21847/2
Sanoco introduceert KRUX-PRO Sanoco bouwbeslag Nieuwhuisweg 3 5804 AN Venray T + 31 (0)478 519 770 E
[email protected] I www.sanoco.com
Onder de naam KRUX-PRO brengt Sanoco nu een eigen deurkrukken, knoppen, duwer en grepen lijn voor deuren en schuifdeuren op smalschild. De collectie wordt geleverd in naturel geanodiseerd, RVS look en RAL kleuren. De solide grip en afwerking is van hoogwaardige ‘Made in Germany’ kwaliteit. Het assortiment is bijzonder compleet met veerkracht geïntegreerd in de kruk en hierdoor onafhankelijk functionerend van het slot. Door de SKG** certificering en rvs bevestigingsmateriaal, kunt u jaren comfortabel en veilig met dit topproduct binnenkomen. Geïnteresseerd in de KRUX-PRO lijn? Ga naar www.sanoco.com.
De zomer loopt weer op zijn eind en we zijn de eerste helft van 2012 gepasseerd. Onlangs hielden we samen met onze partners van DumeboDWS/MDG en de VKG een congres over Actualisatie. Dit begrip is ontstaan vanuit een aantal maatschappelijke verschijnselen. Bijvoorbeeld als antwoord op de leegstand van kantoren en onbruikbare industriegebieden. Soms zijn die gebouwen groen uitgeslagen, is de tuin een wildernis en groeien jonge boompjes op het dak. Dan zie je dat niet alleen de gebouwen maar de gehele omgeving degradeert tot een moderne industriële of bureaucratische woestijn. Je ervaart onmiddellijk hoe belangrijk het is dat gebouwen, hun onderdelen en inderdaad hun omgeving door mensen worden gebruikt, onderhouden en actueel worden gehouden. Je realiseert je dan ook dat de bouw gedomineerd is door nieuwbouwkannibalisme. De kannibalen zie je na het voltooien van een nieuwbouw spoorloos verdwijnen en op zoek gaan naar nieuwe nieuwbouwklanten. Maar ook nu zien we dat dergelijk wangedrag wordt bestraft met een volledig inzakkende vraag en weinig maatschappelijke steun, laat staan maatschappelijk begrip. Tienduizenden werknemers verlaten noodgedwongen de sector en nog nooit was het aantal faillissementen zo hoog. Als we het tij niet keren, dan gaat de sector er net zo uitzien als het landschap dat ik zojuist beschreef. We dienen ons te realiseren dat we te maken hebben met waarde van goederen, gebouwen, hun componenten en betrokken bedrijven uitgezet in de tijd. Niet in het verleden maar nu en voor de toekomst. Het moment van oplevering vertolkt wellicht de momentane kostprijs, maar de waarde ontstaat door het benutten van het gebouw in zijn leven daarna. Die toekomst zullen we zelf moeten ontwerpen en moeten engineeren. Dit is wat Actualiseren ons voorhoudt. Als een gebouw moet blijven functioneren en de onderdelen ervan hun werk decennia lang moeten blijven doen, dan dienen we dit slim, efficiënt en effectief ook zo te ontwerpen en samen te stellen. We dienen verantwoordelijkheid te nemen voor functioneren in de toekomst en niet alleen bij oplevering. En in een snel veranderende samenleving betekent actualiseren ook dat we andere gebouwbestemmingen en andere functies moeten kunnen realiseren. Actualiseren is nu actueel zijn en naar de toekomst toe actueel blijven. Slijtage wordt daarbij niet meer geaccepteerd en wordt gekeerd door vervangingen en liefst door beter. Hierdoor is aan de hogere eisen van de toekomstige gebruikers te beantwoorden. En dan hebben we klanten. Er is dan een markt die voor de gevelindustrie ongekende mogelijkheden biedt, want als we in staat zijn om de toekomstige behoefte aan duurzaamheid, bruikbaarheid, economisch nut, comfort, milieuvriendelijkheid, demografische antwoorden te vertalen in antwoorden van onze producten en diensten, dan zijn en worden ook wij toekomstbestendig. Actualiseren geeft een nieuwe dimensie aan onderhoud en voorkomt in de toekomst renovatie. Dit kan echter alleen als de gevelindustrie samen met gelijkdenkenden de verantwoordelijkheid aangaat voor een toekomstbestendige relatie met elke klant.
column
Bert Lieverse Directeur VMRG
15
Slimbouwen Keurmerk voor Solarlux Co2mfort-Office Solarlux Co2mfort-Office
Op dinsdag 26 juni jl. heeft Elma Durmisevic, lid van de expertcommissie van de Stichting Slimbouwen het Slimbouwen Keurmerk uitgereikt aan het project Co2mfort-Office, het hoofdkantoor van Solarlux Nederland in Nijverdal. Het keurmerk is uitgereikt tijdens het Slimbouwen-congres ‘Hoezo Actualiseren of Renoveren?’ Het Co2mfort-Office heeft een dubbele gevel: Een geïsoleerde gevel, bestaande uit houten vouwwanden met isolatieglas, vormt de ruimteafsluiting aan de binnenzijde. De gevel aan de buitenzijde bestaat uit een verplaatsbaar schuif-draaisysteem als glasvlak. Beide gevels kunnen, onafhankelijk van elkaar, variabel geopend worden. Hierdoor is er geen kostbaar ventilatiesysteem nodig, wat resulteert in geringere onderhouds- en bedrijfskosten ten opzichte van een conventioneel ventilatiesysteem.
Installatiearm De jury heeft Solarlux het Slimbouwen Keurmerk uitgereikt omdat: “Het een opmerkelijk gebouw is waarbij de gebruikers van dag tot dag of van uur tot uur de gevel op diverse posities kunnen instellen. Het keurmerk is met name verleend op de aspecten Flexibiliteit, Energie en Duurzaamheid. Het gebouw scoort hoog omdat het gevelconcept,
op zichzelf al flexibel, het gebouw installatiearm maken. Daarmee is het gebouw qua mogelijke herindeling ook flexibel. Energetisch scoort het gebouw goed, gelet op ontwerpberekeningen, maar ook blijkend uit praktijkmetingen. Tot slot scoort het gebouw hoog op duurzaamheid doordat het gebouw energiebesparend is en er tijdens de bouw zuinig omgegaan is met grondstoffen.”
