u
in ze tte n , maar da t lijkt mee r te z ijn
pe n: wa t gaa t er gebe ure n met de ind e -
z
voo r sne ll e re rea li se rin g va n ni euw be-
lin g va n de d eparte me nte n? O p dit mo-
le id dan voor u itdunnin g va n h et tro -
ment lijkt de opva tt in g te overheersen
pi sc h
dat d eparte me ntale he rind e lin g be-
oe rwoud
voo rsc hrifte n . L.LI
z L.LI
> L.LI
u 0
In
van
rege ls
de
nota's
en van
ho ort aan te slui te n aa n de th a ns lo pe n -
Eco no mi sc h e Zake n ove r h et o nde rn e-
de gro te ope rat ies. Toc h h ee ft mini ste r
min gsklimaa t
wo rd t
Dales lis tig e nke le in - e n u itga nge n
voo rtdure nd gewag ge maakt va n g ro te
in
Nede rl a nd
o pe n ge ho ud e n 'Voo rbe re idin ge n tot
adm in is tra tieve ball ast, waaro nder o ns
herinde lin g kunn en reeds o p ga ng wo r-
bedrij fsleve n gebukt gaa t . Ee n o nde rn e-
den gebrac h t. Daarb ij zal ook aa ndacht
mer ko m t doo r al di e rege ls zow at ni e t
worden gegeve n aa n de noo dzaak om
mee r toe aan z ij n e ige nli jke taa k: o n-
waar mo ge lijk fri ct ies di e in he t (in -
de rn eme n. Te ge lijk lees je oo k dat er
ter)departe me ntale ve rkee r al snel tot
voo rl o pi g we l ni e t vee l za l kunn en ve r-
ve rtra g in g in de bes luitvo rmin g leid e n,
a nderen . Hi e r m oet ee n d oo rbraak
te verm ind e re n' (bri ef van mini ste r
wo rde n gefo rcee rd . H e t is ni et m oe ilijk
D a les d .d . 19 -4- 1993 aa n de vaste
op d it terre in ee n paa r spectacul ai re
C omm iss ie voor Amb te nare nz aken ).
projec te n te bedenke n.
Begin nove mber j l. li ete n, aldus de
z :J ~
f<( <(
f-
I
N RC , 'woo rdvoe rde rs va n he t C D A e n
Samenhang als valkuil
de PvdA e r gee n m isve rsta nd over be -
De co mpl ex iteit va n overhe idsbe le id is
staan dat ni ets o nm oge lijk is tijde ns he t
e no rm . 'Alles hang t met all es sa me n',
vrij wo rste le n ge dure nde de formatiep e -
zegge n W iege l c.s. (b lz . 2 1). Hi e r
riod e' . Als po li ti ek ac ti o ni sme toc h
d oe mt ee n valkui l o p. In de prakt ijk va n
weer on ve rmijde lijk zou b lijke n, zal dit
het ove rh eidsbe le id moet je prec ies be-
keer h o p e lijk ni et voo rbij wo rden ge-
palen h oevee l sa me nh ang pe r geva l o n-
ga an aa n ee n a dv ise re nd e inbren g
o n tbeerlijk
va n h et b eraa d d e r sec reta r isse n -ge-
respec ti eve lijk
o no nt -
koo mbaa r is. H et streve n naar sa me n-
ne raa l.
ha ng , h oe z in vol e n log isc h oo k, ka n door tege nspe le rs wo rde n mi sbru ik t, maa r kan oo k o p o bj ec ti eve g ro nd e n d e h ardh e id va n bestaa nde structure n tot o naa nvaardbare ve rtrag in ge n le ide n. H e t zou daa ro m va n be lang kun ne n z ijn ee n ty po logie o p te ste ll e n va n
--
D rs. H.J.M. Broekhwjse ( 1929) werkte aciJterwwolgms op de lll i1'1isteries van Sociale Zaken en Vo lksgezondheid, C.R .M . e11 Bi1111e11landse Zaken . Hij verv ulde de j 11 11cties va11 directeur, plv. secretaris-ge11eraal e11 plv. directwr-generaal.
soorte n va n sam e nh ang e n de b ij e lk type va n sa menh a ng passe nde me th ode n
N ote n
o m tot inh o ude lijke b e le id scoö rd inat ie
1 Prof.dr. W.J .M . Ki c kert: Verande ringen in management en organi sari e bij de rijkso verheid,
te kome n. Z o'n ty po log ie zo u we lli c h t
blz. 19.
va n groot nu t kunn e n z ijn b ij het bepale n va n de urgen t ie va n beoogde de parte me ntal e he rindelin ge n.
Postscriptum Me t dit laa tste z ijn we wee r te rug bij ee n va n de m eest ga ng bare o nd erwe r-
CDV 12/ 93
•
n de in tern at io nale po liti ek za l in
v in ge n h ebbe n ve rsc hi ll e nd e o pvatti n -
de ko me nde jare n toeneme nd spra-
ge n ove r de re lati e tusse n me ns e n
ke z ij n va n ee n ve rstrenge lin g va n
Cod , h e t in di vidu e n de g roep, d e bur-
cul tuur, re lig ie en po litiek. Sind s
ge r e n de staat , ouders e n kind ere n ,
he t e inde va n de Koude Oorl og z ijn de
man e n vrouw; ma ar oo k ove r he t b e-
e no rm e
la ng va n rec hten e n ve rantwoo rd e lijk -
ideo log isc h e versc hill e n
in
Euro pa ve rdwe ne n, maar de culturele
hed e n, vrijheid en au to rite it, ge lijkhe id
0
sc he idslijn e n z ijn jui st da ard oo r vee l
e n hi erac hi e. D eze versc hill e n z ij n he t
0
sterker ge profi leerd geworde n. Me n
p ro dukt van eeuwe n e n zu ll en ni et sne l
groepee rt zic h ni et meer o p bas is va n
ve rdw ijn e n. Z e z ijn nog fund ame nte ler
ee n po li tie ke ideologie , maa r o p bas is
da n versch ill e n tusse n po li tieke ideo lo-
va n et nisc h -re li g ieuze overee nkomste n.
g ieë n e n reg im es. Etni sc h -cu lture le ve r-
Hi e rdoo r z ijn me nse n in toe neme nd e
sc hill en h ebbe n doo r d e eeuwe n h ee n
m ate ge ne igd o m ee n 'w ij' tege nove r
de e rgs te e n gewe ldd adi gste co nfli cte n
ee n 'z ij ' te ste ll e n. O nlan gs hee ft de
ve ro o rzaa kt.
