COLOFON. Gemeente Nijmegen afdeling Stadsontwikkeling & afdeling Openbare Ruimte. Uitgave:

HET VA L K H O F K WA R T I E R

VERLEDEN - HEDEN - TOEKOMST

2

LEIDING INLEIDING INLEIDING INLEIDING INLEIDING INLEIDI

3

4

Uitgave: Gemeente Nijmegen afdeling Stadsontwikkeling & afdeling Openbare Ruimte Projectteam: Antoon Kuhlmann (projectleider) Marian van de Hulsbeek Yana van Tienen/HPY Janneke van de Wetering Foto’s en overig beeldmateriaal: Gemeentearchief Nijmegen, archief stadsontwikkeling e.a. (zie fotoverantwoording) Overige medewerkers: Hans Bongers, Wim Bos, Gerda Hendriks, Ruud Schilder, Mathieu Schouten, Jan Thijssen, Hans Verheul. Voor meer informatie: Yana van Tienen (bureau Architectuur en Monumenten) tel. 024-3299048 [email protected] Marian van de Hulsbeek (bureau Stedenbouw) tel. 024-3292803 m.van.de.hulsbeek@nijmegen .nl Tweede druk Nijmegen, januari 2006

Deze uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik.

5


COLOFON

6

Dit boek bestaat uit zes delen en binnen die de-

Elk deel heeft een eigen kleur en wordt ingeleid

len is een pagina layout aangehouden die duide-

met een korte introductie op de inhoud. De pagi-

lijk moet maken met welke informatie de lezer te

na’s daarna vormen de kern van de informatie, af-

maken heeft.

gewisseld met enkele intermezzo’s en afgesloten met de conclusiepagina’s.

Inleiding

blz 8-55

Op de algemene pagina’s is afhankelijk van het

deel 1a Verleden-Inventarisatie

blz 10

tekstuele uitleg. Om het overzichtelijk te houden

intermezzo “de burcht

blz 26

is een vast stramien aangehouden waarbij de

intermezzo “parken”

blz 36

hoofdkaart linksboven te zien is.

intermezzo “monumenten”

blz 42

De fotobijschriften leveren op bepaalde bladzijdes

onderwerp kaart- en beeldmateriaal te zien met

nog bijkomende informatie, naast de tekst op de deel 1b Verleden-analyse

blz 56-71

rechterbladzijde.

deel 2 Heden: inventarisatie & analyse

blz 72-99

De intermezzo’s zijn bedoeld om extra informatie

intermezzo “groen in de stad”

blz 82

te geven over een onderwerp dat aanvullend is

intermezzo “verkeerssituatie”

blz 90

op het thema. Ze staan op zichzelf, maar worden

intermezzo “evenementen”

blz 96

duidelijk in de context van de hoofdinformatie.

blz 100

De conclusiepagina’s vormen een samenvatting

blz 108-149

van het betreffende deel. Ze kunnen los gelezen

deel 3 Toekomstvisie intermezzo “kansen”

worden, waarna de lezer op de hoogte is van de Tot slot

blz 153

Fotoverantwoording

blz 155

algemeen

belangrijkste punten uit dat deel.

intermezzo

conclusie

7


INLEIDING INHOUDSOPGAVE / LEESWIJZER

Boven: Het plangebied in kaart. Rechts: Twee sfeerbeeelden van de huidige situatie.

8

Aanleiding ontwikkelingen in ruimtelijke zin impact hebben In 1999 neemt de gemeenteraad van Nijmegen de

gehad en soms nog hebben. De samenwerking

motie “Maak onze stadsparken millenniumproof”

met verschillende andere disciplines (Economische

aan. In dit kader wordt het Kronenburgerpark Zaken – evenementenbeleid; Openbare ruimte gerestaureerd op basis van het oorspronkelijke

–

ecologie,

groen,

verkeer;

Stadsbeheer

–

parkontwerp. In 2005 komt het gereed. Als onderhoud openbare ruimte) leidt tot interessante tweede project komt het Valkhofpark op de lijst.

ontdekkingen en voert stapsgewijs naar een

De staat van onderhoud laat te wensen over en stevige, goed onderbouwde visie. de actualiteit draagt er toe bij dat juist dit park in beeld komt. In 2004 wordt namelijk een discussie

Opgave

gevoerd over de geschiktheid van het park als locatie voor evenementen. Eerste

historische

Uitgangspunten bij het ontwikkelen van de visie

onderzoeken

binnen

het zijn de volgende:

plangebied maken duidelijk dat het Valkhofpark

-

niet als losse eenheid kan worden gezien. Er wordt besloten een planvisie te ontwikkelen

-

voor het Hunnerpark, Valkhofpark, Kelfkensbos, Trajanusplein en de omgeving rond de Voerweg.

Het leggen van goede verbindingen binnen het gebied.

-

aanleiding is om de bevindingen volledig uit te schrijven en met beeldmateriaal te ondersteunen.

Het aantrekkelijker maken van het plangebied voor bezoekers.

-

Inventarisatie en analyse leveren een dusdanige hoeveelheid interessant materiaal op dat er alle

Het beter afleesbaar maken van de historie van het plangebied.

Het

versterken

van

de

relaties

Het garanderen van een groene identiteit van een hoge kwaliteit.

wordt

Het stimuleren van de stadsecologie.

in

een

eerste

eindproduct

tentoonstelling

in

het

gepresenteerd Architectuur

-

Centrum Nijmegen (maart/april 2005). De visie wordt verwoord in een toekomstperspectief en

-

Het creëren van mogelijkheden en ruimtes voor nieuwe functies en programma.

-

Werkwijze

Het creëren van ruimtes voor evenementen van verschillend allooi.

samengevoegd met een collegevoorstel in juli 2005 goedgekeurd door het College van B&W.

de

omgeving. -

Voorliggend boek is het resultaat. Daarnaast het

met

Het creëren van een sociaal veilig gebied. Het transformeren van het gebied tot een visitekaartje van de stad, goed onderhouden en bijzonder om zijn culturele, groene en

Vanaf het begin werken medewerkers van het

historische rijkdommen.

bureau Architectuur & Monumenten en het bureau Stedenbouw van de gemeente Nijmegen samen Onder bezoekers worden in eerste instantie de aan dit project. Ook wordt nauw samengewerkt mensen uit de directe omgeving verstaan, terwijl met Bureau Archeologie. Dit valt op omdat meestal direct daaropvolgend de bewoners van de stad een knip wordt gemaakt tussen de historische

Nijmegen volgen. Tenslotte zullen bezoekers van

inventarisatie en de ruimtelijke planvisie. Bij dit

buiten Nijmegen ook de vruchten kunnen plukken

project gaan onderzoek, analyse en planvorming

van verbeteringen in het plangebied.

hand in hand. Er wordt gekeken naar de betekenis van onderzoeksresultaten, waarna ook telkens in beeld wordt gebracht hoe de historische

9


INLEIDING

De geschiedenis van het plangebied is bijzonder uitgebreid en complex omdat het al heel lang in gebruik is en op heel veel verschillende manieren gebruikt is. Een onderzoek naar alle ontwikkelingen en daarbij behorende ruimtelijke veranderingen levert een breed scala van beelden. In het nu volgende deel van dit boek worden de ontwikkelingen beschreven en zichtbaar gemaakt met een ontwikkelingskaart,eenverwijzingskaartenreferenties.De ontwikkelingskaartlaatzienhoehetplangebiedisveranderd als gevolg van de ontwikkelingen. Op de verwijzingskaart is tezienwelkegebouwen,kunstvoorwerpen,ruïnese.d.nunog verwijzennaardeontwikkelingenindebetreffendeperiode.

11

Waal

Lagere komen kleigronden

Stuwwalplateau

Boven: Ontwikkelingen in het verleden. Rechtsmidden: Het landschap is in zoverre nog steeds goed beleefbaar dat er sprake is van grote hoogteverschillen: zicht op de stad. (west) Rechtsonder: En zicht op de ooijpolder. (oost)

12

De geschiedenis van Nijmegen is onlosmakelijk verbonden met de ontstaansgeschiedenis van de stad en haar omgeving. Natuurlijke processen bepalen de ligging van de stad en daarmee haar potentie om uit te groeien van Romeins legerkamp tot de stad zoals we die vandaag de dag kennen. Nijmegen ligt op een bijzondere locatie waar rivierenland en stuwwal elkaar treffen. Zonder ijstijd zou er geen Valkhofheuvel zijn geweest en evenmin zou de rivier de Waal aan haar voet hebben gestroomd. Boven:

Zo’n 150.000 jaar geleden vinden de grootscheepse

De ontstaansgeschiedenis van Nijmegen is bepalend

veranderingen

geweest voor haar verdere ontwikkelingen.

plaats

in

het

landschap

van

Oost Nederland en het aangrenzende gebied in

De Valkhofheuvel nam altijd een bijzondere positie in

Duitsland. Gletsjers banen zich een weg door het

door haar specifieke ligging.

landschap en graven zich letterlijk in. Plaatselijk

Hoog en vrij abrupt eindigend bij de Waal.

rivierzand en grind worden opzij en omhoog geschoven. Grote niveauverschillen zijn het gevolg en de landschapsvorm stuwwal is een feit. De jonge stuwwallen veranderen vervolgens door verschillende klimaatwisselingen. Er treedt erosie op en de ruwe, ongelijkmatige heuvels vlakken af en krijgen meerdere plateaus. Smeltwater geeft vorm aan de hellingen en verplaatst de losse deeltjes naar de voet van de heuvels. Op veel van de plateaus ontstaan weelderige bossen die in latere periodes weer worden gekapt door de mens. De plateaus blijken in veel gevallen een ideale vestigingsplaats. Hoog genoeg om overzicht te hebben over de omgeving en zich dus te kunnen verdedigen, maar dikwijls ook in de buurt van een rivier en een voedselrijke oever. Voor Nijmegen is deze omschrijving zeker van toepassing. In de Romeinse tijd worden de Hunerberg en Valkhofheuvel in gebruik genomen voor militaire kampen en nederzettingen. De oeverdelen worden eveneens op alle mogelijke manieren in gebruik genomen.