Toekomstbestendig Het keurmerk is een bewijs dat is voldaan aan de uitgangspunten van Slimbouwen. Een commissie van deskundigen bepaalt of een product, concept, project of dienst scoort op flexibiliteit, reductie, efficiëntie en duurzaamheid. Deze vier uitgangspunten zijn eigenschappen die bijdragen aan een toekomstbestendige bouw, met hoge waarde voor de eindgebruiker. Alleen die producten waarvan Slimbouwen gelooft dat ze de kracht hebben om bij te dragen aan het resetten van de bouw, en zo
afscheid te nemen van oude tradities, krijgen het keurmerk toegekend. Door de introductie van haar keurmerk stimuleert Slimbouwen innovatie van onderaf in de bouwketen. Ze creëert hiermee een impuls voor de industrie. In de toekomst bouwen we niet langer, maar assembleren en installeren we Slimme projecten op basis van Slimbouwen producten en concepten. ❚
Fred Mak, directeur Solarlux krijgt Keurmerk uit handen van Elma Durmisevic
17
Tekst: Martijn Veerman
Continu actualiseren voorkomt renoveren Door veel milieuschade (grote bijdrage in transport, CO2-uitstoot, energiegebruik, bouw- en sloopafval) is het maatschappelijk gezien dringend noodzakelijk dat er verandering plaatsvindt in de bouwsector. Bovendien valt te constateren dat gebouwen bouwtechnisch lang meekunnen, maar functioneel niet. Een goed voorbeeld is de leegstand van kantoorgebouwen. Ze zijn functioneel verouderd en niet ontworpen met een integrale visie op de levensduur. Voor veel van deze gebouwen volgt, na een geruime tijd van leegstand en verval, een hevige renovatie of de sloop. Een aanzet om met deze problematiek om te gaan is het actualiseren, gebouwen actueel houden. Een filosofie door de VMRG geïntroduceerd om het waardeverval tegen te gaan en de levensduur te verlengen. De VMRG gaf twee afstudeerders HBO Bouwkunde opdracht om deze filosofie nader te onderzoeken. Het onderzoek gaat theoretisch en technisch in op actualiseren.
1. Standaard detail
2. Gedemonteerd standaard detail
Schema levenscyclus van gebouwen
Actualiseren Door actualisatie kunnen veel problemen opgelost of vermeden worden. Het is een lange termijn visie op de exploitatie van gebouwen. In deze visie wordt geanticipeerd op de actualiteiten van de toekomst. Renovatie (afbeelding 1) betekent het opwaarderen na lange tijd van een gebouw naar een actueel niveau. Al die tijd zitten de gebruikers in een matig tot slecht functionerend gebouw. De hoeveelheid energie en geld die erin moet worden gestoken is aanzienlijk. Daarom benadert
actualiseren meer de kant van het preventief onderhouden (afbeelding 2). Actualiseren (afbeelding 3) gaat een stap verder. Door te actualiseren groeit het gebouw mee met de wensen van de gebruiker en de eisen van de overheid. Hierdoor vermijd je een onder de norm functionerend gebouw. Door in korte termijnen continu te actualiseren zal in de toekomst veel bespaard kunnen worden.
Life Cycle Engineering en Life Cycle Design Een term die al langere tijd wordt toegepast in andere sectoren is het
levenscyclus ontwerpen- en berekenen (LCE en LCD). Dit betekent dat er tijdens het ontwerpen en berekenen rekening wordt gehouden met afdanking van het gebruikte product of materiaal. Dit vraagt om praktische oplossingen. Twee voorbeelden zijn: ontkoppelbare verbindingen en eenvoudig te vervangen onderdelen. De autosector is een duidelijk voorbeeld waar op deze manier wordt ontworpen. Nu is het een uitdaging voor de bouwsector om ook op deze manier te ontwerpen en uit te voeren.
Life Cycle van gebouwen: Het minst milieubelastend is het hergebruik van producten. Daarna het hergebruiken van onderdelen. En de laatste optie is recycling, de meest milieubelastende. Afval bestaat niet in dit schema. De gevel Actualiseren is in dit onderzoek voornamelijk gericht op de gevel. De gevel is een belangrijk onderdeel van het gebouw waar in de toekomst veel aanpassingen gedaan kunnen worden om milieubelasting te reduceren. Energieneutralisatie is een voorbeeld waar de gevel veel in kan betekenen. Maar niet elke gevel leent zich ervoor om deze aanpassingen eenvoudig te kunnen uitvoeren. Een geschikte gevel is de elementengevel. Deze is demontabel en aanpasbaar (zie afbeeldingen ‘De elementengevel’).
Flexibiliteit Afbeelding 1: Renovatie
18
Afbeelding 2: Preventief onderhoud
Afbeelding 3: Actualiseren
Het belangrijkste is hoe actualiseren mogelijk gemaakt kan worden.
De technologie, wensen en eisen veranderen na3. Nieuwe onderdelen actueel detail 4. Actueel detail melijk zeer snel. Flexibiliteit is het De elementengevel, demontabel en aanpasbaar meest effectieve instrument om actualiseren mogelijk te maken. bouwproject. Ook moet er meer Door flexibiliteit in te bouwen, geld gereserveerd worden voor het demontabele verbindingen te maactualiseren tijdens de exploitaken, kunnen later veranderingen makkelijker worden uitgevoerd. Een tie van de gevel of het gebouw in tegenstelling tot preventief onderander aspect is het ontkoppelen houd. Dit moet in balans komen te van levensduur. Levensduur wordt staan met de volgende opbrengsten: onderverdeeld in drie categorieën: - Gebruikers blijven tevreden zeer kort, (korter dan 20 jaar), kort - Gebruiker krijgt binding met het (gemiddeld 20 tot 75 jaar) en lang gebouw (langer dan 75 jaar). Het bereikbaar - Huur kan mee groeien met de houden van de producten is hierhuur van nieuwbouw voor belangrijk. - Energiekosten omlaag Balans - Restwaarde hoger De uitdaging is een balans te reali- Beter comfort seren tussen de opbrengsten en de - Gezondheid (hogere productivikosten. Aan de ene kant hebben we teit) te maken met hogere initiële kosten Dus, bij de juiste balans is actualiten opzichte van een traditioneel seren de toekomst! ❚
19
MEESTERSTUK
MR.BETTINA
HERTSTEIN
#
M E E S T E R Onlangs S T Uoverleed K Mulisch. Volgens
Spoedeisende solar solution
MR. BETTINA
van ‘De Grote Dri stond onmiddellij opkomende en ge klaar om onze tel met verhalen ove voor H.M.. Zonder ze allemaal reuze geraakt door dien enkeling werd hij als ‘de Homerus’ De inspiratie door echter niet garant eigen scheppend Mulisch adepten. niet geoorloofd – ondenkbaar. Ook een niet onbeken
HERTSTEIN
-
9
#-
-9
#9
#-9
+
voortdurend vertrouwd poedercoaten
Kriek Poedercoatings is al 30 jaar het professionele bedrijf bij uitstek voor de oppervlaktebehandeling. Enkele voorbeelden zijn staal, verzinkt staal, aluminium en roestvaststaal. De toepassingsmogelijkheden zijn legio: het bedrijf brengt beschermende en verfraaiende poedercoatings aan op gevel-technische producten, hekwerken, lichtmasten, geveldragers, straatmeubilair, alluminium profielen, schakelpanelen, machineonderdelen en vele andere producten.
