Civis Mundi Eén van de motieven van massale moordpartijen is altijd de verovering van levensruimte geweest. In zijn laatste controversiële boek "Black Earth" betoogt de Amerikaanse historicus Timothy Snyder dat een soortgelijk scenario zich ook nu kan herhalen.
Voor hij de trekker van zijn revolver overhaalde, tilde de commandant van de "Einsatzgruppe" het joodse kindje op en zei: "jij moet sterven zodat wij kunnen leven". Naar mate de moordpartijen voortgingen, rationaliseerden andere Duitsers het doden van joodse kinderen op dezelfde manier: zij of wij.
Sociaal-darwinistische achtergrond levensruimtepolitiek Timothy Snyder stelt dat de Tweede Wereldoorlog die de joden onder Duitse controle bracht, door Hitler is begonnen, omdat hij ervan overtuigd was dat Duitsland meer grond voor voedsel nodig had om te overleven en ten minste zijn levensstandaard te handhaven, en dat de joden en hun ideeën een belemmering waren voor zijn noodzakelijke expansiepolitiek. Duitsland had in Hitlers gedachten een Europees rijk nodig, want honger zou alleen opgelost kunnen worden door veroveringsoorlogen. Kunstmest en het ontwikkelen van betere gewassen waren in zijn ogen onvoldoende in staat om de oogsten op een hoger en noodzakelijk peil te brengen. Het voortdurend streven naar vrede en een overvloed aan voedsel door wetenschappelijke methodes zag Hitler als een joods complot om de Duitsers ervan te weerhouden oorlog als absolute noodzaak te beschouwen: " Het is de jood en altijd weer de jood die deze dodelijke ideeën verspreidt".
Hoe vreemd ons dit concept van " Lebensraum" nu ook mag voorkomen, voor Duitsland als centrale Europese macht heeft deze gedachte in ieder geval sinds 1813 de militaire strategieën bepaald, gedicteerd door omsingeling door andere landen, oorlog op twee fronten en de blokkade door het continentaal stelsel dat in de napoleontische tijd alleen al ongeveer een miljoen Duitse en Oostenrijkse
pagina 1 van 5 - www.civismundi.nl
burgers door honger en ziekte deed omkomen. Het Duitse volk voeden door andere volken uit te roeien, werd zo een obsessie voor de nazi's. Timothy Snyder herinnert er ons aan dat de nazi's een zoölogische conceptie van de geschiedenis koesterden. De rassen waren volgens hen in een voortdurende strijd op leven en dood gewikkeld voor het beheersen van grond en bestaansmiddelen. Het Duitse ras, in ieder geval tot 1914 gekenmerkt door een flinke bevolkingstoename, was er één op weg naar " lebensraum". Ondanks landbouwkundige vooruitgang, verkondigde Hitler dat het daarom noodzakelijk was om tot de "oorspronkelijke waarden "terug te keren: de wet van de natuur en het bloed, het opnieuw jachtdieren worden. Zoals bijna alle elites in zijn tijd, was hij doordrenkt van sociaal darwinisme en racisme. Hitler scherpte deze gedachten aan en liet Duitsland de daad bij het woord voegen. Het was voor hem overduidelijk dat Oost-Europa een voor Duitsland levensbelangrijke ruimte was, noodzakelijk voor het voortbestaan van het Duitse ras.
Op grond van deze geografische, biologische en historische opvattingen werd het plan geboren en uitgewerkt om Duitsland naar het oosten uit te breiden: een groot koloniaal rijk met nieuwe steden, autoroutes, snelle treinen en gebieden die ontvolkt moesten worden: het zogeheten Duizendjarig Rijk dat de nazi's beloofd hadden. Deze gedachte komt ons nu als waanzinnig over, en daar is ook veel kritiek op dit boek op gebaseerd. Daarbij wordt dan gemakshalve vergeten dat geografische ruimte in termen van " Lebensraum " geen uitvinding was van de nazi's, maar van natuurwetenschappers uit de negentiende eeuw die de gedachte van de biotoop uitwerkten waarvan Leben ( bios ) - Raum ( topos) de letterlijke vertaling is. Het prestigieuze gedachtengoed van de natuurwetenschappen daarbij geholpen door sociaal darwinisme was in deze termen het algemene, westerse gedachtengoed: koloniën werden geacht een vruchtbaar en welhaast oneindig achterland te bieden aan de grote westerse steden. Het gevolg was dat de westerse wereld, inclusief de democratieën, hun "levensverzekering" vonden in Afrika en Azië. De nazi's wilden ook hun imperium, niet in de tropen om het Duitse ras zuiver te houden, maar in eenzelfde klimaatzone en in Europa, dus oostwaarts: Polen en met name de Oekraïne en tegelijkertijd daarmee de uitroeiing van de daar wonende joden.
