catharina hartcentrum JAARVERSLAG 2012
Inhoud van dit jaarverslag
INHOUD 3 VOORWOORD
3 Het jaar 2012: een terugblik 4 Innovatie en samenwerking
6 ZORGLIJN CORONAIRLIJDEN
6 6 7 7 7 7 8
Operaties Interventies Conservatieve behandeling Ontwikkelingen Promoties Fellowships Publicaties
VOORWOORD 16 ZORGLIJN KLEPLIJDEN
16 Operaties 16 Interventies 16 Conservatieve behandeling 16 Promotieonderzoek 17 Innovatie 18 Publicaties
20 ZORGLIJN GROTE VATEN
20 Operaties 20 Conservatieve behandeling 20 Fellowships 20 Publicaties
22 ZORGLIJN HARTFALEN
12 ZORGLIJN RITMEPROBLEMEN
12 Operaties 12 Interventies 12 ICD 13 Pacemakerimplantaties 13 Conservatieve behandeling 13 Innovatie 13 Fellowships 14 Publicaties
22
22 Operaties 22 Conservatieve behandeling 22 Publicaties
OPLEIDING
23 RESEARCH & DEVELOPMENT
In 2012 werkten professionals binnen het Catharina Hartcentrum met gedrevenheid aan optimale zorg voor een groot aantal patiënten. Karakteristiek voor het jaar 2012 waren een aantal belangrijke ontwikkelingen en vooruitstrevende projecten. Fusie De samenwerking tussen de cardiologen en de cardiothoracaal chirurgen is de afgelopen jaren geïntensiveerd. In 2012 werd besloten de maatschappen cardiologie en cardiothoracale chirurgie te fuseren. Het Catharina Hartcentrum verwacht dat het - vanuit één organisatie - nog beter in staat is om patiënten en verwijzers de best mogelijke zorg te bieden. Cardiologen gaan steeds invasiever werken en cardiothoracaal chirurgen steeds minder invasief. Diverse innovaties vinden plaats op het grensvlak van de vakgebieden. Als een geïntegreerde organisatie, verwacht het Catharina Hartcentrum nog beter in staat te zijn om deze innovaties vroeg en goed toe te passen. De fusie tussen de twee maatschappen wordt in 2013 geëffectueerd. #HartpatientAd Op 10 januari 2012 werd #HartpatiëntAd geïntroduceerd. Een uniek initiatief van het Catharina Ziekenhuis en Philips. Onder de twitternamen @hartpatientAd en @CardioloogLukas waren patiënt Ad Langendonk en zijn behandelend arts Lukas Dekker voor en tijdens de ablatie die Ad onderging, te volgen via een social media platform. Op 27 januari was het voor het eerst in Nederland mogelijk om een ablatie van een patiënt met hartritmestoornissen live te volgen via Twitter. Talloze media besteedden uitgebreid aandacht aan dit project. Het project werd afgesloten met het zeer goed bezochte symposium “Evolutie in de Zorg”, waar onder andere zorgverzekeraars en grote multinationals als Medtronic, St. Jude en Philips een bijdrage leverden onder leiding van Wubbo Ockels. FAME II-studie In augustus is met voorrang het artikel ‘Fractional Flow Reserveguided PCI versus medical therapy in stable coronary disease’ met de resultaten van de FAME II-studie (FFR versus Angiography for Multivessel Evaluation) gepubliceerd in The New England Journal of Medicine. In Nederland vinden jaarlijks ongeveer 30.000 niet-acute dotterinterventies plaats. Niet alleen toont de FAME II-studie aan dat de toepassing van FFR leidt tot lagere kosten voor de behandeling, ook leidt het tot langere overleving. De gezondheidswinst voor patiënten bleek dermate groot dat de studie van prof. dr. N. Pijls en prof. dr. B. de Bruyne halverwege al werd afgesloten en versneld gepubliceerd. Meetbaar Beter Cardiologen en cardiothoracaal chirurgen van de hartcentra van het Catharina Ziekenhuis en het St. Antonius Ziekenhuis hebben in oktober als eerste in Nederland inzicht gegeven in de
2
uitkomsten van hun behandelingen. Het project ‘Meetbaar Beter’ dat in 2011 startte, is tijdens een symposium op 12 oktober 2012 voor een groot publiek gepresenteerd. Gevalideerd door internationale experts is binnen ‘Meetbaar Beter’ een selectie gemaakt van de belangrijkste uitkomstindicatoren vanuit patiëntperspectief. Overleving, complicaties en bijvoorbeeld de gezondheidswinst op lange termijn en de kwaliteit van leven na een ingreep, worden binnen ‘Meetbaar Beter’ gemeten. Het project werd goed ontvangen, onder grote belangstelling van partijen uit vrijwel alle geledingen van de zorg, onder andere zorgverzekeraars, patiëntenorganisaties, ziekenhuizen en Inspectie voor de Gezondheidszorg. In de media, waaronder het NOS journaal, werd uitgebreid aandacht besteed aan ‘Meetbaar Beter’. In 2013 wordt het project ‘Meetbaar Beter’ uitgebreid, onder andere door de deelname van diverse andere hartcentra. 50.000ste PCI Op 2 november 2012 stonden we stil bij een belangrijke mijlpaal: de 50.000ste PCI (Percutane Coronaire Interventie). Het Catharina Hartcentrum stond, als grootste interventiecentrum van Nederland, in 1980 aan de wieg van de introductie van deze behandelmethode in Nederland. In samenwerking met partners zoals Philips, hebben onze cardiologen bijgedragen aan de ontwikkeling van de behandeling. Een belangrijke bijdrage van het Catharina Hartcentrum ligt op het terrein van de FFR-meting (Fractional Flow Reserve), waarbij de bloeddruk voor en na de vernauwing in de kransslagaders wordt gemeten. Het grote aantal dotterbehandelingen per jaar is een uitstekende basis voor de goede kwaliteit van zorg binnen het Catharina Hartcentrum. Hartweek Het hartcentrum van het Catharina Ziekenhuis blijft continu in beweging. In november werd voor de 6e keer de Hartweek georganiseerd. Op 14 en 16 november was de scholingsweek ook toegankelijk voor de verwijzende ziekenhuizen en specialismen die met het Hartcentrum samenwerken. Met meer dan 650 bezoekers was dit evenement een enorm succes. Naast diverse presentaties en workshops werden live een mitra-clip procedure en een minimaal invasieve mitralisklepvervanging uitgevoerd. Renale Denervatie Op 13 december werd een mini-symposium over Renale Denervatie georganiseerd, een samenwerking tussen internisten en cardiologen. Keynote speaker was dr. P.J. Blankestijn van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Werkbezoeken Dat het innovatieve vermogen van het Catharina Hartcentrum niet onopgemerkt bleef, bleek uit de ruime aandacht die we kregen van beleidsmakers en de medische industrie. Op 10 september brachten Tweede Kamerleden Anne Mulder (PvdA) en zijn collega’s Tamara Venrooij en Karin Straus (VVD), 3
Innovatie Samenwerking
een werkbezoek aan het Catharina Ziekenhuis. In november gevolgd door een werkbezoek van de CEO van Medtronic, de heer Omar Ishrak. Innovatie Diverse nieuwe behandelmethoden werden in 2012 binnen het Catharina Hartcentrum voor het eerst toegepast. De innovaties staan per zorglijn beschreven in dit jaarverslag.
Cardiogenetica In 2012 werd de cardiogenetica-polikliniek in samenwerking met het AMC verder doorontwikkeld. Prof. dr. Y.M. Pinto, prof. dr. A.A.M. Wilde en de genetica-consulenten van het AMC bouwden in samenwerking met dr. L.R.C. Dekker en het laboratorium van het Catharina Ziekenhuis, de samenwerking op het gebied van patientenzorg en onderwijs - in kwalitatieve en kwantitatieve zin - verder uit. Het Catharina Ziekenhuis werd in 2012 het eerste niet-academische ziekenhuis dat zelfstandig DNA-bepalingen kan vormgeven in het laboratorium. Samenwerking In 2012 werden de samenwerkingsverbanden met maatschappen uit diverse ziekenhuizen verder geïntensiveerd. In samenwerking met het Elkerliek Ziekenhuis, de St. Anna Zorggroep en het Máxima Medisch Centrum werden stappen gezet binnen het project ‘Netwerk Boezemfibrilleren’. Met het Máxima Medisch Centrum werden intensieve vormen van samenwerking op het gebied van de hartrevalidatie nader uitgewerkt. Ook vindt met deze partner structureel uitwisseling van expertise plaats, door maandelijkse patiëntbesprekingen voor complexe casuïstiek op het gebied van hartritmestoornissen, coronairlijden en kleplijden. Dr. R. Verbunt werkt structureel als gastimplanteur in het Catharina Hartcentrum en dr. T. Simmers geeft vorm aan een electrofysiologie-poli in het Máxima Medisch Centrum. De samenwerking met het TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg is in 2012 op een uitstekend niveau gecontinueerd. Zowel de PCI’s als de ICD-implantaties die in Tilburg worden 4
Uitbreidingen maatschap Cardiologie In 2012 werd de maatschap Cardiologie uitgebreid met twee cardiologen. Dr. T. Simmers versterkt sinds augustus 2012 het electrofysiologie-team. Hij maakte de overstap vanuit het Amphia Ziekenhuis in Breda. Eind 2012 trad ook drs. L.C. Otterspoor toe tot de maatschap Cardiologie, als cardioloogintensivist. Hij maakte de overstap vanuit het Universitair Medisch Centrum Utrecht en is een belangrijke versterking voor de verdere verbetering van de kwaliteit van zorg voor hartpatiënten op de IC en de CCU. Met dank aan Wij danken onze samenwerkingspartners voor het vertrouwen dat ze ons gaven in 2012. We zullen ons de komende jaren blijven inzetten om de verschillende samenwerkingsvormen verder te versterken. Wij hopen dat u dit jaarverslag met interesse zult lezen.
