Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen

Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen Velperweg 76 te Arnhem (Gemeente Arnhem)

Opdrachtgever SAB Arnhem Postbus 479 6814 DZ ARNHEM Projectnummer

Autorisatie

Synthegra Rapport P0502293

Redactie:

paraaf

datum

paraaf

datum

drs. J.H.F. Leuvering drs. R.M. van der Zee

Kenmerk

Eindredactie/kwaliteitscontrole:

SKO/UIT/SAD/P0502293

dr. J.A. Mol

Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0)314 36 99 40, Fax +31 (0)314 36 99 44, Internet: www.synthegra.com Bankrelatie Friesland Bank, nr. 295191155, BTW nr. NL819631288B01, HR 01115557

Colofon Opdrachtgever:

SAB Arnhem te Arnhem

Project:

Velperweg 76 te Arnhem (gemeente Arnhem)

Projectnummer:

P0502293

Titel:

Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen, Velperweg 76 Arnhem)

Datum:

10-09-2007

Redactie:

drs. R.M. van der Zee (medior prospector)

Projectleider:

mevr. drs. H. Kremer

Met bijdragen van:

drs. D.T.P. Hagens (historicus), drs. J.H.F. Leuvering (fysisch geograaf), drs. H. Kremer (prospector / archeoloog),

Tekenaar:

drs. S. Diependaal

Eindredactie:

dr. J.A. Mol

Druk:

Synthegra bv, Doetinchem

ISSN:

1874-9771

Synthegra bv Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0)314 36 99 40, Fax +31 (0)314 36 99 44, Internet: www.synthegra.com Bankrelatie Friesland Bank, nr. 295191155, BTW nr. NL819631288B01, HR 01115557

© Synthegra bv, 2007

De rechten van intellectueel eigendom verblijven te allen tijde bij Synthegra bv.

Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem Telefoon +31 (0)314 36 99 40, Fax +31 (0)314 36 99 44, Internet: www.synthegra.com Bankrelatie Friesland Bank, nr. 295191155, BTW nr. NL819631288B01, HR 01115557

Project

: Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen Velperweg 76 te Arnhem

Kenmerk

: SKO/UIT/SAD/P0502293

INHOUD 1

Inleiding

4

1.1

Inleiding en onderzoekskader

4

1.2

Onderzoeksdoel en vraagstellingen

5

1.3

Administratieve gegevens

5

2

Landschapsgenese

6

2.1

Inleiding

6

2.2

Geologische en geomorfologische ontwikkeling

6

2.3

Bodem

8

3

Archeologie

9

3.1

Bewoningsgeschiedenis

9

3.2

ARCHIS-meldingen rondom de onderzoekslocatie

11

3.3

De onderzoekslocatie op historisch kaartmateriaal

13

4

Verwachtingsmodel

16

5

Veldwerk

17

5.1

Methode

17

5.2

Resultaten

17

6

Conclusie

18

7

Advies

19

Literatuur

20

Bijlagen: Bijlage 1: Detailkaart van de onderzoekslocatie met boorpunten Bijlage 2: Boorprofielen Bijlage 3: Combinatiekaart IKAW, AMK en Archis waarnemingen Bijlage 4: Geologische perioden en lijst met gebruikte afkortingen

Afbeelding voorblad: Overzicht van het plangebied in noordelijke richting.

© Synthegra bv, Doetinchemseweg 61a, NL-7007 CB Doetinchem

3 van 20

Project


Kenmerk

1 1.1


Inleiding Inleiding en onderzoekskader Synthegra bv heeft in opdracht van SAB Arnhem een archeologisch onderzoek uitgevoerd op een het noordoostelijk deel van het AKZO-Nobel terrein aan de Velperweg 76 te Arnhem (gemeente Arnhem, provincie Gelderland; afbeelding 1). De locatie heeft een oppervlakte van circa 1,0 ha. De aanleiding voor het onderzoek wordt gevormd door de voorgenomen herinrichting van het plangebied. De graafwerkzaamheden, die zullen gaan plaatsvinden vormen een aantasting van eventueel in de ondergrond aanwezige archeologische waarden. Daarom dient voorafgaand aan deze werkzaamheden archeologisch onderzoek uitgevoerd te worden. Dit onderzoek bestaat uit een bureauonderzoek en een karterend booronderzoek. Het veldwerk is uitgevoerd op 3 september 2007. Het bevoegd gezag, de Gemeente Arnhem, zal de resultaten van het onderzoek toetsen.