pagina 2 van 5 - www.civismundi.nl
Reconstructie van een wereldbeeld dat onbeschrijflijke massamoorden voorstelbaar, mogelijk en wenselijk maakt Daarmee komen we aan een ander punt van kritiek aan het adres van Timothy Snyder: hij zou zo de nazi-misdaden relativeren en daarmee ook de Shoah - de genocide op de joden - die voor altijd een ondenkbare, onbeschrijfelijke uitzondering op massamoorden in het algemeen zou moeten blijven. De Engelse historicus Richard Evans ( universiteit van Cambridge) is ook op dit punt één van de felste opposanten van Timothy Snyder en verwijt hem de paranoïde complottheorie van Hitler: de internationale joodse samenzwering om Duitsland te vernietigen, samen te laten vallen, samen te laten smelten met Hitlers overtuiging dat Oost-Europa gekoloniseerd moest worden. Daarmee doen de critici van Timothy Snyder hem groot onrecht aan. De grote verdienste van Snyder is dat hij met zijn ideeën weergegeven in het in 2010 verschenen "Bloodlands, Europe Between Hitler and Stalin "(in Nederland " Bloedlanden", uitgeverij Ambo") en nu met " Black Earth" bijgedragen heeft aan het reconstrueren van een mentaal wereldbeeld dat onbeschrijfelijke massamoorden en zo ook de ultieme genocide op de joden voorstelbaar, vervolgens wenselijk en mogelijk heeft gemaakt. Snyder minimaliseert op geen enkele wijze het antisemitisme dat aan de nazi-ideeën ten grondslag ligt. Integendeel, hij toont aan dat de Holocaust realiteit kon worden omdat het voorstelbaar werd.
Ecologische paniek als achtergrond van een nieuwe massamoord Timothy Snyder waarschuwt ons in het tweede deel van zijn boek " Black Earth" voor mogelijke massamoorden veroorzaakt door klimatologische veranderingen die een ecologische paniek zonder weerga kunnen ontketenen. De armen van Afrika en het Midden-Oosten lijden onder toenemende droogte en voedseltekorten, vluchten van het platteland naar de steden, vinden ook daar geen werk en zijn zodoende zowel een prooi als een bron voor extremisme. De massamoord op ten minste een half miljoen Tutsi's door de Hutu's in Rwanda ( 1994) werd niet alleen veroorzaakt door etnische haatgevoelens, maar ook door sterk verminderde oogsten waardoor de Hutu's zich meester wilden maken van de aan de Tutsi's toebehorende gronden om zelf te kunnen overleven. De droogte in de Soedan ( 2003)was de oorzaak dat de Arabieren de weiden van de Afrikaanse herders binnentrokken. De Soedanese regering schaarde zich achter de Arabieren en organiseerde een massamoord op de Afrikaanse stammen in Darfoer en
pagina 3 van 5 - www.civismundi.nl
omliggende gebieden. En zo zijn er meer voorbeelden van ecologische paniek die samen miljoenen slachtoffers maken.
Het gevaar dreigt dat als reactie op de onomkeerbare gevolgen van de opwarming van de aarde ontwikkelde landen zich in paniek in een militair avontuur gaan storten ten einde de levensstandaard van hun bevolking veilig te stellen, stelt Timothy Snyder. Ondenkbaar? China heeft bijvoorbeeld al tien procent van de vruchtbare grond in de Oekraïne gepacht en de Chinese machthebbers beschouwen Afrika als een voedselbron voor de toekomst. Gedurende de droogte in China in 2010 leverden de daar in paniek gedane voedselaankopen een forse bijdrage aan de honger-opstanden en de revoluties in het Midden-Oosten. Ook de Arabische emiraten aan de Perzische Golf en Zuid-Korea zijn zeer geïnteresseerd in de nog niet gecultiveerde, vruchtbare Afrikaanse gronden. Met nu ook Japan en SaoediArabië pachten of kopen ze zoveel mogelijk grond in heel Afrika.
Vooruitziend historicus Timothy Snyder maakt zich in dit kader terecht grote zorgen over het klimaatscepticisme met name ook in de Verenigde Staten en over onvoldoende maatregelen om een verdere opwarming van de aarde met de daaraan verbonden klimaatwijzigingen tegen te gaan. Zijn critici zoals de al eerder genoemde Richard Evans verwijten hem hier een totaal onbegrip voor onze huidige wereldbeschaving. De massamoorden na de Tweede Wereldoorlog zijn net als de Holocaust naar hun idee louter ideologisch te verklaren, nergens spelen droogte en angst voor honger een rol van enige betekenis. Het pachten en kopen van vruchtbare gronden in onder meer Afrika is duidelijk gelieerd aan economische groei en de daarvoor noodzakelijke investeringen en heeft niets te maken met onomkeerbare klimatologische ontwikkelingen met als gevolg mogelijke hongersnoden. Richard Evans erkent wel dat de opwarming van de aarde een bedreiging is voor de toekomst van onze planeet, maar daar hebben we de wetenschap voor die nieuwe technologieën ontwikkelt die die gevaren zullen tegengaan ............
Timothy Snyder waarschuwt ons voor onderschatting van de gevolgen van de
pagina 4 van 5 - www.civismundi.nl
opwarming van de aarde, voor de grote klimatologische veranderingen en voor de mogelijke massamoorden in dat kader. Overstijgt hij hier daarmee zijn rol als historicus? Ik denk van niet, omdat zijn boek een geschiedenis boek is op basis van een buitengewone, welhaast unieke en zeer goed gedocumenteerde en geciteerde kennis van archieven en geschiedschrijving. Bovendien presenteert hij zijn stellingen als een hypothese, als een veronderstelling. Hij geeft de lezers alle mogelijkheden om zijn uitspraken in hun eigen perspectief te zien. Men verwijt vaak met een grapje dat historici maar al te vaak achter de feiten aan lopen, een oorlog te laat zijn. Timothy Snyder geeft ons als vooruitziend historicus een blik in een mogelijke toekomst Kennis van het verleden zou de bijziendheid in de tijd moeten kunnen voorkomen ......
"Black Earth, the Holocaust as History and Warning" ........zeer aan te bevelen om zelf ook eigen conclusies wat betreft de toekomst van ons allen te trekken.
pagina 5 van 5 - www.civismundi.nl
