1 v k c
Naam:
n e d Hel
Kijktocht
Helden zijn vaak beroemde mensen uit de geschiedenis. Dikwijls mannen, al dan niet uit voorname families. Maar er zijn natuurlijk ook heldinnen en minder bekende mensen die grootse dingen verricht hebben. Bij helden kan je ook denken aan goden uit de klassieke mythologie. Of aan heiligen die door hun goede gedrag het kwaad overwonnen. Antihelden zijn er trouwens ook, gewone mensen, die ondanks hun moeite niets voor elkaar krijgen. Helden zijn er volop in de wetenschap. Knappe koppen die onze wereld een stuk beter hebben gemaakt. In het museum vindt je een bonte stoet aan ware helden!
Andreas Grünheide
Olieverf op doek, anonieme maker, 1638 (rechts naast de ronde vitrine)
zaal 1
Andreas Grünheide was een beroemd medisch geval, maar tegelijkertijd ook een dommerik. Op een kwade dag had hij teveel gegeten. Hij stak zijn mes achter in zijn keel om zijn maag te legen, maar slikte het per ongeluk in! Artsen sneden zijn buik open en verwijderden het mes. De operatie slaagde wonderwel en het mes werd geschonken aan de koning van Polen. Waarom heeft de schilder Grünheide met een bloot bovenlijf geschilderd?
.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. Is hij een held? Of zou je zeggen dat de artsen die hem opereerden helden zijn?
zaal 2
.................................................................................................................................. ..................................................................................................................................
De Vier Gedaanten van de Arts
Olieverf op paneel, anonieme maker, Noord-Nederland, begin 17de eeuw (twee aan elke wand)
Op deze vier schilderijen zie je de arts in de heldenrol. Op het eerste paneel zie je hoe een doodzieke patiënt de arts ziet als Jezus, de enige die hem kan redden van de ondergang. Als hij zijn genezende werk doet wordt hij een reddende engel. Als het beter met de patiënt gaat, wordt de arts een gewone sterveling. Op het laatste paneel is de arts afgebeeld met de rekening. In welke gedaante heeft de schilder de arts op het vierde paneel afgebeeld?
............................................................................................................. .............................................................................................................
Noem drie voorwerpen op de panelen waaraan je ziet dat het om een arts gaat?
............................................................................................................. .............................................................................................................
Sint Damiaan
Houtsculptuur, anonieme maker, Noord-Frankrijk 1475-1500 Sint Cosmas Steensculptuur, anonieme maker, Bourgondië, 1400-1450 (twee beelden op sokkel)
Damiaan en Cosmas waren christelijke Arabische artsen. Zij genazen mensen, zonder voor hun werk geld of goederen te vragen. Tijdens de vervolging van de christenen door de Romeinse keizer Diocletianus worden zij in 303 na Chr. gemarteld en gedood. Later worden zij door de katholieke kerk heilig verklaard. Wat heeft Damiaan in zijn hand en wat draagt Cosmas bij zich? Waarom is dat?
............................................................................................................ ............................................................................................................ Hebben deze beeldjes een religieuze of praktische functie? Of zijn ze als decoratie bedoeld?
.......................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................
kijktocht helden - pagina
zaal 3
Boekelman en Six overlieden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde Olieverf op doek, Jurriaan Pool, Amsterdam, 1699 (wandvitrine rechterkant van de zaal)
Op dit dubbelportret zie je twee belangrijke chirurgijns. Zij namen de examens af van aankomende chirurgijns. Ook bepaalden zij welke rondtrekkende heelmeesters op de jaarmarkt in de stad mochten werken. Op het schilderij houden zij een geprepareerd hart vast en een blaaspijpje (waarmee het hart met bijenwas werd volgespoten). Dat prepareren is een moeilijk en subtiel werkje. Hoe wilden Boekelman en Six afgebeeld worden? Als bestuurders of als professionals?
....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... De patiënt zag chirurgijns als brengers van helse pijn. Hoe zagen zij zichzelf?
....................................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
Antoni van Leeuwenhoek
Olieverf op doek, J. Verkoije, 1686 (wandvitrine verderop aan de rechterkant van de zaal)
Als textielhandelaar was Van Leeuwenhoek gewend om het weefsel met een vergrootglas te keuren. Daardoor geïnspireerd begon hij zelf microscopen te maken. Alles wat los en vast zat bestudeerde hij. Hij heeft als eerste mens bacteriën gezien en werd wereldberoemd. In welke rol staat Van Leeuwenhoek afgebeeld? Aan welke voorwerpen zie je dat? ..............................................................................................................................
.....................................................................................................................
Op tafel ligt een oorkonde van de Royal Society, een vooraanstaande vereniging van geleerden waar Van Leeuwenhoek lid van was. Waarom is die op het schilderij afgebeeld?
....................................................................................................................... .......................................................................................................................................................................