w w w.kr i e kb v.nl
tel. 0172 434934 www.kriekbv.nl
Solar energy ofwel zonne-energie lijkt heel modern maar is zelfs ouder dan de weg naar Rome. Zo reed de Griekse god Helios al met zijn stralende zonnewagen door de hemel om de mensen licht te brengen. Een World Solar Challenge 'avant la lettre'. Weliswaar een iets andere uitdaging dan de zonnewagens die in de 21ste eeuw tweejaarlijks dwars door Australië racen of de zonneboten die meedoen aan de World Cup for Solar Powered Boats, maar zonne-energie is een bewezen blijvertje.
O
ok in de bouw zijn de talrijke solar toepassingen geen bovennatuurlijke fenomenen meer. Dat er nog wel eens wat mis kan gaan, is immers erg menselijk. De gemoederen van partijen raakten bij de bouw van een woning zo verhit dat de voorzitter van de Raad van Arbitrage voor de Bouw verlof verleende tot behandeling van het geschil in kort geding. Opdrachtgevers hadden met de aannemer een koop- /aannemingsovereenkomst gesloten. Volgens de opdrachtgevers had de aannemer heel wat steken laten vallen bij de bouw. Bovendien weigerde de aannemer niet alleen herstel van de beweerde tekortkomingen maar ook de oplevering van de woning. Daarom beriepen de opdrachtgevers zich op hun opschortingsbevoegdheid. Naar hun mening was de aannemer in verzuim onder meer omdat hij weigerde een zonneboiler te leveren en te plaatsen. Zodoende was het installatiewerk nog niet gereed. De zonneboiler zou geplaatst moeten worden om te voldoen aan de EPC norm van 0,8
Sti
Mr. Bettina Hertstein
www.bouwrechtbedrijf.nl
die is voorgeschreven in het Bouwbesluit. Daarbij wezen zij naar de in het geding gebrachte ´Bouwbesluit Rapportage´ waaruit zou blijken dat er zonnepanelen moesten worden aangebracht. De aannemer was het niet eens met de beweringen van zijn opdrachtgevers. Hij meende geheel in zijn recht te staan. Zijn opdrachtgevers hadden de laatste twee termijnen niet betaald. Volgens de aannemer hebben de opdrachtgevers boter op hun hoofd en verkeren zij in schuldeisersverzuim omdat zij niet aan hun betalingsverplichting hebben voldaan.
woning bij de oplevering aan de EPC norm van 0,8 voldoet, maar het is in beginsel aan de aannemer om te bepalen op welke wijze hij dit doet. Nu de aannemer niet gehouden is tot het plaatsen van een zonneboiler en de installatiewerkzaamheden – zoals ter zitting door de opdrachtgevers is bevestigd – voor het overige gereed waren, staat vast dat de aannemer recht heeft op betaling van de laatste termijnen. Naar het voorlopig oordeel van arbiter was de aannemer dan ook bevoegd de oplevering van de woning en de uitvoering van de daarvoor nog te verrichten werkzaamheden, op te schorten.
Arbiter hield het hoofd koel. Naar zijn oordeel is door de opdrachtgevers niet aangetoond dat tussen partijen is overeengekomen dat door de aannemer een zonneboiler zal worden geplaatst. Dit kan evenmin worden afgeleid uit de inhoud van het rapport 'Bouwbesluit Rapportage' omdat dit rapport van een latere datum is dan de koop- /aannemingsovereenkomst en derhalve van deze overeenkomst geen deel uitmaakt. De aannemer moet er zorg voor dragen dat de
Voor deze opdrachtgevers verdween de zon even achter de wolken. Zij ervoeren dat het zeer nauw luistert wat er precies is overeengekomen. Na hun betaling en de daarop volgende vlotte oplevering, brak de zon door.
Recentelijk moest van een arbiter ui geboden in een ge opdrachtgevers en aannemer de hoof Deze opdrachtgev aannemer, op gron van hun architect overeenkomst voo twee-onder-één-ka In de technische o behorend bij deze opgenomen: “Het i uitdrukkelijk niet to van het ontwerp te uitvoer te (laten) br schriftelijke goedkeu opdrachtgevers.” En oplevering van de aannemer een bou bestaande uit twe kapwoningen. De opdrachtgevers bouwplan onmisk het ontwerp van h vertoont en derha zijn ontleend aan mening, unieke on woningen. Daardo nemer onrechtma van het ontwerp v
Wilt u uw energie liever steken in de zon dan in een rechtszaak? De leden van de VMRG zijn graag uw vraagbaak!
Mr. Bettina Hertstein www.bouwrechtbedrijf.nl ❚
21
Tekst: Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen en Arno Pronk
Low tech dynamische gevels Voor de vakbeurs GEVELtotaal afgelopen januari in Ahoy' werden door studenten van de Technische Universiteit van Eindhoven, Sint-Lucas in Gent en de Haagse Hogeschool een zestal prototypen voor innovatieve gevels ontwikkeld en gebouwd. Op één uitzondering na dynamische en adaptieve gevels. Façaden, vaak uit meerdere lagen, die aanpasbaar zijn en dynamisch in reactie op het klimaat buiten, om het klimaat binnen te reguleren of om gebruikers meer comfort te bieden. Voor de realisatie van de prototypen werd samengewerkt met verschillende bedrijven. Naast Scheldebouw en TGM, de belangrijkste twee, leverde Scheuten Solar het glas en Martens het staalwerk. Somfy leverde elektromotoren en TNO de driedimensionaal geprinte knopen van de Escher gevel. Carpro leverde de membranen, Damen CNC verzorgde het water snijden, Lithos bouw de bestickering, en Omnimesh leverde staalweefsels. Alle producten en onderdelen zijn door de studenten bedacht, in elkaar gezet, gemonteerd en samengesteld tot de op de beurs gepresenteerde prototypen.