Afbeelding 1: Het plangebied op de Topografische kaart van Nederland 1:25.000 aangegeven met het rode kader.


4 van 20

Project


Kenmerk

1.2


Onderzoeksdoel en vraagstellingen Het doel van het bureauonderzoek is het verwerven van informatie, aan de hand van bestaande bronnen, over bekende of verwachte archeologische waarden, binnen het plangebied. Aan de hand van deze gegevens wordt een gebiedspecifiek archeologisch verwachtingsmodel opgesteld. Het doel van het karterend booronderzoek is het toetsen van het verwachtingsmodel en het in kaart brengen van eventueel binnen het plangebied aanwezige archeologische resten. De volgende onderzoeksvragen zullen, indien mogelijk, beantwoord worden:

• • • • 1.3

Wat is de sedimentopbouw en de intactheid van het bodemprofiel binnen het plangebied? Zijn er archeologische vindplaatsen in het onderzoeksgebied aanwezig? Op welke diepte zijn de archeologische resten aangetroffen? Wat is al te zeggen over de omvang, aard, datering en kwaliteit van de aangetroffen vindplaatsen?

Administratieve gegevens Toponiem

: Velperweg 76

Plaats

: Arnhem

Gemeente

: Arnhem

Provincie

: Gelderland

Projectnummer

: P0502293

Bevoegd gezag

: gemeente Arnhem

Opdrachtgever

: SAB Arnhem

Uitvoerende instantie

: Synthegra bv

Datum uitvoering veldwerk

: 03-09-2007

Uitvoerders veldwerk

: drs. R.M. van der Zee (medior prospector / fysisch geograaf), G. Kleijn

CIS-code

: 24123

Datum onderzoeksmelding

: 24-08-2007

Kaartblad

: 40B

Winkel (veldtechnicus)

Periode

: steentijd tot en met de nieuwe tijd

Oppervlakte

: ca. 1 ha

Grondgebruik

: industrieel (bedrijfsgebouwen, infrastructuur en groenstroken)

Geologie

: Formatie van Boxtel op gestuwde onder-pleistocene formaties

Geomorfologie

: waaier van regen- en sneeuwsmeltwaterafzettingen op stuwwal

(rivierafzettingen) Bodem

: zwarte enkeerdgrond, verstoord

Beheer en plaats documentatie

: Koninklijke Bibliotheek, Bibliotheek RACM, Synthegra Doetinchem

De onderzoekslocatie wordt omsloten door de volgende 4 coördinaten: Zuidwest

x1:192528,29

y1:444373,22

Noordwest

x1:192528,29

y2:444583,29

Noordoost

x2:192685,37

y2:444583,29

Zuidoost

x2:192685,37

y1:444373,22


5 van 20

Project


Kenmerk


2

Landschapsgenese

2.1

Inleiding Er bestaat een sterke relatie tussen de ontstaansgeschiedenis van het landschap en de archeologische verwachting van een gebied. Daarom is het belangrijk om de genese van een landschap goed te bestuderen. De geologische ontwikkeling ligt ten grondslag aan de geomorfologie en bodem. In dit hoofdstuk wordt nader ingegaan op de landschapsgenese op de onderzoekslocatie. Voor de geologische beschrijving is gebruik gemaakt van de lithostratigrafische indeling van de ondiepe ondergrond.1 Voor een overzicht van de geologische perioden, zie bijlage 4.