Ame rikaa n Sa mu e l Hunrin gton d it o n -
- D e were ld wo rd t stee ds kle in e r: cul tu-
he il spe ll e nd e toe ko mstbee ld gesc h ets t
re n wo rde n steed s mee r met e lkaa r ge -
in ee n art ike l me t de tite l 'The Clash of
co nfro ntee rd . D aa rd oor o ntstaat ee n
Civilizatio11 s' (Fore ig n Affairs 1993 ). Na d e va l va n het co mmuni sme lijkt er ee n e in d gekome n aan de strij d tusse n de grote po liti eke ideo logieën . D it vacuu m d re igt te wo rde n o pgevuld d oo r d e strij d tusse n 'culturele h oo fdstrom e n' e n d an in het bij zo nder re lig ieuze mac htsb lo kke n: b ijvoorbeeld h e t W es te rse C h riste nd o m ve rsus de Islam; h et Weste rse C hri ste nd o m ve rsus h et Oosters -o rth o doxe C hri ste nd om. Vo lge ns Hun ri ngto n za l de et ni sc h -cu ltu re le e n/ of re li g ieuze ide nt ite it steeds be langrijker worde n. D e fac to re n e n processe n die h iertoe le ide n zij n d e vo lgende: - De ve rsc hill e n tu ss en besc hav in ge n z ij n fund ame ntee l: beschav in ge n z ijn gesch e id e n doo r gesc hiedeni s, taa l, cul tuur, tra di tie e n no g het belang rijkst door re li g ie . De lede n va n deze besc ha-
vers terkt e tni sch-cul turee l bewustz ijn
C DV 12/ 93
dat d e kans o p co n fli cte n ve rgroot. - De m o ndial e p rocesse n van eco no mische mo derni se rin g en soc iale ve randerin ge n weke n me nse n los va n hun loka le ide ntite it. D e nat io nale staat als bro n voo r de e ige n id e ntite it ve rzwa kt. In g ro te de len van de were ld wordt de nati o nal e id e ntiteit ve rva nge n door reli g ieuze ide nt ite it: fund ame ntali sti sc he b ewegin ge n in C hri ste nd o m , Jod e ndo m , Boeddi sme , Hind oeïsme en Islam . - H et culture le bewustzijn word t gest imul ee rd door d e dubbe le ro l va n het Weste n:
het
Weste n
als
e no rm e
mac hts facto r. In ni et-Westerse same nl e vin ge n is er nu jui st ee n be hoe ft e o m z ic h a f te ze tten tege n he t Wes te rse mod el. - C ul ture le kenm e rke n e n ve rsc hill e n z ij n mind er o nd erh ev ig aa n ve rand e•
513
ring dan politiekc en economischc.
Servicrs scheidt. In de Balkan valt de
0
Nog meer dan etniciteit brengt rcligie
schcidslijn samen met de historische
0
een scheiding tusscn personen aan.
grens tusscn het Habsburgse en het
- Het economische regionalisme neemt
Ottomaansc
toe: hierdoor wordt hct cultureel be-
Noorden en ten We'.ten hiervan zijn
u
w
rijk.
AI
dicgcnen
ten
wustzijn bevorderd; andcrzijds kan eco-
katholick of Prote<,tant; degenen ten
nomisch
Zuiden van dczc lijn zijn orthodox of
regionalisme
aileen
slagen
wannecr het in een gcdeeld culturccl
moslim. De these van Huntington doct
erfgoed is gcworteld
steeds mccr opgeld Ze wordt bijvoor-
Huntington onderschcidt zeven of acht
beeld ondcrsteund door het recent vcr-
grotc beschavingcn die al dan niet
schcnen
vooral rcligieus van karakter zijn: de
Re/igwus ruJiioJw/Js/11 coHjronls the sccul!lr sliilc
boek
The NcJP Cold
WiiO
Westerse, de Confuciaansc, de Japanse,
van Juergcnsmeyer ( 1993). Deze lcgt
de lslamitische, de Hindoestische, de
meer de nadruk op de tegcnstelling tu'i-
Slavisch-Orthodoxe, de Latijnsameri-
sen het idcaal van de seculicre staat in
kaanse
en
mogelijk
West-Europa
de
wordt
Afrikaanse.
natuurlijk
het Westen en hct onbegrip dat daar-
het
voor in biJna de rest van de wereld bc-
meest direct geraakt door datgenc wat
staat. Ook deze zict in wat hij dan
er in i'v1idden- en Omt-Europa gcbcurt
nocmt religieus nationalisme de bebng-
Na het verdwijnen van hct Uzeren
rijkste bron voor internationale conflic-
Cordijn is er een nicuw gordiJn dat ge-
tcn
baseerd is op culturcel-religicuzc ver-
tockomstvoor<,pclling van Huntington
in
de
nabije
tockomst.
De
schillen de culturele scheiding tussen
is met name relevant voor het huiten-
enerzijds het Westersc Christendom en
lands beleid van de Europesc Unie: de
andcrzijd'.
Oostcrs-orthodoxc
aanwijzing van een nieuw 'gordijn' ten
Chri'>tcndom en de Islam is weer tot Ie-
Oosten van de Llnie roept de vraag op
het
ven gekomcn dankzij de ineen<,torting
hoc de Unie z1ch client up te stellen.
van het communisme en de val van hct
Dient zo'n religieus-culturele grens stu-
Uzeren
De Europese Unie moet voorkomen dat het buitenlands beleid uitgelegd wordt als het ongeclausuleerd bevoordelen van christenen.
belangrijkste
rend zijn voor hct beleid van de Unie~
scheidslijn in Europa zou wei
Hoc client de Unie in de komcndc ja-
CordiJn ecns
De
de
grens
mccst
ziJn
Wcsterse
tot
oostelijkc
ren om te gaan met de religieus-culture-
waar
het
lc conflicten die zich fangs dcze grens
in
voordoen en nog zullen voordoen~
christendom
1500 is gekomen. Deze valt finland en Rusland, scheidt
De religieuze factor en de Europese Unie
de
Laten
samen met de grcns tussen Baltische
staten
van
Rusland, loopt dwars door
we
allereer'>t
va'itstellcn
dat
Huntington gelijk lijkt te hebben de
Wit-Ru.,Jand en de Ckkra·J·ne
lurope<,e Unic wordt sinds het einde
waar het hct meer katholieke
van de jarcn tachtig in tocncmende ma-
Westen
scheidt
van
de
Oosters-orthodoxe Omten.
te met culturecl-religieuzc conflicten geconfronteerd
langs
de
gcnocmde
De ]iJn loopt vervolgcns in Wcstelijke
grens.
richting en schcidt Tramsylvanie van
Christendom en de Islam zijn de be-
Het
Oosters-Orthodoxc
de rest van Rocmenic en loopt dwars
langrijkste krachten in dit spannings-
door Joegoslavic, waar ziJ Kroaten van
veld. De Europese Unie is in zijn beleid
UlV 12 'H
ten
aJ.nz1cn
van
voorn1al1g
het
n·n lllJddc·m,Tg te hcwJndekn.
