bes Upg taa

de werkgelegenheid.

ie

log hno Tec

1.3 Opbouw van het onderzoek Na deze inleidende bespreking komende de navolgende onderwerpen aan de orde: • In hoofdstuk 2 wordt in hoofdlijnen aandacht geschonken aan de technische ontwikkelingen die verwacht worden door de geconsulteerde gesprekspartners ten aanzien van de aard van het toekomstige netwerk voor ICT- en telecomdiensten. • In hoofdstuk 3 staan de drijvende krachten achter deze ontwikkelingen centraal. Waarom veranderen de communicatie-infrastructuren? Wat is de invloed van de technologie, maatschappij en markt op deze ontwikkelingen? • In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op vernieuwingen op de markt voor communicatie-infrastructuren die op stapel staan voor de komende jaren, de werkzaamheden die dit met zich meebrengt (een schets) en de samenhang daarvan met de ontwikkelingen in de marktstructuur en (verkennend) de vraag naar arbeid. • In hoofdstuk 5 ten slotte is de aandacht gericht op de toekomstige vraag naar personeel, wat betreft omvang en kwaliteit, die samenhangt met de veranderingen op de markt voor de aanleg van communicatie-infrastructuren.

7

2 Technologische ontwik­ keling van ICT-netwerken 2.1 Inleiding

Op de stedelijke ringen is de local loop aangesloten. Deze local loop, of ook wel first mile/last mile genoemd,

Ontwikkelingen in de communicatie-infrastructuur vol-

is het laatste stuk in het netwerk tussen de eindgebrui-

trekken zich in een hoog tempo. In vijf jaar tijd hebben

ker en het eerstvolgende koppelpunt (telefooncentra-

de 56Kb inbelverbindingen plaatsgemaakt voor 20Mb

les, wijkcentrales, e.d.). Dit gedeelte van het netwerk

breedbandverbindingen, tegen een laag bedrag per

bestaat nu nog grotendeels uit koper (telefoonlijn of

maand. De mogelijkheden die dit met zich meebrengt

COAX). Het grootste deel van de werkzaamheden in de

worden ook steeds groter. Over de huidige netwerken

toekomst (de opwaardering) zal dan ook plaatsvinden

kunnen steeds geavanceerdere diensten worden aange-

op dit fijnmazige deel.

boden. De belangrijkste ontwikkeling op dat vlak is de integratie van verschillende diensten, over één netwerk.

Figuur 2 De keten van netwerken

In dit hoofdstuk wordt gekeken naar recente technologische ontwikkelingen die invloed hebben op de aard en de omvang van werkzaamheden aan de netwerken.

2.2 Opbouw van netwerken Het is belangrijk om te weten op welke wijze netwerken

Bron: Van der Vorst 2001.

zijn opgebouwd. Dit schept duidelijkheid over dat deel van het netwerk waar de grootste bulk van het werk zal

Niet alle netwerken zijn precies opgebouwd op de

zitten. In figuur 2 wordt een schets gegeven van een

manier zoals hiervoor beschreven is, maar het geeft

netwerkopbouw2. Dit betreft een modulaire opbouw,

wel een goede indruk van de basisvorm. Sommige net-

waarbij een stedelijke ring (de cityring) is aangesloten

werken zijn stervormig qua opbouw, zodat vanuit het

op het hoofdnetwerk (de backbone). De backbone is in

laatste koppelpunt (bijvoorbeeld de wijkcentrale) losse

bijna alle gevallen al verglaasd (fiber), omdat hier een

aftakkingen naar de eindgebruiker lopen. Dit brengt als

enorme hoeveelheid gegevens over getransporteerd

voordeel met zich mee dat iedereen kan beschikken

wordt. De stedelijke ring is een netwerk van aaneenge-

over een eigen lijn, maar dit is ook kostbaarder. Ook is

sloten koppelpunten, zoals wijkcentrales. Tegenwoordig

deze netwerkopbouw kwetsbaarder voor breuken. Een

zijn de meeste stedelijke ringen, al dan niet door de tra-

andere vorm van netwerkopbouw zijn de ringvormige

ditionele eigenaars (KPN, Kabelaars), ook al verglaasd.

netwerken. Hierbij zijn de koppelpunten in een ring verbonden en kan de gegevensoverdracht in beide rich-

8

2 Van der Vorst, G. (2001), Telecommunicatie-infrastructuur: de ‘missing link. Nijmegen: Universiteit Centrum voor Informatievoorziening, KUN, i.o.v. Nederlandse vereniging van Bedrijfstelecommunicatie Grootgebruikers.

tingen plaatsvinden. Bij een kabelbreuk ligt het netwerk niet direct plat (een redundante verbinding).

De netwerken van KPN en de kabelmaatschappijen zijn

Ontrafeling van infrastructuur en diensten:

ook modulair van opzet. In het geval van KPN is de kern

drielagenstructuur

van het netwerk verglaasd. De wijkcentrales zijn hierop

Een belangrijke fundamentele verandering is het weg-

aangesloten en met elkaar verbonden in een soort

vallen van de koppeling tussen diensten en type net-

stadsnetwerk c.q. stedelijke ring. Vanuit de wijkcentrale

werk, ook wel een verticale marktstructuur genoemd.

gaan de vertakkingen door de straat naar de individuele

Door moderne technologie en de gerealiseerde band-

huishoudens (sternetwerk).

breedte kunnen diensten geïntegreerd aangeboden

Kabelmaatschappijen kennen tegenwoordig ook een

worden over één of meerdere netwerken. Hierdoor is

netwerk bestaande uit primaire en secundaire ringen.

het mogelijk dat niet alleen concurrentie plaatsvindt

Dit deel bestaat grotendeels uit glas en loopt tot de

tussen de netwerken, maar ook op de netwerken zelf.

wijkverdeelstations. Volgens de kabelmaatschappijen is

Voorwaarde is wel dat de infrastructuur (relatief) vrij

de verglazing van het netwerk al tot 300 meters van de

toegankelijk wordt voor andere partijen. Deze situatie

woningen genaderd3 (geen bedrijven). Vanaf de wijkver-

wordt ook wel een horizontale marktstrategie genoemd.

deelstations vertakt het netwerk zich via COAX-kabels naar de individuele huishoudens. Daartussen liggen tal

Een ordeningstype dat veel wordt gebruikt voor deze

van signaalversterkers gemonteerd.

horizontale marktstrategie is de drielagenstructuur (zie figuur 3). Hierbij worden een passieve laag, een actieve

De komende jaren lijken de inspanningen met betrek-

laag en een diensten/toepassingenlaag onderscheiden.

king tot de communicatie-infrastructuur zich vooral te

Uitgangspunt van het model is dat op elke laag renda-

richten op de local loop. Dit houdt in dat de optimalise-

bele exploitatie wordt nagestreefd. Hierna wordt per

ring van de aansluitingen van huizen en bedrijven op de

laag gekeken wat voor de local loop de meest in het oog

cityring plaats zal vinden door middel van nieuwe tech-

springende technologieën zijn. Daarbij wordt uitgegaan

nologieën. In de volgende paragrafen zal hier dieper op

van de driedeling: traditionele, draadloze en glasvezel-

worden ingegaan.

infrastructuur

Figuur 3 Drie functionele lagen in de breedband-waardeketen

2.3 Technologieontwikkeling Van oudsher zijn diensten altijd gekoppeld geweest aan

Toepassingsdiensten en toepassingen

de infrastructuur. Het telefoonnet was een zelfstandig

Actieve laag

netwerk (PSTN en ISDN) dat alleen telefoondiensten aanbood. Kabeltelevisie werd via een apart aangelegd

Passieve laag

netwerk (COAX) aangeboden, en ook datatransportnetwerken werden parallel aan de bestaande netwerken aangelegd voor maar één specifieke dienst.

Bron: Ministerie van Economische Zaken 2005. Goed op weg met breedband: Handreiking voor gemeenten, provincies en woningcorporaties. Den Haag.

3 Cable in The Netherlands; presentatie van Rob van Esch voor de Hongaarse zusterorganisatie van VECAI. 27 maart 2006.

9

Passieve laag

door middel van laserimpulsen en daardoor zijn de

Deze laag met passieve infrastructuur bestaat uit man-

capaciteit en de robuustheid van de verbinding zeer

telbuizen, bekabeling en opstelplaatsen voor active-

groot. De passieve infrastructuur bestaat uit onbe-

ringsapparatuur. Het is de hardware die er ligt en die

lichte glasvezel in mantelbuizen. Een groot nadeel

met behulp van activeringstechnologie gebruiksklaar

van deze infrastructuur is dat het fibernetwerk in de

kan worden gemaakt voor transmissie van informatie

local loop nog grotendeels gelegd moet worden en

(data, beeld, geluid). In het geval van glasvezel bijvoor-

daardoor kostbaar is in vergelijking met de andere

beeld spreekt men van onbelichte vezel (dark fiber).

infrastructuren.

In de passieve laag kunnen drie soorten infrastructuur onderscheiden worden:

Overzicht 1 Indeling van de passieve laag

1 Traditionele infrastructuur: De meest voorkomende verbindingen op deze laag

Passieve laag Traditioneel

Draadloos

Glasvezel

zijn de koperverbindingen. Zowel het bestaande

Telefoonnet

Satelliet

Dark fiber

telefoonnet, het elektriciteitsnet als de Coaxkabel

Elektriciteitsnet

Zendmasten

zijn fijnmazig en bedienen praktisch elk huishou-

Coaxnetwerk

den. De Coaxkabel ontbeert aansluitingen op veel bedrijventerreinen, omdat dit netwerk primair voor de kabeltelevisie is

aangelegd4.

Het elektriciteits-

Actieve laag Kenmerkend voor deze laag is dat activering plaats-

netwerk is niet in staat om storingsvrij dataverkeer

vindt waardoor gegevensoverdracht kan plaatsvinden.

te transporteren. Proeven om data door te sturen via

Voortbordurend op de vorige driedeling, geldt:

het elektriciteitsnetwerk hebben geen vervolg gekre-

1 Traditionele infrastructuur:

gen. Het telefoonnet is bijna uitontwikkeld en naar

Voor het aanbieden van breedband wordt gebruik

verwachting zal het binnen nu en vijf jaar aan zijn

gemaakt van twee technieken, te weten DSL-

plafond komen, wat betreft de inzetbaarheid voor

technologie en kabelmodems.

breedbandtransmissie.



2 Draadloze infrastructuur:

- DSL-technologie wordt toegepast om hogere snelheden uit de bestaande telefoonlijn te halen.

Op de passieve laag bestaat deze infrastructuur

Momenteel wordt de local loop ontsloten met

hoofdzakelijk uit zendmasten, aangesloten op een

ADSL(2+) en SDSL. Hiermee zijn downloads-

ondergronds netwerk van vaste lijnen, en in zeer

nelheden van maximaal 24 Mbps te realiseren.

beperkte mate ook uit satellieten. Grote voordelen

Toekomstige ontwikkelingen zijn varianten zoals

van deze infrastructuur zijn de flexibiliteit en de

VDSL die zorgen voor hogere snelheden, maar

beperkte aanlegkosten. Daarmee is het uitermate

deze zijn slechts haalbaar over een korte afstand

geschikt voor dunbevolkte gebieden. Een nadeel is

(max. 1.000 meter). Dit betekent nog steeds dat

dat deze technologie voor breedbandtransmissie

het glasvezelnetwerk tot dicht bij de eindgebrui-

nog in een eerste ontwikkelingsstadium is en dat de

ker moet worden gelegd.

(on)mogelijkheden nog niet geheel duidelijk zijn. 3 Glasvezelinfrastructuur, ook wel Fiber to the home



- De rek bij kabelvarianten is groter. Momenteel worden ook via deze variant snelheden rond 20

(Ftth):

Mbps aangeboden, maar hogere snelheden zijn

Deze technologie wijkt op essentiële punten af van

al haalbaar. De laatste ontwikkeling vindt plaats

de voorgaande. De gegevensoverdracht vindt plaats

door gebruik te maken van een hybride netwerkvorm van glasvezel en Coax. Op die manier kan

10

4 Provincie Drenthe, 2003, Informatie en Communicatietechnologie in Drenthe: een economische kijk. December 2003, pp. 22.

men snelheden van 100 Mbps halen en in theorie zelfs snelheden boven de 1 Gbps (zie ook kader).

Uiteindelijk heeft men bij deze hybride ontsluiting





- Tenslotte bestaat nog de ontsluiting via de satel-

net zoals bij de uitrol van VDSL dezelfde ontslui-

liet. Nadeel is echter dat er bijna geen retoursig-

tingsperikelen als met glas (veel graafwerk, hoge

naal mogelijk is, waardoor er geen symmetrische

initiële kosten).

toepassingen over dit medium kunnen worden

- Daarnaast er nu ook de introductie van Docsis

aangeboden.

3.0. Deze nieuwste versie van de kabelinternetstandaard biedt onder andere IPv6-ondersteuning

Hoewel draadloze technieken veel potentie hebben,

en snelheden tot 160Mbps. Als de introductie

kleven er toch een aantal fundamentele tekortkomingen

slaagt is voor deze upgrading van het gehele

aan deze technologie. Ten eerste is de capaciteit geli-

CAI-netwerk geen graafwerk noodzakelijke, maar

miteerd, er blijft uiteindelijk een fysieke grens bestaan.

zullen wel vernieuwingen van de actieve compo-

De bandbreedte moet nog steeds gedeeld worden door

nenten op de verschillende verdeelniveaus (wijk-

meerdere gebruikers5. Ten tweede is de stabiliteit van

centrales e.d) nodig zijn en zal het noodzakelijk

de verbinding inferieur aan die van vaste verbindingen.

zijn dat er een modemvernieuwing plaatsvindt bij

Door weersomstandigheden of de gebouwde omgeving

de consument.

kan storing plaatsvinden6. Als derde en laatste is er nog de beveiligingskwestie. Hoewel encryptie steeds

2 Draadloze infrastructuur:



Op het gebied van breedband bestaan grofweg de

tapt en elders ontcijferd worden. Bovendien zijn encryp-

volgende draadloze varianten: WLL, WLAN en WiMAX

ties ook vanwege nationale veiligheidsoverwegingen

of UMB en satellietverbindingen.

niet altijd waterdicht7.