Vader Tijd
Olieverf op doek, Hendrik Carré II, Den Haag, 1725-1750 (einde van de zaal, links)
Dit schilderij is gemaakt ter ere van Christiaan Huygens, de uitvinder van de slingerklok. Hij bouwde ook telescopen en ontdekte de ring van Saturnus en zijn maan Titan. Op het schilderij zie je een naakte Saturnus, de Romeinse god van de landbouw en de tijd. Meestal wordt hij afgebeeld met een zeis en een zandloper. Nu houdt hij een slinger vast. Op de achtergrond zie je de planeet Saturnus en Titan. Noem twee aspecten waaruit blijkt dat dit schilderij ter ere van Huygens is geschilderd.
............................................................................................................................. ............................................................................................................................. Hoe is Saturnus afgebeeld? Sterk / slap? Dom / wijs? Wat zegt dat indirect over Huygens?
...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... kijktocht helden - pagina
Christiaan Huygens
Portretpenning (afgietsel), J.J. Clerion, Parijs, 1679 (wandvitrine, links van schilderij) Medaillion, J.J. Clérion, Parijs, 1679 (zelfde vitrine)
Deze penning heeft als voorbeeld gediend voor het schilderij van Hendrik Carre II. Op de keerzijde van de penning zie je Saturnus. Op de voorzijde staat Huygens en profiel. Hij heeft zelf voor deze penning geposeerd. Wat vertelt de haardracht en de kleding over Huygens?
....................................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................................... Huygens liet Clérion ook nog dit ovale portret maken. Clérion had al meerdere portretten gemaakt, onder andere voor Versailles, het paleis van Lodewijk XIV. Clérion had belangrijke opdrachtgevers. Wat zegt dat indirect over de status van Huygens?
................................................................................................................................... ................................................................................................................................... In welk materiaal is het portret gemaakt? Welke uitstraling heeft dit materiaal?
................................................................................................................................... ...................................................................................................................................
Vier mansportretten worden één
zaal 4
Olieverf op paneel, Henri Kettle, 1775 (tweede verduisterde vitrine, linkerkant van de zaal)
De vier vervormde tekeningen komen in de spiegelende piramide samen tot één portret. Vaak gaat het bij deze anamorfosen om politieke spotprenten of spannende seksuele afbeeldingen. Waar werden anamorfosen voor gemaakt (voor vermaak, sier of als souvenier)?
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... Is dit een realistisch portret of is het een karikatuur?
......................................................................................................................... .........................................................................................................................
Gebroeders van Musschenbroek Olieverf op doek, Hieronymus van der Mey, Leiden, 1715 (einde van de zaal)
Deze twee broers zijn Jan en Pieter van Musschenbroek. De één was hoogleraar in de natuurkunde en de ander maker van natuurkundige instrumenten. De instrumenten uit de werkplaats van Jan werden voor goed geld aan onderzoekers verkocht. Waarom zijn zij gezamenlijk afgebeeld en niet ieder op een apart schilderij?
......................................................................................................................... ......................................................................................................................... Hoe ziet hun werkkamer eruit? Zou dit de normale situatie zijn?
......................................................................................................................... ......................................................................................................................... ......................................................................................................................... kijktocht helden - pagina
De Vier Gedaanten van de Arts
Olieverf op doek, J.J. Horemans de Jongere (toegeschreven), Antwerpen, 1752 (op de muur, direct na binnenkomst)
zaal 5
Deze vier schilderijen behandelen hetzelfde thema als de panelen uit zaal 2. Alleen zijn ze zo’n 150 jaar later geschilderd. Waaraan zie je dat deze schilderijen uit een andere tijd zijn (kleding, inrichting, stijl)?
................................................................................................................... ................................................................................................................... De dokter op het laatste schilderij wordt weggejaagd. Hoe zie je dat?
................................................................................................................... ...................................................................................................................
Herman Boerhaave
Borstbeeld, Wedgwood & Bentley, Etruria, 1775-1800 Portretmedaillion, Wedgwood & Bentley, Etruria, 1782 (2e wandvitrine, links van de zaal) Oliverf op doek, Cornelis Troost, 1735 (einde van de zaal, links aan de muur)
De portretkunst werd in de 18e eeuw een echte hype. De middenklasse verdiende veel geld dankzij de opkomende industrie. Daarmee konden zij hun huizen inrichten met fraaie borstbeelden en miniaturen van dierbaren of grootheden, zoals van de beroemde Boerhaave. De modelleur van het borstbeeld heeft geprobeerd met het donkere aardewerk de uitstraling van een Romeins bronzen beeld te imiteren. Vind jij dat goed gelukt?
............................................................................................. ............................................................................................. ............................................................................................. Het portretmedaillon is ook beeldhouwwerk, maar dan klein. Het witte portret is gemodelleerd en steekt duidelijk af tegen de groene ondergrond. Wat spreekt jou meer aan: het robuuste borstbeeld of het verfijnde medaillon?
............................................................................................. .............................................................................................