13

ERLEDEN VERLEDEN VERLEDEN VERLEDEN VERLEDEN VERLEDE

DE ONDERGROND - STUWWAL EN WAAL

15 voor Chr - 400 na Chr Vroeg 15 vChr. - 70 nChr. Laat 260 - 400 nChr.

3

1

2

Boven: Ontwikkelingen in het verleden. 1:

Castellum

2:

Oppidum Batavorum

3:

Begrenzing militair gebied

Rechtsmidden: De opgegraven Tiberius zuil is in Museum het Valkhof te bezichtigen, maar het Kelfkensbos zal op niet al te lange termijn worden vereerd met de komst van een kunstzinnige vertaling van deze godenpijler. Rechtsonder: Deze ruïne uit Jordanië (Qasr Bshir) zou mogelijk vergelijkbaar zijn met het castellum op de Valkhofheuvel.

14

In de Vroeg Romeinse tijd voert een Romeinse weg

Grachten en ommuring zijn op het huidige

vanaf de kop van de stuwwal naar het westelijk

Kelfkensbos nog lange tijd van belang geweest.

gelegen heiligdom aan de Winseling. De oost

De grachten zijn pas in de 13e eeuw gedempt

west route doorsnijdt het plateau waar nu het

en

hebben

de

kavelgrens

bepaald

van

het

Valkhofpark, het Kelfkensbos en het Hunnerpark latere stadspaleis. Haaks op deze grachten is de zijn gelegen.

stadsomwalling van 1460 aangelegd.

Rond de eeuwwisseling ligt daar de Bataafse Bij de bouw van Museum het Valkhof is voor het nederzetting Oppidum Batavorum. De bewoners eerst afgeweken van de historische lijnen. In plaats van deze vroeg stedelijke nederzetting, zijn de

daarvan, zijn de Romeinse structuren zichtbaar

eerste burgers van Nijmegen. Zij begraven in die

gemaakt in de bestrating voor het museum.

periode hun doden onder aan de Valkhofheuvel bij de Waal.

Hoofdroutes uit de Romeinse tijd zijn nog steeds

In 69 n.Chr. komt de bevolkingsgroep in opstand

herkenbaar in het huidige stratenpatroon. De

tegen de Romeinse gezag als reactie op de

Valkhoftrappen leiden nu naar de voormalige

opgelegde inpassing van het stamgebied van de

oversteekplaats van de Romeinen.

Bataven. De opstandelingen steken de nederzetting in brand, waarna een militaire reactie volgt van de kant van de Romeinen. De opstand wordt neergeslagen en er wordt een nieuwe stedelijke structuur gevestigd in het huidige waterkwartier, het latere Ulpia Noviomagus. De Valkhofheuvel wordt tijdelijk verlaten. Voor

langere

tijd

wordt

op

de

voormalige

begraafplaats aan de Waal een nederzetting gesticht en alhoewel het stedelijk leven zich later afspeelt in Ulpia, blijft het stukje “Waalkade” ook in de Laat Romeinse tijd bewoond. In die periode wordt op de plaats van het voormalig Oppidum Batavorum een versterkt legerkamp gebouwd (Castellum). Aanvankelijk fungeert een aarden wal als begrenzing. Later wordt die vervangen door een muur met aan de buitenkant één of twee droge grachten van zo’n tien meter breed en 3,5-4 meter diep. Tussen de grachten bevindt zich nog een brede berm (15 meter). Op respectabele afstand van deze verdedigingsgrachten, ligt een “juridische” gracht die functioneert als afbakening van het Castellum-terrein. De bebouwing van het castellum heeft waarschijnlijk dicht bij de muren gelegen, waardoor een soort plein ontstond. Er wordt verondersteld dat de muur ook aan de Waalkant heeft doorgelopen, maar dit is nog niet met bewijzen gestaafd.

15


DE ROMEINSE TIJD - NIJMEGEN BEWOOND

15 voor Chr - 400 na Chr

2 3

1

5

7

4

1

6 8

Boven:

Links boven:

Verwijzingen naar het verleden.

In de Gerard Noodtstraat is een stenen kelder

1:

Beschermd Archeologisch Monument

opgegraven van de nederzetting Oppidum

2:

Muurtoren met Romeins fundament (Rijksmonument)

Batavorum.

3:

Balustrade met Latijnse tekst

4:

Godenpijler

Rechts boven:

5:

Bestrating Kelfkensbos als visualisatie van muur en grachten

Onderzoek St.-Josephhof; Fundering van

6:

Verwijzing naar Romeinse weg (toeristische routezuil)

grauwacke schiefer.

7:

Tracé burchtstraat/St. Jorisstraat richting ooypolder/Ubbergen

8:

Tracé Lindenberg/Hertogstraat richting overzijde Waal en v.v.

Onder:

Mook/Venlo

Deze versregel uit een Latijns gedicht van Constantijn Huygens (1596- 1687), aangebracht op de rand van Valkhofbalustrade, verwijst naar de Bataafse opstand (69/70). De tekst luidt: “Hier stond Claudius en zag hij knarsentandend met grimmige blik de adelaars en de wrekende troepen naderen.”

16

17


DE ROMEINSE TIJD - NIJMEGEN BEWOOND

400-1250 na Chr

1

4 3 2

5 7 6


Nederzetting aan de Waal met uitbreiding in zuidwestelijke richting

2:

Paltsterrein

3:

Locatie palts en burcht

4:

Romeinse muur als achtergrens nederzetting

5:

Parochiekerk met kerkhof

6:

Pastorie

7:

Grachtscheiding burchtterrein en kerkelijk bezit

inzet: de burchtplattegrond geprojecteerd in het plangebied. Alhoewel niet meer ingetekend zijn restanten van het castellum en zijn begrenzingen in deze tijd nog steeds zichtbaar Rechtsmidden: Reconstructie van het grondplan van de burcht in de toestand van de 17e en 18e eeuw door J.J. Weve. Rechtsonder: Maquette van de Valkhofburcht uit 1910.

18

Het stedelijk leven van Nijmegen kent een

palts wordt onderdeel van een complete burcht

hoogtepunt tijdens de Midden Romeinse tijd.

met donjon (hoofdtoren). De Barbarossa-ruïne

Germaanse invallen maken een einde aan die

aan de oostkant van het Valkhofpark heeft deel

bloeiperiode en rond 400 komt Nijmegen in

uitgemaakt van deze burcht.

Frankische handen. Over de periode tussen 500 en 700 is weinig bekend, maar archeologische Het verlenen van stadsrechten door Hendrik vondsten bewijzen dat de Valkhofheuvel bewoond

VII in 1230 en de verpanding van de burcht

is gebleven.

aan Graaf Otto van Gelre hebben gevolgen voor

De nederzetting aan de Waal, wordt tot begin

de ruimtelijke inrichting op de Valkhofheuvel.

dertiende eeuw begrensd door een uit de Romeinse

Rond 1250 wordt een gracht gegraven die het

tijd

achtergebleven

tufstenen

muur.

Daarna voormalige paltsterrein scheidt van de kerkelijke

schuift het centrum van de bewoningskern op in

eigendommen (terrein Ubbergse heerlijkheid).

zuidwestelijke richting.

De steile rand aan de westzijde van de burcht

Begin zevende eeuw wordt op het Kelfkensbos de

werkt van zichzelf al als een duidelijke grens.

eerste parochiekerk gebouwd. Het kerkje moet

De gracht moet hetzelfde aan de andere kant

begin 13e eeuw wijken voor de aanleg van een

bewerkstelligen.

verdedigingsgracht, maar wordt in 1254 op de Hundisberg herbouwd (Sint Stevenskerk). De plek van het kerkje heeft niet ver af gelegen van de latere bouwplek van de St. Gertrudiskapel. Van die kapel zijn nog enkele resten zichtbaar bij de onderdoorgang van Kelfkensbosch naar Hunnerpark. De eerste schriftelijke melding van het gebruik van de Valkhofheuvel na het vertrek van de Romeinen, dateert uit 777. Karel de Grote bezoekt Nijmegen en verblijft in zijn “keizerlijke palts”. Het paltsterrein strekt zich uit tot over het Kelfkensbos en de palts is aantrekkelijk voor belagers. Tijdens een opstand tegen het keizerlijk gezag gaat de palts in vlammen op (1047). Omstreeks

1050

laat

Hendrik

III

enkele

herstelwerkzaamheden uitvoeren en wordt de St. Nicolaaskapel door hem gebouwd. De keizer ziet de kapel als symbool voor zijn keizerlijke rechten en kiest bij de plaatsing voor een zo opvallend mogelijke locatie; de uiterste rand van de stuwwal. In 1150 wordt de herbouw van de palts groots opgepakt door keizer Frederik Barbarossa. Hij leeft in de overtuiging dat de palts een Romeins bouwwerk is en geeft opdracht om het paleis van Karel de Grote te herstellen. De gerenoveerde

19


DE MIDDELEEUWEN - KEIZERS EN PALEIZEN

400-1250 na Chr

3 2

3 1 4

Boven:

Boven en midden:


Afbeeldingen van de palts zijn niet aanwezig,

Uit deze periode zijn geen opvallende structuren aanwezig. Wel

waardoor we het moeten doen met referenties

verwijzen enkele relicten naar deze periode.

zoals de palts in Ingelheim (rechtsmidden)

1:

Barbarossa-ruïne (Rijksmonument)

en de palts uit Zutphen uit de 11e eeuw

2:

St. Nicolaaskapel (Rijksmonument)

(linksboven en linksmidden).