- WLL (Wireless Local Loop) is een straalverbinding waarbij de gebruiker over een redelijk grote



geavanceerder wordt, kan het signaal makkelijk afge-

3 Glasvezelinfrastructuur:

afstand (van punt tot punt), maar wel via een vast

Voor de activering van de dark fiber gebruikt men

aansluitpunt in huis, wordt bediend. Mobiliteit is

apparatuur die laserimpulsen over de glasvezelkabel

dan ook geen uitgangspunt van deze technologie.

stuurt. De belangrijkste technieken zijn DWDM en

- WLAN (Wireless Local Area Network) biedt de

CWDM. Hiermee zijn enorm hoge datasnelheden te

capaciteit van een bedrijfsnetwerk met het com-

realiseren die in theorie nog onbegrensd zijn (men

fort van mobiliteit. Door middel van hotspots zijn

spreekt in ieder geval van haalbare snelheden van

telkens kleine afstanden draadloos te ontsluiten.

enkele Terabytes per seconde).

Hierbij is multipoint ontsluiting (meerdere gebruikers tegelijkertijd) goed mogelijk.

- De combinatie van bovengenoemde systemen zou een prima oplossing zijn voor draadloze

Overzicht 2 Indeling van de actieve laag

Actieve laag Traditioneel

Draadloos

Glasvezel

ontsluiting van de local loop. Dit kan met behulp

ADSL(2+)

WLL

CWDM

van WiMAX, breedbandige point-to-multipointver-

VDSL

WLAN

DWDM

bindingen over grote afstand (40-50 km). Of met

EttH

WiMAX

behulp van Ultra Mobile Broadband (UMB), een nieuwe standaard die nog in ontwikkeling is (naar

UMB Satelliet

verwachting tot wel 280 Mbps). 5 Van der Vorst, 2001. 6 http://tweakers.net/reviews/662/all. 7 Nederlands Genootschap voor Informatica, 1995, Encryptie: sleutel tot informatiemaatschappij of tot criminaliteit?. De visie van het NGI op het dilemma van encryptiegebruik. (http://rechten.uvt.nl/koops/NGI-VISI.HTM).

11

Toepassingsdienstenlaag/toepassingen

In hoeverre dit ook daadwerkelijk zal leiden tot ver-

De belangrijkste ontwikkeling op deze laag is de

nieuwingen van de infrastructuur op grote schaal en

integratie van diensten. Door het ontrafelen van de

tot nieuwe werkgelegenheid is uiteraard afhankelijk

diensten met de infrastructuur is het nu over elk van de

van de snelheid en intensiteit waarmee de vernieuwin-

netwerken mogelijk om verschillende diensten tegelijk

gen kunnen worden doorgevoerd. Hierbij moet groot

aan te bieden. Pakketten met telefonie, televisie en

belang gehecht worden aan de stuwende krachten op

internet worden nu tegen zeer lage prijzen aangeboden

het niveau van de economie en van de maatschap-

(triple play).

pij. Hierop zal in hoofdstuk 3 nader worden ingegaan. In hoofdstuk 4 zal de vertaling van de belangrijkste initiatieven plaatsvinden naar de aard en de omvang

2.4 Slotsom

van nieuwe werkgelegenheid waarin de voorzienbare vernieuwingen in de communicatie-infrastructuren op

Al met al is gebleken dat er veel technologische ontwikkelingen plaatsvinden op verschillende niveaus. Aan de hand van deze ontwikkelingen is het mogelijk om het fijnmazige netwerk in de local loop te optimaliseren voor de toekomstige behoefte. Hierbij is het algemene streven om de netwerken steeds beter geschikt te maken voor de transmissie op een hoog niveau (een vaak genoemde streefwaarde is 100 Mbps).

De ontwikkelingen van de traditionele infrastructuren laten zien dat er nog rek is. Op dit moment ligt de aandacht bij de eigenaren van de netwerken dan ook vooral op de maximale uitnutting van bestaande infrastructuren. Door de inzet van VDSL, EttH of andere technieken is het mogelijk om ook in de nabije toekomst te voldoen aan de capaciteitsbehoefte. Op de langere termijn blijkt dat op technisch vlak de traditionele infrastructuren tegen hun plafond lopen en dat met name glasvezelinfrastructuur de ideale local loop voor de toekomst is. Uiteraard wordt dit ook onderkend door de traditionele aanbieders. Zij investeren behalve in de eerder genoemde technologieën ook in de ontwikkeling van Ftth-netwerken. Deze opwaardering zal volgens die partijen echter evolutionair tot stand komen, waarbij telkens een stuk van het netwerk wordt verglaasd. Zo komt het glasvezelnetwerk steeds dichter bij de eindgebruiker te liggen, tot uiteindelijk sprake is van verglazing van de local loop (Ftth).

12

termijn kunnen uitmonden.

3 De stuwende krachten

3.1 Inleiding

In dit hoofdstuk vindt geen uitputtende en diepgaande behandeling plaats. Het gaat hierbij om een verzame-

In dit hoofdstuk staan de stuwende krachten achter

ling impressies, belevingsbeelden en signalen die meer

de technologische en marktontwikkeling centraal. Wat

licht kunnen werpen op de krachten die Nederland

maakt dat de aandacht nu zo sterk is gericht op breed-

uiteindelijk stuwen naar een hoger niveau van de ICT-

bandoplossingen dat de wenselijkheid van ingrijpende

benutting en de daarop aan te passen optimalisering

aanpassingen in aard en/of kwaliteit van het trans-

van de communicatie-infrastructuren.

portnet voor data, beeld en geluid door veel partijen nadrukkelijk wordt aangegeven? Welke partijen maken zich hiervoor sterk? Welke maatschappelijke behoeften zien zij in dit verband van belang? Wat is hun invloed

3.2 De economie als stuwende kracht

op de toekomstige ontwikkeling van het communicatieinfrastructuur?

De ambitie die de overheid in 2006 heeft aangegeven (zie hoofdstuk 1) is niet zo maar een ambitie wanneer zij

Om een antwoord te kunnen geven op de vragen die

vertaald wordt naar datgene wat verwacht mag worden

hier gesteld zijn heeft desk-research plaatsgevonden en

van de overheid zelf, van technologische kennisinstitu-

zijn verkennende gesprekken gevoerd met verschillende

ten en universiteiten, van gemeenten, van het bedrijfs-

actoren binnen het brede veld van de communicatie-

leven en van de burger. Nederland moet koploper

infrastructuur. Daarbij zijn met name de volgende items

worden: ‘Hét land waar ICT alom aanwezig is en wordt

aan de orde gekomen:

gebruikt’. Niet zomaar een land dus, maar hét land. Wil

• de betekenis van de economische ontwikkeling als

Nederland als ICT-land vooroplopen dan vereist dit wel

stuwende kracht; • de betekenis van de technologieaanbieders als stuwende kracht;

dat, ICT-technologisch gezien, Nederland steeds weer de nieuwste ontwikkelingen mede vormgeeft, omarmt en implementeert op het niveau van de gebruiker

• de betekenis van de consument als stuwende kracht;

(overheid, institutionele instellingen, bedrijfsleven en

• de betekenis van de landelijke overheid als stuwen-

consument). Dit kan niet zonder investeringen van de

de kracht; • de betekenis van de lokale overheden als stuwende kracht; • de betekenis van maatschappelijke instanties als stuwende kracht; • de betekenis van het bedrijfsleven als stuwende kracht.

zijde van overheid en bedrijfsleven! En op dat punt is de ontwikkeling van de economie doorslaggevend. Daarbij geldt nog steeds dat er middelen moeten zijn alvorens investeringen gedaan kunnen worden. Hoogconjunctuur resulterend in snelle winstgroei van bedrijven, hogere welvaart van de burgers en robuuste overschotten voor de lokale en landelijke overheden zijn dan een zeer

13

belangrijke, zo niet doorslaggevende voorwaarde om

Figuur 5 Ontwikkeling van de macro-economische waarden, jaarmutaties in procenten 2002-2006

deze investeringen mogelijk te maken. En wat dit laat-

 

ste betreft: Nederland lijkt zeker weer de weg gevonden te hebben naar een hoogconjunctuur. In de figuren 4 en 5 komt dit tot uitdrukking in de (te verwachten) ontwik-

##1 CFSPFQTCFWPMLJOH XFSLMPPTIFJE  

##1
QFS
IPPGE
CFWPMLJOH &.6TBMEP

##1

 

keling van de Nederlandse economie (bruto nationaal  

product, werkgelegenheid, inkomen, begrotingsoverschot) en de ontwikkeling van het ondernemers- en

  













consumentenvertrouwen. Wanneer de verwachtingen  

waarheid worden, mag zeker ook aangenomen worden dat het grotere ondernemersvertrouwen en groeiende

 

financiële reserves van de overheid zich zullen vertalen

Bron: CBS/CPB.

in een groeiende investeringsbereidheid in ICT en de communicatie-infrastructuur.

3.3 Technologie en technologieaanbieders

Figuur 4 Ontwikkeling van het consumenten en producentenvertrouwen 2002-2006 

Wanneer gekeken wordt naar de niet-technische sectoren (handel, ambacht, landbouw en dienstverlening)



wordt vaak aangegeven dat de drijvende kracht achter  *

 **

 ***

 *7



*

 **

 ***

 *7

*

 **





***

*7

*

 **

 ***

 *7

*

 **

 ***



*



*7

**

alle ontwikkelingen in die sectoren de consument is. Dit geldt evenwel niet voor een technische high-end sector




als de markt voor communicatie-infrastructuur. Juist hier is volgens de geconsulteerde deskundigen de tech-



nologie, in het bijzonder de aanbieders van technolo DPOTVNFOUFOWFSUSPVXFO

gie, de drijvende kracht achter de marktontwikkelingen.

QSPEVDFOUFOWFSUSPVXFO 

Bron: CBS/CPB.

Het zijn juist de ondernemingen die zich specialiseren in contentontwikkelingen, transmissieontwikkelingen en datatransport die hun stempel drukken op de markt-

Uit figuur 4 blijkt duidelijk dat sinds medio 2005, resp.

ontwikkeling. Zij zijn de initiërende innovators die de

medio 2006 consumenten en producenten weer in

richting aangeven voor de gebruiksmogelijkheden van

grote mate vertrouwen hebben in de economie. Dit ver-

ICT in de toekomst. Uiteraard zullen zij zich daarbij

trouwen vindt o.m. een basis in de sterk teruggelopen

een beeld vormen van hetgeen gunstig kan zijn voor

werkloosheid en de inkomensontwikkeling per hoofd

de gebruiker, maar het is niet zo dat de consumenten/

van de bevolking (zie figuur 5). Ook de overheid mag

gebruikers aangeven waar zij behoefte aan zouden

zich weer verheugen in een financieringsoverschot in

kunnen hebben in de toekomst (zie 3.4). Het is eerder

2008.

andersom: de nieuwe gebruiksmogelijkheden die op de markt gebracht worden, stimuleren gebruikers om zelf actief te worden met deze nieuwe diensten.

Tegen deze achtergrond zijn de belangrijkste drivers voor de vernieuwingen in de communicatie-infrastruc-

14

tuur gelegen in de nieuwe mogelijkheden die door

contentontwikkelaars in de toepassingsdiensten (zoals

De consument is weliswaar niet de drijvende kracht als

VoIP, PC-TV, beeldtelefonie, camerabeveiliging, outsour-

het gaat om het initiëren van de ontwikkelingen, maar

cing van diensten e.d.) worden aangedragen. In het bij-

is wel de kracht waar nadrukkelijk naar gekeken wordt

zonder als voor deze nieuwe mogelijkheden een grote

als het gaat om landelijk breed de initiatieven uit te rol-

belangstelling wordt voorzien vanuit het bedrijfsleven

len. Als aanbieders van content en diensten erin slagen

of de consument, ontstaat er een streven om te komen

om deze door de consument geaccepteerd en betaald

tot aanpassingen in de communicatie-infrastructuur om

te krijgen (bijvoorbeeld door aangepaste abonnemen-

te kunnen voldoen aan de zwaardere eisen die gesteld

ten of extra toeslagen voor zeer volwaardige breed-

worden aan de verwerkingscapaciteit, het bereik en de

bandaansluitingen), staat niets een uitrol in de weg.

zekerheid van de communicatie-infrastructuur. In het

Nu verkeert Nederland echter nog in een experimenteel

verlengde van de technologische ontwikkelingen in

stadium, waarin gezocht wordt naar het draagvlak bij de

de toepassingslaag, vinden er dan ook steeds nieuwe

consument. Belangrijke afwegingen in de beoordeling

technologische ontwikkelingen plaats in de kwaliteit en

van de haalbaarheid zijn dan:

mogelijkheden van de passieve en actieve infrastruc-

• Heeft de consument behoefte aan de aangeboden

tuur8.

De technologieaanbieders richten hun inves-

teringen nu sterk op de realisatie van hogere verbindingssnelheden via de bestaande infrastructuren (door middel van Docsis 3.0, VDSL-2, Ethernet, Wifi) of nieuwe infrastructuren (Ftth, Wimax).

nieuwe diensten? • Heeft de consument behoefte aan de aangeboden kwaliteit? • Is de consument uiteindelijk bereid om hiervoor dusdanig te betalen (direct per afzonderlijke dienst of indirect in abonnementsvorm) dat een rendabele exploitatie van de dienst mogelijk is?

3.4 De consument als stuwende kracht

Wat betreft de insteek van de content lijken zich geen vragen voor te doen. Alom wordt aangenomen dat de

Consument en internet: enkele gegevens (diverse bronnen) 68% van het aantal huishoudingen had medio 2006 een breedbandinternetaansluiting oftewel 28,8 aansluitingen per 100 inwoners (bron: CBS). Van het aantal breedbandaansluitingen is 72% een DSL-aansluiting, 27% is kabel en minder dan 1% Ftth (bron: VKA, CBS). Volgens het onderzoeksbureau Telecompaper is het aantal huishoudens met een breedbandaansluiting in het eerste kwartaal 2007 gegroeid tot ruim 5.000.000. Diverse berekeningen duiden op een groei van het aantal breedbandaansluitingen tot boven 6.000.000 in 2010 (groei > 20 procent in 3 jaar)9. Volgens OESO staat Nederland met deze waarden in de wereldtop (plaats 2 wat betreft aantal aansluitingen). Wel zit Nederland qua aansluitingssnelheid nog in de achterhoede (plaats 4)10.

consument gevoelig is voor nieuwe verbeterde ICTdiensten die meer en intensere contacten via internet mogelijk maken, die kennis op een nog gevarieerdere schaal toegankelijk maken en die meer beleving kunnen bieden aan de consument. Ook de betere kwaliteit en de grotere snelheid van downloaden zullen zeker als een plus worden gezien en erkend door de consument. Dit blijkt ook wel uit de snelle groei van het aantal huishoudens met een breedbandaansluiting in Nederland.