Dr. J.J. Koolen
Drs. F.J. ter Woorst
Voorzitter maatschap Cardiologie
Voorzitter maatschap Cardiothoracale Chirurgie
ZORGLIJN CORONAIRLIJDEN
Gespecialiseerde spreekuren In 2012 zijn de eerste stappen gezet naar meer gespecialiseerde spreekuren op de polikliniek. De centrale filosofie is het creëren van de maximaal toegevoegde waarde voor patiënten, door op de spreekuren van gesubspecialiseerde cardiologen zoveel mogelijk ruimte te creëren voor patiënten die daadwerkelijk een beroep moeten doen op de gespecialiseerde kennis. Chefs de polikliniek drs. Janet van Kuilenburg en drs. Annemieke Rolink leverden, in samenwerking met de diverse fellows, een belangrijke bijdrage aan deze ontwikkeling. De introductie van het EPD (Elektronisch Patiënten Dossier) zorgde voor het afvlakken van de groeicurve van de polikliniek.
uitgevoerd, worden in de patiëntbesprekingen met het Catharina Hartcentrum voorbesproken. Patiëntbesprekingen vinden bijna dagelijks plaats. Daarnaast is er maandelijks een gezamenlijke ‘moeilijke’ patiëntenbespreking electrofysiologie. De samenwerking met de maatschap Cardiologie van het SJG in Weert (St. Jans Gasthuis) werd in 2012 verder geïntensiveerd. Naast de maandelijkse bespreking van complexe hartritmestoornissen casuïstiek, is het Catharina Hartcentrum in samenwerking met de cardiologen uit het SJG Weert gestart met een gespecialiseerde poli voor hartritmestoornissen in Weert. Daarnaast werd een formatief vraagstuk in het SJG Weert opgelost door de onderlinge samenwerking. De continuïteit van de bedrijfsvoering in het Laurentius Ziekenhuis in Roermond werd in 2012 tijdelijk op ongeveer dezelfde wijze als in het SJG Weert ondersteund door het Catharina Hartcentrum. Vanuit de ambitie om patiënten in het gebied tussen Den Bosch en Eindhoven zo thuisnabij mogelijk te kunnen behandelen zijn de eerste stappen gezet in de vormgeving van een hartteam: een samenwerking tussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis in Den Bosch, het Bernhoven Ziekenhuis in Oss en het Catharina Hartcentrum. De samenwerking met het Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis werd in 2012 geïntensiveerd, onder andere door de opleiding tot interventiecardioloog in het Catharina Hartcentrum van dr. M. Gomes en de aanstelling van dr. R. Manusama in het Canisius-Wilhelmina Ziekenhuis. Er werd succesvol vorm gegeven aan een transmuraal zorgpad dat de zorg voor patiënten met hartritmestoornissen nog patiëntvriendelijker heeft gemaakt.
ZORGLIJN CORONAIRLIJDEN
VERANTWOORDELIJK SPECIALISTEN
Dr. J.J. Koolen Cardioloog
Drs. T. Elenbaas Cardiothoracaal chirurg
TEAMLEDEN CARDIOLOGIE
TEAMLEDEN CARDIOTHORACALE CHIRURGIE
Dr. C.J.B.M. Botman Dr. B.R.G. Brueren Dr. J.M. van Dantzig Drs. C.H. Peels Prof. dr. N.H.J. Pijls Dr. W.A.L. Tonino
Dr. E. Berreklouw Drs. H.I. Ozdemir Dr. A.H.M. van Straten Dr. M.E.S.H. Tan Drs. F.J. ter Woorst
5
OPERATIES
INTERVENTIES
Bypass operaties worden in het Catharina Hartcentrum uitgevoerd door middel van de OPCAB-methode (OffPump Coronary Artery Bypass) en de conventionele methode met de hart-longmachine. Ook wordt gewerkt met behulp van Minimale Extracorporale Circulatie (MECC). De operatieve behandeling van coronairlijden (Coronary Artery Bypass Graft CABG) wordt als zelfstandige operatie of in combinatie met een andere behandeling (bijvoorbeeld een hartklepvervanging) uitgevoerd. Het werken met connectoren (hechtingloze verbindingen) is in 2012 verder uitgebreid. Het onderzoek op dit gebied nadert de eindfase. In tabel 1 is het totale aantal uitgevoerde CABG’s weergegeven, al dan niet uitgevoerd in combinatie met een andere verrichting.
Mede door de sterk verbeterde hartteambesprekingen, de uitstekende toegankelijkheid bij acute myocard-infarcten en de steeds verder ontwikkelende behandelmogelijkheden bij CTO’s (Chronische Totale Occlusie) en grafts, is het aantal PCI’s (Percutane Coronaire Interventie) in het Catharina Hartcentrum in 2012 met afstand het hoogste aantal in Nederland. In tabel 1 is een onderscheid gemaakt in een aantal type procedures. Een zeer belangrijke mijlpaal in 2012 was de voortijdige publicatie van de FAME II-studie van onder andere prof. dr. N. Pijls. In de FAME II-studie werd een FFR-geleide interventie vergeleken met de optimale medicamenteuze behandeling van coronairlijden. Voor het eerst in de geschiedenis van de Cardiologie werd in de FAME II-studie aangetoond dat dotteren tot langere overleving leidt. Een ander hoogtepunt was de publicatie van het internationale leerboek ‘Percutaneous Interventional Cardiovascular Medicine’ waaraan cardiologen van het Catharina Hartcentrum (dr. J. Koolen, prof. dr. N. Pijls, dr. P. Tonino en dr. L. Dekker) een grote bijdrage hebben geleverd. In 2012 werd gevierd dat in het Catharina Hartcentrum meer dan 50.000 dotter procedures zijn uitgevoerd. Dit enorme volume maakt dat het centrum door ervaring kwaliteit kan bieden aan haar patiënten.
Tabel 1: Aantal verrichtingen binnen de zorglijn Coronairlijden
CABG
Man
Vrouw
Totaal 2012
Niet-acuut
783
213
996
1.143
Acuut *
76
27
103
50
859 65,7
240 69,4
1.099 66,5
1.193 66,5
Eentak
781
287
1.068
1.083
Meertak of hoofdst.
265
105
370
295
CTO (incl. graft pass.)
175
60
235
279
FFR**
414
216
630
715
Acuut
790
337
1.227
1.217
2.430 64,0
1.008 68,9
3.438 65,5
3.589 65,1
Totaal Gemiddelde leeftijd PCI
Totaal Gemiddelde leeftijd
Totaal 2011
Stentgebruik De ontwikkeling rondom het gebruik van de absorbabele stents verloopt relatief langzaam maar gestaag. De Drug Eluting Stent is voorlopig de gouden standaard met een type 1A-indicatie. Tabel 2: Aantal stents per soort en procedure Type stent
Aantal 2012
Aandeel 2012
Aantal 2011
Aandeel 2011
DES
3.691
88%
3.299
79%
BMS
490
12%
868
21%
Nb. 13x ABS stent gebruikt
4.181
4.167
PCI’s zonder stentplaatsing
220
264
PCI’s met stentplaatsing
2580
2.610
Renale Denervatie
1,62
1,60
Ook op andere gebieden maakten de cardiologen van het Catharina Hartcentrum grote vorderingen. Zo is dit jaar veel ervaring opgedaan met percutane renale denervatie (nierablatie). Patiënten die ondanks drie verschillende antihypertensiva: - e en ‘office’ bloedruk hebben van >160 mmHg (bij diabetespatiënten >150 mmHg) -b ij 24-uurs bloeddrukmeting een bloeddruk hebben van >150 mmHg en patiënten die anti-hypertensiva niet verdragen komen in aanmerking voor een nierablatie.
Gemiddeld aantal stents
CONSERVATIEVE BEHANDELING De conservatieve behandeling van coronairlijden werd in 2012 gecontinueerd en op onderdelen sterker georganiseerd. Onder andere het poliklinische traject voor post-infarct en post-CABG patiënten werd in 2012 verder gestroomlijnd, in sterke samenhang met het hartrevalidatieprogramma. Tabel 3: Aantal patiënten dat conservatief behandeld is voor coronairlijden Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Polikl.
3.247
64,8
1.615
65,9
4.862
65,2
4.325
65,3
Dagv
338
61,9
328
64,4
666
63,1
720
63,4
Klinisch
494
63,4
432
65,3
926
64,3
1.158
64,0
0-5 5 - 10 10 - 25 25 - 50 50 - 100
6
Multidisciplinaire patiëntbesprekingen Naast het hartteam en het kleppenteam is in 2012 een meer gestructureerde vorm van multidisciplinaire bespreking voor patiënten met een hoog risicoprofiel vormgegeven. Interventiecardiologen, cardiothoracaal chirurgen en intensivisten nemen deel aan deze tweewekelijkse bespreking. 0-5 5 - 10 10 - 25 25 - 50 50 - 100 100 - 200 >200
Refractaire Angina Pectoris kan binnen het Catharina Hartcentrum behandeld worden door het implanteren van een neurostimulator. Die neurostimulator beïnvloedt het zenuwstelsel door het afgeven van lichte elektrische pulsen aan het ruggenmerg. Daardoor komt er structureel meer zuurstof beschikbaar voor het hart. Het indicatiegebied voor een ruggenmergstimulatie: therapieresistentie Angina Pectoris waarbij geen interventie cardiologische of operatieve behandeling meer mogelijk is.