3:

Restanten burchtmuren (Rijksmonument)

Een palts is een versterkte keizerlijke boerderij

Restant St. Gertrudiskapel als locatie voor de voormalige

met hoofd- en bijgebouwen rond één of

parochiekerk (Rijksmonument)

meerdere hoven.

4:

Onder: Van de Valkhofburcht zoals die in 1150 is gebouwd zijn geen afbeeldingen beschikbaar, maar uit verschillende bronnen weten we dat de burcht daarna nog diverse veranderingen heeft ondergaan. Om een indruk te krijgen van het uiterlijk van de burcht, moeten we afgaan op weergaves als overgebleven uit de zeventiende eeuw en latere tijden. Deze pentekening (kunstenaar onbekend) is in 1662 gemaakt.

20

21


DE MIDDELEEUWEN TIJD - KEIZERS EN PALEIZEN

1250-1600 na Chr

3

2 1

3 4


Eerste stadsomwalling 1250

2:

Graven Voerweg rond 1400

3:

Tweede stadsomwalling 1450 plus versterking met wallen in 1540

4:

Gebiedsgrens met Ubbergen

Rechtsmidden: Plattegrond die de verhouding rood<>groen duidelijk maakt. Rechtsonder: De Rozemarijngas ten zuidoosten van de Valkhofburcht. Een zwart wit tekening van Anthonie Waterloo (1610-1690) uit het Amsterdams Rijksprentenkabinet.

22

De periode van 1250-1600 is er één van grote

voor het bouwen van huizen.

veranderingen met ruimtelijke gevolgen. Het

De tweede omwalling wordt begeleid door een

oorspronkelijke, natuurlijk gevormde geheel wordt

droge gracht die zich splitst bij de St. Jorisstraat en

de onderlegger voor verstedelijking. Ruimtes

daar rechtdoor voert als juridische grens van het

worden volgebouwd en muren bepalen de nieuwe

Nijmeegs gebied. De muur kent een groot scala

grenzen. De directe omgeving van het Valkhof blijft

van poorten die deels ook weer komen te vervallen

nog relatief open. Zo blijft het huidige Kelfkensbos omdat ze te weinig worden gebruikt of onveilig zijn. een open groene vlek en blijft er ruimte bij de

Met de bouw van de tweede omwalling verandert

entree van de burcht. Aan de oostkant van de

de Waalkade van doorlopende promenade in een

burcht ontstaat een apart buurtje (Nieuwstad)

geïsoleerd waterfront. De Lappentoren is het

waarvan de Rozemarijngas (straat) de structuur

oostelijk hoekpunt dat letterlijk in het water ligt.

bepaalt. Het Kelfkensbos wordt ten oosten en ten

Er kan geen mens meer omheen.

zuiden begrensd door veelal statige huizen.

De Hunnerpoort blijft een belangrijke doorgang naar het gebied ten oosten van Nijmegen.

Nijmegen tot

ontwikkelt

welvarende

zich

handelsstad,

in

deze maar

periode verandert

vervolgens in een vestingstad. Aanvankelijk zijn het de Bourgondische hertogen en Habsburgse vorsten die de dienst uitmaken. In 1568 breekt de 80-jarige oorlog uit. Nijmegen is beurtelings belegerde partij en uitvalsbasis voor verschillende troepen. Als Nijmegen in 1230 stadsrechten krijgt, verdient ze daarmee gelijktijdig het recht op verdediging en worden de eerste wallen opgeworpen. In 1350 wordt de geul van de burchtgracht opgevuld en gebruikt als tracé voor een stenen stadsmuur. De muur voert aan de oostkant rakelings om de Valkhof-burcht heen. Ondanks de harde grens kan men nog steeds onder langs de Waal. Een poel op het Kelfkensbos herinnert aan de verdwenen gracht. Rond 1400 wordt de Voerweg gegraven als alternatief voor de steile Grotestraat en Veerweg. Het stadscentrum is inmiddels verplaatst van de laagte langs de Waal naar de hoger gelegen delen van de stad. De Voerweg doorsnijdt het voormalig paltsterrein en legt via de Ooybrug een verbinding met de Ooypolder. De Voerweg blijft bestaan als de eerste stadsomwalling wordt gesloopt en er een tweede muur komt. Deze wordt gebouwd rond 1467 en geeft de stad weer iets meer ruimte

23


DE RENAISSANCE - NIEUWE GRENZEN

1250-1600 na Chr

2 1 5 4

7

8

6

3

Boven:

Boven:


Op de plattegrond uit 1572 is duidelijk

1:

Voerweg, althans het oude deel van het tracé, de bocht die het

zichtbaar hoe bepalend de tweede

Kelfkensbos begeleidt. Daarnaast is het oude tracé nog terug

stadsomwalling is geweest voor de complete

te vinden in de bocht/plantsoenvorm in het Hunnerpark aan de

stadsontwikkeling en het leven buiten de stad.

voet van Belvédère. Deze bocht leidde oorspronkelijk naar de

Rechts staat het inmiddels afgesloten poortje

Hunnerpoort en was het contact met de buitenwereld.

van de Keupers-toren (Hunnerpark).

2:

Ridderstraat en Muchterstraat als weg naar nieuwe centrum

3:

3e Walstraat als globaal tracé 2e stadsomwalling

Midden:

4:

Het open driehoeksvlak Kelfkensbos. Deze vorm is ontstaan door

Rond 1450 wordt vlak bij de bouwplaats van

het graven van de Voerweg en in de loop van de tijd verschillend

de oude parochiekerk, de St. Gertrudiskapel

ingevuld.

gebouwd. De kapel verdwijnt als men de

5:

De Gertrudiskapel (Rijksmonument)

muur gaat versterken met grondwallen.

6:

De stadsmuur (2e omwalling) met Keuperspoortje en Belvédère

Brokstukken van de kapel komen tevoorschijn

(Rijksmonument)

bij werkzaamheden in 1882-’84. De kapel

7:

8:

Plek eerste bebouwing Kelfkensbos: globale contouren nu nog

heeft gefunctioneerd als godshuis voor mensen

zichtbaar in plek en vorm museum. Romeinse grachten en muur

uit de directe omgeving, maar vormde ook het

hebben mede bepaald waar de eerste bebouwing kwam te staan.

middelpunt van een begraafplaats, het “Alde

Bij de bouw van Museum het Valkhof is de exacte kavelgrens

Kirkhof”. Op dit moment zijn de restanten

verlaten. Het museum ligt iets gedraaid en verschoven ten

nauwelijks zichtbaar door de welige begroeiing

opzichte van de oude kavelgrenzen.

van klimop. Rechts de plattegrond die is

Bebouwingscontouren (driehoek) tussen Hertogstraat,

gemaakt n.a.v. de opgravingsresultaten.

Kelfkensbos en 3e Walstraat

24

Onder: De poort van de Keupers-toren als onderdeel van het restant van de stadsomwalling.

25


DE RENAISSANCE - NIEUWE GRENZEN

RMEZZO INTERMEZZO INTERMEZZO INTERMEZZ

DE BURCHT Recente ontwikkelingen.

De tijdelijke Donjon in 2005: mooie en minder fraaie effecten op de beeldkwaliteit van de stad.