Boerhaave was hoogleraar in de geneeskunde, plantkunde en scheikunde en gaf les in de natuur- en wiskunde. De schilder toont ons Boerhaave in toga, op 67-jarige leeftijd. Vind je dat de schilder Boerhaave overtuigend heeft afgebeeld (kleding, houding, uitdrukking)?
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... Waarom doet het schilderij denken aan een staatsieportret van een koning?
.......................................................................................................................... .......................................................................................................................... ..........................................................................................................................
kijktocht helden - pagina
Carolus Linnaeus
Olieverfschilderij door Martinus Hofman, 1737 (einde van de zaal, aan de kopse kant)
De Zweed Linnaeus werd wereldberoemd met zijn systeem om de planten- en dierenwereld te ordenen. Hij reisde de hele wereld af om reclame te maken voor zijn ideeën. Tijdens zijn verblijf in Nederland werd Linnaeus ‘ten voeten’ uit geschilderd, in de klederdracht van Lapland. In zijn hand draagt hij een plantje: de Linnaea Borealis. Hoe zou Linnaeus zich in deze kleding gevoeld hebben?
.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. Zijn kleding en het plantje hebben een speciale boodschap. Welke?
.................................................................................................................................. .................................................................................................................................. ..................................................................................................................................
zaal 7
Tabulae Sceleti et Musculorum Corporis Humani Gravure door Jan Wandelaar, Leiden 1747 (hoge vitrine)
Deze anatomische atlas is gemaakt door de anatoom Bernhard Albinus en de kunstenaar Jan Wandelaar. De prent toont een skelet van een mens, bijeengehouden door pezen en spieren. De kunstenaar heeft de Spierman in een sierlijke houding afgebeeld. Een levend model hielp hem daarbij. Waarom heeft de tekenaar een Indische neushoorn op de achtergrond gezet (als contrast, symbool van kracht, sensatie)?
.............................................................................................................................. .............................................................................................................................. Kun je de sfeer van de tekening omschrijven? Sfeervol of koud? Weelderig of schraal?
.............................................................................................................................. ..............................................................................................................................
zaal 1
2
Tekeningen, gravures en steendrukken van schedels en vertegenwoordigers van exotische volkeren. Anonieme makers, ca. 1835 (rechts aan de muur)
De aarde, sterren, planten, dieren: alles probeerden de geleerden in kaart te brengen, zo ook de ‘exotische’ mens. Met welk doel zijn deze portretten gemaakt? Als een persoonlijk aandenken?
................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ................................................................................................................................ Europese vrouwen werden in die tijd doorgaans niet ontkleed afgebeeld. Waarom is de vrouw uit de Kaap wel naakt op papier vastgelegd?
................................................................................................................................ ................................................................................................................................ ...................................... Ga nu met de trap naar beneden...
kijktocht helden - pagina
J.H. van ’t Hoff
zaal 1
2
Olieverf op doek, door H. Büchmann, 1904 (links aan de muur)
In 1874 kwam Henri van ’t Hoff met een revolutionaire theorie over moleculen. In 1901 kreeg hij de eerste Nobelprijs voor scheikunde. Drie jaar na de uitreiking van deze beroemde onderscheiding wordt dit portret van hem gemaakt. Hoe is Van ’t Hoff afgebeeld? Belezen of ongeletterd; beschouwend of onnadenkend?
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ........................................................................................................................... Wat is het piramidevormige voorwerp op tafel? Waarom is het hier geschilderd?
........................................................................................................................... ........................................................................................................................... ...........................................................................................................................
zaal
Het Natuurkundig Laboratorium in Leiden
22
Tekening door Harm Kamerlingh Onnes, 1921 (aan de muur, direct bij binnenkomst)
Professor Heike Kamerlingh Onnes ontwikkelde een ongekend specialistisch laboratorium met zeer kostbare instrumenten. In 1908 slaagde hij erin om de laagste temperatuur op aarde te maken: - 270 graden Celsius. Hij werd beloond met een Nobelprijs. Zijn neef de kunstenaar Harm Kamerlingh Onnes werd geïnspireerd door de technische installaties. Maar hij was ook geïnteresseerd in mensen. Op de tekening zie je een instrumentmaker die zijn zelfgebouwde instrument test. Professor Onnes kijkt toe. Zie je aan de houding van de instrumentmaker hoe hij zich voelt?
....................................................................................................................... ....................................................................................................................... Hoe heeft de kunstenaar de hoogleraar afgebeeld? Welke indruk maakt hij op jou?
....................................................................................................................... ....................................................................................................................... .......................................................................................................................
CKV-1 Kijktochten en tekenopdrachten over kunst en vormgeving Museum Boerhaave Lange St. Agnietenstraat 10 2312 WC Leiden Telefoon 071-5214224
kijktocht helden - pagina
kijktocht helden - pagina
1
2 2
34
6
5
7 89
14 10 13 15 11 12 16
18
L o c at i e s H e l d e n K i j k t o c h t
17 20 19