Aantal 2011
ONTWIKKELINGEN Figuur 1: Aantal CABG’s per 3-cijferig postcodegebied
Ruggenmergstimulatie
Aantal 2012
Stentgebruik
Figuur 2: A antal interventies (PCI’s en FFR) per 3-cijferig postcodegebied
* Noodzakelijk dat ingreep binnen 24 uur plaatsvindt. ** Intracoronair fysiologisch onderzoek zonder dat er tijdens dezelfde sessie een PCI is verricht.
Totaal
INNOVATIE
Hartrevalidatie De hartrevalidatie in het Catharina Hartcentrum is in 2012 verder uitgebreid en doorontwikkeld. Het programma voldoet maximaal aan de IGZ-normen (Inspectie voor de Gezondheidszorg). Bovendien hebben steeds meer patiënten gebruik kunnen maken van de faciliteiten voor hartrevalidatie. Een intensieve samenwerking met het Máxima Medisch Centrum op dit terrein is en wordt nadrukkelijk verkend.
PROMOTIES Maatschap Cardiologie Dr. I.C. Vermeulen-Windsant is op 28 september 2012 gepromoveerd op haar proefschrift: ‘Connecting hemolysis and visceral injury during cardiovascular surgery (studies on the causes, effects and treatment hemolysis)’.
PROMOTIEONDERZOEK Drs. J.W. Sels, verwacht 11 april 2013 te promoveren op ‘The relation between vulnerability of coronary plaque and repetitive ischemia’. Drs. I. Wijnbergen, verwacht in 2013 te promoveren op ‘Clinical en Pathophysiological Studies in ST-segment elevation Myocardial Infarction’.
FELLOWSHIPS Drs. R. Erdem, fellow interventie Drs. G. Lenders, fellow interventie Drs. A. Weever, fellow interventie Dr. M. Gomes, fellow interventie
7
PUBLICATIES Maatschap Cardiologie Comparison of drug-eluting and bare-metal stents for primary percutaneous coronary intervention with or without abciximab in ST-segment elevation myocardial infarction: DEBATER: the Eindhoven reperfusion study Wijnbergen I*, Helmes H*, Tijssen J, Brueren G*, Peels K*, Dantzig JM van*, Veer M van ‘t*, Koolen JJ*, Pijls NH*, Michels R* JACC Cardiovasc Interv. 2012 Mar;5(3):313-22 Impactfactor: 6.800 Mild to moderate kidney dysfunction and the risk of sudden cardiac death in the setting of acute myocardial infarction Dalal D, Jong J de, Tjong FV, Wang Y, Bruinsma N, Dekker L*, Wilde AA Heart Rhythm. 2012 Apr;9(4):540-5. Epub 2011 Nov 10 Impactfactor: 4.102
A randomized multicenter comparison of hybrid sirolimus-eluting stents with bioresorbable polymer versus everolimus-eluting stents with durable polymer in total coronary occlusion: rationale and design of the Primary Stenting of Occluded Native Coronary Arteries IV study Teeuwen K, Adriaenssens T, Branden BJ, Henriques JP, Schaaf RJ, Koolen JJ*, Vermeersch PH, Bosschaert MA, Tijssen JG, Suttorp MJ Trials. 2012 Dec 15;13(1):22012 Impactfactor: 2.496 Angiographic maximal luminal diameter and appropriate deployment of the everolimus-eluting bioresorbable vascular scaffold as assessed by optical coherence tomography: an ABSORB cohort B trial sub-study Gomez-Lara J, Diletti R, Brugaletta S, Onuma Y, Farooq V, Thuesen L, McClean D, Koolen J*, Ormiston JA, Windecker S, Whitbourn R, Dudek D, Dorange C, Veldhof S, Rapoza R, Regar E, Garcia-Garcia HM, Serruys PW EuroIntervention. 2012 Jun 20;8(2):214-24. Epub 2011 Oct 28 Impactfactor: 3.285 Circumferential evaluation of the neointima by optical coherence tomography after ABSORB bioresorbable vascular scaffold implantation: can the scaffold cap the plaque? Brugaletta S, Radu MD, Garcia-Garcia HM, Heo JH, Farooq V, Girasis C, van Geuns RJ, Thuesen L, McClean D, Chevalier B, Windecker S, Koolen J*, Rapoza R, Miquel-Hebert K, Ormiston J, Serruys PW Atherosclerosis. 2012 Mar;221(1):106-12. Epub 2011 Dec 13 Impactfactor: 3.794
8
Vascular compliance changes of the coronary vessel wall after bioresorbable vascular scaffold implantation in the treated and adjacent segments Brugaletta S, Gogas BD, Garcia-Garcia HM, Farooq V, Girasis C, Heo JH, van Geuns RJ, de Bruyne B, Dudek D, Koolen JJ*, Smits P, Veldhof S, Rapoza R, Onuma Y, Ormiston J, Serruys PW Circ J. 2012;76(7):1616-23. Epub 2012 Apr 24 Impactfactor: 3.766 Vascular response of the segments adjacent to the proximal and distal edges of the ABSORB everolimus-eluting bioresorbable vascular scaffold: 6-month and 1-year follow-up assessment: a virtual histology intravascular ultrasound study from the first-in-man ABSORB cohort B trial Gogas BD, Serruys PW, Diletti R, Farooq V, Brugaletta S, Radu MD, Heo JH, Onuma Y, Geuns RJ van, Regar E, De Bruyne B, Chevalier B, Thuesen L, Smits PC, Dudek D, Koolen JJ*, Windecker S, Whitbourn R, Miquel-Hebert K, Dorange C, Rapoza R, Garcia-Garcia HM, McClean D, Ormiston JA JACC Cardiovasc Interv. 2012 Jun;5(6):656-65 Impactfactor: 6.800
ZORGLIJN RITMEPROBLEMEN
Early double stent thrombosis associated with clopidogrel hyporesponsivenesss Rademakers LM*, Dewilde W*, Kerkhof D van de * Neth Heart J. 2012 Jan;20(1):38-4. Epub 2011 May 21 Impactfactor: 1.438
Head to head comparison of optical coherence tomography, intravascular ultrasound echogenicity and virtual histology for the detection of changes in polymeric struts over time: insights from the ABSORB trial Brugaletta S, Gomez-Lara J, Bruining N, Radu MD, van Geuns RJ, Thuesen L, McClean D, Koolen J*, Windecker S, Whitbourn R, Oberhauser J, Rapoza R, Ormiston JA, Garcia-Garcia HM, Serruys PW. EuroIntervention. 2012 Jul 20;8(3):3528. Epub. 2011 Dec 1 Impactfactor: 3.285
ZORGLIJN RITMEPROBLEMEN
Vascular tissue reaction to acute malapposition in human coronary arteries: sequential assessment with optical coherence tomography Gutiérrez-Chico JL, Wykrzykowska J, Nüesch E, van Geuns RJ, Koch KT, Koolen JJ*, di Mario C, Windecker S, Es GA van, Gobbens P, Jüni P, Regar E, Serruys PW Circ Cardiovasc Interv. 2012 Feb 1;5(1):20-9, S1-8. Epub 2012 Feb 7 Impactfactor: 6.058 Variation of cardiac troponin I and T measured with sensitive assays in emergency department patients with noncardiac chest pain Scharnhorst V*, Krasznai K*, Veer M van ‘t*, Michels RH* Clin Chem. 2012 Aug;58(8):1208-14 Impactfactor: 7.905 Fractional flow reserve is not associated with inflammatory markers in patients with stable coronary artery disease Sels JW*, Elsenberg EH, Hoefer IE,Zonneveld AJ van, Kuiper J, Jukema JW, Pijls NH*, Pasterkamp G PLoS One. 2012;7(10):e46356 Epub 2012 Oct 16
VERANTWOORDELIJK SPECIALISTEN
Endothelial-dependent vasomotion in a coronary segment treated by ABSORB everolimus-eluting bioresorbable vascular scaffold system is related to plaque composition at the time of bioresorption of the polymer: indirect finding of vascular reparative therapy? Brugaletta S, Heo JH, Garcia-Garcia HM, Farooq V, Geuns RJ van, Bruyne B de, Dudek D, Smits PC, Koolen J*, McClean D, Dorange C, Veldhof S, Rapoza R, Onuma Y, Bruining N, Ormiston JA, Serruys PW Eur Heart J. 2012 Jun;33(11):1325-33. Epub 2012 Apr 16 Impactfactor: 10.478
Fractional flow reserve-guided PCI versus medical therapy in stable coronary disease De Bruyne B, Pijls NH*, Kalesan B, Barbato E, Tonino PA*, Piroth Z, Jagic N, Möbius-Winkler S, Rioufol G, Witt N, Kala P, MacCarthy P, Engström T, Oldroyd KG, Mavromatis K, Manoharan G, Verlee P, Frobert O, Curzen N, Johnson JB, Jüni P, Fearon WF; FAME 2 Trial Investigators N Engl J Med. 2012 Sep 13;367(11):991-1001 Impactfactor: 53.298
First serial assessment at 6 months and 2 years of the second generation of absorb everolimus-eluting bioresorbable vascular scaffold: a multi-imaging modality study Ormiston JA, Serruys PW, Onuma Y, Geuns RJ van, Bruyne B de, Dudek D, Thuesen L, Smits PC, Chevalier B, McClean D, Koolen J*, Windecker S, Whitbourn R, Meredith I, Dorange C, Veldhof S, Hebert KM, Rapoza R, Garcia-Garcia HM Circ Cardiovasc Interv. 2012 Oct 1;5(5):620-32 Impactfactor: 6.058
Functional measurement of coronary stenosis Pijls NH*, Sels JW* J Am Coll Cardiol. 2012 Mar 20;59(12):1045-57 Impactfactor: 14.156
Dr. A. Meijer Cardioloog
* = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
TEAMLEDEN CARDIOLOGIE
TEAMLID CARDIOTHORACALE CHIRURGIE
Dr. L.R.C. Dekker Dr. F.A.L.E. Bracke Drs. P.H. van der Voort Dr. T. Simmers
Dr. A.H.M. van Straten
>> vervolg publicaties op pagina 21
Dr. E. Berreklouw Cardiothoracaal chirurg
9
9
OPERATIES De operatieve behandeling van boezemfibrilleren wordt in het Catharina Hartcentrum vooral toegepast bij patiënten die, vanwege een andere aandoening (kleplijden, aorta/mitralisklep of coronairlijden), geopereerd moeten worden. Waar bij paroxismaal boezemfibrilleren de pulmonaal venen (longaders) worden geïsoleerd, wordt bij permanent boezemfibrilleren door middel van de MAZE-techniek ook de rechterkamer van het hart behandeld. In 2012 is binnen het Catharina Hartcentrum in projectvorm gewerkt aan de implementatie van de minimaal invasieve chirurgische behandeling van boezemfibrilleren. Deze behandeling wordt toegepast bij patiënten met geïsoleerd en langdurig persistent boezemfibrilleren.