Als er wordt gesproken over het verleden van de Valkhofheuvel, dan wordt al snel gerefereerd aan het “paleis”, de “burcht” en in sommige gevallen zelfs het “kasteel”. Er wordt dan gedoeld op een immens bouwwerk met een reuzentoren, ook wel de donjon genoemd, maar uit welk tijdperk dat bouwwerk stamt en hoe het er precies heeft uitgezien, is slechts gedeeltelijk bekend. 1978 Ondanks het gebrek aan kennis over de burcht is er door de jaren heen meerdere malen gesproken over een mogelijke herbouw. In 1978 wordt de Valkhofvereniging opgericht die zich als doel stelt “het in brede kring belangstelling kweken voor het Valkhof, het bestuderen van de mogelijkheden van een herbouw van de burcht en het ijveren voor het toeristisch aantrekkelijk maken.” Acht jaar later neemt de Raad van de gemeente Nijmegen een motie aan, waarin wordt verzocht om informatie over de technische en financiële aspecten van mogelijke alternatieven van een reconstructie van (een deel van) het Valkhofcomplex. Kort daarop volgt het verzoek om onderzoeken naar de toeristische recreatieve aspecten en aspecten van de monumentenzorg in samenhang met algemeen culturele en cultuurhistorische aspecten. 1988 In 1988 verschijnt de eindrapportage “Herbouw Valkhof, rapport

Monumentenzorg-

aspecten”, leven

het

geroepen

product

en

van

commissie,

een

Cultuurhistorische speciaal

bestaande

uit

in

het

diverse

van

eeuwenlange

transformaties,

verbouwingen,

Nijmeegse

uitbreidingen, verminkingen, herstellingen, met talrijke

monumentencommissie en vaste adviseurs van de

bouwnaden, materiaalverschillen, onderling afwijkende

Nijmeegse monumentencommissie.

bouw-

externe

deskundigen,

leden

van

de

en

metseltechnieken,

vervalverschijnselen,

In de eindrapportage over de herbouw van het Valkhof,

alles overtrokken door een bruin-geel-rood patina van

schrijft

C.J.A.C.

eeuwen. Afbeeldingen van de burcht geven subjectieve

Peeters het volgende: “De Valkhofburcht was niet een

impressies. Het zijn de visies van kunstenaars en géén

enkelvoudig product, in één worp naar één ontwerp

archeologische studies, géén bouwtekeningen. Er valt

ontstaan in een bepaald bouwjaar en is juist daarom

niet op te bouwen. Zij laten eindeloze interpretaties

onnavolgbaar en niet opnieuw te produceren. De burcht

toe: massa’s en contouren die vervluchtigen.”

is in 1796 afgebroken en was op dat moment resultaat

Professor dr. E.R.M. Taverne en professor dr. ir. F.W.

het

commissielid

professor

26

dr.

ZO INTERMEZZO INTERMEZZO INTERMEZZO INTE

DE BURCHT commissie niet toelaatbaar. Het Valkhof wordt door de commissie beschouwd als onderdeel van een stelsel van culturele monumenten en de commissie dringt aan op een waardestelling ten aanzien van het huidige Valkhof als stedenbouwkundig monument van hoge importantie. De commissie ziet mogelijkheden om de belevingswaarde van het park te vergroten door een relatieversterking met de omgeving. 1996 Het duurt acht jaar voordat de herbouw van de burcht opnieuw op de agenda komt. In 1996 ontwikkelt de Valkhofvereniging in samenwerking met ICE-ontwikkeling nieuwe plannen voor herbouw van de burcht. Dit keer wordt niet gesproken over een historisch verantwoorde herbouw, maar over de bouw van een complex binnen de contouren van de burcht zoals die er in 1796 lag. In de plannen wordt uitgegaan van een nieuwe bestemming voor het nog te bouwen Valkhof, een complex met een zakelijk-commerciële bestemming. Ook in deze periode wordt de roep om herbouw serieus genomen door de gemeente en er wordt een ontwerpwedstrijd uitgeschreven en een stadsraadpleging gehouden. De keuze tussen behoud van het Valkhofpark en de herbouw van de burcht valt ten gunste uit van het park. De plannen voor herbouw worden afgewezen. 2005 De plaatsing van een tijdelijke “donjon” is ter gelegenheid van Nijmegen 2000 in 2005 de aanleiding voor het oplaaien van de discussie over de herbouw. Net als in 1988 en 1996 is de Valkhofvereniging voorstander van Voorden voegen daar het volgende aan toe:

van de herbouw van de burcht of onderdelen daarvan,

“Het weer opbouwen van de burcht betekent een

bijvoorbeeld de “donjon”. Anderen verwijzen naar eerder

ernstige

stedenbouwkundige

gehouden discussies, naar historisch onderzoek en naar

monument “Valkhof en omgeving”. Het betekent een

de waarde van het Valkhofpark dat met een toren van

aantasting van een unieke combinatie van vestingbouw,

het formaat van de donjon zijn huidige betekenis zal

parkaanleg, monumentenzorg, sanering en civiele

verliezen.

techniek.”

In de NRC van 10 augustus 2005 wordt melding gemaakt

De eindconclusies van de commissie zijn helder en

van het aantal bezoekers van de toren. Zestienduizend

duidelijk. Een in historische zin waarheidsgetrouwe

mensen zijn tot op dat moment naar boven geklommen.

reconstructie wordt onmogelijk geacht. Het ‘nabouwen’

Tweeduizend mensen tekenen de lijst voor herbouw van

van de burcht of onderdelen daarvan is volgens de

de toren. De grote betrokkenheid van de burgers zorgt er

bedreiging

voor

het

voor dat het onderwerp in 2005 opnieuw op de politieke agenda’s komt te staan.

27

1600-1796 na Chr

9 3 6 4

8 1

10 11

7 5 9

1


Bolwerken

2:

Werken van Menno van Coehoorn

3:

Hunnerpoort

4:

Burchtpoort

5:

Afgesloten St. Jorispoort

6:

Bebouwing Voerweg

7:

Stadspaleis

8:

Belvédère als sociëteit

9:

Bomen op stadswallen

10: Bomen op Kelfkensbos 11: Poel op Kelfkensbos Rechtsmidden en Rechtsonder: De Voerweg bewoond.

28

1 2

De tachtigjarige oorlog markeert de verandering

meeste open ruimte gevuld is. Een uitzondering

van karakter in oorlogsvoering en maakt een

vormt het voorplein bij de burcht. Voordat de

einde aan de betrokkenheid van burgers bij de

burcht Valkhof is gaan heten, zou de naam bij

gevechtshandelingen. Het Spaanse leger neemt het voorliggende plein hebben behoord. Daar was de regie over en dwingt Nijmegen tot kostbare

immers een kooi met valken te bewonderen.

verbeteringen aan de vestingwerken. Rond de muurring worden nieuwe bolwerken aangelegd

In 1796 wordt begonnen met de sloop van de

en elders worden de vestingwerken met aarde burcht. De bouwwerken hebben hun functie verstevigd. Na een machtswisseling in 1591

verloren en worden door de provincie (eigenaar)

en het aantreden van Prins Maurits worden de als een kostenpost beschouwd. Handelaren in vestingwerken

opnieuw

grondig

aangepakt. tras (materiaal dat nodig is bij aanmaak cement)

Door vestingbouwer Anthonisz worden de eerste

staan te popelen om de tufstenen delen van de

bastions gebouwd die leiden tot een nieuwe vorm

burcht te bemachtigen. Achteraf gezien is het nog

van de stad: de karakteristieke stervorm die nu

wonderbaarlijk dat de Barbarossa-ruïne en St.

nog bij veel vestingsteden herkenbaar is.

Nicolaas kapel behouden zijn gebleven.

Aan het einde van de 17e eeuw worden de vestingwerken opnieuw gemoderniseerd, dit keer onder begeleiding van Menno van Coehoorn. Hij creëert

een ononderbroken stelsel van linies

waardoor een soort niemandsland ontstaat tussen de verschillende werken. Voor het gebied rond het Valkhof wordt de afstand tot de Ooypolder vergroot, maar de doorgang bij de Hunnerpoort blijft van groot belang. Temeer daar de St. Jorispoort is afgesloten. Op die plaats voert een trap naar de bovenzijde van de brede wal. De muur functioneert niet alleen als onderdeel van verdediging, maar wordt ook bewandeld en gebruikt voor het weiden van vee. Nijmegen

verandert

qua

innerlijke

structuur

nauwelijks in deze periode. Wel treedt het verval op van de burcht, maar dit gaat gelijk op met de verfraaiing rondom de burcht. De Belvedèretoren wordt verbouwd van verdedigingstoren tot speelhuis en de poel wordt ommuurd. Het Kelfkensbos wordt beplant met iepen en de Voerweg verandert in een bomenlaan. De Voerweg wordt bebouwd met enkele aantrekkelijke panden en waar nu Museum het Valkhof staat, wordt het stadspaleis van de familie Van Neukirchen Nievenheim gebouwd. Het is één van de zeldzame perioden in de geschiedenis van de Valkhofheuvel waarin de

29


DE GOUDEN EEUW - VERFRAAIING EN VERVAL

1600-1796 na Chr

1

4

2 3

Boven:

Boven:


Het Kelfkensbos beplant. Aanvankelijk met

1:

Iepen en later met Lindebomen.

2: 3:

4:

Belvédèretoren, herensociëteit (Rijksmonument) Verschijnsel met wal versterkte stadsmuur, beplant met bomen en te betreden via trappen.

Midden:

Koetshuis, restant van stadspaleis/ buiten van familie Van

Een verwijzing naar de stadswallen uit het

Neukirchen Nievenheim, (Gemeentelijk monument). Ook wel

verleden. Kastanjebomen bovenlangs (ten

patriciërshuis of poortwachtershuis genoemd (onterecht).

oosten van Museum) en trappen naar boven

Bouwjaar ca. 1665-1670.

vanaf het Kelfkensbos.

