Cliëntparticipatie Zin en onzin Organisatie Sandra Jellema, HAN Arie de Vries, NIM Guido Adriaansens, LHV-Huisartsenkring
De praktijk ‘Voor mij weegt kwaliteit van leven het zwaarst’, vertelt oud-schaatser en
-wereldkampioen Harm Kuipers.
http://zorgzine.npcf.nl/samen_beslissen/de-praktijk
Samen beslissen
Opzet van deze bijeenkomst Cliëntparticipatie vanuit 3 perspectieven: • Cliënt/patiënt • Hulpverlener-cliënt communicatie • Zorgorganisatie
Programma • 16.15 uur • 16.20 uur
• 16.35 uur • 16.55 uur
Opening Guido Adriaansens Patiëntparticipatie in de praktijk Nathalie Koopman Shared decision making, waarom lukt het nog niet? Nadine Adriaansens Gezamenlijke besluitvorming in de spreekkamer Marjolein van de Pol Werken met patiëntenrollen Ilona Janssen Sociale wijkteams en patiëntparticipatie NIM
• 17.10 -17.30 uur PAUZE
Programma • 17.30 uur • 18.00 uur • 19.00 uur • 20.30 uur
Sociale netwerkstrategieën Riet Portengen Cliëntparticipatie in de eigen praktijk/organisatie Workshop Buffet Einde bijeenkomst
Workshop cliëntparticipatie in 3 groepen Tips en trucs om mee naar huis te nemen: • Empowerment cliënten/patiënten • Communicatie hulpverlener-cliënt • Veranderingen op het niveau van de organisatie
Vreselijke tegeltjeswijsheid
Patiëntparticipatie in de praktijk Presentatie ZIN 6 donderdag 13 maart 2014 Nathalie Koopman, Zorgbelang Gelderland
Participatie of Participation? Participation = ownership
Participatie = actieve deelname
Participatie: mix & match Panels
Professional
Teamoverleg
CQ Index
Patiënt
Praktijk
Vragenlijsten
E-panel
Interviews
Projecten Zorgbelang • • • • • •
Participatie in eerstelijnspraktijken Ontwikkeling 1,5 lijnszorg Evaluatie zorgpaden Projecten leefstijlinterventies Ontwikkelingstrajecten patiëntrollen Inzet Regionale Expertteams
In beweging door verbinding “Voortdurende interactie tussen alle betrokken partijen geeft lucht en ruimte”
Shared Decision making: Waarom lukt het niet? Presentatie ZIN 6 donderdag 13 maart 2014 Nadine Adriaansens, masterstudent Communicatie
Wat is Shared Decision Making? • Probleem patiënt vaststellen • Opties bespreken
• Voor- en nadelen van opties afwegen • Voorkeuren patiënt bespreken
• Beide perspectieven naar voren laten komen • Gezamenlijke besluitvorming
Waarom SDM? • 70% van de patiënten wil altijd samen beslissen 28% van de patiënten in bepaalde gevallen • Leidt tot meer tevredenheid • Bevordert therapietrouw
Belemmeringen vanuit de arts • Gebrek aan tijd • Moeilijke toepasbaarheid
• Onduidelijkheid over wat de patiënt wil
Belemmeringen en bevorderingen vanuit de patiënt (Joseph-Williams et al., 2014)
Belemmeringen en bevorderingen vanuit de patiënt
Adviezen • • • • • • • • •
Patiënten stimuleren zich te informeren Hulpvraag stellen, actief luisteren en reageren Vragen naar de gewenste rol van de patiënt Behandelopties met voor- en nadelen bespreken in begrijpelijke taal Patiënt vragen naar voorkeuren Verwachtingen expliciet uitspreken In sommige gevallen beslissing uitstellen Tijdsdruk zo min mogelijk laten merken Gelijkwaardige relatie opbouwen, continuïteit bevorderen
Bedankt voor uw aandacht
Shared Decision Making met de (geriatrische) patiënt: uitdaging voor patiënt en dokter! Wat doet u hier al mee?
Marjolein van de Pol, kaderhuisarts ouderengeneeskunde
21
Inhoud • • • • • • • •
Wat doet u al aan SDM? En stimuleren participatie? Elementen van shared decision making (SDM) Randvoorwaarden SDM Met wat voor patiënt heb ik te maken? Specifieke problemen SDM geriatrie Belemmerende en bevorderende factoren Een casus om mee te oefenen Hoe pak je dit aan als dokter? een stappenplan
Wat doet u? Wat doet uw patiënt? • • • •
Vraagverheldering? Reden van komst bij de dokter? Is de patiënt voorbereid? Heeft de patiënt al informatie? Bespreken behandelopties? Is dat het?