Of de consument in de toekomst ook in voldoende mate wil betalen voor snellere verbindingen en hogere kwaliteit van de diensten via internet zal nog moeten blijken. De geconsulteerde deskundigen gaven aan dat

8 In de hier gegeven beschouwing gaan ontwikkelingen in de toepassingslaag vooraf aan ontwikkelingen in de activeringslaag en de passieve infrastructuur. Deskundigen geven aan dat het lang niet altijd duidelijk is dat deze trits ook daadwerkelijk zo gevolgd kan worden. Het wisselt steeds (dan weer ligt het primaat bij de toepassingslaag, dan weer bij de activeringslaag, dan weer bij de passieve laag). 9 Bron: VKA (2007). 10 Bron: www.z24.nl.

voor het tempo van uitrollen de drijvende kracht van de consument wel doorslaggevend is! Als de consument snel blijk geeft bereid te zijn in voldoende omvang te betalen voor de diensten, is een snelle uitrol te verwachten. Is er evenwel niet echt sprake van een duide-

15

lijke betaalplus voor de hogesnelheidslijnen, dan moet

Dit ijkpunt blijkt ook uit het actieprogramma

met een zeer geleidelijke uitrol rekening worden gehou-

‘Maatschappelijke sectoren en ICT van het Ministerie

den. In het bijzonder zou dit kunnen gelden voor Ftth,

van Economische Zaken’ (oktober 2005).

waaraan hoge investeringskosten zijn verbonden.

Het kabinet-Balkenende IV verwijst in zijn beleidsprogramma 2007 – 2011 ‘Samenwerken, Samen Leven’

Opmerkelijk is wel dat consumenten nu (eind 2006)

eveneens naar het belang van ICT voor de maatschap-

bij het aangaan of omzetten van abonnementen vaker

pelijke sectoren in het kader van het project ‘Nederland

kiezen voor goedkopere pakketten met minder band-

Ondernemend Innovatieland (NOI); betere benutting

breedte. De technisch haalbare bandbreedte neemt toe,

van innovatie om maatschappelijke vraagstukken op te

maar het marktaandeel van de hoogste bandbreedtes

lossen12 (zie tekstkader).

neemt af11. Of dit ook impact heeft op komende Ftth-aansluitingen is niet duidelijk aan te geven, omdat vele van de initiatieven die momenteel plaatsvinden vanuit een ‘technologie en beleidsdrift door leveranciers en gemeentelijke overheid’ worden gerealiseerd, en niet vanuit een consumentenvraagpush.

3.5 De landelijke overheid als stuwende kracht De overheid als richtinggever In een situatie waarin er sprake is van ingrijpende vernieuwingen en zeer hoogwaarde upgrades van bestaande diensten die niet zonder zeer omvangrijke investeringen (zoals de miljardeninvesteringen in Ftthinfrastructuur of een Wimax-infrastructuur!) kunnen worden gerealiseerd, en waarbij de haalbaarheid moeilijk vastgesteld kan worden op een eenvoudige wijze, zullen proefprojecten onontbeerlijk zijn om de haalbaarheid te testen en zullen overheid en bedrijfsleven de weg moeten banen. Voor de overheid ligt daarbij de belangrijke taak om te zorgen voor de juiste condities en stimuli om projecten van de grond te trekken. Een belangrijk ijkpunt voor overheidsinitiatieven is daarbij gelegen in het maatschappelijk belang dat gebaat is met investeringen in ICT en ICT-toepassingen.

16

11 Zie ook Verdonck, Klooster en Associates: Marktontwikkelingen 2007 – 2010, Ontwikkelingen van en scenario’s voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang.

EZ-actieplan Maatschappelijke Sectoren en ICT 13 Bestaande ICT-toepassingen worden niet of onvoldoende ingezet voor het oplossen van nijpende maatschappelijke vraagstukken. Hierdoor wordt op veel plaatsen opnieuw het wiel uitgevonden en krijgt de burger niet de optimale dienstverlening. Door gebrek aan samenwerking in en tussen partijen lukt het niet om lokale successen nationaal in te zetten. Met het actieprogramma Maatschappelijke Sectoren & ICT hoopt het kabinet een impuls te geven aan het vernieuwen van de samenwerking bij het oplossen van breed levende problemen in de zorg, de mobiliteit, het onderwijs en de veiligheid. Deze samenwerking en verbeterde dienstverlening kunnen worden ondersteund door ICT. Denk bijvoorbeeld aan het efficiënter delen van informatie tussen hulpdiensten, gemeente en vervoerders van gevaarlijke stoffen, zodat sneller adequaat kan worden opgetreden bij ongelukken met dergelijke transporten. Ander voorbeeld is het gebruik maken van camera’s op wegportalen over de snelwegen voor het opsporen van gestolen auto’s of ander crimineel gedrag. Er zijn inmiddels veel initiatieven om ICT voor dergelijke processen in te zetten. Dit betreft echter vaak kleinschalige en versnipperde projecten. Het actieprogramma richt zich op het helpen opschalen van dergelijke initiatieven door belemmeringen weg te nemen. In het vierjarige actieprogramma werken zes departementen intensief samen met de markt om belemmeringen weg te nemen en doorbraken te realiseren in het breder toepassen van reeds bestaande ICToplossingen. Dit geeft eveneens een impuls aan het beter benutten van de in Nederland beschikbare hoogwaardige ICT-infrastructuur en bevordert daarmee economische groei en innovatie. Nederland loopt internationaal voorop wat betreft de ICT-infrastructuur, maar toepassing daarvan blijft achter.

12 Het kabinet-Balkenende IV verwijst nadrukkelijk naar dit beleidsplan in zijn beleidsprogramma voor 2007-2011 ‘Samenwerken, samen leven, 2007–2011’. 13 Bron: Ministerie van EZ.

Voor de looptijd van het actieprogramma (2005-2009) is vanuit de rijksoverheid 80 miljoen euro beschikbaar. Gestreefd wordt naar een bijdrage van partijen uit de sector van 50 miljoen euro. Het actieprogramma bestaat uit 14 actielijnen en 32 acties. Indien nodig worden deze acties in de looptijd van het programma aangevuld of bijgestuurd. Het programma is een gezamenlijk initiatief van de ministers van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Bestuurlijke Vernieuwing en Koninkrijksrelaties, Justitie, Verkeer en Waterstaat en Volksgezondheid, Welzijn en Sport en de staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

De overheid als bouwer De overheid stimuleert vernieuwingen en investeringen in ICT-infrastructuur niet alleen vanuit maatschappelijke beleidsoverwegingen, maar ook actief als ontwikkelaar van grootschalige woningbouwprojecten. In het bijzonder de nieuwbouwprojecten (Vinexprojecten) zijn van belang. De verwachte bouwproductie voor 2007 is ruim 14.000 nieuwbouwwoningen. Voor de komende jaren (tot 2012) verwacht EIB een groei van de bouwproductie voor nieuwbouw, een groei die overigens jaarlijks

Als bijzondere aandachtspunten in het (centrale en

afneemt (tot + 0,5 procent in 2012). Uiteindelijk wordt

lokale) overheidsbeleid met betrekking tot de huidige

voor 2012 een bouwproductie verwacht van ruim 15.000

stimulering van ICT kunnen genoemd worden14:

nieuwbouwwoningen. Al met al gaat het dan om 95.000

• de grote aandacht voor innovatie van en door het

woningen voor de jaren 2007 tot en met 2012. Deze

bedrijfsleven. Denk in dit verband aan de instelling

nieuwbouwwoningen zullen veelal direct op het glasve-

van het Innovatieplatform;

zelnetwerk worden aangesloten of opgenomen worden

• de stimulering van glasvezelprojecten op lokaal niveau (denk in dit verband aan het stedenplatform

in het All-IP programma van KPN en op een verbeterd CAI-netwerk (in de toekomst ethernet of docsis 3).

‘Stedenlink’, een verzameling van twaalf steden die vooroplopen in de ontwikkeling van de maatschappelijke meerwaarde van ICT en de kenniseconomie voor stedelijke processen (zie ook www.stedenlink.nl);

3.6 De lokale overheid als stuwende kracht

• de aandacht voor telewerken mede in het kader van het mobiliteitsbeleid als mogelijkheid om filevor-

De meest in het oog springende ontwikkeling op het

ming tegen te gaan;

gebied van de communicatie-infrastructuur zijn wel de

• de aandacht voor veiligheid in het gebruik van inter-

plannen om te komen tot een landelijk brede uitrol van

net (zie ook de campagne ‘Digibewust tot 2008’ van

het glasvezelnetwerk tot in de woningen (Fiber to the

het ministerie van Economische Zaken).

home). Een volledige uitrol van Ftth zou betekenen dat op termijn alle 7 miljoen zelfstandig wonende huishou-

De overheid ziet het evenwel niet als haar taak om in

dingen worden voorzien van een eigen glasvezelnetaan-

Nederland de mobiele en vaste breedbandinfrastruc-

sluiting. Hiermee zou ruwweg een investering van meer

tuur te realiseren. Dit zal de overheid overlaten aan de

dan € 5 miljard gemoeid zijn; investeringen die op ter-

markt. Haar rol ligt wel in het faciliteren, stimuleren en

mijn wel rendabel gemaakt moeten kunnen worden.

scheppen van randvoorwaarden zoals de aanpassing

Het is dan ook logisch dat de aandacht nu sterk uitgaat

van wet- en regelgeving (Telecomwet) en het stimuleren

naar de vele lokale projecten die door netwerkeigena-

van experimenten (Kenniswijk, Breedbandproeven,

ren (CAI en telefonie), woningcorporaties en investe-

diensten Nederland BreedbandLand).

ringsmaatschappijen worden opgezet waarbij grootschalig Ftth wordt gerealiseerd.

Veel gemeenten hechten grote waarde aan de ontsluiting van hun gemeente op een moderne communicatie14 Zie ook Verdonck, Klooster en Associates: Marktontwikkelingen 2007–2010, Ontwikkelingen van en scenario’s voor de consumentenmarkt voor telefonie, omroep en breedbandinternettoegang.

infrastructuur. De ontsluiting acht men gewenst om bedrijfsleven, maatschappelijke instellingen en con-

17

sument actief te laten meegroeien met de stroom aan

(gemeenten, investeerders, woningcorporaties) op

nieuwe kennis en mogelijkheden die zij voorzien voor

lokaal niveau nu worden ontwikkeld voor de aanleg van

het toekomstige ICT-gebruik.

moderne communicatie-infrastructuren.

Citaat: Gemeenteraadslid Robert Flos (VVD, woordvoerder ICT en Glasvezel): ‘Willen alle Amsterdamse burgers, bedrijven en instellingen optimaal de kansen van breedband kunnen benutten dan is snelle aanleg van een stedelijk glasvezelnet noodzakelijk. Glasvezel is namelijk de enige robuuste, toekomstvaste techniek die transport van enorme hoeveelheden data met zeer hoge snelheden mogelijk maakt. Een upgrading van de bestaande, verouderde koper (telefoon)- en coax (televisie)-verbindingen is hiervoor niet toereikend. Een glasvezelnet is een essentiële nutsvoorziening in de 21e eeuw zoals de aansluitingen voor riool, water, gas, licht en telefoon dat waren in de 20e eeuw’15.

Inmiddels zijn er een groot aantal ‘proeftuinen’ wat betreft de aanleg van moderne glasvezelnetwerken. Een twaalftal gemeenten werkt in dit verband met elkaar samen binnen Stedenlink. Dit samenwerkingsverband participeert op zich weer in de Stichting Breednet (sinds december 2006 is BreedNed actief). De Stichting BreedNed is een nationaal platform dat zorgt voor een soepele onderlinge koppeling van breedband-

Vraagbundeling CaO (Carrier owned) model Deventer (operationeel glasvezelnetwerk) De Gemeente Deventer heeft een organiserende en faciliterende rol gespeeld in het project ‘Deventerbreed’. De gemeente wilde de capaciteit van bestaande netwerken beter benutten voor haar instellingen en bedrijven. Deventer is een open partnership aangegaan met de bestaande netwerkleveranciers KPN en Essent. Elke andere netwerkleverancier kan zich aansluiten. Beide marktpartijen bieden nu gunstig geprijsde breedbandtoegangsdiensten aan in Deventer. [….]De netwerkbeheerders bieden ook diensten aan, op hun eigen netwerk en op het netwerk van andere netwerkleveranciers in een ‘open partnership’. Naast KPN en Essent kunnen ook andere partijen toetreden tot dit partnership. De Gemeente Deventer investeert niet zelf in de netwerkinfrastructuur, maar heeft hier duidelijk gekozen voor de rol van vraagbundelaar. De gemeente maakt daarbij gebruik van de bestaande netwerken van de aanwezige infrastructuuraanbieders. De eerste twee functionele lagen in het model zijn in Deventer verticaal geïntegreerd. Echter, op die combinatie van lagen zijn (ten minste) twee partijen actief. Bovendien is sprake van volledig open toegang voor dienstenaanbieders zoals ISP’s en aanbieder van allerlei andere diensten.

netwerken. Hiertoe is in december 2006 door diverse marktpartijen samen met de twaalf gemeenten van Stedenlink en het ministerie van EZ besloten (zie ook

Vraagbundeling CuO (Customer owned) model

www.Breednet.nl).

Hieronder volgen enkele voorbeelden van lokale projecten. Hierbij is een onderscheid gemaakt naar type beheersmodel16, te weten: • vraagbundeling, Carrier owned model • vraagbundeling, Customer owned model • samenwerkingsmodel (PPS).