doordat een start werd gemaakt met de epicardiale behandeling. Daarnaast werd het programma voor de hartoorsluitingen gecontinueerd. Een zeer belangrijke rol speelde de aanstelling in augustus 2012 van dr. T. Simmers als electrofysioloog én het succesvolle project #HartpatientAd. Dr. Simmers maakte de overstap vanuit Breda naar het Catharina Hartcentrum. Binnen het project #HartpatientAd was voor het eerst in de geschiedenis een patiënt via social media te volgen: voor, tijdens en na zijn behandeling voor boezemfibrilleren. Het project, dat in samenwerking met Philips werd vormgegeven, resulteerde in een groot aantal publicaties in diverse media.
Man
Vrouw
13
12
25
26
Links gelegen atriumflutter of atriale tachycardie
9
9
18
13
Extra verbinding
34
20
54
54
Hisbundel
20
21
41
25
Idiopatische VT, RVOT
11
16
27
20
Operatieve ingreep
Totaal 2011
Ischemische VT, LV
33
6
39
31
PV isolatie
329
133
462
385
0
0
0
1
Rechts gelegen atriumflutter, isthmus
111
32
143
137
Slow pathway
44
78
122
108
Diagnostische EFO
30
16
46
58
Totaal Gemiddelde leeftijd
634 58,9
343 58,8
977 58,9
858 58,4
MAZE/Pvisolatie Gemiddelde leeftijd
14 69,1
16 70,0
30 69,6
29 68,8
INTERVENTIES Het Catharina Hartcentrum is er in 2012 in geslaagd om de sterk toenemende vraag naar de transcatheter behandeling van hartritmestoornissen goed te beantwoorden. De toegangstijd voor patiënten bleef ondanks de sterk groeiende vraag beperkt. Bijna 1000 patiënten zijn in 2012 behandeld en/of onderzocht door electrofysiologen van het Catharina Hartcentrum. De sterke stijging in het aantal behandelingen is onder andere het gevolg van de intensivering van samenwerkingsverbanden in de regio in de vorm van patiëntbesprekingen en gespecialiseerde poliklinieken op locatie. De behandelmogelijkheden voor patiënten met hartritmestoornissen werden belangrijk uitgebreid 10
Tabel 5b: A antal verrichtingen in het kader van deviceplaatsing Man Pacemaker
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Primaire implantatie 1 kamer
11
7
18
18
Primaire implantatie 2 kamer
64
48
112
102
Primaire implantatie Biventriculaire
10
6
16
15
Verwisseling/upgrading
37
31
68
77
Overige verrichtingen *
59
51
110
148
181 71,5
143 68,6
324 70,2
360 70,6
Totaal PM Gemiddelde leeftijd)
INNOVATIE Epicardiale ablatie Sinds juni 2012 is het voor patiënten met hartritmestoornissen mogelijk om in het Catharina Hartcentrum een epicardiale ablatie te ondergaan. Deze behandeling is van groot belang voor dat deel van de patiënten met hartritmestoornissen uit de hartkamers, waarbij de bron van de ritmeproblematiek zich aan de buitenkant van het hart bevindt. Bij de epicardiale ablatie wordt de catheter waarmee de behandeling wordt uitgevoerd via de borst in het hartzakje ingebracht. Patiënten met aritmogene rechterkamer dysplasie, cardiomyopathie en soms bij postinfarct VT komen voor deze behandeling in aanmerking.
Hartoorsluiting Totaal 2012
Rechterbundel
Het aantal pacemakerimplantaties in 2012 is weergegeven in tabel 5, uitgesplitst naar primaire implantaties, vervangingen en 1- of 2-kamer pacemakers.
Figuur 3: Aantal ablaties per 3-cijferig postcodegebied
Tabel 4: Aantal verrichtingen in het kader van ritmestoornissen
EFO/ablatie Atriale tachycardie rechts gelegen
PACEMAKERIMPLANTATIES
Dr. A. Meijer heeft – nadat eind 2011 de eerste hartoorsluiting plaatsvond – deze behandelmethode in 2012 succesvol voortgezet (Left Atrial Appendage Closure). Het indicatiegebied voor een hartoorsluiting: preventie van trombo-embolie bij patiënten met AF (Atrium Fibrilleren) die een contraindicatie hebben voor gebruik van anti-stolling ten gevolge van een eerder doorgemaakte bloeding of een verhoogd bloedingsrisico.
* Leadextracties, pocketinfecties, verplaatsingen PM/ICD, dP/dt meting tijdens aparte sessie op HCK/OK.
Figuur 4: Aantal ICD’s per 3-cijferig postcodegebied
0-5 5 - 10 10 - 25 25 - 50 50 - 100
Minimaal invasieve chirurgische behandeling van AF
De landelijke rol van het Catharina Hartcentrum, op het gebied van leadextracties bij device-infecties en behandeling van verwezen patiënten na niet succesvolle resynchronisatietherapieën door middel van bijvoorbeeld endocardiale LV-stimulatie, bleef in 2012 onveranderd zeer prominent. Het toepassingsgebied van de subcutane ICD werd zorgvuldig verder uitgebreid. Tabel 5a: A antal verrichtingen in het kader van deviceplaatsing
ICD
Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Primaire implantatie 1 kamer
95
25
120
120
Primaire implantatie 2 kamer
45
6
51
49
Primaire implantatie Biventriculaire
42
20
62
79
Verwisseling/upgrading
98
35
133
147
Overige verrichtingen*
37
8
45
44
317 65,8
94 64,1
411 65,4
439 64,8
Totaal ICD Gemiddelde leeftijd
Cardiothoracaal chirurg dr. E. Berreklouw is in 2012 begonnen met minimaal invasieve chirurgische behandeling van AF. Alle patiënten met symptomatisch not longstanding persistent AF (<3jr) met minimaal 2 klasse I/III anti-arrhythmica zijn potentieel kandidaat voor deze operatie.
0-5 5 - 10 10 - 25 25 - 50
IMPLANTEERBARE CARDIOVERTER DEFIBRILLATORS
CONSERVATIEVE BEHANDELING De sterke ontwikkeling van het Catharina Hartcentrum als hét centrum voor de behandeling van hartritmestoornissen van Nederland is ook op de polikliniek terug te zien. De capaciteit van de PPAF (Polikliniek Problematisch Atrium Fibrilleren), een specifiek spreekuur voor patiënten die (mogelijk) een ablatie moeten ondergaan, is in 2012 verder uitgebreid. Tabel 6: Aantal patiënten dat conservatief behandeld is voor ritmeproblemen Man
Vrouw
Totaal 2012
FELLOWSHIPS Electrofysiologie Dr. H.A. Hauer Dr. R. Manusama Dr. A. Erol-Yilmaz Drs. P. Koopman Dr. R. Verbunt Dr. S. Eijsbouts Drs. J. de Jong
Totaal 2011
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Polikl.
3.179
65,8
2.039
64,9
5.218
65,5
4.569
65,4
Dagv.