I )cor-
loego,IJvJc' tnechtgekomen 111 het ge-
thodo:--:c Scr\·ll:r..., 11HK'<..,tcn tc vncnd gc-
'JgnJknde rciJgJeti,-Ltliturck ''"''J1l'll-
houden
ne't
111oeq Rt1,L1nd hc·t \X'e,ten 111et VJll
\)oor de !Jndcn 111 i\liddcn-c11
( Joq-\tlropJ wonlt de Lurope'c Lln1c
z1ch
worckn
lllJJr
vervreemden
tege\qkertiJd
I )JMdoor
krecg
hiJVOOrhee\d 0\ '11el he,chOtiWd JJ, CCll
lc-[t,lll vee\ knm·k 111 Rm!Jnd hq zou
groot chriqe\qk hlok I lit hetekent cbt
qeu11 1110elc11 ve1 le-n en
de \t1rope'e Lln1e enorm moet OJ1J1Zl'-
VJll I <J<J i hlcke11 honderden Rti.,.,Cll 111
In hct he gill
'en o111 te voorkomen cbt het htllten-
het 'wrv·J-,ci1l' Ie-ger te n·chten en ook
IJnd-, helc1d t1itgclcgd wordt "'' hct
,chlJlll Rt~,!Jml toch \\'Jpem te hehhen
ongec!JtNdeerd hevoordekn Villl clm'-
gclcvcrd I )e ]..,Llllllll...,Lhc rcg~__-rlngcn en
teJlel1
grm·pe11
,\let 110111e 1,\Jmiti'Che lilmkn
verwetcn
het
\\'e,ten
de
oorlog
\lo,nJ('r' 111 de qeek te IJtl'll. l.cJdcr,
111 Bo . . nil: kon zo gc.lntcrprctccrd wor-
V'Jil lrilll nepc·JJ mml1nh till Jilc IJmkn
den dJt de ( .Jm,tenen Jclll het Zlireke-
op olll llo,nJ(' te he\pc11 het VN-wJpe-
nen ZIJll met de 1110,\im-, op de !lJ!kJn,
lll'lllhilrgo ,c\1l'ndend lcverdc lriln wJ-
deze voorqe\1111g Villl c'Cil 111et1Wl' krtll'-
pen' en mdJtJJren ,1,111 de !lmJJier' door
I )c
Zl\11 daartoc al <..,ncl gcnctgd
tocht wordt door lt~mbmelllilll'tel1 111
Iron gc<..,tcundc l.ihanc..,c grocpcn zon-
R1Jd en Teheriln geh1·t1ikt voo1· propa-
den gtlcnliJ, o111 de [),"n"che mdJtJJ-
gJm!J,ll,Lhe doekinden. In hc·t Weqen
tTn
"'"' vee\ 'YillPJtllle en 'tet111 voor de
J'J'Ji vochten o11geven -!111111 1110,li1ll'
\lo,nJ,che llH"illll' d1e hct ZWJilr te ver-
till ongeveer 2-l l'iJllll,ll'Lhe !Jnden 111
dtlren h0dden onder de
I
ort\10do\e'
tc trJ.Illcn en
I )c
Bc>'-.llll'
tc orgonl'-.l'!Til
rcgcnngcn
van
In
Saocdl-
Serv1i'r' We1nig JJncbcht werd ec htcr
.-\rJbJ(· e11 Jndne IJnde11 wc-rden toene-
lx·qeed JJll de rol Villl het I btholieke 1
lllelld
Kroillll' de ilJllvJilcn op 1\\o,lllll' en de
!undomcnto!t'-.li'-.L he
rol vJn Kro0tii' hii het opdekn VJ11
hun c1gcn lond om
Bo . . nic:-t--{crzcgovino
i\1
111 ccn vrocg
qilditllll qe\dc I lt11hlilnd J,lll de I (,
onder
drt1k
gczct
door
grocplTingcn
de
tll:lc ..,tcun tc gcven
111
Ho'-.llllT'-. ..,uh..,tonSoocdi-.-\Johll' 1<..,
hI LTC >p I ngq.~0,1ll
voor om Sloven1i' en KroJtlc tc· e1·ke11-
llovemtJJmk v·oorheelden lllJken dtll-
nen
de\qk
\let VJticililll "'"' de \'(. echter
cbt
en
op
welke
WIJZC
de
nog voor hi! de crkcnning van dczc
\.t1rope'e Lln1c gee onlronteerd wordt
l\\Te btlwlieke qilten Toen volgclcn
met
l't~ropJ e11 de Vcrenigde StJten
( Jm,tendom en de J,\Jnl "'' politiekc
ll1t
het
( Joqcr,-orthodoxe
werd door i-,IJilllll'che e11 chri,te\qk-
krJchtcn
orthodo\c bnden ge-Jnterpretecrd Jl,
1110etcn de po!JtJeke Jlllhltie' VJll he1de
lklilngn(ke VTJgcn Zl(ll hoc
he-
n:l1gtc'-. worden ingc..,chot~ Ln: wclkc
'chermde de pJrtqen d1e tot de eigen
!J(llell voor het hck1d VJll de \t1ropne
ee11
hevoordeling.
het
Weqen
rel1gieuze trJditle hehoren
I l1t werd
nog hcve...,tigd tocn Kroot1l; wopen<.., uit
lln1e 111oeten op grollll dJJrvJn worden uttgczct~
( :cntrJJkurope'e en Jndere weqer-,e hot~ding VJll Rt~,!Jnd ten JJnzien vJn
Het oosters-orthodoxe geloof als politieke factor
de 'trqdenclc pJrtqcn in
VJll het ( )o,tcr,-orthmlo\c chnqcn-
IJndcn ontving
( Jok 111 de po!JtJeke
loegm!Jvii' ecn
dom JJ, po!JtJekc !Jctor 111 .\l1dden- en
rol: de regenng Villl lc\t,lll proheerde
( )o-,t-!.tlropJ hcclt 1-bmpelln c-c11 ecr-
...,pcclclc
t llV
1~
rcligicuzc
•n
portl)vorm1ng
der nummer van Christcn-democrati-
vingen. Ook wijst Hampel wijst erop
0
sche Verkenningen ( 4/91) een analyse
dat ccn van de kcnmerken van de we-
0
gegcven die in het verlcngde ligt van
reid van de orthodoxie de binding van
u
de these van
Huntington. Volgens
de kerk aan de natie is. De natie wil een
Hampel is het Oosters-orthodoxe ge-
eigcn kcrk hcbben die onafhankelijk
loof een belemmering voor het ont-
('autocefaal') is, dat wil zeggen met een
staan van democratische verhoudingen.
eigen hoofd. Vanouds is karakteristiek:
Hij wees op de verschillende wijzen
ecn stcrke afweer naar buiten en ecn
waarop in respectievelijk het Latijnse
strcven naar harmonic - kost wat ko<,t -
en het Oosterse Christendom de ver-
naar binnen. Hampel staat niet aileen
houding tussen kerk en staat geregeld
in zijn analyse van het Oostcrs-ortho-
is. In het Westerse katholicisme was de
doxe christendom. Merks ( 1992), ecn
gcografische afstand tussen het kerke-
diakon van de Russisch orthodoxe kerk,
lijk centrum (Rome) en de wereldlijke
bevestigt dat nationalisme en ortho-
machten groot.
doxie nauw met elkaar verweven zijn.
In de top van de
Byzantijnse kerk (in Byzantium en later
Volgens hem heeft de Russischc-ortho-
in Moskou) zetelde altijd dichtbij de
doxc kerk bijna a is enige orthodoxc ge-
wereldlijke macht. De laatsten hadden
loofsgemeenschap ecn sterk universeel-christelijk en international is-
daardoor de kerk veel beter in de greep en konden daarvoor politieke doelein-
tisch karakter gekregcn. Dat blijkt on-
den
der meer uit de missionering onder
inzetten.
Ook zijn er in het
Westen veel vaker conflicten geweest
niet-Siavische volkcn in Siberie en de
tussen de kerk en de wereldlijke over-
Eskimo's in Alaska. Ook de meestc au-
heden. Daardoor werd de kerk ge-
tochtonc orthodoxcn in de Westersc
dwongen om zelfstandig te zijn tegen
wercld behoren tot dcze Russische or-
wil en dank. Hampel wijst ook op de
thodoxie.