• Wij doen dat al lang!
• Pseudoparticipatie?
Elementen van Shared Decision Making De medische casus
De patiënt en de dokter
Ik wil liever niet
Haal alles uit de kast
3 fasen van Shared Decision Making 1.
Choice talk Uitwisselen van informatie, aanbieden keuze mogelijkheden
2.
Option talk Beschrijven en overwegen van alle opties met de voor- en nadelen
3.
Decision talk na fase 2 komen patiënt en dokter eventueel ondersteund door keuzehulpen tot besluitvorming
Elwyn G. et al, J.Gen. Intern.Med. 2012 oct; 27(10): 1361-7
Voorbeelden van SDM • Mammacarcinoom behandeling • Prostaatcarcinoom • IVF een of meerdere embryo’s • Wanneer in de huisartspraktijk? • Ook bij een oma of een verkoudheid? • Expliciteren keuzes?
Een duidelijke ziekte, met duidelijke behandelmogelijkheden
Waar loopt dit 3-stappen model spaak in de complexe ouderenzorg? • “Cognitie” besluitvormingscapaciteit • Mantelzorg hoeveelheid informatie verschil • Rol van levensvisie behandeldoelen inventariseren • Evidence veel richtlijnen niet voor ouderen gemaakt • Multi morbiditeit compliceert SDM • Etc…….
Een stappenplan Stap
Fase
1
Aard stap Historie (heeft de patient al eerder iets vastgelegd? (advance care planning))
2 3
Analyse: Comprehensive Geriatric Assessment
Voorbereidend
Definieer gesprekspartner en eventuele toehoorders (wilsbekwaamheid)
4
Bepaal levensvisie en beleving
5
Identificeer (behandel)doelen
6
Choice
Uitleg, uitwisselen informatie (Choice talk)
7
Option
Option talk: vormgegeven door stap 1-5 (evt. keuzehulp)
8
Decision
Stel een zorgplan op met behulp van stap 1-7 besluitvorming (decision talk)
Wat voor dokter/hulpverlener bent u? Traditioneel Medisch model
Shared decision making
Geïnformeerd medisch model
Rol hulpverlener
Actief
Actief
Passief
Rol patiënt
Passief
Actief
Actief
Informatie
Eenrichtingsverkeer van dokter naar patiënt
Twee richtingen verkeer
Eenrichtingsverkeer van dokter naar patiënt
Overleggen
Dokter alleen, evt overleg met andere dokters
Patiënt en dokter samen
Patiënt
Wie beslist?
Dokter
Samen
patiënt
Historie • Is bekend of de patient al eens eerder met familie of andere hulpverleners beleidsafspraken gemaakt? • Ligt er ergens iets vast ten aanzien van advance care planning?
Definieer gesprekspartner • Is deze patiënt in staat om een beslissing te nemen? • De patiënt moet: de informatie begrijpen, moet zijn situatie kunnen inschatten, de beslissingen kunnen beredeneren, zijn keuze kunnen communiceren • Incapaciteit wordt vaak juist ingeschat, capaciteit overschat • Besluitvormingscapaciteit is beslissingsspecifiek • ACE: Aid to Capacity Evaluation: hulpmiddel bij twijfel • In geval van wilsonbekwaamheid gelden wettelijke regels • curator/mentor, schriftelijk aangewezene, levensgezel, ouder/kind, broer/zus
Bepaal levensvisie en beleving • Rol van het geloof of spiritualiteit in besluitvorming • Als ‘onze lieve heer’ me komt halen is het goed • Ik wil nooit zomaar stoppen met behandelen, dat is niet aan mij.. • Beleving • Wat doet ziekteproces/levensfase met deze patiënt • En hier ook: Hoe sta je hierin als hulpverlener
Identificeer (behandel)doelen • De informatie uit stap 1-4 helpt u om samen met de patiënt te komen tot (behandel)doelen • Voorbeelden van (behandel)doelen • Onafhankelijkheid en thuis blijven wonen • Dit kan inhouden juist wel of juist niet behandelen.. • Leven toevoegen aan de dagen ipv dagen aan het leven • Zo hoog mogelijke overlevingskans bij mijn mammacarcinoom • Etc…..