318
65,7
202
69,5
520
67,2
464
67,2
Klinisch
220
66,3
188
70,2
408
68,1
554
67,1
11
#HARTPATIENTAD MET DR. LUKAS DEKKER EN DR. ALBERT MEIJER
Maatschap Cardiologie Decrease of the right ventricular electrogram amplitude in a Sprint Fidelis shock lead: a sign of lead malfunction? Gelder BM van*, Nathoe R*, Bracke FA* Europace. 2012 Dec;14(12):1758. Epub 2012 Jun 20 Impactfactor: 1.980
European survey on efficacy and safety of duty-cycled radiofrequency ablation for atrial fibrillation Scharf C, Ng GA, Wieczorek M, Deneke T, Furniss SS, Murray S, Debruyne P, Hobson N, Berntsen RF, Schneider MA, Hauer HA*, Halimi F, Boveda S, Asbach S, Boesche L, Zimmermann M, Brigadeau F, Taieb J, Merkel M, Pfyffer M, Brunner-La Rocca HP, Boersma LV Europace. 2012 Dec;14(12):1700-7 Impactfactor: 1.980
Familial evaluation in catecholaminergic polymorphic ventricular tachycardia: disease penetrance and expression in cardiac ryanodine receptor mutation-carrying relatives Werf C van der, Nederend I, Hofman N, Geloven N van, Ebink C, Frohn-Mulder IM, Alings AM, Bosker HA, Bracke FA*, Heuvel F van den, Waalewijn RA, Bikker H, Tintelen JP van , Bhuiyan ZA, Berg MP van den, Wilde AA Circ Arrhythm Electrophysiol. 2012 Aug 1;5(4):748-56
Left bundle-branch block induced by transcatheter aortic valve implantation increases risk of death Houthuizen P*, Garsse LA van, Poels TT, Jaegere P de, Boon RM van der, Swinkels BM, Berg JM ten, Kley F van der, Schalij MJ, Baan J Jr, Cocchieri R, Brueren GR*, Straten AH van*, Heijer P den, Bentala M, Ommen V van, Kluin J, Stella PR, Prins MH, Maessen JG, Prinzen FW Circulation. 2012 Aug 7;126(6):720-8. Epub 2012 Jul 12 Impactfactor: 14.739
Is acute hemodynamic response a predictor of long-term outcome in cardiac resynchronization therapy? Prinzen FW, Houthuizen P*, Bogaard MD, Gelder B van*, Bracke F*, Cramer MJ, Leenders GE, Meine M J Am Coll Cardiol. 2012 Mar 27;59(13):1198; author reply 1198-9 Impactfactor: 14.156
Why permanent pacemaker implantation after transcatheter aortic valve implantation does not affect long-term clinical outcome Houthuizen P*, Boon RM van der, Garsse LA, van, Prinzen FW, Jaegere P de J Am Coll Cardiol. 2012 Dec 4;60(22):2339-40 Impactfactor: 14.156
Letter by van Gelder and Bracke Regarding Article, “Left Ventricular Versus Simultaneous Biventricular Pacing in Patients With Heart Failure and a QRS Complex >120 Milliseconds” Gelder BM van*, Bracke FA* Circulation. 2012 Oct 9;126(15):e238 Impactfactor: 14.739
Chronic Q fever: Review of the literature and a proposal of new diagnostic criteria Wegdam-Blans MC*, Kampschreur LM, Delsing CE, Bleeker-Rovers CP, Sprong T, Kasteren ME van, Notermans DW, Renders NH, Bijlmer HA, Lestrade PJ, Koopmans MP, Nabuurs-Franssen MH, Oosterheert JJ; The Dutch Q fever Consensus Group J Infect. 2012 Mar;64(3):247-259. Epub 2011 Dec 23 Impactfactor: 4.126
Pathways for training and accreditation for transvenous lead extraction: a European Heart Rhythm Association position paper Deharo JC, Bongiorni MG, Rozkovec A, Bracke F*, Defaye P, FernandezLozano I, Golzio PG, Hansky B, Kennergren C, Manolis AS, Mitkowski P, Platou ES; European Heart Rhythm Association Europace. 2012 Jan;14(1):124-34 Impactfactor: 1.980 Three-dimensional computed tomography overlay for pulmonary vein antrum isolation: Follow-up and clinical outcome Voort PH van der*, Stevenhagen J, Dekker LR*, Bullens R*, Meijer A* Neth Heart J. 2012 Aug;20(7-8):302-6. Epub 2012 Jun 1 Impactfactor: 1.438 Posttraumatic stress 18 months following cardioverter defibrillator implantation: Shocks, anxiety, and personality Habibovic M*, Broek KC van den*, Alings M, Voort PH van der *, Denollet J Health Psychol. 2012 Mar;31(2):186-93. Epub 2011 Aug 1 Impactfactor: 3.873
12
Mild-to-moderate kidney dysfunction and the risk of sudden cardiac death in the setting of acute myocardial infarction. Dalal D, de Jong JS, Tjong FV, Wang Y, Bruinsma N, Dekker LR, Wilde AA. Heart Rhythm. 2012 Apr;9(4):540-5. Maatschap Cardiothoracale chirurgie Left ventricular endocardial pacing in cardiac resynchronisation therapy: Moving from bench to bedside Bracke FA*, Gelder BM van*, Dekker LR*, Houthuizen P*, Woorst JF ter*, Teijink JA* Neth Heart J. 2012 Mar;20(3):118-24. Epub 2011 Nov 9 Impactfactor: 1.438 * = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
ZORGLIJN KLEPLIJDEN
PUBLICATIES
ZORGLIJN KLEPLIJDEN
VERANTWOORDELIJK SPECIALISTEN
Dr. B.R.G. Brueren Cardioloog
Dr. A.H.M. van Straten Cardiothoracaal chirurg
TEAMLEDEN CARDIOLOGIE
TEAMLEDEN CARDIOTHORACALE CHIRURGIE
Dr. C.J.B.M. Botman Dr. J.M. van Dantzig Dr. J.J. Koolen Drs. C.H. Peels Dr. J.C. Post
Dr. E. Berreklouw Drs. T.W.D. Elenbaas Drs. H.I. Ozdemir Dr. M.E.S.H. Tan Drs. F.J. ter Woorst
TEAMLEDEN VAATCHIRURGIE BIJ THI
TEAMLEDEN ANESTHESIE BIJ THI
Dr. M.R.H.M. van Sambeek Dr. J.A.W. Teijink
Dr. I. Herold Prof. dr. E. Korsten 13
OPERATIES
INTERVENTIES
In 2012 werd zowel de minimaal invasieve behandeling, als de conventioneel operatieve behandeling van kleplijden verder ontwikkeld. Cardiothoracaal chirurg dr. E. Tan is nationaal en internationaal proctor (training) voor hartcentra die hechtingloze aorta-kleppen willen toevoegen aan hun behandelmogelijkheden. Dr. A. van Straten en dr. E. Tan bouwden in 2012 de minimaal invasieve behandeling van kleplijden (aortaklep en mistralisklep) in het Catharina Hartcentrum verder uit. In combinatie met de transcatheter behandeling biedt het Catharina Hartcentrum daarmee een portfolio op internationaal topniveau.
De transcatheter behandelmogelijkheden voor patiënten met kleplijden werden in 2012 verder uitgebreid. Naast de transfemorale en transapicale benadering werd de transaortale benadering succesvol geïntroduceerd voor patiënten die transcatheter een aortaklep-vervanging ondergaan. Het multidisciplinaire team van cardiologen, cardiothoracaal chirurgen, vaatchirurgen en anesthesisten werkt in het Catharina Hartcentrum nauw samen om invulling te geven aan het TAVI-programma (Transcatheter Aortic Valve Implantation). Het programma voor de transcatheter behandeling van mitralis-kleplijden werd in 2012 succesvol gecontinueerd en uitgebouwd tot een meer dan maandelijks programma. Daarmee is het Catharina Hartcentrum één van de grootste centra in Nederland op dit gebied. Patiënten met een paravalvulaire lekkage kunnen sinds 2012 transcatheter behandeld worden in het Catharina Hartcentrum, waardoor patiënten een openhartoperatie bespaard blijft. Het Catharina Hartcentrum is één van de weinige hartcentra in Nederland die deze behandeling transcatheter aanbiedt. Voor de patiënt is deze behandeling veel minder belastend.
Tabel 7: A antal klepoperaties al dan niet in combinatie met een andere operatie Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Operatieve Aorta ingreep
217
145
362
406
Mitra
109
80
189
174
Tricu
49
44
93
43
304 67,2
217 69,4
521 68,1
554 68,4
Aantal klep-operaties* Gemiddelde leeftijd Mitraclip
Mitraclip plaatsing
5
3
8
-
THI
Percutane hartklepvervanging
20
23
43
63
78,6
79,8
79,2
79,3
Gemiddelde leeftijd
* Aantal OK-sessies waarbij tenminste 1 klepoperatie heeft plaatsgevonden.
CONSERVATIEVE BEHANDELING De conservatieve behandeling van kleplijden, ondersteund door state-of-the-art beeldvorming door middel van bijvoorbeeld 3D-echo, slice CT en cardiac MRI, vindt veelal poliklinisch plaats. Tabel 8: A antal patiënten dat conservatief behandeld is voor kleplijden
Figuur 5: Aantal klepingrepen per 3-cijferig postcodegebied Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Polikl.
1.139
63,9
1.047
65,9
2.186
64,8
2.078
64,2
Dagv.