Refonnatie In het Oosten i'i niet in die
Wcsteuropeaan zou willcn toctreden
Wanneer
jc
als
mate sprake geweest van cen kerk-
tot
scheuring De bis'>chop van Rome werd
Servische Kcrk. dan stuit je vaak op ccn
bijvoorbeeld
de
Crieksc
of
niet beschcrmd door ecn wereldlijke
minachtendc onwil: je bent immers
overheid, maar moest zelf voor zijn ei-
gcen Criek of Servier' Deze vermcn-
gen verdediging zorgen. Hampel ziet
ging van Orthodoxie en nationalisme
deze historische verschillen als een van
gaat
de redenen voor de monolitische maat-
Byzantium
terug
tot
de
in
het
inlijving
van
lslamitischc
schappijstructuur in het Oosten en de
Ottomaanse rijk ( 1435)
dualistischc maatschappijstructuur in
(lslamitische) hcersers stondcn vrij po-
het Westen. Dankzij de scheiding van
sitief tcgenovcr hct Christendom: de
De Turksc
kerk en staat is een pluralistische sa-
sultans erkenden de Christclijke Kerk
mcnleving mogclijk gemaakt. In het
als een onafhankelijkc maatschappelij-
Oosten is de tcndens tot monolitische
kc en politicke groepering, als 'de
<,tructuren opvallcnd: zclfs al zijn er af-
Romeinsc natic'. Dit leiddc tot de ver-
scheidingen geweest in de Oosters-
menging van nationalisme en ortho-
Christelijke kerk dan waren deze nauw
doxie. Bovendien gaat het ressentiment
verbonden met etniciteit. Het waren
ten opzichte van de Islam hicrop tcrug.
mcestal
die
Voor een Criek is het nog steeds moei-
weer leiddcn tot monolitische samenle-
lijk cen onderscheid tc makcn tusscn de
etnische
afscheidingen
uw
12:'93
0 0
u Vl
der nummer va n Christen-democratisc he Verkenningen (4/91 ) een ana lyse gegeven die in het verlengde li gt van de these van Huntington. Volgens Hampel is het Oosters-orthodoxe geloof een belemmering voor het ontstaan van democratische verhoudingen. Hij wees op de verschillende wijzen waarop in respectievelijk het Latijnse en het Oosterse Christendom de verhouding tussen kerk en staat geregeld is. In het Westerse katho li cisme was de geografische afstand tussen het kerkelijk centrum (Rome) en de were ldlijke machten groot. In de top van de Byzantijnse kerk (in Byzantium en later in Moskou ) zetelde altijd dichtbij de wereldlijke macht. De laatsten hadden daardoor de kerk veel beter in de greep en konden daarvoor politieke doeleinden inzetten. Ook zijn er in het Westen veel vaker conflicten geweest tussen de kerk en de were ldlijke overheden . Daardoor werd de kerk gedwongen om zelfstandig te z ijn tegen wil en dank. Hampel wijst ook op de Reformatie. In het Oosten is niet in die mate sprake geweest van een kerkscheuring. De bisschop van Rome werd niet beschermd door een wereldlijke overheid , maar moest zelf voor zijn eigen verdedigin g zorgen. Hampel z iet deze historische versch ill en als een van
vingen. Ook w ij st Hampel wijst erop dat een van de kenmerken van de wereld van de orthodoxie de binding van de kerk aan de natie is. De natie wil een eigen kerk hebben die onafbankei ijk ('autocefaal') is , dat wil zeggen met een eigen hoofd. Vanouds is karakteristiek: een sterke afweer naar buiten en een streven naar harmonie - kost wat kost naar binnen. Hampel staat niet all een in zijn analyse van het Oosters-orthodoxe christendom. Merks ( 1992 ), een diakon van de Russisch orthodoxe kerk, bevestigt dat nationalisme en orthodoxie nauw met elkaar verweven z ijn . Volgens hem heeft de Russische-orthodoxe kerk bijna als enige orthodoxe ge loofsgemeenschap een sterk universeel-christelijk en international istisch karakter gekregen. Dat blijkt onder meer uit de missionering onder niet-Siavische volken in Siberië en de Eskimo's in Alaska . Ook de meeste autoc h tone orthodoxen in de Westerse wereld behoren tot deze Russische orthodox ie. Wanneer je als Westeuropeaan zou wi ll en toetreden tot bijvoorbeeld de Griekse of Servische Kerk, dan stuit je vaak op ee n minachtende onwil: je bent immers
de redenen voor de monolitische maatsc happijstructuur in het Oosten en de dualistische maatschappijstructuur in het Westen. Dankzij de scheiding van kerk en staat is een pluralistische samenleving mogelijk gemaakt. In het Oosten is de tendens tot monolitische structuren opval lend: ze lfs al zijn er afscheidingen geweest in de OostersC hri stelijke kerk dan waren deze nauw
geen Griek of Serviër! Deze vermeng in g van Orthodoxie en nationalisme gaat terug tot de inlijving van Byzantium in het Islamitische Ottomaanse rijk ( 1435 ). De Turkse (Is lam itische ) heersers stonden vrij positief tegenover het Christendom: de sultans erkenden de Christelijke Kerk als een onafhankelijke maatschappelijke en politieke groeperin g, als 'de Romeinse natie'. Dit leidde tot de vermenging van nationalisme en orthodoxie. Bovendien gaat het ressentiment
verbonden met etn iciteit. Het waren meestal etnische afscheidingen die weer leidden tot monolitische samenle-
ten opzichte van de Islam hierop terug. Voor een Griek is het nog steeds moeilijk een onderscheid te maken tussen de
C DV 12/9 3
Grieks-Orthodoxe Kerk en de Griekse natie. Dit ge ldt eigen lijk voor de hele Balkan , temeer daar de Orthodoxie tijdens het Ottomaanse Rijk de behoeder is geworden van het nationale erfgoed en een buffer tegen de islamisering. Volgens Merks is de relatie tussen orthodoxie en islam op zijn zachtst gezegd problematisch en mag men al blij zijn als men elkaar met rust laat. Er is niet all een een kloof tussen de Orthodoxe Kerk en de Islam , maar ook tussen Orthodox ie en het Westen. Evenals Hampel (en Huntington) spreekt Merks van een gordijn tussen de erfgenamen van Rome en die van Byzantium. Een belangrijke factor daarbij is dat de Orthodoxe Kerk de Westerse Verlichting besc houwt als het begin van de ondergang van het Christelij ke Westen. Ook wijst Merks erop dat er nog nooit onenigheid is geweest in de Orthodoxe Kerken over de gezame nlij ke geloofspunten. Er heerst een natuurlijke overeenstemming over de interpretatie van de schrift en de traditie . De opleving van de Orthodoxie in Oost-Europa leidt tot een herbevestiging van de Byzantijnse opvatting dat een staat gekarakteriseerd wordt door één godsdienst: de orthodoxe. Merks concludeert dat het Westerse ideaal van een democratische multinationale en multireligieuze samenlevin g op de lange duur in de voormalige Sovjet-Unie en Oost-Europa nauwelijks een voedingsbodem zal vinden. Binnen de Europese Unie neemt Griekenland waar het OostersOrthodoxe C hristendom de staatskerk is - een opva ll end gecomp li ceerde positie in. Het li gt aan de 'oostelijke kant' van de door Hunrington beschreven scheidslijn Per 1 januari aanstaande neemt Grieken-land het voorz itter-
