Co-Referaat Petra Dassen-Housen Uitgesproken tijdens Rijnlandlezing 15 mei 2014 Gouvernement Maastricht
Vandaag leven en beleven we met elkaar de traditie van de Rijnlandlezing die ondanks haar prilheid al een duidelijk volwassen boodschap heeft. Sprak Jean-Claude Juncker in 2011 over de waarden die ten grondslag lagen aan de euro en de gevolgen van de verwaarlozing van deze waarden, zo maakt pater Anselm Grün ons vandaag duidelijk, op onnavolgbare wijze, dat waardevol en waardevast leidinggeven ons het dichtst bij ons menszijn brengt. Waarden, Geachte aanwezigen, zijn de rode draad, zijn hart en ziel van het Rijnlandsmodel.
Als het met ons goed gaat, dan gaat het ook goed met mij, een vaak aangehaald uitgangspunt van dat Rijnlandsmodel dat een wijze van samenwerken en samenleven, ja een wijze van menszijn voorstaat die baseert op vitale waarden. Pater Anselm noemt deze waarden in navolging van Plato rechtvaardigheid, matigheid, moed en wijsheid en koppelt er de drie christelijke grondwaarden geloof, hoop en liefde aan vast. Die boodschap van het Rijnlandsmodel kenmerkt ook de recente roman van Govert Derix Gods Geschenk; hij laat zijn hoofdpersoon het volgende zeggen: “Het ongebreideld najagen van geld en bezit is uiteindelijk niet menswaardig. Het is een illusie die je steeds verder verwijdert van wat menszijn in de kern betekent.” Overigens een mooie bijkomstigheid dat Govert Derix dit boek recent aanbood aan Jean-Claude Juncker en dat Govert Derix samen met Leon Frissen in 2011 tijdens de eerste Rijnlandlezing het boek In den beginne uitbracht. Je zou bijna spreken van een Goddelijke Voorzienigheid.
Naast het belang van waarden breekt pater Anselm een lans voor een warme, empathische taal en alhoewel hij er expliciet op wijst door het zo te benoemen, laat hij ons zelf impliciet ervaren op welke wijze taal verbindt. Hij maakt daarmee taal tot een belangrijk instrument van zijn boodschap, in zijn woorden: “Es gibt kein Glaube ohne Sprache, es gibt keine Sprache ohne Glauben.”
Waarden dragen het Rijnlandsmodel dat vandaag in deze lezing centraal staat en dat ook op vele fronten in Limburg navolging vindt. Het bijzondere is dat die waarden de ontwikkelingen in Limburg permanent begeleid hebben of zoals de Gouverneur het zojuist verwoordde: “Het zit in ons DNA.”
Gemeenschapszin en solidariteit waren en zijn van belang, in de tijd van de kolen, in de tijd van de industrie en diensten, in de tijd van food- en agribusiness en onderwijsinnovatie. Kijken we naar onze huidige economie en samenleving zien we dat nieuwe vormen van samenwerken tussen overheden,
1
bedrijven en kennisinstellingen, de zogenaamde triple helix, vele kansen bieden. Het welslagen van deze kansen is in navolging van pater Anselm nauw verbonden met de waarden die daaraan ten grondslag liggen. Waarden die tegelijkertijd aan erosie onderhevig zijn.
Ten eerste zorgt de complexiteit en de dynamiek van de moderne tijd voor een soort vervreemding. Systemen kennen een geheel eigen dynamiek, gaan een eigen leven leiden en bemoeilijken herkenning en vertrouwen. Een mooi voorbeeld is de nu heersende discussie omtrent het kinderpardon, waarbij de politiek voornemens is een onderscheid te maken tussen kinderen die tijdens hun procedure in een asielzoekerscentrum verbleven en kinderen die tijdens die procedure dat asielzoekerscentrum op last van de Rijksoverheid hebben moeten verlaten. Hoe zou een kind een dergelijk onderscheid ervaren?
De systeemlogica botst ook op andere fronten met gezond-boeren-verstand. De participatiesamenleving moet weer terug, op zich is dat al een teken van crisis dat je iets wat eeuwen vanzelfsprekend was nu weer terug moet gaan organiseren, maar dat terzijde. Burgers die vol enthousiasme deze participatie handen en voeten geven lopen tegen systeemlogica aan die niet doorbroken wordt en daarmee initiatieven frustreert. Een concreet voorbeeld uit de praktijk: Dagopvang van ouderen in het kerkdorp Beesel is niet langer rendabel voor de grote zorginstellingen. 50 vrijwilligers nemen initiatief en zorgen vier dagen in de week voor dagopvang voor een groep van ca. 25 oudere inwoners.