Voor een uitgebreidere beschrijving van deze modellen met een verwijzing naar meer proefprojecten wordt verwezen naar bijlage I. In bijlage II is een longlist opgenomen van projecten die door verschillende instanties

18

15 Bron: www.citynet.nl. 16 Bron: Ministerie van Economische Zaken, 2005. Goed op weg met breedband: Handreiking voor gemeenten, provincies en woningcorporaties. Den Haag, pp. 52-56.

Eindhoven (dark fiber) Breedband Regio Eindhoven (BRE) is een samenwerkingsverband van een aantal deelnemende bedrijven, overheidsinstellingen en zorginstellingen in de regio Eindhoven. Gekozen is voor een juridische constructie, waarbij de deelnemers een gezamenlijke BV oprichten. De Gemeente Eindhoven is deelnemer in de BV en doet mee onder gelijke voorwaarden als de andere deelnemende marktpartijen. Het initiatief gaat uit van gezamenlijke inkoop door BRE BV van onbelichte glasvezels tussen eigen locaties. De deelnemers dragen daarbij gezamenlijk de investering en worden eigenaar van de gemeenschappelijke ringinfrastructuur (customer owned). Breedband Regio Eindhoven BV sluit het contract met de aannemer, verwerft het netwerk en stelt dit beschikbaar aan de deelnemers op basis van een gebruikersovereenkomst. De deelnemers verwerven aandelen in de BV naar rato van hun investering in de realisatie van het netwerk.

Vraagbundeling CuO (Customer owned) model

• voor mobiliteit: Het stroomlijnen van vervoersstromen om de dicht-

Nuenen (operationeel glasvezelnetwerk, met bewoners) In Nuenen is een vergelijkbaar model als in Eindhoven gebruikt, met de volgende uitzonderingen. De Netwerk Exploitatiemaatschappij BV (NEM) draagt behalve voor de aanleg ook zorg voor de exploitatie van het glasvezelnetwerk. Daarnaast kunnen ook bewoners deelnemer worden door lid te worden van de coöperatieve vereniging ‘Ons Net’ (€ 800 lidmaatschapsgeld). Deze coöperatieve vereniging heeft een aandeel in de NEM en leden zijn (tot opzegging) dus indirect ook eigenaar van het netwerk. Tenslotte is dit netwerk tot stand gekomen dankzij de bewonerssubsidie vanuit het project Kenniswijk.

slibbing van het wegennet te voorkomen. • voor onderwijs Vergroten expertise en aansluiting vraag en aanbod, stimuleren innovatieve content en diensten, prikkelen tot een Leven Lang Leren en rendementsverhoging onderwijs. • voor veiligheid Efficiënter gebruik van sensoren, informatie-uitwisseling in veiligheidsketens en verhoging van veiligheid door innovatie. • voor zorg Ontsluiten en uitwisselen van gegevens voor betere

Samenwerkingsmodel (PPS)

zorg en het wegnemen van (ICT-)drempelvrees bij zorgvragers en zorgverleners.

Amsterdam (Zeeburg, Osdorp, Watergraafsmeer) […] De gemeente heeft gekozen voor een rol als minderheidseigenaar van de passieve laag. De meerderheid van deze laag zal eigendom worden van private partijen. De gemeente heeft gekozen voor het market economy investor principle. De aanleg van de passieve laag en de investeringen en het beheer van de actieve laag zijn openbaar aanbesteed. Op de dienstenlaag wordt toegang geboden tegen nondiscriminatoire voorwaarden. De actieve laag is voor een beperkt aantal jaren exclusief in handen van een marktpartij, zonder enige vorm van financiële steun (of garanties) van de gemeente. Het plan ligt op dit moment ter beoordeling bij de Europese Commissie.

Wanneer primair gekeken wordt naar de actoren die de feitelijke stuwende kracht op deze thema’s moeten vormen, dan gaat het (buiten de lokale en centrale overheden) met name om ziekenhuizen en zorginstellingen, universiteiten en hogescholen, woningcorporaties e.d. Weliswaar onderschrijven de geconsulteerde deskundigen het belang van deze thema’s en instellingen als het gaat om de contentontwikkeling, maar zij achten hun belang als drijvende kracht voor de ontwikkeling en implementatie van nieuwe communicatie-infrastructuren op brede schaal toch van een beperkte beteke-

3.7 Maatschappelijke instanties als stuwende kracht

nis. Het zijn gebruikersgroepen die inmiddels zelf al zijn voorzien of op de korte termijn zullen zijn voorzien van hoogwaardige aansluiting. in beginsel mogen van hen geen initiatieven verwacht worden als het gaat

In het actieplan ‘Maatschappelijke sectoren en ICT’

om ontwikkeling van infrastructuren. Dit ligt overigens

wordt nadrukkelijk gewezen op het belang van ICT voor

duidelijk wel anders bij de woningcorporaties die al dan

de verschillende maatschappelijke sectoren als ‘zorg’,

niet in combinatie met zorginstellingen zoeken naar

‘mobiliteit’, ‘veiligheid’ en ‘onderwijs’. Hierbij gaat het

mogelijkheden van de integratie van domotica-diensten

in feite om maatschappelijke vraagstukken, waarbij ICT

en woonzorgdiensten op het niveau van de individuele

een zeer belangrijke functie heeft om oplossingen te

woning. Woningcorporaties mogen daarbij optreden als

bieden voor de uitdagingen die in deze vraagstukken

vraagbundelaar of meedoen met vraagbundelingsiniti-

liggen, zoals 17:

atieven van andere partijen, waarbij hun investeringen zich wel (wettelijk voorgeschreven) beperken tot aansluitingen van hun woningen tot het dichtstbijzijnde

17

bron: zie www.maatschapplijkesectoren.nl.

aansluitpunt in de wijk. In bijlage II is een recent over-

19

zicht opgenomen van initiatieven van verschillende

• als gebruiker:

instanties (waaronder corporaties) met betrekking tot

Hierbij gaat de stuwende kracht vooral uit van de

de uitrol van moderne communicatie-infrastructuren.

eigen behoefte aan content en zal de drive vanuit het bedrijfsleven zich met name richten op de ont-

Bijzondere aandacht verdienen in dit verband de ini-

wikkelingen die in de toepassingslaag plaatsvinden.

tiatieven die genomen worden op het gebied van het

Voor de toekomstige aanleg van communicatie-

levensloopbestendig wonen in combinatie met ICT- en

infrastructuren op grote schaal is deze ontwikkeling

zorgprojecten. Ook hierbij gaat het om een optimale

van ondergeschikt belang, omdat aangenomen mag

afstemming van de mogelijkheden van ICT op de hui-

worden dat de meeste bedrijven c.q. bedrijfsterrei-

dige en toekomstige zorgbehoeften van zelfstandig

nen al zijn voorzien van hoogwaardige glaszelaan-

wonenden. Dit betekent wel dat ook deze zelfstandige

sluitingen.

woningen c.q. woningcomplexen (met name voor seni-

• als eigenaren van infrastructuren:

oren en zorgbehoevenden) worden aangesloten op een

Dit zijn de partijen die nu eigenaar zijn van de vaste

breedbandige communicatie-infrastructuur. De hiervoor

en mobiele communicatienetwerken. Zij zijn er ten

genoemde maatschappelijke krachten zijn weliswaar

zeerste bij gebaat dat hun netwerken concurrerend

geen directe stuwende krachten als het gaat om de

zijn en in staat zijn de (toekomstige) diensten die

aanleg van nieuwe communicatie-infrastructuren, maar

contentaanbieders en -vragers wensen ook daad-

zij zijn wel indirect van belang als het gaat om het

werkelijk via hun netwerken mogelijk te maken.

benadrukken van het belang van goede infrastructuren

Zij zullen dus steeds weer opnieuw werken aan de

voor de invulling van de maatschappelijke diensten die

verbetering van hun netwerk door uitbreiding (groter

zij nu en op termijn willen vervullen. De toenemende

bereik), vernieuwing (andersoortig netwerk voor

aandacht voor huisgebonden zorgdiensten en domotica

bredere transmissie), upgrading (optimalisering van

maakt van deze actoren belangrijke ambassadeurs voor

bestaande structuren gericht op bredere transmis-

vernieuwing van de communicatie-infrastructuren.

sie) en onderhoud (bewaking kwaliteit bestaande structuren gericht op behoud huidig bereik en transmissiewaarden). De verschillende eigenaren hebben

3.8 Het bedrijfsleven als stuwende kracht

een uiteenlopende strategie met betrekking tot hun toekomstige netwerkbeleid, waarbij het wel duidelijk is dat alle partijen op zoek zijn naar mogelijkheden

De functie van het bedrijfsleven als stuwende kracht is

om hogere downloadsnelheden te bewerkstelligen,

in feite vijfledig:

met alle implicaties voor het netwerk van dien. Aldus

• als contentontwikkelaar:

zijn de bedrijven vooral stuwende krachten als het

In eerdere instantie was al aangegeven dat veel

gaat om vernieuwingen in de passieve en actieve

technologie die ontwikkeld wordt op de passieve en

infrastructuur.

actieve laag gestuwd zal worden door vernieuwingen

• als feitelijke installateurs:

in de toepassingslaag. De vernieuwingen die hier

Hierbij gaat het om een afgeleide drive. De feitelijke

plaatsvinden stimuleren stapsgewijze (geleidelijke

installateurs hebben een duidelijk eigen bedrijfs-

upgrading) of schoksgewijze (aanleg nieuwe struc-

matig belang bij de aanleg, het onderhoud en de

turen) vernieuwingen in de communicatie-infrastruc-

vernieuwing van de communicatie-infrastructuren.

tuur en moeten uit dien hoofde gezien worden als de

Zij zullen investeren in de efficiency van de aanleg

belangrijkste technologisch stuwende factor.

en de maintenance. Hun activiteiten vormen vooral een drive binnen het bereik van de passieve infra-

20

structuur.

• als investeerders:

De consument is niet zozeer te beschouwen als de

Dit is voor de komende jaren wellicht een van de

stuwende kracht in de ontwikkelingsjaren, maar wel-

belangrijkste stuwende krachten achter de vernieu-

licht vooral als de kritieke succesfactor. Als uit de

wing van de communicatie-infrastructuren. Steeds

proefprojecten blijkt dat de consument daadwerkelijk

duidelijker zijn durfinvesteerders, projectontwik-

de nieuwe ICT-mogelijkheden omarmt en daarvoor ook

kelaars e.d., investerings- en beleggingsmaatschap-

voldoende wil betalen, is een landelijk brede uitrol nog

pijen betrokken bij de nieuwe ontwikkelingen. Zij

maar een kwestie van korte tijd. Zo niet, dan moet met

maken met hun kapitaalinjecties de uitrol van proef-

een langdurige ontwikkelingsperiode rekening worden

projecten op kleinere en grotere schaal mogelijk.

gehouden.

Glaskoning Dik Wessel Tekenend voor de betrokkenheid van het investerende en uitvoerende bedrijfsleven is Reggefiber van de Twentse bouwmagnaat Dik Wessel. Dit bedrijf is gespecialiseerd in het aanleggen, exploiteren en beheren van (glasvezel)netwerken, alsmede houdster- en financieringsmaatschappij via de achterliggende investeringsmaatschappij Reggeborgh. Deze ondernemingen zijn inmiddels betrokken als investeerder, ontwikkelaar en uitvoerder bij veel lokale projecten betreffende de aanleg van Ftth. Zij geven aan het komende decennium elk jaar 150.000 woningen te willen aansluiten op glasvezel waarvoor zij jaarlijks € 150 miljoen willen besteden (€ 1.000 per aansluiting).18

Als een brede uitrol van nieuwe communicatie-infrastructuren (Ftth) en/of upgrading c.q. verdere verglazing van bestaande structuren (ethernet, All IP) kansrijk lijkt, dan is het wel de vraag hoeveel werk hiermee gemoeid is en welke kwaliteit. Kan de arbeidsmarkt dergelijke grote projecten aan? In het volgende hoofdstuk zal hierop nader worden ingegaan. Zeker is wel dat als het tot een verdere uitrol komt deze uitrol zeker een periode zal beslaan van 5 tot 10 jaar.

3.9 Slotsom Het geheel overziend, vormt het bedrijfsleven uiteindelijk de belangrijkste stuwende kracht voor de vernieuwingen in de communicatie-infrastructuren. Het zijn de bedrijven die aan de basis staan van de content, de financiering en de realisatie.

Van de andere maatschappelijke krachtenvormen gaan op dit moment de belangrijkste stimuli uit van de lokale overheden. Zij maken het nu mogelijk dat op redelijk grote schaal proefprojecten worden gerealiseerd. De landelijke overheid is vooral van belang als ‘bewustmaker’, als stimulator voor nieuwe initiatieven op het gebied van ICT, vooral voor zaken die betrekking hebben op maatschappelijke sectoren en thema’s.

18 Wessel.

Brom: FEM Business 12 mei 2007 ‘Glaskoning Dik

21

4 Infrastructuur, markt en werk 4.1 Inleiding

(koper)netwerken en de aanleg van nieuwe mobiele netwerken. Bij de bespreking gaat telkens specifieke

Dit hoofdstuk is gericht op de betekenis van de ingrij-

aandacht uit naar de belangrijkste betrokken partijen,

pende en de meer geleidelijke vernieuwingen die

de geschatte investeringen en de mogelijke conse-

worden voorzien in de communicatie-infrastructuren

quenties die dit heeft voor de werkgelegenheid in de

in de komende jaren (perspectief 5 jaar na nu). Daarbij

ICT-infrasector.

komen achtereenvolgens aan de orde: • de belangrijkste ontwikkelingsrichtingen op het

4.2.1 De aanleg van glasvezelnetwerken

gebied van vaste telecom-infrastructuur, de mobiele

Volgens een prognose van Strategy Analytics zal het

telecom-infrastructuur en de CAI-infrastructuur en de

totale aandeel van huishoudens die zijn aangesloten

consequenties hiervan voor de vraag naar arbeid in

op glasvezel in 2010 slechts 3 procent zijn. Of dit realis-

hoofdlijnen (4.2);

tisch is moet nog blijken, maar feit is wel dat het aan-

• de belangrijkste ontwikkelingen in de aansturing van

deel breedbandaansluitingen via glas nu nog zeer klein

de markt voor communicatie-infrastructuren, in het

is in vergelijking met de aansluitingen over conventio-

bijzonder de ontwikkelingen bij de opdrachtgevers

nele infrastructuur.