CDV 12/ 93
sc hap van de Europese Politieke Unie over van België. Het is algemeen bekend dat Griekenland ontevreden is over het Europese beleid ten aanz ien van Servië - dat eveneens OostersOrthodox is. Welke gevo lgen deze relig ieuze 'Wahlverwandtschaft ' zal hebben , valt te bezien. Daarbij komt nog de traditionele antipathie van de Oosters-orthodoxie ten opz ichte van de Islamitische wereld. Griekenland beschouwt de Islamitische wereld als een enorme bedreiging. Daarom is bijvoorbeeld onlangs door Pavlos Sarlis , een Grieks lid van de EVP-fractie een antiislamitische redevoering van de Metropoliet van Demetrias verspreid. Het ontbreken van de erkenn in g van de godsdienstvrijheid in de Islam staat hierin centraal. De metropoliet waarschuwt met klem tegen de infiltratie van de Islam in het christelijke Europa: de kat wordt op het spek gebonden door de godsdienstvrijheid in de EGlanden. Mos lims kunnen vrijelijk hun gang gaan en dat terw1jl christenen in de meeste islamitische landen geen recht hebben op godsdienstvrijheid. Tot zover de Metropoliet. De weinig coöperatieve houding ten aanzien van de aanvraag van Cyprus voor het lidmaatschap van de Europese Unie en ten aanzien van de kwestie Albani ë hebben vee l irritatie gewekt. Eventuele toetreding van Turkije tot de Europese Unie za l nog meer confli ctstof opleveren: Turkije is een secu li ere staat waar ongeveer 75% van de bevolking moslim is. De positie van Grieken land binnen de Europese Unie lijkt inderdaad mede samen te hangen met het Oosters-orthodoxe karakter van dat land. De strekking van Hampels betoog lijkt te zijn dat Griekenland eigen lijk maar geweerd zou moeten worden uit de
Europcsc Unic. Dat lijkt mij gcen goc-
0 0
u
systcmatisch belcid tc zijn met betrek-
de stap. De Europesc Unic moet het
king tot de lslamitische wereld. De bij-
lidmaatschap nict Iaten afhangcn van
dragcn van Griekcnland mocten zoals
culturccl-religieuze identiteit Een beter
gezegd met enige scepsis worden be-
morcel baken is de respectering van de
zien. Een genuanceerde visic op het be-
menscnrcchtcn (vcrgclijk hct Wl-rap-
kid dat de Europese Unie moet voeren
port Wij zijn het volk) Dat betekent
ten aanzien van de islamitische wercld
ook dat de Europcsc Unic zich nict
is afkomstig van
client tc profilcren als de verwerkelij-
evcneens lid van de EVI'-Iractie en vei-
king
ligheidsspccialist van de CDU. Zijns
van
een
christelijk
Europa.
Pottering ( 1993).
Daarmee maakt het zich tot partij in
inziens is het akkoord tussen Israel en
het
de I'LO ecn van de belangrijkste inter-
beschreven
culturccl-rcligieuzc
mijnenveld
nationalc gebeurtenissen sinds de val van de muur, hct ineenstorten van het
De Islam als politieke factor
communistische rijk en de hereniging
Over
van Oost- en West-Duitsland. De be-
hct
Oosters-Orthodoxc
Christendom leest men niet vee! in de
langrijkste reden: plotsklaps is gcbro-
Westerse pers. Des te mecr over de
ken met een geschiedenis van religieus
Islam die bijzonder slecht bekend staat
nationalisme
Meestal wordt Islam gelijkgesteld aan
Palcstijns-lslamitische
en
extremisme
het streven naar een theocratische Staat
Joodse kant. Het akkoord kan de rela-
en
aan
lsraclisch-
en aan gewelddadig fundamentalisme
ties tussen Europa en de lslamitische
Deze gelijkstelling is ongenuanceerd en
wercld fundamenteel veranderen. De
onjuist F.r moet een onderscheid ge-
F.uropese Unie moet deze historische
maakt worden tussen de Islam en fun-
kans op een goede relatie aangrijpen.
damentalistische bewegingen binnen
Volgens hem moet op aile mogelijkc
de Islam. Hijvoorbeeld Hadawi ( 1992)
manieren het lslamitisch fundamentalis-
stelt dat de Islam de religie van de dia-
me de wind uit de zeilen worden geno-
loog is en dat zij een religieus pluralisti-
men.
sche
aanbevelingen:
samenleving
aanvaardt.
De
Hij
doet
interessante
moslims aanvaarden de geloofwerschil-
-
lcn als de vervulling van de wil van
1.
Allah. In de Koran staat: 'lndien Hij hct
blijven makcn tussen het lslamitisch
Men moet een schcrp onderscheid
had gcwild, zou Hij jullic hebben sa-
fundamentalisme als politieke idcolo-
mengcbracht in ccn rcligicuzc gemeen-
gie, dat terreur gebruikt als een middel
schap'. Het is goed te weten dat de
om de wereldheerschappij van de J,!am
vaak geciteerde uitdrukking 'Islam is
te veroveren, en anderzijds de Islam als
godsdicnst en staat' een fundamentalis-
geloof dat zich op de Koran baseert.
tische slogan is uit de kring van de
Het politieke lslamitische geweld laat
Moslim Hroeders in Egypte. Daarnaast
zich niet met de Koran lcgitimercn.
moet men oog hebben voor de oorza-
2. Het islamitische fundamentalisme
ken van fundamentalisme. Vaak zijn het
moct niel onderschat worden. Dat ge-
de slechte sociale en politieke om stan-
vaar dreigt door intellcctualistische ver-
dighcdcn die hiervoor de voedingsbo-
halen over de behoefte van hct westen
dem vonnen (Wessels 1992). F.r lijkt
aan een nieuwe vijand. Hct fundamen-
binnen de Europese Unie nog weinig
talistische gevaar is geen vcrbeelding
UlV 12/'!3
0...
Europese Uni e. Dat lijkt mij gee n goe-
systematisch bele id te zijn met betrek-
die voortspruit uit de be hoefte aa n een
wete nschappe lijke ontwikkeling
0
de stap. De Europese Uni e moet het
kin g tot de Islamitische wereld . De bij -
plaatsvervanger van de met de va l va n
va lt aan te tonen d at de Islam no c h
0
u Vl
H et
lidm aatschap niet late n afhangen van
drage n va n Crieken lan d moete n zoa ls
de muur ve rloren gega ne Sowjet-vijand.
eco nomi sc he
cultureel-reli g ieuze identite it. Een bete r
gezegd me t eni ge sce psis wo rden be -
Erkend mo e t word e n dat het riskant is
Z uid-O ost-Az ië), noch democratie be-
moree l baken is de respectering va n de
zien. Een ge nuancee rde visie op het be-
dit gevaa r te bagatelliseren. H et doe l is
mensenrechte n (ve rge lijk he t W l-rap-
leid dat de Europese Unie moet voe re n
port Wij zijn het vo lk ). Dat bete ke nt
ten aa nzi e n van de islamiti sc he were ld
ook dat de Europese Uni e zi c h niet
is a fkom st ig va n Pötte rin g ( 1993) ,
I..Ll
dient te profil ere n als de ve rwerke lij-
eveneens lid va n de EVP -fractie en ve i-
0...
king
li g he idsspecialist va n de CDU . Zijns
van
ee n
c hri stelijk
Europa.