22
Foto boven Driedimensionaal geprint differentieel werkend in de Escher gevel Foto onder Prototype van de Escher gevel
De daglichttoetreding kan gereguleerd worden, evenals het zicht naar buiten. De zon kan worden geweerd, maar ook het zicht naar binnen in de avond kan georkestreerd worden. Verder kan de windsnelheid langs de gevel met deze tweede huid façaden worden beperkt zodat ramen geopend kunnen worden. De mate van aansturing en de gewenste patronen hangen samen met de aansturing door de verborgen aangebrachte elektromotoren die de textielen en composiet panelen in beweging brengen.
Gevel met composieten De composiet panelen, die door Pacific zijn geleverd, kunnen in verschillende kleuren en stijfheden worden geleverd. Maar ook de mate van translucentie en mate van perforatie zijn door de ontwerper af te stemmen op de wensen van de gebruiker. Voor het textiel in de Flexagon gevel zijn soortgelijke keuzemogelijkheden voor handen. Er zijn bij beide gevels veel verschillende keuzemogelijkheden voor de gebruiker om het klimaat te regelen. Bij de fabricage van de
prototypen heeft dat de nodige moeilijkheden opgeleverd omdat de elektromotoren verborgen zijn gemonteerd. Verschillende opties hoe de kabels te geleiden waarmee de composietpanelen en het textiel worden bewogen zijn uitgeprobeerd. Allebei de concepten kunnen zowel aan nieuwe gebouwen als bestaande gebouwen worden gemonteerd als een façade die ademt als een huid.
De tensegrity façade Tensegrity is een constructief principe waarbij trek- en drukelementen in evenwicht met elkaar zijn zonder dat de drukstaven elkaar raken. Door de studenten is er geëxperimenteerd met houten staven en elastieken om verschillende varianten van elementen met drie-, vier- of zes-staven te maken. Het uiteindelijke ontwerp is gebaseerd op het stapelen van elementen met drie staven waarin één staaf en één kabel vervangen wordt door een dubbel gekromde glasplaat. Door afwisselend een staaf aan de voorzijde en achterzijde te vervangen door een glasplaat ontstaat een gelaagdheid in de gevel. Om het oogverblindende resultaat te krijgen hebben de studenten veel tijd gestoken in de engineering van de knopen en nagedacht hoe het e.e.a. is te monteren. ›
Flexagon De driedimensionale zeshoekige aluminium elementen waaruit Flexagon wordt opgebouwd voorzien het gebouw van een bewegend reliëf. Het openen en sluiten van deze lichte tweede huid kan worden aangestuurd door de gebruikers van het gebouw of in reactie op het weer, bijvoorbeeld middels een lux meter Ook de gevel met de composiet panelen kan als een kameleon reageren zodra de elektromotoren worden geactiveerd. Door middel van de ademende en dynamische huid kan de gebruiker op een comfortabele manier het binnenklimaat regelen.
Foto boven Aandrijving composiet gevel Foto links Prototype van de composiet gevel
23
Foto linker pagina Doorzicht Twist-it façade bijna geopend Foto links Maquette anderhalve verdieping met Twist-it façade
Docenten bij de opdracht waren Ivo Vrouwe, Erik Geens, Arno Pronk en Jeroen da Conceição van Nieuwenhuizen.
Het prototype laat reeds de vele mogelijkheden zien die deze gevel heeft om er dingen op te projecteren of s' avonds kwaliteit te geven door deze gevel aan te lichten. De mysterieuze reflectie en filtering van daglicht en kunstlicht is de kwaliteit van deze façade.
Draaiende tandwielen De Twist-it façade bestaat uit geprefabriceerde 'glazen dozen' met een mechaniek erin waarmee licht en zicht worden beïnvloed. Dat mechaniek bestaat uit elastieken die gespannen zijn tussen de voorzijde van de gevel en roterende tandwielen aan de achterzijde. Zowel de voorzijde als de tandwielen zijn water gesneden. De tandwielen draaien door middel van een dubbel kogellager in het frame. De façade roept associaties op met de gevel van het Institut du monde arabe in Parijs, maar deze façade werkt anders. Het dichtdraaien heeft tot doel
24
de lichttoetreding en dus ook de warmte in het gebouw te reguleren en het zicht in en vanuit het gebouw te orkestreren. Om het prototype werkend te krijgen zijn dunne buisprofielen toegevoegd die in een testmodel uit staal en glas weer weggelaten kunnen worden. Ook zou in dat geval de sterkte van het glas kunnen worden benut om de gevel transparanter te maken.
Roterende driehoeken De transformatiegevel bestaat uit horizontaal draaiende driehoeken die in vijf standen kunnen worden geplaatst. Daarmee kan het zicht worden beperkt en gericht. Tevens kan het zonlicht (en dus warmte) worden geweerd, doorgelaten of worden weerkaatst in een bepaalde richting. De horizontaal roterende driehoekige 'kussens' hebben één dichte zijde en twee open zijden, kunnen voorzien worden van led verlichting en kunnen met rook worden gevuld.
Daardoor kan de gevel veranderen van translucent naar opaal of naar iedere andere kleur. Tegelijk kunnen de membranen waarmee de roterende driehoeken zijn bespannen opgeblazen worden, daardoor kan de gevel geopend en gesloten worden. De aandrijving, bekabeling voor de verlichting en aan- en afvoer van lucht gebeurt via de assen die in verticale tandwielkasten zijn gemonteerd. De membranen van de kussens kunnen op allerlei manieren worden geprint, bijvoorbeeld met logo's. Hierdoor wordt het een actieve media façade.
Driedimensionale Escher Basis voor deze façade is een driedimensionale vlakvulling die in modules geprefabriceerd kan worden. Door de vlakken over de diagonale assen te laten draaien wordt de gevel dynamisch. Als een driedimensionale ets van Escher kan de gevel zich aan de seizoenen en de dag- en nachtcyclus aanpassen.