(4.3); • de belangrijkste ontwikkelingen in de aard van de

De uitrol van glasvezel kan opgedeeld worden in drie

werkzaamheden verbonden aan de vernieuwingen in

trajecten. Ten eerste bestaan er initiatieven die leiden

de communicatie-infrastructuren;

tot de aanleg van compleet nieuwe netwerken. Ten

• slotsom waarin de belangrijkste bevindingen aan de orde komen.

tweede zijn er initiatieven die zorgen voor de verglazing van de local loop, ook wel Ftth. Als derde en laatste traject worden nieuwbouwwoningen bij de aanleg ontsloten met glasvezel of in ieder geval voorbereid door

4.2 Netwerkontwikkeling, de projecten

de aanleg van ducts.

Aanleg nieuwe netwerken

22

Op de korte en middellange termijn zijn er een aantal

Via vraagbundeling wordt draagvlak gecreëerd voor de

ontwikkelingen op komst die consequenties hebben

aanleg van stedelijke ringen. In andere gevallen zien

voor de werkgelegenheid in de sector. Deze ontwikke-

netwerkoperators zelf genoeg aanleiding om een nieuw

lingen concentreren zich rond de opwaardering van de

netwerk aan te leggen. Ook worden de lokale initia-

local loop en op nieuw aan te leggen stukken netwerk.

tieven meer en meer geïntegreerd in regionale ringen,

Daarnaast is ook de mobiele infrastructuur aan veran-

zodat in regionaal verband versterking kan plaatsvinden

dering onderhevig. Het betreft hier de aanleg van glas-

van de economische structuur (bijvoorbeeld in Drenthe

vezelnetwerken, de opwaardering van de conventionele

en Twente). Lokale overheden en (semi-)publieke instel-

lingen zullen in dit traject een belangrijke rol spelen.

voor de komende vijf jaar. Niet al dit kapitaal zal worden

Deze rol is afhankelijk van de wijze waarop marktpar-

gestoken in nieuwe netwerken, maar grotendeels in de

tijen investeringsbereidheid tonen. Een leidraad voor

verglazing van de local loop.

overheden is namelijk dat zij geen marktverstoring mogen veroorzaken19. Gezien de toenemende financiële

Voor de werkgelegenheid van nieuwe ondergrondse

slagkracht van netwerkoperators is te verwachten dat

kabelnetwerken betekent de vernieuwing dat de

de rol van overheden steeds meer zal verschuiven van

werkzaamheden zich concentreren rond het legwerk

investerend en participerend naar vraagbundelend en

en de aansluiting van netwerken op verdeelpunten.

faciliterend (zie ook de praktijkvoorbeelden in hoofd-

Graafwerkzaamheden en het laswerk vereisen gekwa-

stuk 3).

lificeerd personeel van LBO+-niveau tot circa MBOniveau 2. Voor het montagewerk in de switches en de

Marktpartijen zoals telecommaatschappijen (KPN,

wijkverdeelpunten van het netwerk is een iets hoger

Tele2, BBNed, etc.), de kabelmaatschappijen, maar ook

niveau vereist (MBO-niveau 3). Tenslotte zijn er nog

de (opkomende) investeringsmaatschappijen (zoals

ontwerpwerkzaamheden, maar dit zal geen enorm

Reggefiber, lokale consortia) zijn reeds genoemd als

beslag leggen op het arbeidsarsenaal. In kwantitatieve

betrokken partijen. Zij zorgen voor de investeringen in

zin is het lastig in te schatten hoeveel kilometer glas-

glasvezelinfrastructuur. De bestaande conventionele

vezelnetwerk extra wordt aangelegd in de komende vijf

aanbieders van netwerken zullen verhoudingsgewijs

jaar. Wel beschikt een partij als Eurofiber (onderdeel

minder investeren in totaal nieuwe netwerken, maar

van Reggefiber) inmiddels over een netwerk van 7.000

wel hun bestaande netwerken inbrengen in vraagbun-

kilometer (zie kaart 1) en zijn er plannen dit flink uit te

delingsinitiatieven. Aan de andere kant zijn zij wel zeer

breiden

actief in het optimaliseren van de bestaande netwerken.

Kaart 1 Het Eurofiber netwerk per februari 2007

Het is nog onduidelijk welke investeringen de komende vijf jaren verwacht kunnen worden in de uitrol van nieuwe netwerken. Veel is daarbij afhankelijk van de mate waarin consumenten warm lopen voor de glasvezeldiensten. Veel investeringspartijen kijken voorlopig graag de kat uit de boom, door te kijken of de reeds opgezette projecten succesvol blijken te zijn of zullen falen. Eén partij die nu al nadrukkelijk bereid is (op de achtergrond) te investeren in nieuwe structuren (in het

Bron: www.eurofiber.nl.

bijzonder Ftth) is Reggefiber. Naar schatting beschikt Reggefiber over een investeringsvermogen van 1,5

Verglazing local loop

miljard euro20. De komende tien jaar kunnen zij aldus

Hierbij worden bestaande woningen aangesloten op de

verschillende berichten in de media 150 miljoen euro

glasvezelnetwerken. Dit kan uiteraard ook onderdeel

per jaar in glasvezelnetwerken investeren. Opgeteld

zijn van een vraagbundelingsinititatief, maar hier gaat

is dat een investeringsvolume van circa € 750 miljoen

het niet om compleet nieuwe netwerken.

Voor het tweede traject zijn met name de investeringsmaatschappijen (zoals Reggefiber) een belangrijke 19 20

Ministerie van Economische Zaken, 2005, op cit. FEM Business, 2007 op cit.

partij. Reggefiber denkt aan een Nederlands glasve-

23

zelnetwerk dat de concurrentie aan kan met KPN en

bestaat uit het leggen van nieuwe infrastructuur van de

de kabelmaatschappijen21. Deze laatste twee partijen

straatkast of wijkcentrale naar woningen en daarnaast

zetten minder hard in op de verglazing van local loop,

het monteren van glasvezel in de meterkast (woning-

om hun bestaande netwerken ten volle te benutten.

niveau). Voor de aansluiting van glasvezel (laswerk-

Ook de woningcorporaties zijn een betrokken partij. De

zaamheden, straatwerk) is volgens de meeste gecon-

aansluiting van hun woningbestanden op glasvezel (tot

sulteerde experts een zeker hoger vaardigheidsniveau

de straatkast) kunnen zij vanuit hun (toegestane) rol

(fijnere lastechnieken) vereist dan gebruikelijk is bij de

bekostigen. De corporaties beschikken over voldoende

koperinfrastructuur. Voor aansluiting in de woning acht

financiële middelen. Daarnaast kunnen zij optreden als

men met name een meer klantgericht niveau van de

vraagbundelaar of meedoen in bestaande initiatieven

monteur gewenst.

als aan te sluiten partij. Aanleg en voorbereiding glas bij nieuwbouw Het eerder genoemde investeringsbedrag van bijvoor-

Voor dit traject worden nieuwbouwwoningen bij de aan-

beeld Reggefiber zal grotendeels ingezet worden bij

leg al voorzien van een glasvezelaansluiting of de holle

de verglazing van de local loop. Als de aanleg van één

mantelbuizen, waar later glasvezel doorheen geblazen

aansluiting ongeveer 1.000 euro kost, betekent dit dat

kan worden. Volgens het EIB23 is de bouw van nieuwe

elk jaar maximaal 150.000 huishoudens met glasvezel

woningen in 2005 en 2006 nog fors geweest (6 à 7%).

ontsloten kunnen worden. Ook de woningcorporaties

De verwachting is dat dit in 2007 en 2008 sterk zal afne-

beschikken in ruime mate over financiële middelen. Zij

men (tot circa 1 à 2%).

mogen de aansluiting van hun woningen bekostigen. Een corporatie als Portaal bijvoorbeeld is van plan haar

Bij dit laatste traject speelt een verscheidenheid aan

woningbestand van 60.000 woningen te voorzien van

partijen een rol. In principe zijn dit de projectontwik-

een glasvezelaansluiting. Voor de aanleg stelt Portaal

kelaars, de conventionele aanbieders en de ‘nieuwe’

circa 100 miljoen euro beschikbaar22.

aanbieders (investeringsmaatschappijen). KPN heeft als standpunt ingenomen dat daar waar het uit investe-

De verglazing van de local loop heeft de volgende con-

ringsoverwegingen opportuun is om glas aan te leggen

sequenties voor de werkgelegenheid. Volgens bijlage II

dit zal worden doorgevoerd 24.

is in Nederland een behoorlijk aantal projecten gepland om glas naar woningen te verzorgen. Volgens de inven-

De investeringen die nodig zijn voor de aansluiting in

tarisatie komt dit neer op 435.000 aansluitingen waar-

nieuwbouwwijken zijn niet geheel duidelijk. Dit is ech-

van reeds 75.000 zijn gerealiseerd. Dit houdt in dat naar

ter wel duidelijk minder dan de kosten voor bestaande

verwachting nog 360.000 aansluitingen gerealiseerd

woningen, omdat de grond niet nog een keer openge-

worden in de komende paar jaar op basis van de aan-

graven hoeft te worden. De aanleg van andere infra-

gekondigde projecten. Hierbij zijn de eerdergenoemde

structuur vergt immers al voorgraafwerk (elektriciteit,

woningen van woningcorporatie Portaal inbegrepen. Het

telefoon, gas en water). Men legt ducts (holle mantel-

maximaal aantal woningen dat Reggefiber de komende

buizen) in de grond waar in een later stadium glasvezel

vijf jaar kan of wil aansluiten komt uit op 750.000 (5

doorheen geblazen kan worden.

keer 150.000). Hiervan zit een deel verscholen in de inventarisatie in bijlage I. Het grootste deel van het werk

24

21 FEM Business, 2007. Glaskoning Dik Wessels. In: FEM business, 12 mei 2007, pp. 28-31. 22 Verrassend glasplan Portaal. (24 november 2003) http://www.planet.nl/planet/show/id=118880/content­ id=421451/sc=9aa6fb

23 Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, 2006. De kabel- en leidingsector: investeringsvolume en opdrachtgeverschap. Amsterdam. 24 KPN en glasvezel: ‘opportunisme’. (3 augustus 2006) http://www.planet.nl/planet/show/id=118880/content­ id=738363/sc=a36883

Volgens de raming van het EIB25 zullen binnen nu en vijf

Volgens het jaarverslag van de OPTA 200626 is er

jaar circa 15.000 woningen per jaar gebouwd worden.

in totaal circa 1 miljard euro gemoeid met de totale

In totaal worden dus circa 75.000 nieuwbouwwoningen

opwaardering. Een groot deel van dit bedrag zal terug-

voorbereid op glasvezel. Dit werk zal slechts gedeel-

verdiend worden door het afstoten van assets (gebou-

telijk additioneel zijn, aangezien het installatiewerk

wen en infrastructuur) en besparingen in de operatio-

(telefoon, gas, water, licht) toch al plaatsvindt (zie ook

nele kosten.

paragraaf 3.5). De werkzaamheden bestaan uit het grotendeels vervan4.2.2 Opwaardering van het conventionele (koper) netwerk

gen van de koperinfrastructuur tot glasvezel. Dit heeft betrekking op het aansluitnet tot aan de straatkasten

De conventionele ICT-infrastructuur beslaat het tele-

(fiber tot the curb= glas tot de straathoek). Daarnaast

foonnetwerk en het Coaxnetwerk en is eigendom van

moeten alle 28.000 straatkasten omgebouwd worden

respectievelijk telecombedrijven en kabelbedrijven. In

zodat ze geschikt zijn voor VDSL(2). De besparing

de komende vijf jaren bestaan concrete plannen voor

van operationele kosten wordt gerealiseerd door een

de opwaardering van beide netwerken (i.c. het All-IP

functionele laag van 1.350 lokale nummercentrales te

project van KPN en de opwaardering door de kabel-

verwijderen uit het netwerk. Ook dit zal werk opleveren.

maatschappijen naar Ethernet to the home).

Tenslotte moeten de aansluitingen in huis nog gerealiseerd worden. Uit de gesprekken met enkele experts

All-IP van KPN

op dit gebied blijkt dat KPN verwacht ongeveer 1,5 à 2

KPN heeft zich voorgenomen zijn eigen netwerk om te

miljoen huishoudens aan te sluiten. Als dit allemaal

bouwen tot een modern netwerk dat op Ethernet (IP)

aansluitingen via VDSL(2) zijn, is hier naar schatting

is gebaseerd. Dit ambitieuze project zorgt ervoor dat

een additionele ‘workforce’ van een factor twee tot drie

het gehele KPN-netwerk voorbereid is op de nabije

voor nodig.

toekomst. Dat wil zeggen voorbereid op de uitrol van VDSL(2) met een capaciteit van 50 tot 100 Mbps, en in

De gedachte doorlooptijd van het All-IP programma was

sommige gevallen de aansluiting van glasvezel. Het

5 jaar, zodat in 2010 het nieuwe netwerk in zijn totaliteit

nieuwe netwerk is in eigendom en beheer van KPN met

zou zijn gerealiseerd. Dit lijkt, aldus de geconsulteerde

de toegangsmogelijkheden voor andere partijen naast

deskundigen, moeilijk haalbaar gezien de beschikbare

KPN om vrijuit diensten aan te bieden.

installatiecapaciteit (om 2010 te halen zou daarvoor de gehele installatiesector inclusief riolering etcetera

Naast KPN zijn met name de (onder)aannemers belang-

voor ingezet zou moeten worden). Dit levert uiteraard

rijke participanten. Voor de realisatie van All-IP zullen

wel een probleem op voor KPN, aangezien zij zo snel

meerdere installatiebedrijven worden ingeschakeld die

mogelijk zou willen uitrollen, maar beperkt wordt door

middels raamcontracten zorg dragen voor de uitvoe-

de beschikbare capaciteit in de installatiesector.

rende werkzaamheden. De grote installatiebedrijven worden afhankelijk van de op dat moment beschikbare

Recentelijk (oktober 2007) heeft KPN in samenwerking

capaciteit en de regio ingeschakeld. KPN voert de regie

met Reggefiber een krachtige impuls gegeven aan de

en zorgt voor de integratie en coördinatie van de pro-

uitrol van All IP op stedelijk niveau. Hierbij zal KPN haar

jecten. Daarnaast draagt zij zorg voor het risicodragend

diensten aanbieden via het glasvezelnetwerk dat door

kapitaal.