Stadspomp, geplaatst in 1747 toen de aan de rand van het Kelfkensbos gelegen poel was gedempt. Verhuisd van plek naar

Onder:

plek, afgebroken en weer gerestaureerd. Sinds 1999 pas weer

De Feltmanplattegrond uit de 17e eeuw geeft

aanwezig op Kelfkensbos, staat niet meer op originele plaats,

uitstekend weer waar het stadspaleis lag,

(Gemeentelijk monument)

(linksboven), waar de eerste bewoning ten oosten van het Valkhof (linksonder) en hoe de verhouding bebouwde stad en (vrij) open omgeving Valkhof was.

30

31


DE GOUDEN EEUW - VERFRAAIING EN VERVAL

1796-1874 na Chr

6 3

4

1

2

5


Parkaanleg Zocher

2:

Barbarossa-ruïne

3:

St. Nicolaaskapel

4:

Nieuwe bebouwing op voormalig Valkhofterrein

5:

Valkhofplein

6:

Nieuwe bebouwing Waalkade

Rechtsmidden: De rondgang onder de Populieren met uitzicht over de Waal. Rechtsonder: Het Valkhofplein met entree naar het park en rechts de Voerweg.

32

Het begin van de negentiende eeuw staat voor het

en het Kelfkensbos. Een en ander gebeurt in het

verlangen naar vrijheid, romantiek en voor een

kader van een werkverschaffingsproject.

zoektocht naar de natuur. Het is ook de periode van een serieus conflict met het Zuid Nederlandse Het park ontwikkelt zich in de tweede helft van de deel van het Koninkrijk Nederland. In 1830 wordt

negentiende eeuw tot een echt publiekspark en

Nijmegen de oorlog verklaard. In 1839 maakt

er wordt van alles gedaan om het zo toegankelijk

België zich los van de Nederlanden. Tenslotte is mogelijk te maken. daar nog de Industriële Revolutie. Een ontwikkeling

Het bouwen van een trap bij de St. Nicolaaskapel

waar Nijmegen nauwelijks aan toekomt.

en het plaatsen van een brug naar het Kelfkensbos

De aanwezigheid van de vestingwerken isoleert

zijn daar voorbeelden van. Verder wordt het park

en houdt tot 1874 vrijwel iedere wijziging in

aangekleed met - door particulieren geschonken

structuur van de stad tegen. Wel blijft men aan

- banken, een ijzeren hekwerk, een kiosk, een

de vestingwerken sleutelen en worden er waar

muziekkapel en dergelijke. Het is definitief gedaan

mogelijk nog huizen bijgebouwd.

met de sobere en klassieke uitstraling van het Zocherontwerp.

De Valkhofheuvel zelf ondergaat een ingrijpende verandering. Het burchtterrein wordt verkleind en J.D. Zocher senior krijgt de opdracht het burchtterrein om te vormen tot een park. Hij kiest voor een simpele basisvorm met een centrale ruimte. Voor de St. Nicolaaskapel houdt hij een specifieke plek vrij, terwijl de eye cather binnen het park de Barbarossa-ruïne is. Zocher creëert een rondgang om de centrale ellipsvormige ruimte (gazon) en aan de buitenkant van het park. Zichtlijnen vanuit de centrale ruimte met de omgeving zorgen voor het contact met de omgeving. Voor Zocher is het park de groene belichaming van de burcht, maar gelijktijdig beschouwt hij het park als onderdeel van de omgeving. De burchtassociatie wordt bereikt door de beplanting van hoogopgaande (Italiaanse) populieren. Het parkontwerp van Zocher kent geen lang bestaan en verliest al snel zijn oorspronkelijkheid. In

1826

worden

de

eerste

verfraaiingen

aangebracht waaronder bloemperken op het oude gazon. Er komt een kastanjelaan vanaf het Valkhof richting Kelfkensbos die de oorspronkelijke lijnen doorbreekt. In 1832 krijgt Hendrik van Lunteren de opdracht tot aanleg van een nieuw park. Er wordt een kleine strook grond gekocht aan de Rozemarijngas om een verbinding mogelijk te maken met de Belvédère

33


DE VERLICHTING - VAN ROOD NAAR GROEN

1796-1874 na Chr 1 2

3 4 5

Boven:

Linksboven:


Bij de verdere woninguitbreidingen wordt de

1:

Bebouwing rond Stratenmakerstoren

Stratenmakerstoren opgenomen in een rijtje

2:

Straatje Lange Baan

huizen zoals dat er nu ook nog staat. De Voer-

3:

Plek en richting Valkhoftrappen en muur. Deze zijn een restant

weg krijgt er nog een statig pand bij en het

van de verkaveling van net na afbraak van de burcht

burchtterrein wordt verkleind voor het bouwen

Groen gebied/ park (functie en groene invulling in plaats van

van een villa en sociëteit. Op deze tekening die

de rode burcht). Van het ontwerp is niets meer terug te vinden,

is gemaakt vóór de afbraak van de burcht, is

noch van de D-vorm (vandaar stippellijn). Wel van het principe

de perceelsverdeling te zien die de D-vorm van

rondgang en enkele karakteristieken zoals uitkijken over de Waal,

het toekomstige park al min of meer bepaalt.

4:

zichtlijnen e.d. 5:

Spoorwegmonument in combinatie met open ruimte

Rechtsboven: Dit monumentale pand siert de hoek

Onder: Bij de renovatie van 1984 zijn enkele elementen van het oorspronkelijke ontwerp van Zocher weer herkenbaar gemaakt. Duidelijk te zien is de open middenplek met een buitenrand van geboomte. Het contrast tussen open en besloten is in de loop der tijd kleiner geworden. De rondgang en de zichtlijnen zijn ook enigszins aanwezig. De foto dateert van vlak vóór de bouw van Museum het Valkhof (1997).

34

Waalkade/ Valkhoftrappen en grenst aan de achterzijde aan de Lange Baan. Een straatje dat nu vooral als achterkant functioneert. Linksmidden: Bebouwing aan de Lange Baan.

35


DE VERLICHTING - VAN ROOD NAAR GROEN


PARKEN Van rood naar groen

1

De sloop van de burcht eind achttiende eeuw is in feite het startteken voor de transformatie van rood naar groen. De Valkhofheuvel herneemt de natuurlijke betekenis die ze oorspronkelijk had, al wordt het groen nu in een cultureel jasje gestoken. Hoewel het park aanvankelijk een betrekkelijk klein deel van de Valkhofheuvel beslaat, wordt het snel uitgebreid en neemt de hoeveelheid vierkante meters groen ook in latere perioden gestadig toe. Na de ontmanteling van de vestingwerken wordt zelfs een groene invulling gegeven aan een deel van de Waalkade. Het groen herstelt de oorspronkelijke verbinding met de Ooypolder en oostNijmegen die jarenlang is afgesneden door de steeds verder uitdijende vestingmuren. Het

eerste

parkontwerp

(1813)

voor

het

3 3

4

4

Valkhof

is van de landschapsarchitect J.D. Zocher senior. Structuurbepalende elementen van het plan zijn de zichtlijnen, een rondgang, een open ruimte en een slingerpaadje.

De

zichtlijnen

concentreren

zich

7

op

karakteristieke punten in Nijmegen (Stevenstoren) en buiten Nijmegen (kerktoren Arnhem). Van groot belang

6

zijn ook de zogenaamde follies (St. Nicolaaskapel en Barbarossa-ruïne) en niet te vergeten de Italiaanse populieren die als rondgang functioneren en symbool staan voor de massaliteit van de burcht. Zocher zou struikgewas hebben gekozen als onderbeplanting van de populieren. Een slingerpaadje door het struikgewas maakte volgens hem de beleving van de natuur heel direct. Van Lunteren wordt het park opgedeeld in niervormige, De St. Nicolaaskapel is in het plan van Zocher de

boonvormige, hartvormige delen en vrije interpretaties

blikvanger van de omgeving.

hiervan. De paden veranderen en lopen nergens meer parallel. Hier en daar ontstaan kleine pleintjes. Het

Het tweede parkontwerp (1832) voor het Valkhof is

gazon vóór de ruïne blijft intact.

van landschapsarchitect Hendrik van Lunteren (1832).

In 1836 zorgt een grote storm voor veel schade in het

Deze ontwerper krijgt de opdracht een nieuw plan te

park. Bij het herstel worden de perkvormen van Van

tekenen voor een beduidend groter oppervlak dan het

Lunteren verder afgerond. De paden veranderen in

oorspronkelijke Valkhofpark. De ontwerptekening van

brede slingerpaden.

Van Lunteren is niet meer te traceren, maar een kaart uit 1826 geeft nog redelijk veel informatie. In het plan van

36

De Barbarossa-ruïne wordt zowel door Zocher als Van

5


PARKEN 1881 tekent Rosseels een villapark op de plaats van het

2 2

huidige Hunnerpark. Hoewel het plan prijswinnend is, heeft het stadsbestuur van Nijmegen zo zijn bedenkingen en wordt het plan verworpen. Het plan dat wel is uitgevoerd, dateert waarschijnlijk van 1885. In de ontwerpen van Rosseels speelt de routing een belangrijke rol. De paden brengen oude verbindingen opnieuw tot stand en nodigen tot een wandeling uit. Opvallend is de verbinding KelfkensbosHunnerpark-Trajanusplantsoen richting het groen van de Batavierenweg. Onderlangs vallen de routes VoerwegBelvédère-Ubbergen op en er is zelfs een kaarsrechte

5

8

Hunnerweg met de nodige beplanting.