Door een driedimensionaal geprint differentieel met zes tandwielen is het mogelijk de gevel, of delen daarvan, middels één motor aan te drijven. In de uitwerking zijn voor de aandrijving varianten onderzocht met assen in één vlak en doorlopende assen over elkaar. Uiteindelijk kwamen de driedimensionaal geprinte differentiëlen als meest functionele oplossing uit de bus. Door de panelen te draaien kan de daglichttoetreding en het binnen-
klimaat gereguleerd worden. De stand van de panelen bepaalt tevens het zicht naar buiten en hoe de lucht langs de gevel stroomt. TGM zal deze laatste gevel exposeren in ICDubo te Rotterdam. Evenals dit prototype blijken de andere prototypen voor low tech dynamische gevels antwoord te kunnen geven op de actuele wensen ten aanzien van dynamisering en de gewenste adaptiviteit van gevels. De prototypen zijn een opmaat tot nieuwe gevelconcepten voor de gevelbranche. ❚
Studenten die de prototypen hebben gebouwd zijn: Flexagon: Henryk Virabian, Liesbeth Van Cauteren, Eva De Ridder, Steffi Meert, Stephanie Van Roose, Ray van Wingerden, Marco van Schie, Gerty Daniels, Brayan Bauweraerts, Jordy Van Osselaer, David Van Moorleghem, Arne Harboe Sørensen, Stefan van der Post. Diagonaal bewegende composieten: Deborah Buerms, Simon Adriaenssens, Kirsten Meyers, Niko Pauwels, Abdullah Zurel, Abdelrahim Azahnoun, Joris Cauwenbergh, Elliott Goossens, Charlotte Didden, Julie Ruys, Charlotte Constant, Martijn ten Hope, Arjan Mattheus. Twist it (roterende tandwielen): Ko Cleuren, Humeyra Macit, Sebastiaan De Kezel, Isabella Maes, Jolien Lossy, Marwa Khediar, Dave Salman, Katrien Lietaer, Michael Lievens, Mauri Boute, Elke Beirinckx, Sevde Göçmen, Maureen Schoonheyt. 2 Fac(ad)es (Escher gevel): Frank Janssen, Niek Sijbers, Marcel Willems, Robbin de Jong, Simone van der Linden, Martijn Smeele, Boris Franzen. Transformatiegevel: Rémy Houben, Wesley van Diejen, Inigo Cleton, Edwin van Thuijl, Bob van den Enden, Jesse Plas, Pim van Veen. Tensegritygevel: Marieke Steenbeeke, Floris van Rooijen, Stan van Dijck, Shuhib Al-khateb, Ayman Ahmed, Nada Al Nahadi, Aaron Sauter.
25
Alphen aan den Rijn
Eindhoven
Zwembad AquaRijn
Opdrachtgever: Architect: Systeemleverancier: Toeleverancier:
De Lage Landen
Gemeente Alphen aan den Rijn AGS Architekten & Planners uit Heerlen Rakon Bouwprofiel Alphen aan den Rijn Kriek Poedercoatings BV, Alphen aan den Rijn Zwembad AquaRijn is een multifunctioneel complex met een wedstrijdbad van 25 x 35 meter. Het zwembad is gebouwd op de plek van het oude zwembad, De Thermen, dat in februari 2007 is afgebrand.
Het ontwerp van AquaRijn komt van AGS Architekten & Planners uit Heerlen. De architect heeft voor een glazen gevel gekozen. Dit is uniek voor een gebouw met deze functie. Met het oog op de veiligheid, het zonlicht mag bijvoorbeeld niet in het zwemwater weerspiegelen, is de gevel deels voorzien van strekmetaal. Kriek Poedercoatings uit Alphen aan den Rijn heeft het aluminium strekmetaal voorzien van een hoogwaardige poedercoating. Kriek Poedercoatings uit Alphen aan den Rijn is gespecialiseerd in het verduurzamen van metalen producten. De strekmetalen panelen zijn voorzien van een duurzame organische deklaag. Alle panelen zijn chemisch voorbehandeld en voorzien van 2 lagen poedercoatsysteem met als toplaag een polyester coating. ❚
De entree van het kantoorgebouw van de Lage Landen in Eindhoven is sinds kort verfraaid met een in het oog springende luifel die qua vorm contrasteert met het gebouw. De cirkelvormige, slanke constructie van 30 ton lijkt boven de grond te zweven, maar is opgehangen aan de gevels van de kantoorgebouwen. De krachtenafdracht naar de gevels vindt plaats via drie ankerpunten gelijkmatig verdeeld over de ringbalk. Deze verdeling was noodzakelijk voor de stabiliteit van de luifel. Per schaalhelft is vijftien ton verdeeld naar beide gevels. De luifel heeft een diameter van zestien meter, boven- en ondervlak zijn delen van een bolvorm met een radius van 110 meter. In het hart van de luifel zit een rond glasdak van Freeformglass® (koud gebogen glas) van tien meter en daaromheen loopt een randconstructie van golvend gecoat polyester. Bij de engineering, productie en montage is gewerkt tegen de grenzen van wat constructief mogelijk was. ❚
Tiel
Rotterdam
Stijlmodehuis Blijdesteijn
Opdrachtgever: Architect: Gevelbouwer:
Blijdesteijn Mode, Tiel Klunder architecten (exterieur) Blocher & Blocher (interieur) Metaglas, Tiel
Het voormalige winkelpand van Stijlmodehuis Blijdesteijn was een twintig jaar oude ‘doos’ waarin vrijwel geen daglicht binnenkwam en alles versleten was. Hij paste totaal niet meer bij de reputatie van het familiebedrijf. Na vijf jaar plannen en bouwen opende onlangs het nieuwe modehuis van ruim 3500 m2.