Reggefiber in Almere zal worden aangelegd.

25 Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid, 2007. Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid in 2007. Amsterdam.

26 OPTA, 2007. Jaarverslag en marktmonitor OPTA 2006. Den Haag, mei 2007.

25

KPN en Reggefiber bundelen krachten27 KPN en Reggefiber gaan samenwerken aan het nieuw te bouwen glasvezelnetwerk in Almere. KPN zal diensten aanbieden op het glasvezelnetwerk dat Reggefiber in Almere aanlegt. Door het bundelen van de slagvaardigheid van Reggefiber op het gebied van uitrol van glasvezelnetwerken en de dienstenportfolio van KPN, krijgen consumenten in Almere toegang tot vernieuwende diensten via deze toekomstvaste infrastructuur.

eindgebruiker krijgt een aansluiting in huis met een

Het nieuwe netwerk wordt aangelegd in alle nieuwe én bestaande wijken van Almere. In totaal krijgen bijna 70.000 huishoudens hierdoor toegang tot het glasvezelnetwerk. De aanleg zal ongeveer 2,5 jaar duren. Dit netwerk zal snelheden toelaten tot 100 Mb/s. Bovendien is het netwerk voorbereid om in de toekomst nog veel hogere snelheden aan te kunnen.

waarbij 100 Mbps naar de eindgebruiker wordt gebracht

Ethernetstekker, er is geen specifieke kabelmodem meer nodig.

De belangrijkste partijen die betrokken zijn bij het Etth-project zijn de kabelmaatschappijen. Meer in het bijzonder is @home (voorheen Essent Kabelcom) in samenwerking met het Finse Teleste bezig met proeven

(zie ook hoofdstuk 2).

De investeringsruimte is nog moeilijk in te schatten, omdat de proeven nog lopen. De afgelopen jaren is al flink geïnvesteerd in de kern van het kabelnetwerk.

De samenwerking is tekenend voor het streven van KPN

Naar verwachting is dus in beperkte mate extra kapitaal

om binnen afzienbare tijd een distributie van diensten

nodig voor de verdere verglazing van het netwerk. De

via een toekomstvaste telecominfrastructuur, geba-

grootste investeringen zullen plaats moeten vinden

seerd op glasvezel, te realiseren. Indien deze samen-

in de last mile/local loop, omdat daar de switches en

werking en uitrolstrategie tot een succes wordt, kan dit

versterkers moeten worden omgebouwd. Dit is uiteraard

een aanmerkelijke impuls betekenen voor de verdere

afhankelijk van het succes van de Etth-pilots.

uitrol van Ftth en voor het aanbieden van diensten met hoge transportsnelheden.

Daarnaast wijzen de CAI bedrijven ook op de ontwikkeling van de nieuwe kabelinternetstandaard, Docsis 3.0.

Ethernet tot the home (hybride glasvezel/

Indien de introductie van Docsis 3.0 succesvol verloopt

Coaxnetwerken)

verwacht de CAI-bedrijven niet dat in de komende

Evenals de telecommaatschappijen (lees: KPN) zijn ook

jaren ingrijpende herzieningen noodzakelijk zijn in het

de kabelbedrijven bezig met de opwaardering van hun

netwerk m.u.v. de aanpassingen vernieuwingen in de

netwerken. De noodzaak hiertoe is iets minder urgent

actieve componenten van de schakelstations en de

vanwege de jongere leeftijd van de Coaxnetwerken

vernieuwing van het modem bij consumenten (zie ook

en de hogere potentiële transmissiecapaciteit van de

tekstkader).

CAI-netwerken. Toch is opwaardering gewenst vanwege toekomstige diensten zoals HDTV, Video on Demand en Digitale televisie, wat oorspronkelijk de core-business is van de kabelmaatschappijen. In het kort betekent Etth, net als VDSL, dat het netwerk steeds verder verglaasd wordt in de richting van de eindgebruiker. Volgens een van de gesprekspartners is het glas al tot gemiddeld 300 meter van de eindgebruiker genaderd. Het Ethernetprotocol (IP) zorgt dan uiteindelijk voor de uniformering van de informatieoverdracht. De

26

27

Bron: KPN, 04 10 2007

Docsis 3.0 klaar voor marktintroductie28 De introductie van Docsis 3.0 komt met rasse schreden dichterbij, als we fabrikanten als Motorola en Texas Instruments mogen geloven. De nieuwste versie van de kabelinternetstandaard biedt onder andere IPv6-ondersteuning en snelheden tot 160Mbps. De nieuwe kabelstandaard werd in het zonnetje gezet op het jaarlijkse congres van de Amerikaanse National Cable & Telecommunications Association, die momenteel in Las Vegas wordt gehouden. Naast de voordelen, zoals een downloadsnelheid van maximaal 160Mbps en een uploadsnelheid die tot 145Mbps kan bedragen, moet ook weer met een oud nadeel rekening worden gehouden: de bandbreedte van Docsis 3.0 moet door meerdere aansluitingen gedeeld worden. Motorola heeft de technologie in Singapore al gebruikt om klanten van provider Starhub te voorzien van 145Mbps-internet, en ook Texas Instruments heeft met het Puma 5-modem inmiddels een modem op de plank liggen dat voor grootschalige uitrol geschikt is. Hoewel niet wordt verwacht dat Docsis 3.0 nog dit jaar bij de consument wordt geïnstalleerd, zal de succesvol geteste apparatuur zo snel mogelijk commercieel uitgebaat worden. In Amerika zijn met name AT&T en Verizon bezig met het verglazen van hun netwerk, waardoor ze veel hogere snelheden kunnen aanbieden dan leveranciers van hedendaagse adsl- of kabelverbindingen. Uiteraard heeft Docsis 3.0 een grote troef: in tegenstelling tot bedrijven die op glasvezel gokken, hoeven kabelexploitanten geen grote investeringen in nieuwe infrastructuur te doen. Omdat in Europa de PAL- in plaats van de NTSC-standaard voor de transmissie van televisiekanalen wordt gebruikt, is de aangepaste EuroDocsisstandaard ontwikkeld, waarmee providers als UPC momenteel snelheden tot ongeveer 40Mbps kunnen halen. Wanneer deze standaard een upgrade naar 3.0-snelheden kan krijgen is nog niet bekend.

4.2.3 Draadloze netwerken Als belangrijkste ontwikkeling op het gebied van de draadloze netwerken kan Wimax genoemd worden. Volgens KPN moeten enkele honderdduizenden huishoudens en vele tienduizenden bedrijven het momenteel nog zonder snelle internetverbinding stellen omdat de afstand tot de telefooncentrale te groot is en er teveel signaalverlies optreedt. Wimax biedt de mogelijkheid om op grote afstand (tot 50 km) kwalitatief hoogwaardige breedbandsignalen door te zenden. Ook biedt Wimax de mogelijkheid van een point-tot-multipointverbinding. De operationalisering van Wimax vereist wel de aanleg van een compleet nieuw distributienetwerk. Door het hoge zendbereik is de mastdichtheid voor Wimax veel minder groot dan voor bijvoorbeeld GPS. Kern van de activiteiten is daarbij de plaatsing van zendmasten en de verbinding (bekabeling) van de masten op de centrales resp. het ondergrondse netwerk. Hiervoor zijn zowel engineering (design, planning) als bouwtechnische (constructing: zendmastplaatsing), elektrotechnische (aansluiting) en civiele (graaf- en legwerkzaamheden) werkzaamheden noodzakelijk.

De uitrol van het Wimax-netwerk zal aldus geconsulteerde deskundigen in de komende jaren geleidelijk plaatsvinden. De consequenties voor de workforce in de installatiesector in de komende jaren zijn met name afhankelijk van de snelheid waarmee Wimax wordt uitgerold door de betrokken netwerkbedrijven (m.n.

De kabelmaatschappijen hebben gezamenlijk ongeveer

T-Mobile, KPN, Vodafone). Deskundigen verwachten dat

6,5 miljoen aansluitingen, circa 90% van alle huishou-

dit de komende jaren slechts een beperkte impact zal

dens in Nederland. In theorie kunnen dus evenveel

hebben voor de installatiesector (wellicht een groei van

aansluitingen bediend worden met Etth. De meeste

de werkzaamheden met 20% in de komende jaren).

werkzaamheden zullen bestaan uit het ombouwen/ installeren van switches (optical nodes, zie fig. 6) en het installeren van versterkers. Daarnaast zullen de 6,5 miljoen aansluitingen in huis gerealiseerd moeten worden. Gezien het huidige ontwikkeltempo van Etth en de eerder geschetste beperkte capaciteit bij uitvoerende partijen mag verwacht worden dat het grootste gedeelte van de werkzaamheden plaats zal vinden na 2012.

28

Bron: tweekers.net 9 mei 2007

27

KPN na testen optimistisch over draadloos breedband29 KPN wil nog dit jaar beslissen of het telecombedrijf verder gaat met hspa of Wimax voor de uitrol van draadloos breedbandinternet. In heel Nederland zal in ieder geval dekking zijn. Het telecombedrijf doet momenteel testen in Drenthe. KPN heeft hiervoor vier zendmasten uitgerust met de nieuwste apparatuur voor zowel hspa als Wimax. Op basis van de eerste testen durft KPN al te concluderen dat breedband overal in Nederland beschikbaar zal komen – ook in de uithoeken waar nu geen breedbanddekking is. ‘Eind dit jaar zullen we onder andere op basis van de testresultaten een keuze maken voor een van beide technologieën voor draadloos breedband, die vervolgens vanaf 2008 gefaseerd wordt uitgerold’, aldus Eelco Blok, lid van de raad van bestuur van KPN, dinsdag. ‘Hiermee kunnen we consumenten, maar ook het bedrijfsleven vooral in landelijke gebieden helpen om echt breedband te krijgen waar dat nu niet mogelijk is’. In Hoogersmilde doet KPN nu met dertig eindgebruikers ervaringen op met zowel hspa als Wimax. ‘Deze mensen wonen te ver van de centrale af om via de vaste lijn een breedbandverbinding te kunnen krijgen’, aldus KPN-woordvoerder Marinus Potman. ‘De eerste testen zijn zeer hoopgevend. Deze mensen kunnen nu draadloos bellen en internetten.’ (…..) De test loopt tot eind september. Hierna zullen de resultaten worden geanalyseerd. Het telecombedrijf hoopt dan ook meer te kunnen zeggen over de behaalde snelheden.

hoger peil te brengen. Dit impliceert ook een continue aandacht voor de aanleg van nieuwe netwerken en optimalisering van bestaande.

4.3.1 Verzadiging op de consumentenmarkt De eerste en wellicht ook belangrijkste marktontwikkeling is de verzadiging die zich nu voordoet op de consumentenmarkt als het gaat om aansluiting voor telefonie en tv en een afnemende groei voor aansluitingen op breedbandinternet. Willen netwerkeigenaren nog qua omvang van hun activiteiten kunnen groeien, dan zullen zij hun aandacht dan ook steeds meer richten op kwaliteitsverbetering en uitbreiding van de diensten die zij bieden over het netwerk. Tekenend is in dit verband de sterke groei van het aanbod gecombineerde diensten via bestaande netwerken (dual play, triple play, quatro play)30. Dit betekent wel dat bestaande netwerken zullen moeten worden aangepast om de transmissie van de combinatie aan diensten ook daadwerkelijk op de gewenste (breedband)kwaliteiten mogelijk te maken.

4.3.2 Concentratie en schaalvergroting bij de netwerkeigenaren Behalve door extra inzet op nieuwe en snellere diensten en dienstcombinaties voor nieuwe en snelle diensten,

4.3 De markt voor de aanleg van communicatieinfrastructuur

kenmerkt de ontwikkeling van de markt voor de aanleg en het onderhoud van communicatienetwerken zich de laatste jaren ook door een golf aan fusies onder netwerkeigenaren uit efficiëntie- en effectiviteitsover-

Met de liberalisering van de markt voor telefoondien-

wegingen. Hierdoor zijn de kaarten op het niveau van

sten eind vorige eeuw is er een situatie gekomen waarin

de netwerkeigenaren opnieuw geschud en hebben de

netwerken en netwerkeigenaren sterk met elkaar con-

aannemende partijen nu te maken met nog grotere

curreren om het bereik van de klant (mobiel versus vast,

countervailing power van de vaak internationaal georga-

CAI versus telefoontelefoonverbinding) en levering van

niseerde netwerkeigenaren.

diensten aan de klant (tv via telefoonlijnen, telefonie

28

via CAI, dual play en triple play etc.) Hierbij is er vooral

Duidelijk blijkt uit deze ontwikkeling de snelle schaal-

concurrentie wat betreft infrastructuren en de diensten

vergroting en concentratie onder de netwerkeigenaren,

die via deze infrastructuren geleverd kunnen worden

met als belangrijkste achtergrond: het streven naar

(waarbij dezelfde soort en combinatie van diensten via

efficiëntie, bereik en combinatie van netten. Deze ont-

verschillende netwerken de klant bereiken). Dit dwingt

wikkeling betekent voor de uitvoerende/aannemende

de netwerkeigenaren continu om hun netwerken op een

partijen wel dat zij zich steeds meer geplaatst zien

29

30 Bij quatro play worden telefonie, TV, internet en mobiel in één combinatieabonnement aangeboden.

Bron: Tweakers.net, 21 augustus 2007

tegenover internationale, grootschalige opdrachtgevers die steeds meer op basis van bestekken de ruimte inperken voor adviezen van de aannemers en die door bredere aanbestedingsprocedures druk uitoefenen op aanbiedingsprijzen.

Primo 2005: KPN en Telfort KPN-Telfort wordt met afstand grootste aanbieder mobiel bellen. KPN wordt met de overname van concurrent Telfort met afstand de grootste aanbieder van mobiele telefonie in Nederland. De combinatie bedient 7,5 miljoen klanten en is goed voor een marktaandeel van ruim 50 procent, zo blijkt uit het jaarverslag 2004 van telecomtoezichthouer Opta.

Hieronder worden kort enkele berichten van de belangrijkste fusies/concentraties onder netwerkeigenaren in

4.3.3 Andersoortige intermediairs

de afgelopen twee jaar weergegeven31.