Bij de illustraties: 1: De Barbarossa-ruïne, gebruikt als follie in verschillende ontwerpen. 2: De St. Nicolaaskapel als blikvanger van buiten het gebied. 3: Plan van Rosseels om het gebied tot villapark te maken. 4: In het Zocher ontwerp dient de populierenbeplanting als verwijzing naar de massa van de burcht. 5: Na de ontmanteling wordt tweede omwalling aan de noordkant afgebroken om vervolgens een brug te slaan

Lunteren beschouwd als één van de zogenaamde follies

van de onderbroken muur naar de Belvédère. De trans-

in het park. Het thema vergankelijkheid wordt begin

formatie is onderdeel van het ontwerp voor een nieuw

negentiende eeuw tot kunst verheven en dat heeft

park: Het Hunnerpark.

tot gevolg dat Zocher kiest voor een beplanting van

6: 1903 situatie Hunnerpark.

treurwilgen rond de ruïne, terwijl Van Lunteren de

7: 1926 kaart van het parkontwerp van Van Lunteren

ruïne laat begroeien met diverse klimplanten.

uit 1832. 8: 1813 het eerste parkontwerp van Zocher.

Rond 1878 krijgt de tuinarchitect Pierre Livin Rosseels de opdracht voor het tekenen van een uitbreiding van het Valkhofpark rond de Voerweg. Enkele jaren later maakt hij diverse ontwerpen voor het Hunnerpark. In

37

1874-1936 na Chr 7

1 2

4

5

2

3 2

6


Uitbreiding Valkhofpark

2:

Aanleg Hunnerpark

3:

Restant Stadsmuur

4:

Voetbrug naar Belvédère

5:

Voetbrug tussen Valkhofpark en Kelfkensbos

6:

Oostkant singelplan

7:

Groene invulling Waalkade

Rechtsmidden: Belvédère kort voor de ontmanteling. Een vaste verbinding en relatie met de Hunnerpoort. Rechtsonder: Belvédère kort na de ontmanteling. De wal is ingekort en de behuizing langs de Voerweg is zichtbaar.

38

2 2

2

De Vestingwet van 1874 luidt de ontmanteling zoveel mogelijk benut waardoor definitief wordt in van de vestingwerken rond Nijmegen. Met afgerekend met de gesloten compositie van Zocher. uitzondering van het fort Krayenhoff en de forten Het park opent zich nu zowel naar het noorden Boven en Beneden Lent mogen alle vestingwerken

als naar het zuiden. Ook in deze periode worden

tot de grond toe worden afgebroken. In grote

verschillende verfraaiingen geïntroduceerd die

lijnen gebeurt dat ook. Het bewonersaantal van

tevens functioneel zijn. Zo wordt er een voetbrug

de stad is in de achterliggende eeuwen in hoog

gebouwd om het Valkhofpark en Kelfkensbos op

tempo gegroeid en de roep om stadsvoorzieningen

een goede manier te verbinden. De vestingmuur

en meer woningbouw is groot. Bij de afbraak

achter het Kelfkensbos wordt doorbroken voor

van de vestingwerken wordt een uitzondering

een toegang naar het Hunnerpark die vervolgens

gemaakt voor muurdelen en enkele torens aan

ook weer wordt overbrugd.

zowel de oost- als westkant van Nijmegen. Deze relicten worden opgenomen in het nieuwe Kronenburgerpark (west) en Hunnerpark. In 1878 ligt er een stadsuitbreidingsplan op tafel van de stadsingenieur van Groningen, Bert Brouwer. De uitgangspunten van het plan zijn nu nog goed herkenbaar. Het gaat door het leven als het singelplan, afgeleid van de dominante hoofdstructuur van groene singels met aan de uiteinden de twee parken. De sloop van de stadswallen heeft grote gevolgen voor de Valkhofheuvel en omgeving. Door de uitbreiding van het Valkhofpark en de aanleg van het Hunnerpark ontstaat er een doorgaande groene route langs de Waal en is het contact met de Ooypolder hersteld. Alhoewel er ten oosten van de Valkhofheuvel aanvankelijk nog wat huizen worden gebouwd, verdwijnen die ook weer binnen enkele decennia. De bebouwing langs de Voerweg verdwijnt en de inmiddels tot krotten verworden woningen in de Rozemarijngas maken plaats voor “de tuin van het Benedenhof”. Voor

het

Valkhofpark

wordt

een

uitbreiding

getekend door Pierre Livin Rosseels. De architect heeft eerder met succes het ontwerp voor het Kronenburgerpark en het parkje op het Keizer Karelplein getekend. Rosseels staat ook te boek als ontwerper van het Hunnerpark dat in 1885 wordt ontworpen. De door Rosseels ontworpen parken kenmerken zich door de niveauverschillen, uitkijkjes over vrije gazons door middel van “eilanden” van struiken en alleenstaande bomen. De

hellingen

van

de

Valkhofheuvel

worden

39


DE 19E EEUW- ONTMANTELING EN STADSUITLEG

1874-1936 na Chr 1

2

2 6 12

11

7

2 9

2

10

8

2

2

3

4 5

Boven:

Linksboven:


Het hekwerk van de brug over de Voerweg.

1: 2:

Ligging Waalkade en vluchthaven Ligging groen Hunnerpark (resten), uitbreiding Valkhofpark

Rechtsboven:

(deels) en groene hellingen (resten) en enkele paden uit groene

Het standbeeld van Canisius.

aanleg 3:

Ligging nieuwe Ubbergseweg

Linksmidden:

4:

Ligging verkeersplein (hart Trajanusplein)

De 4 jaargetijden.

5:

Structuur stadsuitleg + singels

6:

Ruimtelijke ligging Belvédère

Onder:

7:

Bebouwing bij het meertje

In de plannen van Rosseels wordt de walmuur

8:

Voormalig tramhuisje (kiosk) -1911- (Gemeentelijk monument)

intensief gebruikt. Aan de zuidkant wordt de

9:

Beelden 4 jaargetijden -1889- (Rijksmonument)

aarden wal deels verwijderd en worden er een

10: Standbeeld Canisius -1926- (Rijksmonument)

paar bogen geconstrueerd als onderdoorgang.

11: Voetbrug met hek over Voerweg -1886- (Rijksmonument)

Aan de noordkant wordt de wal deels

12: Voetbrug van wal naar Belvédère -1884- (Rijksmonument)

afgebroken om vervolgens een brug te slaan van de onderbroken muur naar de Belvédère.

40

41


DE 19E EEUW - ONTMANTELING & STADSUITLEG


MONUMENTEN Status plangebied Binnen het plangebied hebben we te maken met

Identiteitsbepalende objecten

de status van Beschermd Archeologisch Monument, Rijksmonument, beschermd

Gemeentelijk

stadsgezicht.

monument

Dat

heeft

en

rijks-

verschillende

consequenties voor ontwikkelingen binnen het gebied. Het Archeologisch rijksmonument strekt zich uit over een belangrijk deel van het plangebied. In formele zin moet er binnen dit deel van het gebied rekening worden gehouden met strikte beperkingen ter bescherming van het bodemarchief. In minder formele zin is niet uitgesloten dat de planvorming aanleiding geeft tot nader archeologisch onderzoek en dat er enige nuances kunnen worden aangebracht. Dit zal altijd afhangen van de aard van de ingreep. Gemeentelijk beleid is het Aandachtspunten voor beeldkwaliteitsplannen

bodemarchief zo min mogelijk te verstoren. De status van Rijksmonument heeft zowel betrekking op losse elementen als op grotere eenheden zoals het Valkhofpark. De omschrijvingen van een aantal van deze monumenten zijn summier en in sommige gevallen niet onomstreden of enigszins onduidelijk. Dit heeft te maken met voortschrijdend inzicht en nieuw opgedane kennis (bijvoorbeeld door archeologische vondsten). Het is niet ondenkbaar dat transformaties in het plangebied in sommige gevallen aanleiding zijn voor aanpassingen in de beschrijvingen. [dit zal in de praktijk niet gebeuren want dit vergt een nieuw ministerieel besluit] Dit kan uitsluitend het gevolg zijn van goed overleg met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg (RDMZ).

hebben voor het aanzien van het stadsgezicht, is de In drie specifieke gevallen is er sprake van de status

Commissie Beeldkwaliteit in deze de aangewezen partij

Gemeentelijk monument. De omschrijvingen van deze

om een oordeel te geven over de al dan niet aanvaardbare

drie onderwerpen zijn duidelijk.

gevolgen voor het Beschermd stadsgezicht. Bij wijziging van het bestemmingsplan heeft de Rijksdienst voor de

Voor een uitgebreide verwijzing van de individuele

Monumentenzorg eveneens een adviserende rol. Het

beschrijvingen

plangebied maakt in dit kader onderdeel uit van de het

is

informatie

aanwezig

bij

bureau

Archeologie en bureau Architectuur en Monumenten. Het monumentenregister is via de gemeentelijke website te raadplegen: www.nijmegen.nl/monumenten Aangezien alle ruimtelijke ingrepen gevolgen kunnen

42

Beschermd stadsgezicht “benedenstad”.