Choice, Option en Decision talk • De hoeveelheid keuzemogelijkeden wordt sterk bepaald door het besproken (behandel)doel • Bespreken voor en nadelen van de verschillende opties
• Komen tot een gezamenlijk besluit
Casus: Een 87-jarige vrouw met een knobbel in de borst •
•
Voorgeschiedenis: • Hypertensie, DM2, cholecystectomie, atriumfibrilleren • 2008 analyse geriatrie: mild cognitive impairment • 2010 stabiele milde cognitieve stoornissen • 2011 delier bij UWI waarvoor opname op de GAAZ, ontregelde DM2. • 2013 cognitieve stoornissen stabiel, actieradius neemt geleidelijk af, deconditionering Huidige medicatie: • Simvastatine 1 dd 40 mg • Acenocoumarol vv • Metformine 2 dd 500 mg • Perindopril 1 dd 4 mg
•
Woont in vzh, actieradius 100m met rollator
•
Probleemschets • redelijk tevreden dame ondanks een al langer bestaand gevoel van “voltooid leven” • Vorig jaar besproken: niet reanimeren. “Als mijn tijd gekomen is, is het goed dokter, het is mooi geweest.” • Afspraak: per situatie bekijken wat wel en niet Situatie • Er is een knobbeltje in de borst met een ingetrokken tepel rechts. De huisarts vraagt u om advies hoe nu verder te handelen. Pte geeft aan dat er maar naar gekeken moet worden in het ziekenhuis.
•
Een stappenplan Stap
Fase
1
Aard stap Historie (heeft de patient al eerder iets vastgelegd? (advance care planning))
2 3
Analyse: Comprehensive Geriatric Assessment
Voorbereidend
Definieer gesprekspartner en eventuele toehoorders (wilsbekwaamheid)
4
Bepaal levensvisie en beleving
5
Identificeer (behandel)doelen
6
Choice
Uitleg, uitwisselen informatie (Choice talk)
7
Option
Option talk: vormgegeven door stap 1-5 (evt. keuzehulp)
8
Decision
Stel een zorgplan op met behulp van stap 1-7 besluitvorming (decision talk)
Shared Decision Making, zo houd je je vak uitdagend! • Voorbereidende fase is zeer belangrijk • SDM is na een goede voorbereiding niet moeilijk! • Wat zijn uw belemmeringen? • Vragen? • Discussie in de workshop!
•
[email protected]
Hulpmiddelen voor patiënten
Role of the clinician
Paternalistic model (‘traditional medical model’) Active: Reports only selected information to the patient, chooses the therapy he considers best for the patient.
Role of the patient
Passive: Accepts the proposal of the clinician. Is obliged to cooperate in his recovery.
Information
One way (largely): Clinician patient Clinician alone or with other clinicians Clinician
Deliberation Who decides?
Shared decision-making
‘Informed medical model’
Active: Reports all information and treatment possibilities to the patient. Can recommend an option. Decides on the therapy together with the patient. Active: Receives all information. Forms his own judgement on harms and benefits of treatment options. Discusses his preferences with the clinician. Decides on the therapy together with the clinician. Two way: Patient ↔clinician Clinician and patient (plus potential others) Clinician and patient
Passive: Reports all information and treatment possibilities to the patient. Withholds his recommendations. Makes no decision.
Systematic Review of the Effects of SharedDecision-Making on Patient Satisfaction, Treatment Adherence and Health Status, Joosten et al. Psychother Psychosom 2008;77:219–226
Active: Receives all information. Forms his own judgement. Is free to choose between all options unbiased by his clinicians’ own option. Decides on the therapy alone.