Een tweede belangrijke ontwikkeling in de werking van de markt is de grotere betrokkenheid van andere par-

augustus 2007: T Mobile en Orange De Europese Commissie heeft maandag (20 augustus 2007) de acquisitie van Orange Nederland door T-Mobile Nederland, een dochter van Deutsche Telekom, goedgekeurd. De commissie oordeelt dat de ontwikkeling geen effectieve belemmering vormt voor de concurrentie binnen de EU-markt. Orange heeft ongeveer 1,9 miljoen gebruikers van een mobiele telefoon en 612.000 internetgebruikers in Nederland. Het telecombedrijf is momenteel nog in handen van France Telecom. T-Mobile wordt door de verwerving van Orange de op een na grootste telecomondernemer in termen van abonnees op de Nederlandse markt, en de op twee na grootste qua inkomsten. Het bedrijf is daarmee ongeveer even groot als Vodafone. KPN blijft marktleider T-Mobile wordt tweede speler op telecomgebied in Nederland, na KPN en vóór Vodafone.

tijen bij de planontwikkeling en aanbestedingen. In het voorgaande is al gewezen op de invloed van gemeenten, woningcorporaties en externe investeerders bij de aanleg en vernieuwing van netwerken. Hun betrokkenheid zal niet direct merkbaar zijn in de onderhandeling tussen feitelijke opdrachtgever (netwerkmaatschappij) en opdrachtnemer (installatiebedrijf/aannemer), maar wel van invloed kunnen zijn op de prijs waarvoor uiteindelijk de opdracht wordt aanbesteed.

Daarnaast wordt vanuit de mobiele sector gewezen op de betrokkenheid van leveranciers van communicatiehardware bij de aanbesteding van netwerken. Zij werpen zich steeds meer op als servicemaatschappijen die

Medio 2006: Essent Kabelcom en Casema Essent verkoopt zijn dochter Kabelcom voor 2,6 miljard euro aan twee Europese investeerders, Cinven en Warburg Pincus. Met deze investeerders is een principe-akkoord getekend. Warburg Pincus heeft in Noord-Holland al het kabelbedrijf Multikabel. Samen met Cinven is het ook bezig Casema in te lijven. Het doel is om Multikabel, Casema en Kabelcom samen te voegen tot de grootste kabelmaatschappij van het land, met 3,4 miljoen aansluitingen, 55% van het totaal.

Medio 2005: Tele2 en Versatel Tele2 neemt Versatel over. Tele2 wil met de overname de zogeheten ‘triple-playstrategie’ van Versatel doorzetten. Hierbij worden digitale televisie, internet en telefonie in één pakket aangeboden. Versatel heeft de komende drie jaar de rechten voor live-wedstrijden in de eredivisie, die op televisie en via internet (ADSL2+) worden uitgezonden. Tele2 wil ADSL2+ verder uitrollen, zo bericht het bedrijf.

aan de netwerkeigenaren zowel aanvullende systeemdiensten kunnen leveren als zorg kunnen dragen voor design, organisatie en aanbesteding van de aanleg van nieuwe infrastructuren. Dit kan ertoe leiden dat de werkzaamheden van mobile-installateurs nadrukkelijk worden afgebakend tot de feitelijke aanleg, waardoor de mogelijkheden om onderscheidende toegevoegde waarde te leveren duidelijk kleiner worden.

4.3.4 Outsourcing De derde (en laatste belangrijke) ontwikkelingsrichting is de toenemende geneigdheid van opdrachtgevers om werkzaamheden die buiten gebouwen en woningen plaatsvinden volledig bij derden te plaatsen (outsourcing in plaats van uitvoering in eigen beheer). Dit gebeurt dan vaak dusdanig dat van de uitvoerende partijen een volledige turnkey projectuitvoering wordt verwacht van planning tot oplevering en onderhoud.

31

Bron: diverse perspublicaties op internet.

Deze outsourcing wordt dan gedaan bij een aannemen-

29

de maatschappij die via onderaannemers het geheel

van de behoefte, instroom, uitstroom, vereist niveau,

verder moet organiseren. Dit houdt wel in dat kleinscha-

andere concurrerende arbeidsvraag etc.). In hoofdstuk

lige installatiebedrijven steeds minder mogelijkheden

5 zal tenslotte een benadering worden gegeven van de

krijgen voor directe cont(r)acten met de opdrachtgever.

arbeidsmarktconsequenties van de ontwikkelingen in

Ook is het lang niet altijd zeker dat het grote instal-

de aanleg en het onderhoud van netwerken voor de

latiebedrijf de hoofdaannemer wordt. Andere partijen

komende jaren.

(zoals de in 4.3.2 aangegeven communicatiehardwareleveranciers en ook wel sommige investeerders/projectontwikkelaars) kunnen eveneens optreden als hoofdaannemer. Indien het installatiebedrijf hoofdaannemer wordt betekent dit wel dat het óf zelf moet beschikken over de nodige disciplines óf moet beschikken over een breed netwerk van onderaannemers in alle soorten van disciplines. Gezien de strategie van veel grote installateurs om zich steeds meer als kennisleverancier te ontwikkelen betekent dit dat uitvoerende arbeid steeds meer in de vorm van onderaannemerschap zal worden uitbesteed.

4.4 Slotsom In het voorgaande is naar voren gekomen dat de dynamiek op de markt voor de aanleg en het onderhoud van communicatie-infrastructuren groot is. De komende jaren zal zeker rekening moeten worden gehouden met grootschalige projecten die van de zijde van de netwerkeigenaren, gemeenten, corporaties, investeerders en grote installatieconcerns worden geëntameerd. Deze projecten zullen nadrukkelijk een grotere vraag naar installatiediensten met zich meebrengen. Daarbij spitst de behoefte zich voor het vaste telefonie- en CAInetwerk vooral toe op feitelijke uitvoerende capaciteit, waarvoor middelbaar geschoold technisch personeel noodzakelijk is. Daarnaast mag ook een toenemende vraag verwacht worden naar technisch hoger geschoold personeel bij de installatiebedrijven zelf, omdat zij in toenemende mate turnkey volledige projecten zullen (moeten) aannemen.

In hoeverre deze groeiende bedrijvigheid in de komende jaren zal leiden tot knelpunten op de arbeidsmarkt

30

is afhankelijk van verschillende factoren (zoals omvang

5 Arbeidsmarkt­ consequenties 5.1 Inleiding

montagewerkzaamheden (plaatsen en monteren van switches, verdeelkasten, versterkers enzovoort). Uit de

In dit afsluitende hoofdstuk wordt een benadering gege-

gesprekken met de installatiebedrijven is naar voren

ven van de toekomstige arbeidsmarktconsequenties van

gekomen dat hiervoor wordt gewerkt met mensen die

de te verwachten ontwikkelingen in de aanleg, de upgra-

beschikken over een elektrotechnische achtergrond en

ding en het onderhoud van communicatie-infrastructuren.

vaak gedurende enkele jaren aanvullende elektrotech-

Daarbij gaat de aandacht vooral uit naar de consequen-

nische opleidingen hebben gevolgd.

ties die samenhangen met de in hoofdstuk 2 aangeduide netwerkvernieuwingen. De op bouw is als volgt:

Met behulp van de brancheverkenning voor de techni-

• In 5.2 wordt aandacht geschonken aan de huidige

sche installatiebranche (Marktmonitor 200433 en ITS

arbeidspool waaruit ‘gevist’ kan worden als het gaat

200634), uitgevoerd in opdracht van de OTIB, is een

om installateurs voor de netwerkactiviteiten (omvang,

afbakening gemaakt van het arbeidskader. Volgens

ontwikkelingen, instroom, uitstroom, concurrerende

de brancheverkenning zijn in 2005 131.348 werkne-

sectoren en grote installatieprojecten). Op basis daar-

mers actief in de totale technische installatiebran-

van wordt zeer ruw een inschatting gegeven van de

che. Daarvan zijn 64.655 werkzaam in het vakgebied

huidige en toekomstige uitvoerende capaciteit.

Elektrotechniek (de rest is werkzaam in de koeltechniek

• In 5.3 vindt een vertaling plaats van de in hoofdstuk

en de installatietechniek).

4 genoemde projecten naar de vraag naar arbeid in omvang. • In 5.4 worden tenslotte conclusies getrokken ten

Binnen het vakgebied Elektrotechniek worden een aantal specialismen onderscheiden, te weten:

aanzien van de toekomstige arbeidsmarkt voor

Sterkstroominstallaties, Bedrijfsinstallaties,

communicatie-infrastructuren.

Distributietechniek, ICT/Telematica, Industriële Automatisering, Consumentenelektronica en Vliegtuiginstallaties. Voor dit onderzoek is gekeken

5.2 Huidige werkgelegenheid

welke functies en onderwijsrichtingen binnen het vakgebied het meest aansloten bij de tot dusver onderken-

5.2.1 Arbeidskader32

de werkzaamheden. De meest relevante functies zijn

Het gros van de werkzaamheden in de ICT-infrasector

(Eerste) monteur communicatienetten, (Eerste) monteur

bestaat uit civiele werkzaamheden (het graven van

communicatie-installaties en Service medewerker ICT.

sleuven, leggen en lassen van kabels etcetera) en uit

Hieruit is geconcludeerd dat het arbeidskader zich

32 De paragraaf over het huidige arbeidskader en concurrerende sectoren is mede gebaseerd op en voor een belangrijk deel ontleend aan de studie Stroom Gegarandeerd!?. Deze nog te verschijnen studie is door EIM opgesteld in opdracht van uneto-vni en MKB-Nederland.

33 Sprengers, M., 2004. Trends en ontwikkelingen arbeidsmarkt: Technische installatiebranche 2004. Woerden, Marktmonitor. 34 Tillaart, H. van den, D. Uerz, J. Kregting, J. Warmerdam, J. Doesborgh en E. Bruin (2006). Trends en ontwikkelingen in de technische installatiebranche 2006, ITS, Nijmegen.

31

beperkt tot de specialismen Distributietechnologie en

seling met andere branches (bijv. de zorgsector) of met

ICT/Telematica tot en met niveau 3 (zie figuur 6). Dit

uitzendbureaus kan groter worden naarmate de markt

zijn de mensen die de kabels leggen, de lassen maken

in die sectoren aantrekt.

en de installatie van de verdeelkasten, switches en versterkers verzorgen. Deze omvang van deze arbeidspool

Al met al verwachten geconsulteerde deskundigen

werd voor 2005 geraamd op 16.000 personen.

binnen de installatiesector dat voor de komende jaren rekening moet worden gehouden met een (licht) gerin-

Figuur 6 Afbakening van de arbeidspool, situatie 2005 Technische installatiebranche 2005: 131.348 wp Subbranche Elektrotechniek 2005: 64.655 wp Specialisme Distributietechniek en ICT telematica (niveau 1 t/m 3) 2005: ca. 16.000 wp Ingezet voor ICT - en telecom - infrastructuur 2005: ca. 5.000 wp

gere omvang van de arbeidspool als gevolg van hogere uitstromen en geringere instromen.

5.2.2 Concurrentie vanuit andere projecten Eerder is reeds aangegeven dat niet alleen de werkzaamheden aan de communicatienetwerken op stapel staan. De uitvoerende partijen (aannemers, lokale installateurs) zijn betrokken, of zullen worden betrokken bij een aantal grote projecten. Voor het grootste gedeelte zullen deze worden uitgezet in de technische

Bron: Marktmonitor 2004 en ITS 2006, bewerking EIM.

installatiebranche. Nu volgt een kort overzicht van de belangrijkste projecten, de voorziene werkzaamheden

Niet iedereen binnen dit arbeidskader houdt zich bezig

en de termijn waarop ze zullen worden uitgevoerd.

met de communicatie-infrastructuur, maar men wordt ook ingezet voor bijvoorbeeld de stroomnetten of

De gasnetten

ander installatiewerk (zie ook paragraaf 5.2.2.). Volgens

De leeftijd van de gasnetten in Nederland varieert van

geconsulteerde deskundigen houdt momenteel naar

1 tot 43 jaar. Gezien de leeftijd en omwille van vei-

schatting ongeveer een derde van het personeel zich

ligheidsredenen is dit netwerk aan vervanging toe35.

bezig met de installatie van communicatie-infrastructu-

Het bestaande gasnet is in het verleden aangelegd op

ren. Dit komt neer op circa 5.000 werkzame personen.

14 meter tot aan de woonwijken. Volgens de nieuwe richtlijnen van het ministerie van VROM zal de nieuwe

Het arbeidskader is uiteraard ook onderhevig aan

afstand 75 meter worden. Vandaar dat dit extra werk

autonome ontwikkelingen. De vergrijzing in de branche

oplevert voor de installatiebranche. Uit gesprekken met

zal zorgen voor een toenemende leeftijdsgebonden

twee grote netbeheerders (Continuon, Eneco) komt naar

uitstroom. Prognoses uit de brancheverkenning tonen

voren dat de vervanging van de gasnetten momenteel

een uitstroom van ongeveer 2% per jaar, maar uit inter-

prioriteit geniet. Naar verwachting zal dit project doorlo-

views met de installatiebranche zelf blijkt dat eerder

pen tot 2030.

uitgegaan moet worden van 5%. Dit zal het sterkst spelen na 2010. Een andere autonome ontwikkeling is de

De stroomnetten

afnemende belangstelling voor techniekopleidingen.