Wat onmiddellijk opvalt is de organische vormgeving van het ontwerp en het gebruik van veel glas. Hiervoor is bewust gekozen. Het geeft een gevoel van rust, maar maakt het tegelijk een spannend geheel. Sjoerd Berghuis van Klunder Architecten heeft de rondingen van het exterieur geïntroduceerd als verlengstuk van de nabijgelegen Waal; Blocher & Blocher heeft ze doorgevoerd in het interieur. In de gevel zie je bijna geen constructie, alleen maar glas. Doordat de gevel verstevigd is met smalle glazen stabilisatoren kan daglicht optimaal binnenvallen. De volledig glazen lift is een blikvanger in de winkel en ook de vloeiende glazen balustrades op de vides zorgen voor optimale ruimtelijkheid. ❚
26
Opdrachtgever: De Lage Landen International BV, Eindhoven Architect: de Bever Architecten bna, Eindhoven Hoofdaannemer: BAM Utiliteitsbouw bv, Regio Eindhoven Engineering, productie en montage luifel: BRS Building Systems B.V., Moerkapelle Leverancier randschalen: Holland Composites Industrials, Lelystad
Kantorencomplex ‘Nieuwe Maas’ Aan de Maas in Rotterdam, ter hoogte van de Brienenoordbrug, ligt het kantorencomplex ‘Nieuwe Maas’. De firma Van Oord heeft een prachtig nieuw hoofdkantoor met kijk op de binnenvaart. Dit laatste gaf direct een uitdaging voor de gevel van het gebouw. Deze dient namelijk te voldoen aan 60 min. WBDBO. Een strenge eis, maar met de toegepaste
Opdrachtgever: OVG Re/developers - Van Oord bv Architect: De Jong Gortemaker Algra, Rotterdam Gevelbouwer: De Groot & Visser, Gorinchem Systeemleverancier: Schüco Nederland, Mijdrecht Toeleveranciers: Kingspan Insulated Panels, AGC All-in-One Façade is de gevel bestand tegen de heftige koolmonoxide branden. De All-in-One Façade is een ontwikkeling van De Groot & Visser. ❚
27
Op 26 juni jl. heeft Bert Lieverse, directeur VMRG, het eerste exemplaar van Façades 2012 overhandigd aan architect Tom Frantzen van Frantzen et al architecten in Amsterdam.
Het inspiratieboek biedt maar liefst 168 pagina’s met uiteenlopende bouwprojecten waar VMRG-bedrijven bij betrokken zijn geweest. Het boek is ingedeeld in renovatie-, non-profit-, utiliteitsbouw- en woningbouwprojecten. Innovatie is het thema dat als rode draad door het boek heenloopt. Resultaten van innovatieprojecten worden hierbij belicht. Duidelijk wordt dat gebruik maken van elkaars expertise door bedrijven, leidt tot interessante
innovaties. Het boek geeft met veel fraaie foto’s een mooi overzicht van projecten die het afgelopen jaar opgeleverd zijn. In het boek wordt ook een koppeling gemaakt met de website van de VMRG. Een code bij het project in het boek verwijst direct naar meer achtergrondinformatie over het betreffende project op www.vmrg.nl. Op deze site kunt u zich op de homepage opgeven voor de inspiratienieuwsbrief om
constant op de hoogte te blijven van interessante projecten. Façades 2012 is in eerste instantie bedoeld als informatie- en inspiratiebron voor architecten, woningcorporaties en professionele opdrachtgevers in de bouw. De praktijk wijst echter uit dat er een brede belangstelling is van allerlei partijen die betrokken zijn bij bouwprojecten. Wilt u ook inspiratie opdoen uit Façades 2012? Bestel het boek dan via de website www.vmrg.nl. ❚
Green Inspirations Terry van der Heide heeft aan de TU Delft architectuur gestudeerd en heeft direct na haar opleiding haar eigen bureau TVDH Architecten in Den Haag opgericht. Specialisaties zijn maatschappelijke opvang, herbestemming en duurzaamheid. Van 2004 tot 2011 was zij voorzitter van BNA Kring Haaglanden. Samen met Kees Duijvestein is zij ondermeer bezig met de ontwikkeling van een mobiel duurzaam restaurant en met het schrijven van het Handboek “4xP People,Planet,Profit en Project”, dat naar verwachting dit najaar zal verschijnen.
Hoezo een Duurzame gevel? Alles is tegenwoordig duurzaam, duurzaam bouwen, duurzaam verbouwen, duurzaam ondernemen, duurzaam ontharen, duurzaam beleggen, duurzaam hardhout, zelfs de oorlog in Afganistan heette duurzaam (Enduring Freedom = Duurzame Vrijheid) Het begrip duurzaam wordt op allerlei manieren gebruikt, vaak misbruikt en nog vaker verkeerd begrepen.
Bert Lieverse, directeur VMRG, overhandigt eerste Façades 2012 boek aan architect Tom Frantzen
Voorbeelden projectpresentatie Façades 2012
column
Cover Facades 2012
Architect Tom Frantzen ontvangt eerste boek ‘Façades 2012’
Duurzame Ontwikkeling is in 1988 door een commissie onder leiding van de Noorse premier Brundland in een rapport voor de Verenigde Naties gedefinieerd als een combinatie van People, Planet en Profit, van sociale-, ecologische - en eco-
nomische kwaliteit. Bij het in 1992 door staatssecretaris Dick Tommel geïntroduceerde Duurzaam Bouwen is daar door prof. ir. Kees Duijvestein de ruimtelijke kwaliteit aan toe gevoegd onder de naam Project. Deze 4 P’s worden bij een echt goed project vanaf de allereerste schetsen in samenhang ontwikkeld. Daarvoor is een handboek in ontwikkeling. Een duurzame gevel bijvoorbeeld is degelijk, mooi, flexibel en regelt een goede relatie tussen binnen en buiten, dat zijn thema’s van de ruimtelijke kwaliteit. Van People, de sociale kwaliteit, komen de thema’s comfort (thermisch en acoustisch), gezondheid (daglicht toetreding en ventilatie) en veilig-
heid (valveiligheid maar ook het buiten houden van ongewenste personen) Van Profit, economische kwaliteit, komen de betaalbaarheid, de winst en ook de beheerbaarheid. Tenslotte de kwaliteit die in de Bouw vooral met duurzaamheid wordt geassocieerd: Planet, de ecologische kwaliteit. Deze levert ons de thema’s: materiaalgebruik, (gebruik materiaal met de minste milieulast) zorg voor demontabiliteit, zorg voor de afvalfase en vooral natuurlijk zorg voor goede energetische prestaties, zowel ‘s-winters als ’s-zomers. Een gevel is pas echt duurzaam als er een goede balans is tussen de 4 P’s; People, Planet, Profit en vooral Project. ❚
Het dossier over groen en duurzaam bouwen is te volgen op www.vmrg.nl onder themadossiers/Green Inspirations. 28
29
Bomenbuurt Ulft: grootste energieneutrale woonwijk van Nederland
naar school en het werk, ’s avonds daarentegen is er meer energie nodig. Dan put men uit de energie die overdag is opgeslagen.”