37
64,2
29
65,3
66
64,7
81
64,0
Klinisch
81
62,1
77
69,1
158
65,5
211
65,9
PROMOTIEONDERZOEK
0-5 5 - 10 10 - 25 25 - 50
14
Drs. P. Houthuizen, ‘Linker bundeltakblock’ Drs. S. Bramer, ‘Atriumfibrilleren voor en na hartoperaties’ Drs. N. Verberkmoes, ‘Vaatconnectoren bij CABG’ Drs. M. van Geldorp, ‘Aortastenose: diagnose, behandeling en prognose’. Vermoedelijke promotiedatum: 20 februari 2013. Drs. M. de Jonge, ‘Myocardprotectie bij hartoperaties’ Drs. A. van Boxtel, ‘Myocardschade na hartoperaties’
INNOVATIE Hechtingloze aortakleppen
Trans-aortale THI
De behandelmogelijkheden voor mensen met ernstige vernauwing van de aortaklep zijn uitgebreid. In november hebben hartchirurgen dr. E. Tan en dr. E. Berreklouw als eersten in Nederland bij twee patiënten succesvol een nieuwe hechtingloze aortaklepprothese geïmplanteerd. Dit is een zeer goed alternatief voor patiënten die niet voor de bestaande methoden in aanmerking komen. De klep is minimaal invasief geplaats en vastgezet met maar drie hechtingen. Hierdoor is het hart minder lang zonder zuurstof gedurende de operatie en de operatie kan sneller worden uitgevoerd.
Met de trans-aortale THI (Transcatheter Hartklep Interventie) wordt sinds dit jaar rechtstreeks toegang gecreëerd tot de aortaklep via de aorta ascendens. Binnen het Catharina Hartcentrum is de transaortale benadering geïndiceerd wanneer de transfemorale benadering niet mogelijk is en de transapicale benadering risico’s met zich meebrengt.
Minimaal invasieve mitralisklepchirurgie Deze behandeling wordt aangeboden aan patiënten die een geïsoleerde MVR (Mitral Valve Replacement) of MVP (Mitral Valve Prolaps) moeten ondergaan. Het biedt veel voordelen, de patiënt heeft kleinere wonden, minder pijn en is snel terug op een normaal activiteitenniveau.
Transcatheter sluiten van paravalvulaire lekkage Patiënten met een paravalvulaire lekkage hoeven niet meer altijd operatief behandeld te worden. Sinds oktober 2012 wordt de behandeling transcatheter uitgevoerd. Via een incisie tussen de ribben wordt toegang verschaft tot de punt van het hart waardoor een catheter wordt ingebracht die een plug in het lek plaatst.
15
ZORGLIJN GROTE VATEN
ZORGLIJN GROTE VATEN
VERANTWOORDELIJK SPECIALISTEN
PUBLICATIES Maatschap Cardiologie Tropheryma whipplei aortic valve endocarditis, cured without surgical treatment Algin A*, Wegdam-Blans M*, Verduin K, Janssen H, Dantzig JM van* BMC Res Notes. 2012 Oct 30;5(1):600 A rare case of diffuse mitral valve fibroelastoma Jonge M de*, Straten A van*, Dantzig JM van*, Merrienboer F van*, Elenbaas T* Ann Thorac Surg. 2012 Aug;94(2):e53 Impactfactor: 3.741 Left bundle-branch block induced by transcatheter aortic valve implantation increases risk of death Houthuizen P*, Garsse LA van, Poels TT, Jaegere P de, Boon RM van der, Swinkels BM, Berg JM ten, Kley F van der, Schalij MJ, Baan J Jr, Cocchieri R, Brueren GR*, Straten AH van*, Heijer P den, Bentala M, Ommen V van, Kluin J, Stella PR, Prins MH, Maessen JG, Prinzen FW Circulation. 2012 Aug 7;126(6):720-8. Epub 2012 Jul 12 Impactfactor: 14.739
16
Maatschap Cardiothoracale chirurgie Can the EuroSCORE predict midterm survival after aortic valve replacement? Koene BM*, Straten AH van*, Geldorp MW van*, Woorst JF ter*, Elenbaas TW*, Soliman Hamad MA* J Cardiothorac Vasc Anesth. 2012 Aug;26(4):617-23. Epub 2012 Mar 8; Impactfactor: 1.640 Increased septum wall thickness in patients undergoing aortic valve replacement predicts worse late survival Straten AH van*, Soliman Hamad MA*, Peels KC*, Broek KC van den*, Woorst JF ter*, Elenbaas TW*, Dantzig JM van*; Ann Thorac Surg. 2012 Jul;94(1):66-71. Epub 2012 May 16; Impactfactor: 3.741 Fast-track practice in cardiac surgery: results and predictors of outcome Haanschoten MC*, Straten AH van*, Woorst JF ter*, Stepaniak PS, Meer AD van der*, Zundert AA van*, Soliman Hamad MA* Interact Cardiovasc Thorac Surg. 2012 Dec;15(6):989-94. Epub 2012 Sep 5 * = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
Dr. J.C. Post Cardioloog
Dr. M.E.S.H. Tan Cardiotoracaal chirurg
TEAMLEDEN CARDIOLOGIE
TEAMLID CARDIOTHORACALE CHIRURGIE
Dr. C.J.B.M. Botman Dr. J.M. van Dantzig Drs. C.H. Peels Drs. L.C. Otterspoor
Drs. F.J. ter Woorst
TEAMLEDEN VAATCHIRURGIE Dr. Ph.W.M. Cuypers Dr. M.R.H.M. van Sambeek Dr. J.A.W. Teijink 17
OPERATIES
FELLOWSHIPS
Het samenwerkende team van cardiologen, cardiothoracaal chirurgen en vaatchirurgen verzorgt binnen het Catharina Hartcentrum de behandeling van acute en electieve aortasyndromen. Ondersteund door state-of-the-art beeldvormende faciliteiten zoals drie MRI scanners, drie CT scanners waarvan twee 256-slice CT (één hiervan op de Spoedeisende Hulp) en diverse (3D-) echocardiografie apparaten voor zowel transthoracale als transoesofageale echocardiografie. De ascenderende aortaboog wordt door de cardiothoracaal chirurgen invasief behandeld. De uitgebreide ervaring met de Bentall OK, waarbij de aorta ascendens wordt vervangen, is heel bijzonder in Nederland. Behandeling van de aorta descendens is een grensgebied: endovasculaire operaties worden uitgevoerd door de vaatchirurg en - afhankelijk van de complexiteit - in samenwerking met de cardiothoracaal chirurgen (bijvoorbeeld hybride). Invasieve operaties aan de aorta descendens worden door de cardiothoracaal chirurg uitgevoerd.
Drs. J. Lammers, fellow beeldvorming
Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Aneurysma
8
4
12
51
Dissectie
7
5
12
18
Onbekend
0
0
0
5
Overig
45
22
67
18
60
31
91
93
62,5
66,0
63,7
62,0
Aantal operatieve behandelingen Gemiddelde leeftijd
CONSERVATIEVE BEHANDELING De conservatieve, medicamenteuze behandeling van acute syndromen vindt veelal plaats bij het specialisme Cardiologie. Voor postoperatieve controles en voor counseling en controles van vooralsnog conservatief behandelde patiënten, werken de poliklinieken Cardiologie, Cardiothoracale chirurgie en Vaatchirurgie nauw samen. In 2012 is projectmatig gestart met het ontwikkelen van een multidisciplinaire aortapoli. Dit patiëntvriendelijke construct zal leiden tot het nog beter bundelen van expertise en tot minder ziekenhuisbezoeken voor de patiënt. Tabel 10:Aantal conservatieve behandelingen binnen de zorglijn grote vaten Man
18
Vrouw
Totaal 2012
Maatschap Cardiologie Hemolysis compromises nitric oxide-dependent vasodilatory responses in patients undergoing major cardiovascular surgery Hanssen SJ, Poll MC van de, Houben AJ, Vermeulen Windsant IC*, Snoeijs MG, Bekers O, Buurman WA, Jacobs MJ Thorac Cardiovasc Surg. 2012 Jun;60(4):255-61 Impactfactor: 0.882 The impact of selective visceral perfusion on intestinal macrohemodynamics and microhemodynamics in a porcine model of thoracic aortic crossclamping Kalder J, Keschenau P, Hanssen SJ, Greiner A, Vermeulen Windsant IC*, Kennes LN, Tolba R, Prinzen FW, Buurman WA, Jacobs MJ, Koeppel TA J Vasc Surg. 2012 Jul;56(1):149-58 Impactfactor: 3.153 Maatschap Cardiothoracale chirurgie Use of extended radial artery conduit for complete arterial revascularization Ozdemir HI*, Soliman Hamad MA*, Ter Woorst JF*, van Straten AH* Interact Cardiovasc Thorac Surg. 2012 Jun;14(6):714-6. Epub 2012 Feb 27 Evolution of cerebral perfusion techniques in type a aortic dissection surgery: a single center experience Salah K*, Straten AH van*, Soliman Hamad MA*, Woorst JF ter*, Tan ME* Perfusion. 2012 Sep;27(5):363-70. Epub 2012 May 18 Impactfactor: 0.918
ZORGLIJN HARTFALEN
Tabel 9: Aantal operatieve behandelingen binnen de zorglijn grote vaten
PUBLICATIES
ZORGLIJN HARTFALEN
David procedure during a reoperation for ongoing chronic Q fever infection of an ascending aortic prosthesis Wegdam-Blans MC*, Woorst JF ter*, Klompenhouwer EG*, Teijink JA*. Eur J Cardiothorac Surg. 2012 Jul;42(1):e19-20. Epub 2012 May 24 Impactfactor: 2.550 Wetenschapsavond 2012 ‘Autoregulation of coronary blood flow in the isolated beating pig heart’ S. Schampaert*, M. van ’t Veer*, M.C.M. Rutten, S. van Tuijl, J. de Hart, F.N. van de Vosse, N.H.J. Pijls* * = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
VERANTWOORDELIJK SPECIALISTEN
Dr. C.J.B.M. Botman Cardioloog
Drs. F.J. ter Woorst Cardiothoracaal chirurg
Totaal 2011
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Polikl.