One way (largely): Clinician patient Patient (plus potential others) Patient
Nuttige sites en achtergrondinformatie • http://rvz.net/publicaties/bekijk/de-participerende-patient • www.Med-Decs.org
• http://www.fresno.ucsf.edu/norcal/downloads/nov2_2011Handout.pdf (aid to capacity evaluation) • http://www.agora.nl/Themas/VanBetekenis.aspx
Literatuurlijst • • • • • • •
• •
1. Sessums LL, Zembrzuska H, Jackson JL. Does this patient have medical decision-making capacity? JAMA 2011; 306(4): 420-7. 2. Bogardus ST, Jr., Bradley EH, Tinetti ME. A taxonomy for goal setting in the care of persons with dementia. J Gen Intern Med 1998; 13(10): 675-80. 3. Robben SH, Perry M, Olde Rikkert MG, Heinen MM, Melis RJ. Care-related goals of community-dwelling frail older adults. J Am Geriatr Soc 2011; 59(8): 1552-4. 4. Robben S, van Kempen J, Heinen M, et al. Preferences for receiving information among frail older adults and their informal caregivers: a qualitative study. Fam Pract 2012; 29(6): 742-7. 5. Edwards M, Davies M, Edwards A. What are the external influences on information exchange and shared decisionmaking in healthcare consultations: a meta-synthesis of the literature. Patient Educ Couns 2009; 75(1): 37-52. 6. Gravel K, Legare F, Graham ID. Barriers and facilitators to implementing shared decision-making in clinical practice: a systematic review of health professionals' perceptions. Implementation science : IS 2006; 1: 16. 7. Legare F, Ratte S, Gravel K, Graham ID. Barriers and facilitators to implementing shared decision-making in clinical practice: update of a systematic review of health professionals' perceptions. Patient Educ Couns 2008; 73(3): 526-35. 8. Legare F, Ratte S, Stacey D, et al. Interventions for improving the adoption of shared decision making by healthcare professionals. The Cochrane database of systematic reviews 2010; (5): CD006732. 9. Legare F, Turcotte S, Stacey D, Ratte S, Kryworuchko J, Graham ID. Patients' perceptions of sharing in decisions: a systematic review of interventions to enhance shared decision making in routine clinical practice. The patient 2012; 5(1): 119.
Patiëntrollen Een hulpmiddel om beter af te stemmen en aan te sluiten bij de behoeften en wensen van de patiënt ZORGINNOVATIE NETWERK NIJMEGEN 13 maart 2014
Ilona Janssen
Agenda • Achtergrond • Visie en Strategie • Aanpak • Leerpunten • Resultaat
Achtergrond: sociaal maatschappelijke trends Mensen: •
Zijn beter geïnformeerd (internet),
•
Zijn beter opgeleid,
•
Zijn kritischer en
•
Stellen hogere eisen
•
Willen meer autonomie
Diversiteit van patiënten neemt toe als gevolg van: •Meer keuzemogelijkheden •Meer informatie •Meer regiemogelijkheden
Achtergrond: ontwikkelingen Macro: Debat over regie
Meso: De patiënt centraal
Micro: E- health dè oplossing +
Communicatie
CWZ: Elk individu vraagt om eigen specifieke zorg en aandacht
Visie Het CWZ biedt voor iedere patiënt
Hoger doel
een geïntegreerd pakket ziekenhuiszorg van een buitengewone
kwaliteit. Wij zijn gericht op het ontwikkelen van mensen en zijn zo continu in staat om innovaties toe te passen, altijd gericht op de vraag van onze patiënten en gebaseerd op nauwe samenwerking in ons netwerk.
Gewaagd doel Het ziekenhuis waar ze me kennen als mens en behandelen als naaste
Waar heeft de patiënt behoefte aan?
Wat denkt u?
* Consumentenbond (2011) Onderzoek naar ergernissen tussen arts en patiënt, Gezondgids 11 februari 2011
Een patiënt kent vele gezichten
Strategie van patiëntrollen
Rolwisseling gedurende het zorgproces
Klassiek
Cliënt
Regisseur
Co-producent
Rolwisseling gedurende het zorgproces
Klassiek
Cliënt
Regisseur
Co-producent
Hulpmiddel: patiëntrollen Hoger doel
Gewaagd doel
Het ziekenhuis waar ze me kennen als mens en behandelen als naaste
Aanpak – uitgangspunten en randvoorwaarden •
De “implementatie” van de patiëntrollen op een afdeling, wordt afgestemd op de specifieke situatie op die afdeling (patiëntenpopulatie, medewerkers, zorgproces, cultuur).
•
Projectleiding ligt in de lijn (teamhoofd). Bij voorkeur ondersteunt door
een projectteam bestaande uit medewerkers van de afdeling. •
Vanuit het programma/project wordt slechts procesbegeleiding aangeboden.
‘Je moet het zelf actueel houden. Als teamleider moet je het vasthouden.’ Tineke Schaart / Caroline van Ieperen, teamleiders kort verblijf en dagopname
Aanpak – ondersteuning •
Begeleidingstraject: gezamenlijke bijeenkomsten
•
Toolkit met aanpak, instrumenten en achtergrond een praktisch hulpmiddel en een inspiratiebron
•
Kennissessies / informatiemarkten: momenten om van elkaar te leren en successen te delen.