De woonwijk Bomenbuurt in Ulft, waar Solarlux 61 serres bouwt, is het toonbeeld van duurzaam en energieneutraal bouwen. Volgens de opdrachtgever woningcorporatie Wonion en gemeente Oude IJsselstreek is de nieuwe woonwijk de grootste energieneutrale wijk van Nederland. De woningen zijn energieneutraal en gebouwd volgens het passiefhuisprincipe, waarbij de serre als thermische buffer fungeert. Dat betekent dat de woningen evenveel energie opwekken als gebruiken, bij normaal energieverbruik. Alle energie voor verwarming, koeling, warm water
30
en elektriciteit wordt uit energiebronnen gehaald die onbeperkt en gratis zijn. “Het concept houdt rekening met het dagritme van de bewoners, uitgaande van maximaal vier personen per gezin,” vertelt André Jansen van Solarlux. “Overdag is de energiebehoefte gering, dan zijn de bewoners
Zelfvoorzienend De woningen in de Bomenbuurt zijn volledig zelfvoorzienend en hebben dan ook geen aardgasaansluiting. De serre van Solarlux vormt volgens Jansen voor de bewoners niet alleen de kers op de taart, een luxe afgeschermde buitenruimte, maar fungeert tevens als extra thermische buffer. “Een serre is van oorsprong ongeïsoleerd, er werd van oudsher groente en fruit in geteeld vanwege de snelle opwarming van de lucht in de serre. Van dat principe zijn we in de Bomenbuurt ›
De serre is losgekoppeld van de woning, al wordt de warme lucht die in de serre ontstaat wel gebruikt voor het verwarmen van de woning.
31
De serre is feitelijk een bron van energie en zorgt mede voor het verwarmen van de woning
ook uitgegaan, aangezien alle woningen gesitueerd zijn op de zuidzijde en dus maximale winst (warmte) behaald kan worden. We hebben gekozen voor ons ongeïsoleerd aluminium systeem SL 45 met geïntegreerde dubbele draaideur en het SDL Ambition aluminium daksysteem met buitenliggende dragers, enkelvoudig glas, inclusief een automatisch dakraam. De twee verdiepingshoge serre heeft een oppervlakte van 17,5 m2, de dakrandhoogte is 4,36 meter, de nokhoogte 6,37 meter en de diepte bedraagt 2,75 meter. De serre is losgekoppeld van de woning, al wordt de warme lucht die in de serre ontstaat wel gebruikt voor het verwarmen van de woning. Door de grote mate van prefabfabricage konden de montagetijden van de serres kort worden gehouden en heeft het bovendien geleid tot aanzienlijke kostenbesparingen.”
Wooncomfort De serre is feitelijk een bron van energie en zorgt mede voor het verwarmen van de woning. De eerste metingen laten zien dat al bij een buitentemperatuur van -4 graden Celsius door de zon een aangename binnentemperatuur van 20 tot 25 graden bereikt kan worden. “Zelfs als het vriest, is het aangenaam in de serre en kan het zelfs nog te warm worden. Dan is het zaak om een deur of het dakraam te openen. In het voor- en naseizoen kunnen bewoners dus nog zeer aangenaam ‘buiten’ zitten; de serre zorgt voor een verlenging van het wooncomfort.” Bij de woningen in Ulft zijn de Solarlux serredaken voor eenderde bekleed met pv-panelen, die de straling van de zon ook nog eens omzetten in stroom. Daarnaast wordt aardwarmte in combinatie met een zonnecollector en -zoals gezegd- de in de Foto linker pagina In woonwijk Bomenbuurt in Ulft bouwt Solarlux 61 serres. Foto Boven De twee verdiepingshoge serre heeft een oppervlakte van 17,5 m2. Foto's beneden De serres worden grotendeels prefab aangeleverd. Foto rechts De serre zorgt mede voor het verwarmen van de woning.
serre gegenereerde warmte gebruikt om de woning efficiënt te verwarmen. Om aan de andere kant zo min mogelijk energie te verliezen, zijn de woningen niet alleen compact gehouden, maar ook lucht- en naaddicht gebouwd. Het onderhoud aan de woningen is zeer gering. In het plan zijn bovendien groene gevels toegepast, die zorgen voor onder meer het afvangen van fijnstof en CO2-reductie. Het plan is in het kader van het stimuleren van de bouw in slechts 6 weken ontwikkeld (vanaf de start van het ontwerp tot het indienen van de bouwaanvraag). ❚
32
Bouwinfo Bomenbuurt Ulft: Opdrachtgever Woningcorporatie Wonion, Ulft en gemeente Oude IJsselstreek Architect Architectenbureau ARX, Hengelo (GLD) Bouwkundig aannemer Klomps bouwbedrijf, Dinxperlo Levering serre Solarlux, Nijverdal Systeem serre ongeïsoleerd aluminium systeem SL 45, SDL Ambition aluminium daksysteem met pv-cellen Aantal woningen/serres 61 Start bouw 2011 Oplevering 2012
33
Theatercomplex Nieuwegein: avondgebouw
Foto linker pagina Het theater is een ontwerp van Frits van Dongen van de Architecten Cie. Foto links Het 'avondgebouw' zal voornamelijk in de avond zijn functie vervullen.
dekt, wekt de illusie van theatergordijnen en is vooral op de zuidgevel bedoeld om de zontoetreding zoveel mogelijk te weren. Op de noordgevel hebben we de print juist weer meer translucent (minder wit) gemaakt om het contrast tussen het transparante deel van het glaspaneel en de zeefdruk minder dominant te maken.”
van een energiezuinige led-verlichting. Deze led-verlichting doet de gevelpanelen in verschillende kleuren oplichten. De Haas: “Zowel bij de transparante als bij de gesloten gevelvlakken (Leds in de spouw) is direct achter het glas een RGB led-verlichting aangebracht, die in alle kleuren kan ‘uitstralen’. Een softwareprogramma kan hierop worden aangesloten waardoor voor het verlichten van de gevel vele lichtconfiguraties mogelijk zijn. Voor het verlichten van de gevel is de toepassing van een zeefdrukpatroon (print) bijzonder belangrijk, want die ‘draagt’ c.q. transporteert het licht over de volledige hoogte van het glaspaneel. Zonder zeefdrukprint wordt het licht geabsorbeerd door het glas en daardoor een totaal ander gevelbeeld opleveren.” De gevel moet veel daglicht doorlaten, transparantie geven van binnen naar buiten (en vice versa), zonwarmte tegenhouden, geluid weren en voldoen aan de bouwfysische eisen. Al deze specifieke eisen hebben invloed gehad op het definitieve gevelontwerp. Om het gewenste effect te bereiken zijn er de nodige proefopstellingen aan vooraf gegaan om het zeefdrukpatroon, het type led-verlichting en de gevelopbouw (van met name de gesloten gevels) waarheidsgetrouw te kunnen nabootsen. Rollecate heeft daartoe een mock-up van de gevel gemaakt met daarin de ledverlichting. Tijdens meerdere middag- en avondsessies zijn de verschillende combinaties van led-verlichting en glazen gevelelementen getest.