Daarmee maakt het zich tot partij in
in zie ns is het akkoord tusse n Isra ë l e n
het beschreve n mijnenve ld .
de PLO een van de bel a ng rijkste inte r-
cu lturee l-re li g ieuze
nationale gebeurte ni sse n sinds de va l van de muur, het ineen sto rten van he t
De Islam als politieke factor
communistische rijk e n de here nigin g
Over
va n Oost- en West -Dui tsland. De be -
het
Oosters-Orthodoxe
Christendom leest me n ni et vee l in de
lan grijks te rede n: plotsklaps is ge bro-
Westerse pers. Des te mee r ove r de
ken met ee n geschiedenis van re li gieus
Islam die bijzonder slec ht beke nd staa t.
nati ona li sme
Meestal wordt Islam ge lijkges teld aan
Palestijns -Islamiti sc he
het streven na ar éé n theocratische staat
Jood se kant . H et akkoord kan d e re la-
en
extremisme en
aan
Israëlisch -
e n aan gewe lddadi g fundamenta li sme.
tie s tu sse n Eu ropa en de Islamitische
Deze ge lijkste lling is o nge nua ncee rd en
were ld fundam e n tee l vera nd ere n. De
onj ui st. Er mo et een ondersc heid ge-
Europese Unie moet d eze historisch e
maakt wo rde n tussen de Islam en fun-
kan s op een goede rel at ie aangrijpe n.
damentalistische bewegingen binnen
Vo lge ns hem moe t op alle mog elijke
de Islam . Bij voo rbee ld Badawi ( 1992)
mani ere n het Islamitisch fundamenta lis-
stelt dat de Islam de religie van de dia-
me d e wind uit de zeilen word e n ge no-
loog is en dat z ij een re li g ieus plurali stische sa menl ev ing aanvaardt. De
men. Hij aanbeve lin ge n:
doe t
inte ressa n te
moslims aanvaarden de ge loofsve rsc hille n al s de vervu llin g van de wil van
I. Men moe t een sc herp ondersche id
Allah. In de Koran staat: 'In dien Hij het
blijven make n tussen het Isl am itisch
had gewi ld, zo u Hij jullie hebbe n sa-
fundamentalism e als po litieke ideol o-
mengebracht in één re li gieuze gemeen-
gie , dat terreur ge bruikt als een midd e l
sc hap'. Het is goed te wete n dat de
om de were ldh eersc happij van de Islam
vaa k gec iteerde uitdrukkin g 'Islam is
te verove ren; en ande rzijds de Islam als
godsdi e nst en staat' ee n fundamentalis-
geloof dat z ich op de Koran baseert.
tische slogan is uit de krin g van de
H et politieke Islamitisc he geweld la at zich niet met de Koran legiti meren .
Moslim Broeders in Egypte. Daarnaast moet me n oog hebb e n voor d e oorzaken va n fundam entalisme. Vaak zijn het d e slec hte soc ial e en politieke omstan-
2. H et islamitisc he fundam e ntali sme moet ni et o ndersc hat wo rden. Dat gevaa r dreigt door intellectualistische ver-
dighed e n di e hi e rvoo r de voedin gsbo -
hal e n over de be h oe fte va n he t wes ten
de m vormen (Wesse ls 1992 ). Er lijkt
aan ee n nieu we vij a nd . H et fund amen -
binnen de Europese Unie nog we inig
tali st isc he gevaar is geen verbee ldin g
CDV 12/93
successe n
(de nk
aan
lemmert. 5 . Het Westen moe t de hand elspo lit iesc happij . ke betrekkingen e n politieke bande n 3. Men zegt teveel dat het fundamentamet staten als Iran di e de activiteiten lisme het Westen bedreigt. Dat kan va n de terroristische fundamentalisten sterk onderste un e n tot een minimum waar zijn , maa r me n kan ook wij zen op de bedreigin g die het beteke nt voo r de reduceren. Ook terughoudendheid is ongeveer 12 miljoe n in West-Europa legeboden ten aanzien va n Syrië en Irak. ve nd e moslims. De fundamentalisten D e Europese Unie dient zich voo r he t schrikken er ni e t voo r terug de meervo lge nde in te ze tte n: d erh ei d va n de in he t Westen leve nde - In sa me nwe rkin g met de VN moet er moslim s al s dwa lende sekop zo kort mo ge lijke termijn een vredesregeling ten voo r te ste ll en die met De Europese ontwikkeld worde n op de gewe ld tot het echte gePolitieke Unie moet loof teruggebracht mo ete n Balkan. Daarbij hoort d e garantie dat Bosni ëworden. D e in vloed van een goede relatie H erzegow in a ni et gereduislami tisc he fundamentaopbouwen met listen op d eze moslims ceerd mag wo rde n tot ee n moet zoveel mogelijk Turkije vanwege het mos lim -reservaat. -Financi ë le ondersteuning voorkomen worde n. H et strategisch belang te n be hoeve va n de opgevaar is daardoor aa nwebou w van de Palestijnse z ig dat de te rrori ste n onvan dit land . ge hind erd in Europa autono me ge bieden moet ruimharti g e n zo snel mogelijk geboden terreuract iviteiten kunnen voo rbere iden worde n. De islamitisc he fundamental is(met buitenlan dse steun va n bijvoorten zu ll en gee n kans onbenut laten om beeld Iran ). Tegelijke rtijd moet e rvoor het prille vred esp roces in d e kiem te gezorgd wo rde n dat met de in Europa wo ne nde mos lim- ge meen sc happ e n een smore n. - De Europese Pol iti eke Uni e moet ee n constructieve dialoog op ga ng gebrac h t goede re la tie opbouwen met Turkije , wordt e n dat de voo roord e len di e de het min st islamitische land va n allegrointe gra tie be le mm ere n zo we ini g mote islamitische landen. Het sterk op het ge lijk kans ge bode n wo rdt . Bove ndien Westen ge richte Turkije is va n strate moete n alle Westeuropese state n de ingisch bela ng Indien Turkije zic h goed burge ring van moslims di e bere id zijn ontw ikke lt kan het een voorbee ld zij n te integreren ve rgemakke lijken. voor and ere islamitisc he landen in he t 4. Het Westen moet de islam ni et uitnabije en midden-oosten . Van belang is sluitend in ve rband brengen met ecodat Turkij e lid is va n de NAVO: het nomi sc he e n soc iale achterstand. neem t ee n sleutelpositie in tusse n Europa dank t aa n de hoogt ijdage n va n Europa e n de explosieve situaties in het het Islam iti sc he rationali sme in de midnabije e n midden oosten. Turkij e speelt deleeuwen be langrijke im pulsen voor bove ndi e n als wate rre servo ir va n de gede eigen we te nsch appelijke e n gees te simm ers een islamiti sc he were ldh eer-
CDV 12/93
0 0 :.J
hele regio een hcslissende rol in de lo-
antwoordelijkheden
pende ondcrhandelingen in het nahije-
mocratie erkent de schciding van kerk
Oosten. Van helang is ook dat Turkije
en staat. Dat betekent dat de ovcrheid
kenbaar heeft gemaakt tot de Europcse
geen enkele godsdienst een voorkeurs-
De christen-dc-
Unie te willen toetreden. De Europesc
hchandeling client te geven. De chris-
Unie moet alles docn om hij te dragen
ten-democratie hcschouwt de politick
aan de interne stabiliteit en democrati-
echter wei als een - niet het - instru-
sering van Turkijc; dJarhij hoort ook
ment om een samenlcving te verwczen-
steun bij de economischc ontwikkcling
lijkcn die in de geest is van de idcalcn
en bij de ecologische sancring van het
zoals te vinden in de Bijhcl De keuzc
land. Dit allcs wei op voorwaarde dat
voor democrJtic Jls staJtsvorm vloeit
aangestuurd wordt op ccn Cricks-Turks
voort uit het geloof: de christen-demo-
akkoord over Cyprus, autonomie voor
cratic staat een samenleving voor waar-
de Koerden en een substantiele vcrhc-
in religicuze pluriformiteit door de
tering van de mensenrechtensituatie.
overheid
gerespccteerd
en
gewaar-
borgd wordt.