MONUMENTEN n Kiosk o Museum het Valkhof p Belvedère q Waalbrug (bron: Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit) Aandachtspunten voor beeldkwaliteitplannen; Het met D gemarkeerde gebied is gekwalificeerd als beschermingsgebied van een bijzonder niveau. Toetsingscriteria voor dit gebied sluiten aan bij het geldende

Beschermd

Stadsgezicht

Benedenstad

en

stellen aanvullend enige specifieke criteria die betrekking hebben op het groene karakter van het Valkhof en het Hunnerpark; Aandachtspunten zijn • Het hoogteverschil, het uitzicht en het groene karakter van dit deelgebied zijn bepalend voor de kwaliteit van deze omgeving, die als inspiratiebron dient voor architectonische invullingen • In de nieuwe situatie moet het park weer één geheel vormen, nieuwbouw mag geen fragmentatie van het stadsbeeld teweegbrengen • Van nieuwbouw of van wijzigingen aan gebouwen wordt verwacht dat ze een bijdrage vormen aan het specifieke parkkarakter, gedacht kan hierbij worden aan materiaalgebruik, beschoeiing, erfafscheidingen en de indeling van het gebouw t.o.v. de straatzijde enerzijds en de parkzijde anderzijds • De gebouwen manifesteren zich als losse objecten in

een

groene

omgeving,

vrijstaand

en

alzijdig,

paviljoenachtig, en zorgvuldig gesitueerd zodat rondom sprake is van een groen karakter Beschermd stadsgezicht

Het met F gemarkeerde gebied is gekwalificeerd als

Toetsingsniveau;

beheersgebied van een bijzonder niveau.

Vanwege de rijke historische gelaagdheid van de

De toetsingscriteria onderkennen het landelijke karakter

benedenstad en de betekenis van het woongedeelte, het

van dit gebied;

Kronenburger- en Hunnerpark en het Valkhof, geldt voor

Aandachtspunten zijn:

de gehele benedenstad het bijzondere toetsingsniveau

• Het gebouw en de openbare ruimte worden in

(bron: Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit).

samenhang ontworpen. Hierbij dient rekening gehouden te worden met de omgeving en in het bijzonder met

Identiteitsbepalende objecten;

landschappelijke elementen

l

St. Nicolaaskapel

• Het open en groene karakter van dit deelgebied is

m Barbarossa ruïne

bepalend voor architectonische invullingen; het uitzicht

43


MONUMENTEN vanaf en het zicht op de stuwwalrand is van belang bij beoordeling • Woonboten manifesteren zich als vrij liggende en

Archeologisch rijksmonument

alzijdige objecten in een “blauwgroene” omgeving (bron: Uitwerkingsnota Beeldkwaliteit)

Archeologisch rijksmonument: A:

Dit

heeft

betrekking

op

het

terrein

Valkhof/

A

Hunnerpark, Voerweg/St. Jorisstraat. Een terrein met sporen van bewoning (burgerlijk en militair) uit de Romeinse tijd, sporen van bewoning en begraving uit de Vroege en Late Middeleeuwen en resten van een burcht

A

uit de Late Middeleeuwen.

Rijksmonumenten: 1. Restanten Valkhofburcht tussen Voerweg, Waalkade

15

en Lindenberg a) Barbarossa-ruïne (onderdeel paleis Barbarossa 1155) b) St. Nicolaaskapel (omstreeks 1030 opgetrokken in tufsteen) c) Overblijfsel tufstenen muurtoren uit 12e eeuw, mogelijk onderdeel ommuring Laat Romeins castellum. d) Gedeelten van de in 1388-1390 gebouwde ringmuur om de burcht. e) Valkhofheuvel met beplanting en de in de heuvel nog aanwezige burchtresten van de burcht Deze omschrijving zegt niets over de afmetingen van het Valkhofpark, noch over de invulling van het park. RDMZ stelt zich op dit moment op het standpunt dat in deze omschrijving wordt uitgegaan van die zaken die nog verwijzen naar het oorspronkelijke parkontwerp

3. Stadsmuur (2e omwalling) tussen

van Zocher. In 1984 is het park gereconstrueerd en is

St. Jorisstraat/Hunnerpark. In de beschrijving is niet

Belvedère en

getracht dit in de geest van Zocher te doen.

vermeld dat een deel van deze muur bij de aanleg van het Hunnerpark is bewerkt. Het gaat om de kopse kant

2. Muur langs de Voerweg: volgens de monumenten-

bij de St. Jorisstraat.

beschrijving gaat het hier om een restant van de stadsmuur uit het tweede kwart van de 14e eeuw. Dit

4. Belvédère met drie overwelfde kelders, oorspronkelijk

wordt door de stadsarcheoloog Jan Thijssen betwist,

functionerend als waltoren en onderdeel van de 2e

aangezien is aangetoond dat de stadsmuur op een

omwalling (midden 15e eeuw). In 1646 verhoogd tot

andere plek heeft gelegen.

Speeltoren en in 1888 gerestaureerd door stadsarchitect Jacob Jan Weve. Huidige functie: restaurant.

44


8

MONUMENTEN 8. Spoorwegmonument aan de voet van het Valkhof, ontwerp 1884 door stadsarchitect Jacob Jan Weve. 9. “Vier jaargetijden”, standbeelden op sokkels in Hunnerpark (verplaatst vanaf Nassausingel), ontwerp 1889 door Fransman Mathurin Moreau. 10. Standbeeld van Petrus Canisius in Hunnerpark, ontwerp 1926 van beeldhouwer Toon Dupuis. 11. C.A.P. Ivens Bank aan de rand van het Hunnerpark, ontwerp 1936 door Charles Estourgie.

2

12. Stratenmakerstoren, bastion uit 1525/1526 aan Waalkade. Huidige functie: museum. Rijks- en gemeentelijke monumenten

1c

hoekpand uit derde kwart van de 19e eeuw.

14

13 12

14. Verkeersbrug over de Waal, gelegen in de Rijksweg

1d 1b

Arnhem-Nijmegen, gebouwd in de jaren 1932-1936 ter vervanging van een pontveer dat sinds 1657 voor de

1d 2

1e

13. Woonhuizen Waalkade 70, 71,72, 74,75,76,77,78,79,

oeververbinding zorgde. [verwoest in WOII]

4 6

1a 5

7

3 17 15

9

11

Gemeentelijke monumenten: 15. Voormalig koetshuis (Kelfkensbos 57) van de familie Van Neukirchen Nievenheim, bouwjaar ca. 1665-1670. Huidige functie: restaurant.

10

16

16. Voormalig wachthuisje van de elektrische tram, ontwerp door stadsarchitect Jacob Jan Weve, bouwjaar

5. Fragment Sint Geertruidenkapel of St. Geertrudis-

1911. Huidige functie: kiosk met horeca.

kapel ter hoogte van voetbrug in Hunnerpark. 17. Stadspomp uit 1747 en daarmee het enige stuk 6.

Voetbrug

Hunnerpark,

ontwerp

1883

door

stadsarchitect Jacob Jan Weve.

“straatmeubilair” van vóór de 19e eeuw. Waarschijnlijk vervaardigd

door

meester-steenhouwer

Dense. 7. Voetbrug met toegangshek vanaf Kelfkensbos naar Valkhofpark, ontwerp 1886 door stadsarchitect Jacob Jan Weve.

45

Johannes

3

1

2 4 5

6


Het Meertje heeft een nieuwe richting

2:

Nieuwe vorm Vluchthaven en omgeving

3:

Waalbrug

4:

Nieuwe routing Voerweg

5:

Ruimte ontstaan die later deels weer wordt opgevuld

6:

Ruimte ontstaan waar later weer Museum het Valkhof wordt gebouwd

Rechtsmidden: Eén van de herinneringen aan WO II, de bunker in het Valkhofpark. Rechtsonder: Oorlogsschade als opgetekend na de 2e Wereldoorlog.

46

1936-1970 na Chr

Zo ingrijpend als de sloop van de wallen is geweest, Valkhofplein verdwijnt. Villa’s aan het Hunnerpark zo ingrijpend zijn de gevolgen van het bouwen

worden vernietigd en de Societeit Burgerlust en

van een stadsbrug over de Waal. Met de aanleg de villa van de familie Francken ten westen van van stadsbrug (1936) is de doorsnijding van het

het Valkhofpark worden zwaar beschadigd tijdens

gebied Valkhofheuvel en omgeving een feit. Er

de oorlog.

ontstaat een onneembare, ruimtelijke barrière.

De massale vernietiging en oorlogsschade zijn

De brug trekt zich niets aan van historische

ingrijpend. De wederopbouwarchitectuur heeft

grenzen, maar wordt gebouwd uit functioneel en

een nieuwe uitstraling waardoor de sfeer in de

economisch oogpunt. Diverse oude structuren

omgeving van het Valkhof ook verandert.

verdwijnen.