En nu? Integreren, doorontwikkelen en waarmaken… •
Nu de fase van bewustwording t.a.v. de patiëntrollen binnen de meeste afdelingen succesvol is doorlopen, is de tijd rijp voor de fase van ‘waarmaken’; •
de patiëntrollen verankeren in de (organisatie van) het zorgproces en de dagelijkse praktijk;
•
de patiëntrollen integreren in projecten binnen de afdeling.
•
patiënten betrekken bij / informeren over onze ‘patiëntrollen’
Resultaat ‘Het omgaan met de patiënt is bespreekbaar geworden. We hebben het niet meer over de ‘lastige’ patiënt.’ […] ‘Als je je oordeel laat varen heb je geen last meer van al die negatieve energie.’ Tineke Schaart / Caroline van Ieperen, teamleiders kort verblijf en dagopname
‘Het leeft binnen het team. Wij zijn meer gaan kijken naar de patiënt en ouders als individu. Hierdoor hebben wij meer respect en begrip gekregen voor de situatie waarin de patiënt en ouders zich bevinden: iedereen mag zijn zoals hij/zij is.’ Loekie van de Wetering, teamleider poli Kindergeneeskunde
‘Op B22 is herkennen van patiëntrollen de basis geworden voor onze omgang met patiënten.’ Christa Vergeer - de Haan, teamleider verpleegafdeling longziekten
Resultaat
Enkele voorbeelden… Van klacht naar kracht… (CWZ breed)
Patiënten interviewen… (polikliniek KNO)
Aanmelden poliklinieken…
Ouders informeren… (Couveuseafdeling)
(CWZ breed)
Telefoon training
Klankbord groep patiënten (poli dermatologie)
(CWZ breed)
Deskundigen Buitenspel?! Werken vanuit Sociale Netwerkstrategieën 13 maart 2014 ZIN Riet Portengen
30 minuten …. • Verhalen; bijzonder gewone verhalen • Werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën • tussen de oren • in de vingers • In het systeem
Inspiratie …. • Ervaringen in netwerkpleegzorg, familienetwerkberaden en sociale netwerkstrategieën (vanaf 1989) • ‘You can take out the child of the family, but not the family out of the child’
(Gilligan, 1994)
• Empowerment is to give people the maximum say in desicions about their own life (Ryburn, 1995 - 1996 / Family Group Conferences)
ontwikkeling • van methodiek naar basishouding in besluitvorming, plannen maken en samenwerking • met cliënten en hun familie en sociaal netwerk • in teams • binnen organisaties • in beleid
tussen de oren
Bijzonder gewone verhalen • • • • • • •
Fam. Jansen Mevr. de Groot Joyce Martijn Fam. Halidi Mitchell Josefien
Kern Sociale NetwerkStrategieën Sociaal kapitaal • Kansen tot ontwikkeling • Veiligheid • Continuïteit • Verbondenheid
Wat vragen cliënten, ouders, familie en sociaal netwerk? • • • • • •
Regie over eigen leven! Zelf plannen maken! Zelf beslissingen nemen! Zelf plannen uitvoeren! Zelf voortgang waarborgen! Informatie en ondersteuning van anderen en/of professionals die zij nodig en wenselijk vinden!
Betrekken van familie ….
doen wij al!!!!!
© Deskundigen Buitenspel?!
Dr s. M.C. (Riet) Portengen mld 27 april 2011
Taal • Taal geeft betekenis; ook aan het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën! • Welke taal spreekt u binnen uw instelling? • betrekken bij … • Inzetten van … • gebruiken … • wie kan je helpen?
Betrekken bij ….
Omslag Participatie = Meedoen = Samenwerken
Zes kernbegrippen SNS • • • • • •
Empowerment Activeren Respect Motivatie Veiligheid Vertrouwen
in de vingers
Sociale NetwerkStrategieën • Het Netwerkkompas; • cliënt bepaald samen met supporters eigen koers • FamilieNetwerkBeraad
• beraad van cliënt en belangrijke mensen uit familie en sociaal netwerk
• Samenwerken in een actieteam
• cliënt vormt samen één of meerdere supporters zijn actieteam plus de professionals die kunnen bijdragen aan het succes van hun actieplan (CvZ)
Het Netwerkkompas • • • • •
Het Drieluik Genogram Levenslijn Ecogram Sociogram
De kunst van het vragen stellen Patroon:
• Doelen • Wat wilt u? • Opties en acties • Wie kan u helpen? • Bewustwording • Dit is het beste voor u! • Verantwoordelijkheid • U bent verantwoordelijk! • Realiseerbaar • Wij gaan evalueren!