Led-verlichting
Plooien
Om te benadrukken dat het gebouw voornamelijk een avondfunctie zal vervullen, is het gevelontwerp voorzien
Aanvankelijk was het idee van de architect om een zilverkleurige reflecterende folie in de spouw (ter plaatse van ›
In het voorjaar van 2010 is in Nieuwegein de bouw van het nieuwe theater van start gegaan. Het ligt aan het Stadsplein en is ontworpen door Frits van Dongen van de Architekten Cie. uit Amsterdam, heden Rijksbouwmeester en partner van Van Dongen-Koschuch Architects and Planners. Het gebouw is een van de ‘mijlpalen’ in de ontwikkeling van het nieuwe stadscentrum en wordt door de architect omschreven als een ’avondgebouw’, dat voornamelijk in de avond zijn functie zal vervullen.
Het starre constructieve grid van de ondergrondse parkeergarage en de benodigde extra m2 vloeroppervlak in het theater -middels verspringende overkragingen aan het Stadsplein- heeft uiteindelijk geleid tot een dynamische gevel. “Om dit te bereiken is er een horizontale geleding in de gevel aangebracht, die per verdieping verspringt,” zegt Henk de Haas van de Architekten Cie. “Verder hebben we voor een glazen gevel gekozen, voorzien van een zeefdrukpatroon in verschillende gradaties. De print, die zo’n 50 procent van elk glaspaneel be-
34
35
Zowel bij de transparante als bij de gesloten gevelvlakken (in de spouw) is direct achter het glas een RGB ledverlichting aangebracht, die in alle kleuren kan ‘uitstralen’.
Foto linker pagina Direct achter het glas is een led-verlichting aangebracht. Foto links Iedere verdieping is voorzien van een horizontale zwarte band ten behoeve van de ventilatie in de spouw. Foto beneden Het zeefdrukpatroon op het glas in uitgevoerd in een gordijnmotief.
Gevel
de gesloten gevelvlakken achter het glas) aan te brengen. De Haas: “In de proefopstelling viel dat vreselijk tegen. Uiteindelijk is proefondervindelijk vastgesteld dat een zwarte folie het mooiste effect oplevert en de overgang tussen de transparante- en gesloten gevelvlakken afzwakt. Het zeefdrukpatroon, dat is uitgevoerd in een gordijnmotief, is grafisch vorm gegeven. Op grotere afstand van het gebouw zijn de verticale plooien goed zichtbaar, terwijl de verticale plooien (lijnen) veranderen in horizontale lijnen op kleine afstand van het gebouw.” Als leverancier van de beglazing heeft Saint Gobain Glassolutions de architect al in de ontwerpfase bijgestaan. “Er is gekozen voor het type SGG Cool-Lite SKN 165 beglazing in combinatie met een translucent gezeefdrukt patroon,” vertelt Reinout Jansonius. “Het betreft een neutrale zonwerende beglazing met een lichttoetreding van 60 procent en een g-factor van 0,33. Het glas wordt bevestigd in een vliesgevel systeem, geleverd door Rollecate, waarbij het glas niet wordt gemonteerd met een traditionele klem- en deklijst, maar door middel van een mechanische inklemming op de binnenruit. Hierdoor ontstaat het uiterlijk van een volledig structurele- en vlakke glazen gevel. De print voor de gordijngevel en de bamboo print van de parkeergarage zijn ontworpen door de architecten Cie.”
36
Rollecate heeft voor het Theater Nieuwegein 3.916 m2 aluminium vliesgevel buiten en 140 m2 aluminium vliesgevel binnen geleverd. “Tevens hebben wij de aluminium beplating voor de banden inclusief de goten, dakranden en plafonds geleverd,” vertelt Erik Beekman van gevelbouwer Rollecate. Vast stond dat de gevel gemonteerd moest worden op een flexibele staalconstructie. “De zware geluidswerende beglazing in combinatie met de verdiepingshoogte van bijna zes meter maakt dat de staalconstructie te ver zou doorbuigen,” vervolgt Beekman. “Een oplossing is gevonden door de staalconstructie anticiperend voor te belasten. Doordat de gevelbelijning per verdieping verloopt en van binnenuit ook weer terugkomt in de bouwkundige aansluitingen, is een goed tolerantiemanagement tussen alle betrokken bouwpartijen onontbeerlijk. Dat dit gelukt is blijkt wel uit het prachtige eindresultaat.” FlexGlass, onderdeel van de Rollecate Groep, is verantwoordelijk voor de engineering van de glaspanelen met gordijn print. Auke de Vries van FlexGlass: “De vormgeving en de eis dat de print doorloopt op de verschillende glaspanelen zijn essentieel voor het totale gebouwaanzicht. FlexGlass heeft het juiste procedé voor dit specifieke product uitgedacht.” Het theater is dus rondom voorzien van een vliesgevel, voorzien van een inwendige led-verlichting. “Rondom glas betekent ook dat de spouw goed geventileerd moet worden,” zegt De Haas. “We hebben daarom gekozen om iede-
re verdieping met een zwarte iets terugliggende horizontale band te omlijsten, waarin de ventilatieroosters voor de ontluchting van de spouw zijn opgenomen. Zo slaan we twee vliegen in één klap: de roosters zijn aan het zicht onttrokken en
de spouw wordt goed geventileerd. De achterzijde van de ventilatieroosters is voorzien van insectengaas zodat wordt voorkomen dat allerlei ongedierte zich nestelt in de spouw. Muggen komen immers op licht en warmte af.” ❚
Bouwinfo: Opdrachtgever Gemeente Nieuwegein Architect de Architekten Cie., Amsterdam Bouwkundig aannemer Strabag / Zublin, Vlaardingen Gevelbouwer Rollecate, Staphorst Glasleverancier Saint Gobain Glassolutions Gevelbouw, Amersfoort Start bouw oktober 2010 Oplevering mei 2012
37