439
303,0
63
65,8
742
64,1
789
63,5
Dagv.
15
8,0
60
67,6
23
62,5
52
65,7
Klinisch
19
19,0
58
67,9
38
63,1
60
65,8
TEAMLEDEN CARDIOLOGIE
TEAMLID CARDIOTHORACALE CHIRURGIE
Dr. F.A.L.E. Bracke Dr. J.M. van Dantzig Dr. L.R.C. Dekker Drs. C.H. Peels Dr. J.C. Post
Drs. T.W.D. Elenbaas
19
OPERATIES
PUBLICATIES
In projectvorm is in 2012 gewerkt aan de voorbereiding van een permanent LVAD-programma (Left Ventricle Assist Device). De aanstelling van cardioloog-intensivist drs. L. Otterspoor, een specialist met ruime ervaring op het gebied van assist devices, is daarbij een belangrijke stap. In 2013 verwacht het Catharina Hartcentrum een start te maken met het implanteren van LVAD’s als destination-therapie.
Maatschap Cardiologie ‘Een verbeterd protocol voor het voorkomen en behandelen van flebitis. Beter voor de patiënt en leerzaam voor de professionals’ Gorkum P van, Verstappen C* Verpleegkunde: Nederlands-Vlaams wetenschappelijk tijdschrift voor verpleegkundigen 2012; 3:6-12
Bij patiënten met acuut hartfalen worden nu al verschillende technieken toegepast om de functie van het hart tijdelijk over te nemen of te ondersteunen tijdens de operatie of interventie, bijvoorbeeld tijdelijke kunstharten. Hierbij onderscheiden we een Left Ventricular Assist Device (LVAD), een Right Ventricular Assist Device (RVAD) en een Bi-VAD (beide ventriculae), eventueel in combinatie met de tijdelijke inzet van een kunstlong. De ondersteuning van het hart bij acuut hartfalen tijdens interventies wordt vormgegeven door het aanbrengen van een Intra Aortale Ballonpomp (IABP) of bijvoorbeeld een Impella (een kleine microaxiale hartpomp gemonteerd op een catheter, die via de lies kan worden ingebracht). Tabel 11: A antal ondersteuningen bij acuut hartfalen bij interventies Operaties
Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
IABP (incl. bijkomend)
47 (67,0)
13 (66,2)
60 (66,8)
79 (67,0)
Percutaan inbrengen hartpomp (o.a. Impella)
4 (73,3)
3 (71,3)
7 (72,4)
6 (70,0)
CONSERVATIEVE BEHANDELING De begeleiding van patiënten door een verpleegkundig specialist speelt binnen de multidisciplinaire polikliniek een heel belangrijke rol. De Hartfalenpolikliniek is in 2012 verder uitgebreid, zowel het aantal spreekuren, als de begeleidingsmogelijkheden voor patiënten via telemonitoring is doorontwikkeld. Deze polikliniek is 24 uur per dag, 7 dagen per week bereikbaar voor patiënten met hartfalen. Onderzoek naar de toegevoegde waarde van ruggenmergstimulatie bij patiënten met hartfalen is gestart. Tabel 12: A antal patiënten dat conservatief behandeld is voor hartfalen Man
Vrouw
Totaal 2012
Totaal 2011
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Aantal
Leeftijd
Polikl.
534
71,5
416
73,4
950
72,4
807
72,2
Dagv.
83
68,7
56
71,5
139
69,8
94
71,2
Klinisch
200
73,5
158
75,6
358
74,4
528
73,0
OVERIGE PUBLICATIES Maatschap Cardiologie Circulating intestinal fatty acid-binding protein as an early marker of intestinal necrosis after aortic surgery: a prospective observational cohort study Vermeulen Windsant IC*, Hellenthal FA, Derikx JP, Prins MH, Buurman WA, Jacobs MJ, Schurink GW Ann Surg. 2012 Apr;255(4):796-803 Impactfactor: 7.492
SYMPOSIUM MEETBAAR BETER
Maatschap Cardiothoracale chirurgie Inability to ventilate after tube exchange postoperative to pneumonectomy Verstraeten SE*, Straten AH van *, Korsten HH*, Weber EW*, Wielders PL*, Berreklouw E* Case Rep Anesthesiol. 2012;2012:801093. Epub 2012 Apr 5; Cardiac herniation after operative management of lung cancer: a rare and dangerous complication Ponten JE*, Elenbaas TW*, Woorst JF ter*, Korsten EH*, van den Borne BE*, Straten AH van* Gen Thorac Cardiovasc Surg. 2012 Oct;60(10):668-72. Epub 2012 May 25 Prophylactic treatment with alkaline phosphatase in cardiac surgery induces endogenous alkaline phosphatase release Kats S, Brands R, Soliman Hamad MA*, Seinen W, Scharnhorst V*, Wulkan RW, Schönberger JP*, Oeveren W van; Int J Artif Organs. 2012 Feb;35(2):144-51 Impactfactor: 1.861 Results of one-hundred and seventy patients after elective Bentall operation Verbakel KM*, Straten AH van*, Hamad MA*, Tan ES*, Woorst JF ter* Asian Cardiovasc Thorac Ann. 2012 Aug;20(4):418-25. A pulmonary shadow after lobectomy: an unexpected diagnosis Crijns K*, Jansen FH*, Straten AH van*, Borne BE van den* Neth J Med. 2012 Jun;70(5):232, 235 Impactfactor: 2.072 Clinical evaluation of the Sorin Xtra(R) Autotransfusion System Overdevest EP*, Lanen PW,* Feron JC*, Hees JW van*, Tan ME* Perfusion. 2012 Jul;27(4):278-83. Epub 2012 Mar 29 Impactfactor: 0.918 * = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
PUBLICATIES CORONAIRLIJDEN vervolg van pagina 8 Instantaneous wave-free ratio or fractional flow reserve without hyperemia: novelty or nonsense? Pijls NH*, Veer M van ‘t*, Oldroyd KG, Berry C, Fearon WF, Kala P, Bocek O, Witt N, De Bruyne B, Pyxaras S J Am Coll Cardiol. 2012 May 22;59(21):1916-7; author reply 1917-8 Impactfactor: 14.156 The impact of downstream coronary stenoses on fractional flow reserve assessment of intermediate left main disease Daniels DV, Veer M van ‘t*, Pijls NH*, Horst A van der, Yong AS, De Bruyne B, Fearon WF JACC Cardiovasc Interv. 2012 Oct;5(10):1021-5 The Impact of Sex Differences on Fractional Flow Reserve-Guided Percutaneous Coronary Intervention: A FAME (Fractional Flow Reserve Versus Angiography for Multivessel Evaluation) Substudy Kim HS, Tonino PA*, De Bruyne B, Yong AS, Tremmel JA, Pijls NH*, Fearon WF; FAME Study Investigators JACC Cardiovasc Interv. 2012 Oct;5(10):1037-42 Validation of Functional State of Coronary Tandem Lesions Using Computational Flow Dynamics Park SJ, Ahn JM, Pijls NH*, Bruyne B de, Shim EB, Kim YT, Kang SJ, Song H, Lee JY, Kim WJ, Park DW, Lee SW, Kim YH, Lee CW, Park SW Am J Cardiol. 2012 Dec 1;110(11):1578-84. Epub 2012 Aug 23 Impactfactor: 3.368 Critical hand ischaemia after transradial cardiac catheterisation: an uncommon complication of a common procedure Rademakers LM*, Laarman GJ Neth Heart J. 2012 Sep;20(9):372-5 Impactfactor: 1.438
Maatschap Cardiothoracale chirurgie Perioperative serum aspartate aminotransferase level as a predictor of survival after coronary artery bypass grafting Boxtel AG van*, Bramer S*, Soliman Hamad MA*,Straten AH van* Ann Thorac Surg. 2012 Nov;94(5):1492-8.Epub 2012 Jul 26 Impactfactor: 3.741 Prophylactic treatment with alkaline phosphatase in cardiac surgery induces endogenous alkaline phosphatase release Kats S, Brands R, Soliman Hamad MA*, Seinen W, Scharnhorst V*, Wulkan RW, Schönberger JP*, Oeveren W van Int J Artif Organs. 2012 Feb;35(2):144-51 Impactfactor: 1.861 Impact of temperature and atmospheric pressure on the incidence of major acute cardiovascular events Verberkmoes NJ*, Soliman Hamad MA*, Woorst JF ter*, Tan ME*, Peels CH*, Straten AH van* Neth Heart J. 2012 May;20(5):193-6. Epub 2012 Feb 11 Impactfactor: 1.438 Wetenschapsavond 2012 Een bijdrage aan de wetenschapsavond in 2012 ‘Autoregulation of coronary blood flow in the isolated beating pig heart’ van S. Schampaert*, M. van ’t Veer*, M.C.M. Rutten, S. van Tuijl, J. de Hart, F.N. van de Vosse, N.H.J. Pijls. Posters In 2012 is de poster van drs. I. Wijnbergen, dr.ir. M. van ‘t Veer en prof. dr. N. Pijls geaccepteerd getiteld ‘Gender Differences in Long-term Outcome after Primary Percutaneous Intervention for ST-segment elevation Myocardial Infarction’ * = Werkzaam in het Catharina Ziekenhuis
Blood transfusions increase circulating plasma free hemoglobin levels and plasma nitric oxide consumption: a prospective observational pilot study Vermeulen Windsant IC*, Wit NC de, Sertorio JT, Beckers EA, TanusSantos JE, Jacobs MJ, Buurman WA Crit Care. 2012 May 25;16(3):R95 Impactfactor: 4.607
20
21
Opleiding in het Catharina Hartcentrum
OPLEIDING Het Catharina Hartcentrum biedt een A-opleiding tot cardioloog en tot cardiothoracaal chirurg. Binnen de opleiding tot cardioloog werken we intensief samen met het Máxima Medisch Centrum in Veldhoven en het TweeSteden Ziekenhuis in Tilburg. Dr. J.M. van Dantzig en prof. dr. N. Pijls verzorgen de opleiding tot cardioloog. Hoofdopleider van de opleiding tot cardiothoracaal chirurg is dr. E. Berreklouw.