Het Nederlandse stroomnet is op leeftijd. Ongeveer

In het ‘worst-case-scenario’ neemt het aantal VMBO-

75% van het huidige stroomnet is aangelegd in de peri-

leerlingen dat voor de richting Elektrotechniek kiest,

ode 1960-1990. Stroomnetcomponenten hebben niet

jaarlijks af met 4,3%. Het aantal MBO-leerlingen neemt

het eeuwige leven. Ze zullen ooit vervangen moeten

dan zelfs af met 8,8% per jaar. Tenslotte is de omvang van de arbeidspool nog afhankelijk van de zij-instroom

32

en uitstroom. Dit is conjunctuurafhankelijk en de uitwis-

35 Hoewel niet iedereen dit standpunt deelt. Zie ‘Onderzoeksraad voor Veiligheid’ voor een genuanceerdere discussie.

worden. Dit levert een dilemma op. Wanneer met een

5.2.3 Aard van de werkzaamheden

evenredige vervangingsgolf wordt gewerkt als tijdens

Voor zover het ingeschat kan worden leveren de projec-

de aanleg, blijkt de piek in de vervanging in de periode

ten die tot zover in dit onderzoek zijn behandeld niet

2020-2025 te liggen. Wanneer de vervangingsgolf wordt

zozeer andere werkzaamheden op. De uitrol van VDSL

uitgesmeerd, komt dit in het vaarwater van de andere

betekent meer glasvezelinstallatie. Hetzelfde geldt

grote installatieprojecten.

voor Etth en uiteraard de glasvezelprojecten zelf. Wel vereist de uitrol van deze projecten personeel dat in

Uitrol slimme meters

het bijzonder geschoold wordt op bijvoorbeeld glasve-

Het streven van de politiek is om in alle huishoudens in

zelaansluitingen, vernieuwingen in schakelsystemen

Nederland in de periode 2009-2014 zogenaamde slim-

etc. Deze verschuiving wordt ook onderkend door de

me meters geplaatst te hebben. Uitgaande van 13 mil-

geïnterviewde installatiebedrijven. Steeds meer worden

joen meters in de 6,5 miljoen huishoudens zijn er alleen

monteurs opgeleid om installatiewerkzaamheden aan

voor het vervangen van de oude meters in deze periode

glasvezelnetten uit te voeren. Enkele bedrijven leiden

continu 1.700 binneninstallateurs per jaar nodig.

hun personeel op voor koper- én glasnetwerken.

MIT-projecten

Een andere verschuiving die opvalt in de aard van de

Het Meerjarenprogramma Infrastructuur en Transport

werkzaamheden is het toenemende installatiewerk in

(MIT) is een inhoudelijk samenhangend programma

de meterkast. Plannen als fiber to the home, VDSL, Etth

voor infrastructuurprojecten die zijn gerelateerd aan het

sturen allemaal aan op aansluiting van de Nederlandse

mobiliteitsbeleid. Binnen het MIT is een onderscheid

huishoudens. De monteurs moeten daarom steeds

gemaakt tussen een programma tot en met 2014 en

meer beschikken over klantgerichte vaardigheden (com-

een programma voor de periode 2015-2020 (dit is een

municatie, representativteit).

doorkijk). Het kabinet heeft recent € 362 miljoen extra beschikbaar gesteld voor de versnelling van het programma tot en met 2011. Een ervaringsfeit van de installatiebedrijven die betrokken zijn bij dit soort projecten is dat circa 15 tot 20% van de benodigde werkzaamheden zich op het gebied van de technische installatie bevindt.

De praktijk aan het woord Volgens een geconsulteerde monteur in het veld zullen de werkzaamheden voor hem niet bijster veranderen. Wellicht dat de aansturing van werk steeds meer op afstand plaatsvindt. Nu gebeurt dat via de fax, maar dat zal in de toekomst steeds meer over mobiele netwerken en PDA’s plaatsvinden. Zo beschikt de monteur over de meest actuele informatie en kan vanuit de organisatie veel meer sturing en planning plaatsvinden (controle van het werk).

Kortom, de steeds kleiner wordende visvijver wordt steeds drukker bevist door verschillende partijen. Dit

Verder geven de netwerkbedrijven wel aan dat zij

is ook het dilemma dat de KPN heeft aangekaart (zie

steeds meer belang hechten aan risicobeheersing,

hoofdstuk 4). Gezien de tijdsbalken van de projecten,

troubleshooting en probleemoplossing door (al naar

blijkt dat de tekorten in personeel nijpend zullen zijn.

gelang de kwetsbaarheid van het systeem en mogelijke

Dit houdt ook in dat de mogelijkheden voor opscha-

gevolgschades voor bedrijf, wijk, buurt, woning) steeds

ling van grote projecten (bijv. All IP) mogelijk duidelijk

hoger gekwalificeerd personeel: personeel dat zowel

beperkt zijn. Ook de prioritering van de projecten is

vaktechnisch zeer goed onderlegd moet zijn, als de

belangrijk. Zoals één van de gesprekspartners treffend

kwaliteiten heeft wat betreft het doorgronden van direc-

aangaf: “Het project dat als eerste komt en waar als

te problemen als achterliggende oorzaken en mogelijke

eerste grootschalig op wordt ingezet, zal de prioriteit

systeemgevolgen.

bepalen. De andere werkzaamheden schuiven dan op in de tijd”.

33

• de veronderstelling dat kosten van aanleg van

5.3 Toekomstige arbeidsvraag

communicatie-infrastructuren uiteindelijk worden ‘verrekend via mensjaren’;

De mogelijke consequenties van hoofdstuk 4 worden hierna zeer globaal ingeschat. De basis voor de hierna

• de aanname dat een installatiemonteur op jaarbasis circa € 50.000 moet opbrengen.

gegeven inschattingen is evenwel zeer smal. De geconsulteerde partijen zijn niet of slechts in beperkte mate

Op basis van deze indicaties en veronderstellingen

in staat geweest inzicht te verschaffen in vraagstukken

kan worden berekend dat een extra arbeidsbeslag in

als huidige en toekomstige workload. EIM is dan ook

de komende 5 jaar voor de aanleg van communicatie-

genoodzaakt geweest om via verschillende denkrich-

infrastructuur mag worden verwacht van zeker 19.000

tingen een inschatting te maken. Aan deze inschatting

tot 23.000 personen (fte). Hierbij gaat het dan op jaar-

kan zeker geen absolute waarde worden toegekend.

basis om 4.000 tot 5.000 personen extra. Dit betekent

Verwachtingsniveaus zijn daarom ook met zeer ruime

dat wellicht een verdubbeling van de huidige inzetbare

marges aan te geven

capaciteit (nu 5.000) nodig is om alle projecten uit te voeren.

In het voorgaande zijn verschillende indicaties aangegeven voor de ontwikkeling van de extra werkgelegen-

Voor de komende jaren moet serieus rekening worden

heid in samenhang met de vernieuwing van de com-

gehouden met een sterk oplopende spanning op de

municatienetwerken en de upgrading en uitbreiding van

arbeidsmarkt voor installatie van infrastructuren, gege-

bestaande netwerken. Belangrijke aanknopingspunten

ven:

voor de inschatting van de workload die hiervan voor de

• de nu al bestaande spanning op de arbeidsmarkt

komende 5 jaren zou kunnen uitgaan zijn dan: • het verwachte volume aan nieuwbouwwoningen: 75.000; • de veronderstelling dat al deze 75.000 woningen worden aangesloten op Ftth;

voor installatiewerkzaamheden; • de verwachte terugval in arbeidscapaciteit voor installatiewerkzaamheden in de komende jaren; • de concurrentie van andere infratechnologische projecten in de komende jaren.

• de verwachte omvang van proefprojecten voor Ftth: minimaal 350.000 tot maximaal 750.000; • de verwachte investering in Ftth-projecten van

5.4 Slotsom

Reggefiber van € 150 miljoen per jaar; • de kosten van aansluiting van 1 woning op Ftth (ca. € 1.500); • de verwachte uitrol van Etth: qua omvang onduidelijk, maar beperkt volgens geconsulteerden; • de verwachte uitrol van Wimax: moeilijk om aan te

In het voorgaande is de aandacht gericht geweest op de technologische vernieuwingen in de communicatieinfrastructuren, de stuwende krachten achter deze vernieuwingen, de projecten waarin deze vernieuwingen worden geconcretiseerd en tenslotte de mogelijke

geven; arbeidsmarktconsequenties zullen beperkt

consequenties van al deze vernieuwingen voor de

zijn;

arbeidsmarkt.

• het All-IP-programma van KPN. Wanneer een totale

34

uitrol wordt aangehouden van 10 jaar en een totale

Duidelijk is dat de markt voor communicatie-infrastruc-

projectinvestering van € 1 miljard (bron: jaarverslag

turen sterk in beweging is en dat de toenemende markt-

OPTA 2006), gaat het bij geleidelijke uitrol om een

dynamiek samengaat met een hoge technologische

investering van € 100 miljoen op jaarbasis;

vernieuwingsdrift. Deze vernieuwingsdrift staat aan de basis van een reeks van nieuwe technologieën die op

dit moment in de broedkamer staan om de Nederlandse

• De key realisation factor: komt er op de korte en mid-

markt te veroveren. Momenteel zijn er volop initiatieven

dellange termijn ook daadwerkelijk wel voldoende

en investeerders gericht op een uitrol van de nieuwe

arbeidskracht op het noodzakelijke technische en

technologieën op grote schaal in de komende jaren.

contactuele niveau beschikbaar om een brede uitrol mogelijk te maken?

De overheid op landelijk en lokaal niveau stimuleert en faciliteert deze initiatieven, maar of deze initiatie-

Hoe goed de plannen in de nu nog aanbodgedreven

ven daadwerkelijk leiden tot grootschalige uitrol is wel

markt voor infratechnologie ook zijn, echt succes vereist

afhankelijk van twee cruciale factoren:

ook een breed vraagdraagvlak en een voldoende uitvoe-

• De key succes factor: wil de consument ook daad-

ringspotentie. Wellicht dat de inspanningen die hier-

werkelijk voor de nieuwe diensten betalen en wel

voor gedaan moeten worden nog niet de komende twee

dusdanig dat voor alle investeerders een echte

of drie jaar het beeld zullen bepalen van de bewegingen

Return on Investment verwacht mag worden?

op de markt voor communicatie-infrastructuren, maar zeker wel in de jaren daarna!

Bijlage I Modellen voor vraagbundeling Vier algemene modellen voor vraagbundeling Type model

Toelichting

Vraagbundeling carrier owned model (CaO)

Het bundelen van de vraag naar een breedbandverbinding wordt gedaan door een gemeente, (semi-) publieke of private instelling. Meestal gaat het om een initiatief van een gemeente of van (semi-) publieke instellingen

Praktijkvoorbeeld

Deventer, Zwolle, 1. Open Marktplaats: Door middel van een onafhankelijke marktplaats voor dienstenaan- Amersfoort bieders stellen marktpartijen hun carrier owned glasvezelnetwerken open aan bedrijven en instellingen. De gemeente bundelt de vraag maar investeert niet in de infrastructuur. 2. (Semi-)gesloten gebruikersgroep: Een gebruikersgroep verwerft binnen het carrier owned model gebruikersrechten, vaak gericht op publieke instellingen. Deze gebruikersgroep neemt meestal het initiatief voor vraagbundeling (idem).

Breda

Eindhoven, Vraagbundeling customer 1. Verschillende publieke (en private) partijen laten gezamenlijk Den Haag owned model (CuO) voor eigen gebruik een managed dark fiber netwerk aanleggen. Invulling van de actieve infrastructuurlaag en de dienstenlaag is aan de deelnemers zelf. 2. Coöperatief eigendom waarbij de leden een (operationeel) netwerk aanleggen.

Nuenen

Samenwerkingsmodel of publiek-privaat samenwerkingsmodel (PPS)

Een overheid is mede-investeerder, besteedt de aanleg en het beheer van de actieve laag openbaar aan en reguleert de (open) toegang op de dienstenlaag.

Amsterdam, Almere

Publieke managed dark fiber model

Rotterdam Een overheidsinstelling laat een dark fiber netwerk aanleggen en verhuurt toegang aan klanten en exploitanten op de actieve laag. In de praktijk komen veel variaties voor op dit model. 

Bron: Ministerie van Economische Zaken, 2005. Goed op weg met breedband: Handreiking voor gemeenten, provincies en woningcorporaties. Den Haag, p.52.

35

Bijlage II Locale Ftth-Initiatieven Glas naar woningen in Nederland Gemeente

Initiatief

Exploitant

Aansluitingen aantal nu

Beoogd aantal

Groningen

Gigaport

Surfnet

1.100

1.100

Enschede  

Woonplaats/Domijn Gigaport

KPN Surfnet

8.500 1.100

25.000 1.100

Deventer

Rentre Wonen

GNEM/XMS

0

40.000

Amersfoort  

Gemeente/Casema Gemeente/De alliantie/Portaal

Casema GNEM/XMS

1.000 900

1.000 10.000

Almere  

  KPN

Unet KPN

1.700 400

1.700 11.000

Hilversum

Portaal

GNEM/XMS

2.000

3.000

Bussum

Portaal

GNEM/XMS

1.000

3.000

Naarden

Portaal

GNEM/XMS

1.000

3.000

Soest

Portaal

GNEM/XMS

900

3.500

Amsterdam

GNA (gemeente ea)

BBned

0

40.000

Haarlem

Lybrandt Telecom

Lybrandt

0

80.000

Hillegom

Lybrandt Telecom

Lybrandt

6.000

7.500

Lisse

Lybrandt Telecom

Lybrandt

0

8.000

Bollenstreek

Lybrandt Telecom

Lybrandt

0

75.000

Leiden

Portaal

GNEM/XMS

6.000

8.500

Delft

Gigaport

Surfnet

4.000

4.000

Naaldwijk

CaiW

CaiW

700

900

Rotterdam  

Gemeente Stadswonen

BBned BBned (open)

1.500  

4.000  

Utrecht    

Gigaport Portaal Lomboxnet

Surfnet GNEM/XMS Lomboxnet

5.000 4.500 1.000

5.000 19.000  

Wageningen

Gigaport

Surfnet

4.200

4.200

Arnhem

Portaal

GNEM/XMS

3.500

6.500

Nijmegen

Portaal

GNEM/XMS

4.000

13.000

Tilburg

Breburg Wonen

Breburg

400

400

Eindhoven

Onsnet Eindhoven

Onsnet Eindhoven

6.700

7.700

Nuenen

Onsnet Nuenen

Onsnet Nuenen

7.500

8.000

Helmond

Gemeente

BBned

0

40.000?

74.600

435.100

Totaal Bron: http://www.netkwesties.nl/editie145/artikel5d.html, (16 september 2006).

36

Colofon Ontwerp & lay-out design@cetera B.V., Rijswijk

Drukwerk Koninklijke Broese en Peereboom, Breda

Productiecoördinatie Afdeling Communicatie uneto-vni

© uneto-vni december 2007

uneto-vni Bredewater 20 - 2715 CA Zoetermeer Postbus 188 - 2700 AD Zoetermeer T 079 325 06 50 - F 079 325 06 66 [email protected] - www.uneto-vni.nl