De christen-democratie als voorbeeld?
Er mag ecn duidclijk onderscheid zip1
Het is duidelijk dat de luropese Unie
kerkleiders en die van christcn-demo-
in zijn buitcnlands beleid onvermijde-
cratischc politici. Dat neemt niet wcg
lijk stuit op de politickc hctekcnis van
dat de principiclc keuze voor de demo-
tussen de verantwoordelijkheid van de
religie. lk heb getracht enkelc contou-
cratic en voor een rechtS'>taat waJrin de
ren te schetscn van de wijzc waarop de
vrijheid van godsdicnst gerespecteerd
Europese Unie met deze problematick
wordt, de steun krijgt van de christclij-
zou dienen om tc gaan. Voor de chris-
ke kerken. In de katholicke kerk heeft
ten-democratic ligt hier wcrkclijk ecn
het Tweede Vaticaame Concilie in de
uitdaging van formaat. De christen-de-
jaren zestig voor een officielc ommc-
mocratic is immcrs gestoeld op de
keer gezorgd: de scheiding van kerk en
ovcrtuiging dat het christelijk gcloof
staat en de godsdienstvrijhcid werden
van vitaal belang is voor de wijze waar-
daar expliciet erkend. In de WereldrJad
op de samcnleving wordt ingericht
van Kerken werd de god,dicnstvrijhcid
Hct geloot is geen prive-kwc'>tic, noch
al eerder erkend. In de voorgangcr van
is het bclang ervan beperkt tot de kcr-
de Wereldraad werd vanaf I 92H al de
kelijke gemeemchap
De rcligieuze
nadruk op de vrijheid van godsdienst
overtuiging is relevant buitcn de kerk,
gelegd. Dit recht wordt in de loop van
voor hct gehele Ieven en du<; ook in de
de tijd steeds mccr in het kader ge-
politick Bij de invulling van de relatie
plaatst vJn de gehele catalogus van
tusscn gcloof en politiek, onderscheidt
mensenrechten (zonder welkc gods-
de christen-democratic zich nadrukke-
dienstvrijheid nict verwerkelijkt kan
lijk van allerlei klas<,ickc opvattingen
worden)
hicrovcr. Zo ziet ze de politick nict als
Nairobi in 1975 was wat dit bctrdt een
De
vijlde
Assemhlee
111
een instrument om hct christelijk ge-
bclangrijkc gebeurtenisDe daar uitge-
loof tc verbreiden. Ze i'> gccn spreek-
zette lijn is bijvoorhecld doorgezet in
buis
van
de
kerken:
de St11temeJ1t
011
Rc/i,;ious Ldmty van het
christen-democrJtische politici en kcrk-
uitvoerend comitc van de Wereldraad
leiders hebben elk eigen doelen en ver-
(1979)
Ook wijs ik op "Vrcde en
UlV 12
•n
0
0
u Vl
he le regio een besli sse nde rol in de lo-
a ntwoorde lijkhede n. D e c hri ste n-de-
Gerechtigheid" voor de ge hel e schep-
pe nde onderhande lin ge n in het nabij e-
mocrati e e rkent de sc he idin g van kerk
ping, d e slotverklaring van de Europese
moete n uitdra ge n. De c hri sten-demo-
Oosten. Van belang is ook dat Turkij e
e n staat. Dat bete ke nt d at de overheid
oecumenische co nfere nti e Vrede en
cratische vormgeving va n de relatie tus-
ke nbaar heeft gemaakt tot de Europese
gee n enkele god sdi e nst een voo rke urs-
Gerechtigheid te Base! (mei
se n ge loof e n po litiek zou ee n model
Uni e te wil le n toetreden. De Europese
be hande lin g dient te geven. De c hri s-
Deze
Uni e mo et alles doe n om bij te dra ge n
te n-demo cra tie besc houwt de politiek
Conferentie
was
georga ni see rd va n
1989).
door
Europese
tussen ge loof e n politie k met kracht
de
kunn e n zijn voor (politieke ) partijvor-
Vl
Kerken
min g op reli g ieuze gro ndslag. Wil d e
n
Europese
christen -democrati sche opvatting met
(CC EE )
betrekking tot de verhouding tussen
aan de interne stabiliteit en d emocrati -
ec hter we l als een - niet hé t - in stru-
(C EC ) e n
sering va n Turkij e; daarbij hoort oo k
me nt om een sa me nl ev in g te verweze n-
Bisschoppenconfere nti es
steun bij de eco nomi sc he ontwikkeling
lijken di e in de geest is va n de idealen
Hierin wo rdt opgeroepen tot de vo lle-
ge loof e n politiek op Europese en inter-
e n bij de eco logisc he san e ring van he t
zoa ls te vinde n in de Bijbe l De keuze
dige naleving van de ove reenkomsten
nationale schaal in gang vind e n dan
land . Dit all es we l o p voorwaa rd e dat
voo r dem ocrat ie als staatsvorm vloe it
over de mensenrechten op burge rlijk ,
moete n er bondge note n gevonden wor-
aangestuurd wordt op een G ri eks-Turks
voo rt uit he t geloof: de christen-demo-
politi ek, eco nomisch en cultureel ter-
den . De ervaring dat ge loof e n politiek
akkoord over Cyprus, auton o mie voor
crat ie staat ee n sa me nlevin g voo r waa r-
rein en tot het ge bruik van de noo dza-
op ee n of ande re wijze samen hangen is
de Koerden e n een sub stanti ë le verbe-
in reli gieuze pluriformiteit doo r de
over d e gehe le wereld te vinden: ni et
te rin g va n de mense nrec hte nsituati e.
overheid
ke lijke m idde le n voor de co ncrete toepass ing ervan .
ge respectee rd
e n gewaar-
de
Raad van
De christen-democratische opvat ting
Joden e n andersge lovigen hebbe n di e
over kerk en staat e nerzijds en ge loof
overtuiging. D e behoefte om po litiek te
tu sse n d e ve rantwoo rdelijkheid va n de
en politiek anderz ijds is in Nederland
bedrijven op religi euze grondslag is
H et is duidelijk dat de Europese Uni e
kerkl e id ers e n di e va n christen-demo-
misschi e n we ini g controversieel Sterk
uni versee l
in zijn buite nland s beleid onvermijde-
crat ische politici . Dat nee mt ni et weg
co ncurrerende en geprono nceerde al-
dient daarom in dialoog te treden met
De
da t de prin c ipi ële keuze voor de demo-
ternatieve visi es op de re latie tu sse n ge-
po liti eke groeperingen die zich door
relig ie. Ik heb getracht enke le contou-
cra tie e n voo r ee n rechtss taa t waa rin de
een ander geloof laten inspireren. Of bondgenote n gemaakt kunn e n word en , ha ngt ook voo r ee n be langrijk
ren te sc hetse n van d e w ijze waarop de
vrijheid va n godsdienst geres pectee rd
loof e n politiek zijn er in Nederland niet mee r (of 'voo ralsnog niet'). Deze
Europese Unie met deze problematiek
wo rdt, d e ste un krijgt van de christelij-
be trekke lijk ru sti ge situatie kan in de
zo u dienen om te gaa n. Voor de chris-
ke kerke n. In de kathol ieke kerk heeft
nabije
ten-democratie li gt hi er werke lijk ee n
het Tweede Vaticaanse Concili e in de
Europese en inte rnational e conte xt is
godsdiensten aannemen ten
uitda gi ng va n formaat. D e chri ste n-d e-
jaren zestig voor ee n officiële omme-
de situatie sinds het einde va n de jaren
aanzien va n de vrijh e id va n
moc ratie is imm ers gestoe ld op de
keer gezorgd: de sc heidin g va n kerk e n
tachti g in snel tempo aan het verande-
godsd ie nst, de scheidin g va n
veranderen.