De

doorgaande

route

Op

Voerweg-

sommige plaatsen komen geen huizen, maar

Ubbergsche weg wordt afgekapt en de Voerweg

kantoren terug. Bij het puinruimen na de oorlog

krijgt een nieuwe wending richting Waal. Van

wordt het Valkhofpark aan de westkant weer

daaruit wordt een nieuwe weg gemaakt die onder

iets uitgebreid. Afgezien van een opknapbeurt

de brug doorvoert en aansluit op de Ubberghsche

en

weg. Om dit te kunnen realiseren, moet de lage

opzienbarende nieuwe plannen voor het park

parkruimte van het Valkhof worden doorsneden.

gemaakt.

herstelwerkzaamheden,

De monding van “het Meertje” wordt naar het oosten verlegd en versmald en het westelijke deel van de Waalkade verandert van vorm. Onder de brug ontstaat een grote restruimte die nog steeds weinig identiteit heeft. Het Hunnerpark wordt geminimaliseerd, doorsneden en in stukjes gehakt door brede wegen en een hoofdweg naar de brug. Het handhaven van

doorgaande

groene

verbindingen

wordt

hierdoor bemoeilijkt. De ligging van de paden in het Hunnerpark worden aangepast. Aan de noordoostkant van de Valkhofheuvel, ontstaat

er

een

verkeersplein:

het

Keizer

Lodewijkplein. In de overgebleven stukjes groen tussen de wegen wordt het groen en de paden weer aangepast. In het groen aan de Batavierenweg worden enkele uitzichtplekken gerealiseerd. Tijdens de 2e Wereldoorlog wordt de omgeving van het Valkhof en Hunnerpark voor een groot deel verwoest. Met uitzondering van het koetshuis wordt de bebouwing op het Kelfkensbos verwoest. Hetzelfde geldt voor de oude gevelwand ten zuiden van het Kelfkensbos. De laatste bebouwing aan de noordzijde van de Voerweg wordt vernietigd en woningen aan de Lindenberg worden deels verwoest. Het blok Hoogstraat wordt weggevaagd waarmee

een

belangrijke

wand

van

het

47

worden

er

geen


DE 20E EEUW - STADSBRUG EN NIEUWBOUW

1936-1970 na Chr

1 2 2

6 3 7

5 10

4

8 1

5 9

Boven:

Linksboven:


Het plan voor overbrugging van Waalkade en

1:

Brug en hoofdweg

Voerweg met nog duidelijk zichtbaar de vorm

2:

Monding Meertje en ruimte onder brug

van de gazons en bloemperken die daarvoor

3:

Tracé Voerweg

moeten wijken.

4:

Groen op hellingen

5:

Paden Hunnerpark

Rechtsboven:

6:

Valkhoftrap

Het eindresultaat met het talud dat aansluit op

7:

Bunker 2e w.o.

het restant van het Hunnerpark.

8:

Bank van Charles d’Estourgie-1936- (Rijksmonument)

9:

Gedenkplaat 2e w.o.

Linksmidden:

10: Bloemenwapen

Het werk aan de zuidoostkant (richting ooypolder). Rechtsmidden:

Rechts:

Waalbrug en park net gereed.

De bank van Estourgie die

Onder:

uitzicht biedt op de

De eerste werkzaamheden voor de brug aan

nieuwe brug en de

de noordzijde van de Waal (1935)

Waal

48

49


DE 20E EEUW - STADSBRUG EN NIEUWBOUW

DE HUIDIGE SITUATIE

Boven: Plattegrond van de huidige situatie. Midden: Luchtfoto van voor 1997. Onder: Foto van de Barbarossa-ruïne in het huidige park (foto uit 2005).

Er zijn veel mooie plekjes op de Valkhofheuvel en in z’n directe omgeving. Maar er liggen zeker net zoveel kansen om het gebied nog mooier te maken en weer tot één geheel te smeden............................

50

Na de jaren zeventig verandert er nog wel het één en ander in het gebied rondom de Valkhofheuvel, maar het gaat daarbij vooral om architectonische wijzigingen en verbeteringen van het wegennet en de infrastructuur. De stokoude hoofdstructuur blijft bestaan, evenals het grote ruimtelijke contrast tussen de binnenstad en de Valkhofheuvel en zijn directe omgeving. Het Valkhofpark wordt nog een keer flink aangepakt in een poging om gerezen beheerproblemen op te lossen. In 1984 wordt een flink deel van het bomenbestand van het park gekapt. Het groen is niet langer goed te beheren en er wordt getracht een nieuwe open ruimte á la Zocher te creëren. Het beoogde effect wordt nauwelijks bereikt. In de laatste decennia verliest het park aan belevingswaarde en groeien de beheerproblemen opnieuw. De vraag om herstel en rehabilitatie van het park is aanleiding voor het in 2005 ontwikkelde toekomstperspectief. De, in de jaren zeventig aangebrachte, infrastructurele wijzigingen hebben een behoorlijke impact op het gebied. Zo verdwijnt de rotonde van het Keizer Lodewijkplein en wordt de plek omgevormd tot het huidige Trajanusplein. Als gevolg van deze ingreep verliest de groene aansluiting met de singelstructuur aan betekenis. De nieuwe verkeersweg krijgt bovendien een dusdanige omvang dat hij als een flinke barrière gaat werken. De doorsnijding van het gebied is met de ingreep definitief een feit en het Hunnerpark heeft niet langer een relatie met het groen aan de oostkant van de weg.

51


DE TOEKOMST - REHABILITATIE EN HERSTEL

DE HUIDIGE SITUATIE

Boven:

Linksboven:

De laatste “verwijzings-kaart” telt tal van grote en kleinere

De kiosk als een onderdeel van het park??

verwijzingen, van monument tot visualisatie en alles er tussen in. De kaart toont ook de hoeveelheid lagen die binnen het gebied zijn

Rechtsboven:

vertegenwoordigd.

Kapel prominent aanwezig??

De grote hoeveelheid elementen en structuren die nu nog zichtbaar is, vraagt om een consequente benadering waardoor al die

Links tweede rij:

vertegenwoordigers van tijdslagen elk weer een eigen betekenis

Hunnerpark toegankelijk??

krijgen binnen het gebied. Rechts tweede rij: Ruimte benut?? Links derde rij: Valkhoftrappen en park in contact met elkaar?? Linksonder: Lange Baan zichtbaar en veilig?? Rechtsonder: Het spoorwegmonument als voorportaal van een plein??

52

53


DE TOEKOMST - REHABILITATIE EN HERSTEL

LU S I E CO N C LU S I E CO N C LU S I E CO N C LU S I E CO N C LU S I E CO N C L

CONCLUSIE DEEL VERLEDEN - INVENTARISATIE De geschiedenis van de stad Nijmegen begint kort vóór onze jaartellingmetlegerkampenopdeHunnerbergeneennederzetting openrondomdeValkhofheuvel.DieeersteRomeinsebewoningskern staat nu te boek als Oppidum Batavorum. Het is de voorloper van de Romeinse stad in het westen, Ulpia Noviomagus. Tot op de dag van vandaag zijn sporen van het Oppidum zichtbaar. Variërend van bodemvondsten die door archeologen worden ontdekt tot structurele patronen in de huidige stad. Het zijn lang niet de enige sporen die we al dan niet bewust tegenkomen. De plek bleef door de eeuwen heen geliefd en na de Romeinen volgden kerkvaders en burchtheren, koningen en keizers. Wat we daar nu nog van zien, varieert van een ruïne in het Valkhofpark tot de resten van een bunker uit de Tweede Wereldoorlog. Ook zijn er verwijzingen naar het verleden in een nieuwe kunstzinnige vorm, zoals de Godenpijler. Het Valkhof en z’n omgeving zijn door de eeuwen heen keer op keer getransformeerd en functioneerden soms als afzonderlijke eenheden,maaraltijdineenbepaaldesamenhangmetelkaar.Zowel ten tijde van de burcht als toen deValkhofheuvel werd omgetoverd tot park, waren de ruimtelijke relaties met de omgeving heel specifiek voor die bepaalde periode.Valkhof en omgeving hebben onderdeel uitgemaakt van de vesting Nijmegen, zijn samen een bijzonder stadsdeel gaan vormen en zijn vanaf eind achttiende eeuw in toenemende mate veranderd van stenige concentratie tot de groene oostpunt van het centrum. Betekenis èn uitstraling van het gebied zijn dus sterk veranderd in de loop van de tijd. Op dit moment is het gebied de oostelijke entree van het centrum van Nijmegen en het is tegelijkertijd een potentiële trekpleister als het gaat om groen en cultuur. De historische gelaagdheid bepaalt

54

voor een belangrijk deel de aantrekkingskracht van de plek. Een andere, niet te ontkennen waarde is de ligging van de plek. Bij het ontstaan van Nijmegen kozen soldaten en burgers de meest gunstige plek in het landschap. Dicht bij het water van de Waal, maar ook beschut door bebossing en met uitzicht op mogelijke vijanden.Diebijzondereomstandighedenzijnnietoveralmeereven goed zichtbaar, maar geven het gebied nog steeds veel cachet. Deels zijn deze natuurlijke omstandigheden de oorzaak voor de “status aparte” van de plek. Hoewel het Valkhof en zijn omgeving de vestigingsplaats is geweest van de eerste bewoners, heeft dat nooit tot gevolg gehad dat de plek is volgebouwd en zich heeft ontwikkeld tot de stadskern van Nijmegen. Die ontwikkeling is tamelijk uniek, want het gebeurt veel vaker dat een eerste vestigingsplaats eeuwen later de kern is van een dichtbevolkt woongebied.

55


CONCLUSIE DEEL VERLEDEN - INVENTARISATIE

COLOFON. Gemeente Nijmegen afdeling Stadsontwikkeling & afdeling Openbare Ruimte. Uitgave:

Recommend Documents