Velen van hen hebben een indicatie voor dagopvang, maar het zorgkantoor keert deze budgetten niet uit aan een vrijwilligersorganisatie, zij zijn immers niet gecertificeerd… op die manier halen we met elkaar de participatiesamenleving van binnenuit onderuit, laten we systemen de boventoon voeren en zijn we mijlenver verwijderd van de waarden zoals pater Anselm ze benoemde.
Een tweede ontwikkeling betreft stijl en taal van politiek en media, en hier lijkt sprake te zijn van een merkwaardige paradox. Hoe meer burgers zich afzetten tegen politiek en bestuur, hoe harder die politiek gaat roepen, hoe sterker de wij-zij-mentaliteit wordt neergezet en de vraag is of burgers daarop zitten te wachten. Het gaat er immers niet om welke partij of welke groep gelijk heeft, maar om datgene wat politici met elkaar en samen met burgers voor de samenleving betekenen. Dat vertrouwen in het goede van de politiek is geschonden, maar wordt niet hersteld door het zich afzetten tegen de ander. Het strijdende overheerst en laat het verbindende element van de politiek kwijnend achter.
2
Daarbij is de politiek vaak kil en koud. Stel u voor u bent werknemer van Philip Morris en hebt zojuist de onheilsboodschap van het aankomend massaontslag tot u mogen nemen. Diezelfde avond verneemt u op TV de reactie van onze premier die luidt: Ik heb de overtuiging dat ik er vanuit de overheid niets aan heb kunnen doen”. Is dat empathische taal die verbindt? Een schoolvoorbeeld van een functionele, klinische reactie die lijnrecht tegenover de woorden van Paulus staat: Wie in overheidsdienst is gesteld, doet dat met zorg.
Een derde ontwikkeling betreft ons burgers zelf en is misschien daarom wel de moeilijkste. Want zoals pater Anselm het omschreef het is zo eenvoudig om de schuld bij de ander te zoeken, bij het systeem, bij de politici, maar hoe gedragen wij onszelf? Hoe is het gesteld met de waarden die we zo belangrijk vinden? Hoe is het gesteld met de “Sehnsucht um gut zu sein” ? In hoeverre laten we ons eigen leven erdoor leiden? Wat hebben we daadwerkelijk over voor de ander? Het zijn vaak de kleine dingen die ertoe doen. Gaat u bij uzelf eens na: hoe reageert u op een collectant die bij u aanbelt terwijl u net met uw gezin aan tafel zit? Wat doet u als u weet dat er enkele deuren verderop een gezin met problemen woont? Wanneer heeft u voor het laatst klip-en-klaar tegen iemand gezegd, op on-Limburgse wijze, wat u van hem of haar vindt? En dan gaat het niet om met de woorden van pater Anselm te spreken om “Gerede”, maar om daadwerkelijk “Sprache” (“Wir werden ein Gespräch”). Wat doen we met elkaar aan het feit dat bij een ongeluk of gebeurtenis een eerste reflex steeds meer wordt om een en ander met de smartphone vast te leggen ipv te hulp te schieten?
Kortom, de genoemde ontwikkelingen ondersteunen eens te meer de noodzaak tot waardencreatie, tot een stijl van samenleven die betrokkenheid en empathie uitstraalt. Dat is wat het Rijnlandsmodel van ons vraagt willen we het met elkaar tot een succes maken. Dat is geen individuele verdienste van enkele leiders, politici, burgers of ondernemers, dat is een collectieve taak, een opdracht die de moeite waard is.
Maar hoe doen we dat dan? Hoe maken we die waarden levend? Dit is misschien wel het moeilijkste gedeelte van mijn co-referaat. Maar gelukkig biedt de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid met haar recente studie Vertrouwen in burgers voldoende aanknopingspunten.
De Raad stelt dat we met elkaar toe zouden moeten werken naar een doe-democratie, een doesamenleving, in mijn beleving een Rijnlandsmodel 2.0: maatschappelijke initiatieven en triple-helix gaan hand in hand met elkaar, in de grondtoon wordt er gedacht vanuit de burger, de burger is geen klant meer die passsief toekijkt en rechten opeist, maar een architect van zijn eigen leefomgeving.