OPLEIDING CARDIOLOGIE In 2012 heeft het Catharina Hartcentrum de vruchten geplukt van de in 2011 geintroduceerde interne kwaliteitscyclus en de ondersteuning vanuit de serviceeenheid Onderwijs & Onderzoek. Diverse organisatorische verbeteringen werden doorgevoerd, waardoor de opleiding nu nog beter geborgd is in de dagelijkse praktijk. Onder andere het tijdstip van de overdracht werd gewijzigd en de bereikbaarheid van cardiologen voor supervisie verbeterd. De tevredenheid van de AIOS over de opleiding is mede daardoor enorm verbeterd.
Profiel Missie & waardering
Cardiologie Assistenten in opleiding (AIOS) Drs. T. Aipassa Drs. A. Algin Dr. M. de Beus Drs. M. van der BorghSchellekens Drs. S. Bouwmeester Dr. S. Eijsbouts Drs. M. de Kleijn Drs. T. Kox Drs. J. van Kuilenburg Drs. T. Martha Drs. E. Mattern Drs. L. Meijs Drs. L. van Nunen Drs. A. Oomen Dr. N. Rademakers Drs. J.W. Sels Drs. R. Spee Drs. N. van der Sloot Dr. J. Ubachs Dr. I. Vermeulen Windsant Drs. R. Weijers Drs. R. van de Weyer Drs. F. Zimmerman
OPLEIDING CARDIOTHORACALE CHIRURGIE In 2012 is drs. A. van Boxtel als eerste AIOS Cardiothoracale chirurgie gestart met het vernieuwde opleidingsplan Cardiothoracale chirurgie volgens de Modernisering Medische Vervolgopleidingen.
Opleiding tot cardioloog afgerond Drs. M. van der Borgh-Schellekens 20 maart 2012 Drs. J. van Kuilenburg 20 februari 2012 Nu werkzaam als chef de polikliniek. Drs. R. van de Weyer 5 juli 2012 Dr. S. Eijsbouts 31 december 2012 Opleiding tot cardioloog beëindigd Dr. M. de Beus en drs. T. Kox zijn gestopt met de opleiding tot cardioloog. Zij zijn gestart met de opleiding huisartsengeneeskunde. Assistenten niet in opleiding (ANIOS) Drs. R. Brouwers Drs. J. Eidhof (tot 1 april 2012) Drs. A. van Gorp (tot 15 november 2012) Drs. M. van den Heuvel Drs. F. Rozestraten Drs. N. Westphal
Cardiothoracale chirurgie Assistenten in opleiding (AIOS) Drs. S. Bramer (tot 1 augustus 2012) Drs. N. Verberkmoes Drs. M. Geldorp Drs. M. Jonge Drs. A. van Boxtel (per 15 juni 2012)
Assistenten niet in opleiding (ANIOS) Drs. S. Verstraeten Drs. M. Safari Drs. K. Kulcu Drs. J. Sjatskig Drs. A. Bartolami Opleiding Cardiothoracaal chirurg afgerond Drs. S. Bramer (per 1 augustus 2012)
22
RESEARCH & DEVELOPMENT
KWALITEIT
Sinds 2012 zijn fellows en promovendi intensiever betrokken bij onderzoeken. De betrokkenheid van het Catharina Hartcentrum bij onderzoek is hierdoor verder versterkt. Tussentijdse evaluaties laten zien dat deze verandering succesvol is, onder andere doordat duidelijk meer patiënten aan studies deelnemen. Naar aanleiding van het vertrek van het hoofd Research & Development en de verkenning naar het samenvoegen van werkzaamheden van de R&D Cardiologie en R&D Cardiothoracale chirurgie is zowel de taakverdeling als de formatie van de groep geëvalueerd. Een formatieplan is opgesteld en geaccordeerd door de R&D Board. In 2013 wordt hier definitief invulling aan gegeven. Op diverse terreinen is de samenwerking tussen de beide R&D’s voortvarend vormgegeven. In 2012 voerden we 41 studies uit, waarvan 11 studies nieuw zijn gestart.
De kwaliteit van zorg in het Catharina Ziekenhuis wordt geborgd door continue monitoring en bijsturing. Naast de sturing op basis van proces- en structuurindicatoren is met ‘Meetbaar Beter’ een verbetercyclus op basis van uitkomstindicatoren geïntroduceerd. De periodieke evaluatie van processen had in 2012 zijn focus op de patiënt met hartklepaandoeningen. Een interne audit voor dit patiëntproces werd succesvol vormgegeven. Daarnaast werden op alle afdelingen veiligheidsrondes gelopen en werd de VIMsystematiek consistent verder toegepast.
ONS PROFIEL
als regionaal ziekenhuis voor de poliklinische en klinische cardiologische zorg.
De intensieve samenwerking tussen de cardiologen en de cardiothoracaal chirurgen binnen het Catharina Hartcentrum, is de basis voor de kwaliteit en continuïteit van de zorg in het Catharina Hartcentrum. De samenwerking tussen de twee specialismen is georganiseerd in vijf zorglijnen:
1) 2) 3) 4) 5)
coronairlijden ritmestoornissen kleplijden hartfalen grote vaten
Elke zorglijn wordt gedragen door een team van cardiologen en cardiothoracaal chirurgen, dat verantwoordelijk is voor de organisatie en de kwaliteit van zorg. Ook een belangrijke taak is bijvoorbeeld het vormgeven en implementeren van innovaties binnen de zorglijn. Opleidingscentrum Het Catharina Hartcentrum is in verschillende perspectieven een opleidingscentrum. Variërend van de opleiding tot interventiecardioloog, electrofysioloog, cardiothoracaal chirurg en cardioloog. Daarnaast werken we samen met het hoger onderwijs op het gebied van verpleegkundige opleidingen. High-volume Tertiair Centrum Het Catharina Hartcentrum is het grootste interventie- en electrofysiologisch centrum van Nederland en het op één na grootste cardiochirurgisch centrum van Nederland. Een groot gedeelte (circa 70%) van de patiënten die behandeld worden in het Catharina Hartcentrum is verwezen door cardiologen uit andere ziekenhuizen. Naast deze tertiaire functie, welke de kern van het Catharina Hartcentrum is, functioneert het centrum
ONZE MISSIE Het Catharina Hartcentrum draagt als ‘Cardio Center of Excellence’ aantoonbaar – transparant en evidence based – bij aan een langer en beter leven voor volwassenen met een aangeboren en/of verworven hartziekte. Dit doen we door het aanbieden van een breed en innovatief pakket van diagnostiek en behandeling vanuit een geïntegreerd cardiologisch en cardio-chirurgisch perspectief. Daarnaast bieden we medisch specialistische en verpleegkundige opleidingen, en verrichten we, initiëren we en nemen we deel aan klinisch wetenschappelijk onderzoek. Om onze missie te realiseren hanteren we een gedragscode: • We stellen patiënt en verwijzer centraal. • We werken samen op basis van vertrouwen, maken afspraken en komen afspraken na. • We spreken elkaar aan en zijn aanspreekbaar. • We werken op basis van professionaliteit en het verwerven en delen van kennis.
WAARDERING IN 2012 Patiënten waarderen het Catharina Hart-centrum, net als vorig jaar, hoog. Onder andere de poliklinieken Cardiologie en Cardiothoracale chirurgie scoren goed bij de online CQindex (Consumer Quality Index) ziekenhuizen. In het kader hiervan worden elk half jaar honderden patienten gevraagd naar hun ervaringen. De opnamefaciliteiten van Cardiologie en Cardiothoracale chirurgie scoren eveneens een dikke voldoende. Ook eigen medewerkers waarderen het Catharina Hartcentrum hoog. Zij zijn vooral positief over de reputatie en de professionele omgeving waarin zij werken. 23
Het Catharina Ziekenhuis maakt deel uit van Santeon
Het Catharina Ziekenhuis is lid van de vereniging van Samenwerkende Topklinische opleidingsZiekenhuizen
Bezoekadres Michelangelolaan 2 5623 EJ Eindhoven
Postadres Postbus 1350 5602 ZA Eindhoven
Telefoon 040 - 239 91 11 Fax 040 - 245 50 35