Beweging: • Bewustwording • Vertel eens … • Verantwoordelijkheid • Waar liggen … • Doelen • Welke vragen … • Realiseerbaar • Wie kunnen meedenken.. • Opties en Acties • Plan voor toekomst, actieplan: hoe, wat, wie
Familienetwerkberaad • Een bijeenkomst waar familie, vrienden en andere belangrijke personen samen met ouders en kinderen een plan maken voor de toekomst. • 3 fasen: informatie, privé-tijd en presentatie plan • De hulpverlening accepteert het plan van de familie en het sociale netwerk. Een uitzondering geldt als de veiligheid en de rechten van het kind/cliënt niet gewaarborgd zijn.
Voorbereiding Ouders en jeugdige bereiden samen met facilitator
het FamilieNetwerkBeraad voor • • • • • • • •
Vraag van gezin/cliënt (drieluik / kunst van het vragen stellen) Netwerkverkenning en -analyse Steunfiguren voor kinderen en ouders Vragen aan familie en sociaal netwerk Wie zorgt voor opschrijven van plan? Wanneer ? Waar? en Consumpties? Veiligheidsplan? Welke informatie nodig om goed plan te maken?
Actieteam Een actieteam bestaat uit de cliënt, ouders, de jeugdige, één tot drie mensen uit de familie of het sociale netwerk en professionals die een rol spelen in de ondersteuning van het gezin. Een actieteam komt zo vaak als nodig (min. 1x per halfjaar) bij elkaar. Een actieteam werkt met elkaar aan één plan. Een actieteam ontwerpt met elkaar de voortgang.
Actieteams • • • • •
Schrijft scenario voor toekomst en verdeelt de rollen. Regie en coördinatie bij ouders, familie en sociaal netwerk Samenwerken als team; participanten en professionals. Werken vanuit verschillende perspectieven Kwaliteit en vraaggericht werken.
Samenwerken in actieteam Strategie
Werkprocessen
Cliënten Participanten
inhoud
Professionals
‘Fantoom’ samenwerking Strategie
Werkprocessen
inhoud
Professionals
Cliënten Participanten
in het systeem
Ketenbenadering; lineair en circulair Lineaire ketenbenadering Keten Professional
A
B
Circulaire ketenbenadering H
Professionals
C
A
F
E
F
G
H
B
FSW cliënt/ gezin
G
D
E
C
FSW D
FSW= familie en sociaal netwerk
Verschuiving van de hulpvraag!
Vier bewegingen: Van betrekken bij naar regie bij … Van betrekken bij naar samenwerking met … Van aanbodgericht naar vraaggericht …. Van werken met sociaal netwerk naar werken vanuit SNS Van werken met het hulpverleningsplan naar werken
vanuit het actieplan van cliënt, familie en sociaal netwerk
Resultaten Sociale Netwerkstrategieën
• De familie en het sociale netwerk heeft en krijgt verantwoordelijkheid • De familie en het sociale netwerk heeft en krijgt de regie • De krachten, mogelijkheden en bronnen binnen de familie of het sociale netwerk benutten • Oplossingen vinden die ook op langere termijn meerwaarde hebben • De samenwerking tussen de familie en de hulpverlening verbetert
Sociale NetwerkStrategieën: organisatie en beleid • • • •
Verschuiving hulpvraag! Parallelle processen Zelfsturing Intrigerende vragen
• Methodiek • Organisatie • Beleid
Ervaringen SNS • MEE • Bureaus Jeugdzorg: Spoedeisende Hulp, Toegang, vrijwillig en (gezins)voogdij • Bij zorgaanbieders: • • • • •
leef- en behandelgroepen dagbehandeling ambulante (gezins)begeleiding pleegzorg crisishulpverlening
• Gezinscoaching • Overige hulpverleningsinstellingen: bijvoorbeeld AMW, verpleeghuis, GGZ
Kennisalliantie voor het werken vanuit Sociale NetwerkStrategieën