3
Heel wat bastions moeten daartoe worden afgebroken. Ik neem een casus uit het rapport van de WRR, gebaseerd op de vele bezoeken die Pieter Winsemius in dit kader in het land aflegde:
De ontwerper van een pleintje was onaangenaam verrast door het verzet van omwonenden tegen zijn ontwerp. De ontwerper stelde: “dat moet je aan ons vaklui overlaten.” Hij wees op de prachtige pleintjes die hij elders ontworpen had en de prijzen die hij daarmee gewonnen had. Hij stelde dat het de bewoners aan kennis ontbrak en dat de langetermijnblik en het bredere perspectief dat hij kon bieden doorslaggevend moest zijn. De bewoners zagen dat – met kracht- anders: “Maar wij wonen hier. U moet hier eens komen kijken.” Een licht wanhopige ontwerper: “Ik doe dit vak al 14 jaar”, gevolgd door een oudere bewoonster: “Maar ik woon hier al 20 jaar!”
Deze zo kenmerkende schurende logica’s, en geloof mij er zijn tal van voorbeelden, moeten doorbroken worden en daar zit de aansluiting met het prachtige betoog van pater Anselm. Het begint met het besef dat het anders kan en het wordt gevolgd door luisteren, praten, samenwerken en een gezond evenwicht tussen loslaten en sturen. Het begint dus met bezieling en juist die bezieling draagt Pater Anselm op zo’n prachtige wijze uit.
Laten we zoals we vandaag hier bij elkaar gekomen zijn, als burgers, ondernemers, politici, bestuurders en managers, geïnspireerd raken en die inspiratie doorgeven. Want, zo verwoordt Wil Derkse het in zijn Levensregel voor beginners, zielen kunnen alleen in beweging worden gezet door zielen die zelf bewogen zijn.
Sta mij ter afsluiting toe u een aanzet te geven om ook de door pater Anselm aangegeven “Verwandlung” handen en voeten te geven. Het past in zijn genoemde stop-look-go-strategie:
Politici en bestuurders, heb de moed om verder te denken dan de krant van morgen. De vraagstukken waar onze samenleving voor staat zijn groots en ingrijpend. Technologische, geodemografische en klimatologische ontwikkelingen creëren sociaal-economische vraagstukken van ongekende omvang.
Ontwikkel op basis van duurzame waarden een visie waar onze samenleving naar toe moet, presenteer langjarig beleid en leg verantwoording af over de voortgang daarop. Denk na welke rol u in de triple helix kunt spelen om die grote uitdagingen succesvol aan te gaan. Denk vanuit de burger, niet vanuit kortstondig effectbejag.
4
Vertegenwoordigers van de media, realiseer u de impact die u heeft op de samenleving. Heb de durf om u openlijk te bekennen tot de hoederschap van de grote lijnen. Signaleer goedkoop effectbejag en spreek er schande van, in plaats van het te honoreren met voorpagina-aandacht. En daag de samenleving uit met visie, met debat, met prikkelende bijdragen over waar het echt om gaat.
Ondernemers, maak werk van verantwoord ondernemen. U heeft de sleutel in de hand om de samenleving beter te maken. U bent de uitvoerende kern binnen de triple helix. Maar verantwoord ondernemen is meer dan een glossy jaarverslag. Meer dan geld uitgeven aan een paar goede doelen, meer dan een paar van uw mensen de ruimte te geven om een schooltje te schilderen in Afrika. Het gaat erom wat u doet met de kernactiviteiten van uw onderneming, welke intrinsieke waarden u uitdraagt. Een financiële instelling die geld schenkt aan goede doelen maar het klantbelang uit het oog heeft verloren, is verder verwijderd van maatschappelijk ondernemen dan ooit. Hoe dragen uw kernactiviteiten bij aan het verbeteren van de samenleving. Sociaal, economisch, ecologisch. Wees daarin oprecht naar uzelf en uw omgeving. En u zult zien dat uw klanten en andere stakeholders uw oprechtheid zullen honoreren. Uw ondernemerschap zal er niet door gecompromitteerd worden, maar juist versterkt.
Laten wij elk van ons, als bestuurder, politicus, ondernemer, journalist, maatschappelijke dienstverlener, en uiteindelijk als burger, voor onszelf bepalen hoe wij een bijdrage kunnen leveren aan een betere samenleving, gestoeld op de waarden die pater Anselm ons heeft voorgehouden. En laten wij op ons nachtkastje een virtuele spiegel leggen, die ons iedere dag weer vraagt: wat heb je vandaag gedaan om die bijdrage te kunnen leveren? Als wij onszelf iedere avond die vraag zullen stellen, zullen wij misschien de eerste nachten wat ongemakkelijk in slaap komen. Maar uiteindelijk zullen wij beter slapen, omdat wij tevreden zien dat wij samen bouwen aan Rijnland 2.0. Bij de volgende Rijnlandlezing zullen wij onze successen en uitdagingen met elkaar delen. Pater Anselm zal trots op ons zijn!
5