In
deel af van d e houdin g die de were ld -
overtui g in g dat het c hri ste lij k ge loof
staat en de god sdi ens tvri jhe id werden
ren. Te midden va n all e rlei krachtig
kerk e n staat e n meer in het
van v itaal be lang is voor d e wijze waar-
d aa r expl iciet erkend. In de Wereldraad
concurrerende visies dient de christen-
algemeen de me nsenrec hten .
op de sa me nlev in g wo rdt ingeri c h t.
va n Kerken werd de go dsdi e nstvrijh eid
democ rat ie haar visie op de verhouding
Voor de christen-democratie
H et ge loo f is gee n privé-kwestie, noc h
a l eerder erke nd . In de voo rga nger va n
tussen ge loof e n po liti ek uit te drage n.
is het va n belang dat zij zich
is het be lan g e rvan beperkt tot de ker-
de Were ld raad we rd vanaf 1928 al de
In landen waar andere varianten van
juist op de ge noemde crucia -
kelijke ge mee nsch ap.
nadruk op de vrij he id va n godsdi enst
het Christendom (Oosters-Orthodox)
le
De re li gieuze
0
christen-democratie
lijk stuit op de politieke bete keni s va n
toekom st
0
all een c hri stenen, maar ook moslims,
borgd wordt. Er mag een duide lijk onderscheid z ijn
De christen-democratie als voorbeeld?
m
punten
ges teund
weet
De christen-demoeratie moet in dialoog treden met politieke groeperingen die
overtu iging is releva nt buite n de kerk,
ge legd. Dit recht wordt in de loop va n
of
he t
door de Westerse christelijke
zich door een ander
voor het ge he le leve n e n du s ook in de politiek. Bij de in vullin g va n de relati e
d e tijd steeds meer in het kader ge-
Christendom in de mee rderh e id z ijn
plaatst va n de ge hele catalogus va n
(bij voo rbeeld
kerken. Het is we nselijk dat de we re ldgodsdien sten hun
geloof laten
andere
go dsdien ste n Islam ,
dan
Boecidisme
of
tusse n geloof en politiek, onderscheidt d e c hri ste n-de mocratie z ic h nadrukke-
me nsenrec hten (zonder we lke go ds-
Hindo es me) hee rse n vee lal andere op-
dienstvrijheid ni et verwe rke lijkt kan
vatt inge n over de relaties tussen kerk
houding exp li c iet be pale n ten opzichte va n de me nse n-
lijk va n allerlei klass ieke opvattingen
wo rden ).
e n staat e nerzijd s e n geloof en politiek
rechte n. Küng heeft er bij-
De
v ijfde
Asse mbl ee
in
hi erove r. Zo ziet ze de politi ek niet als
Nairobi in 1975 was wa t dit betreft ee n
anderzijds. Buite n de Westerse we reld
voorbee ld kee r op keer op
ee n instrument om het christelijk ge -
belangrijke gebeurte ni s.De daar uitge-
ve rzet men zich fel tegen het mode l
geweze n dat go dsdi enste n
loof te verbre iden. Ze is gee n spreek-
ze tte lijn is bijvoorbee ld doorgezet in
va n de seculiere staat. D e christen-de-
een nega tieve e n gevaarlijke
buis
inspireren . Cultureel-religieuze polarisatie is levens gevaarlijk.
kerke n:
de Stateme11t 011 Religious Liberty van het
christen-democratische politi c i en kerk-
uitvoere nd co mité va n de Wereldraad
mocrati e heeft in Europese en internationa le contekst ee n duid e lijke m iss ie :
ee n positieve. Z ij kunn e n z ich door in-
le ide rs hebbe n elk e igen d oe le n en ver-
( 1979)
ze za l haar opvatting ove r de re latie
dividu e n, godsdi e nstige g roepe n of ook
va n
de
Ook wij s ik op "Vrede e n
CDV 12/ 93
CDV 12/ 93
ro l kunnen spelen , maa r ook
hele geloofsgemeenschappen duurzaam
Civilizations', in: Foreiqn Affairs, Summer
0
inzetten voor vrede, naastenlicfde en
1993.
0
geweldloosheid in de wereld. Zij kun-
u
nen levenshoudingen als vreedzaam-
Jucrgensmeyer, Mark: The New Cold
heid, nederigheid en verdraagzaamheid propageren en activeren. De recente
W1tO Religiotts Natiorutlisme Confronts the Secular State. Berkeley and Los Angeles
Declaration
1993.
On
Clohal Ethics t){l11
the
Parliammt of the Worlds Relu;ions (Chicago 1993) doet wat dat bctrcft hoopvol stcmmen. Codsdiensten blijken in toenemende mate bereid zich in te zctten voor de democratic en de verwezcnlij-
Mcrks, V Diakon Sergi: Nationalisme en orthodoxie', in: Cied ten Berge Voor Cod en Vader! and. Nationalisme en Rell!}ie Kampen 1992.
king van mensenrechten. Hct is gevaarlijk en onjuist om
tc denken dat
Pottering, Hans-Ccrt: 'Die Europaische
uitsluitend het Christendom hiervoor ccn basis zou kunnen vormen. Ook is
Union und die Welt des Islam', in 'Europa als Auftrag' Ausgabe 10/ oktober
het mislcidend te stellen dat zo'n dia-
1993.
loog weinig zal opleveren omdat godsdiensten hun eigen waarheid nooit
'Religieuze achtcrgronden bij hct natio-
kunnen rclativeren. Zein rclativering
naliteitcnvraagstuk. Interview met prof.
wordt niet gevraagd: wei wordt ccn
dr
hcrinterpretatic van de tradities ge-
Adolf Hampel', in: Christen Democratisd?e Verke1minqen, 1991/4
vraagd door degenen die verantwoor-
Anton Wessels: 'Islam, Arabische cul-
dclijk zijn voor het bcheer ervan. De
tuur en de Colf-oorlog', in: Pieter van
bronnen zullen opnieuw mocten wor-
Hoof: Onderstromen en tegenliqgcrs Baarn
den aangcsproken met het oog op het
1992.
rcaliseren van cen vreedzame wereld. Zondcr steun van de godsdiensten is wereldvrede op zijn minst niet erg waarschijnlijk De christen-democratcn
Wi; zi;n het uolk. De 11ationale kwestte i11 lV1iddoJ- crt Oosl Europa Wetcnschappelijk lnstituut voor het CDA 1992.
dienen zich ervoor in te spannen dat de Europese Unie de reeds op gang gebrachte dialoog tussen de wereldgodsdienstcn
krachtig
stimuleert
en
onderstcunt. Cultureel-religicuze polarisatie is lcvcnsgevaarlijk.
Drs. At Jamen
Literatuur Badawi, Zaki M.A.: 'Islam en (ln)tolerantie', in: Juhan de Tavernier: Hoe (In )to-
lmmt
zijn
lwensheschottwingen
Leuvcn
1992.
Huntington, Samuel The Clash of
~~~
',- -',
:
:
:
:
:
C:DV t2i9J