2.2

Geologische en geomorfologische ontwikkeling Van de geologische kaart van Nederland, schaal 1:50.000 is het kaartblad waarop de onderzoekslocatie ligt (40W), niet uitgebracht.

rode arcering:

hoge stuwwal binnen bebouwde kom

15B3:

hoge stuwwal

4G3:

daluitspoelingswaaier

4H3:

glooiing van hellingafspoelingen, al dan niet bedekt met dekzand

3K25:

oeverwal van de Rijn

2M48:

vlakte ontstaan door afgraving of egalisatie

Afbeelding 2: uitsnede uit de geomorfologische kaart van Nederland. Het plangebied is aangegeven met het rode kader.

1

De Mulder et al. 2003 en via www.nitg.tno.nl: Dinoloket, Standaarden, Lithostratigrafische Nomenclator van de ondiepe ondergrond


6 van 20

Project


Kenmerk


Het plangebied ligt op de overgang van het stuwwallandschap en het rivierengebied. Op de geomorfologische kaart van Nederland is het plangebied niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Arnhem ligt. Ten noorden van het plangebied staat op de geomorfologische kaart van Nederland (afbeelding 2) de stuwwal van de Veluwe aangegeven. Deze is in de voorlaatste ijstijd, het Saalien (circa 150.000 BP) opgestuwd door het landijs, dat vanuit het noorden via onder andere het IJsseldal (toentertijd een loop van de Rijn). De stuwwal bestaat overwegend uit grofzandige en grindrijke fluviatiele afzettingen van de Rijn en het Eridanos systeem, die al vóór de landijsbedekking in Nederland aanwezig waren. Het zijn met name de Formaties van Urk, Sterksel en Kedichem, die in Midden-Nederland gestuwd zijn.2 Dit zijn allemaal fluviatiele afzettingen van uiteenlopende textuur, die zijn afgezet tijdens het Vroeg- en Midden-Pleistoceen (circa 2.600.000 tot 370.000 jaar BP).3 Tijdens het Saalien werden de rivieren gedwongen om voor het landijs langs in westelijke richting te stromen. Daarbij werd door de Rijn enkele brede ‘oerstroomdalen’ gevormd. Ten zuiden van de Veluwe bij Arnhem loopt zo’n oerstroomdal. Ook het smeltwater van het landijs werd via deze dalen afgevoerd.4 De piekafvoer van de rivieren was waarschijnlijk zeer groot en ze hadden een vlechtend patroon. In een brede vlakte werd veel zand en grind afgezet. Deze afzettingen worden tot de Formatie van Kreftenheye gerekend, maar komen binnen het plangebied naar verwachting niet voor.5 Tijdens de laatste ijstijd (het Weichselien) is veel materiaal van de helling afgespoeld aan de voet van de stuwwal afgezet (de bruine eenheid in afbeelding 2). Onder de periglaciale omstandigheden was de ondergrond permanent bevroren en moest het regen- en sneeuwsmeltwater over het oppervlak afstromen, waarbij het onderliggende sediment werd geërodeerd en aan de voet weer afgezet. Op de stuwwal zijn hierdoor erosiedalen gevormd met aan de voet hiervan waaiers van materiaal dat door het smeltwater werd meegevoerd. Dit materiaal wordt gerekend tot de Formatie van Boxtel. In de koudste perioden was de vegetatie vrijwel verdwenen, waardoor op grote schaal verstuiving kon optreden. Het zand van de Noordzeebodem en de riviervlaktes werd door de overheersende noordwestenwind opgenomen en weer afgezet als dekzand.6 Dit is het zogenaamde Laagpakket van Wierden, behorend bij de Formatie van Boxtel. Het hellingmateriaal is gedeeltelijk met dit dekzand bedekt en langs de randen afgezet. Langs de Veluwezoom bevat het dekzand veel leem.7 Plaatselijk is dit dekzand later weer geërodeerd. Op basis van het kaartbeeld van afbeelding 2 worden binnen het plangebied afzettingen van regen- en sneeuwsmeltwater verwacht, die mogelijk bedekt zijn met een laag dekzand.

2

H.J.A. Berendsen, Landschappelijk Nederland (Assen 2000), p. 42 - 43

3

E.F.J. de Mulder et al. (Houten 2003) p. 180 en 189

4

H.J.A. Berendsen, De vorming van het land (Assen 1998), p. 89

5

lbidem, 104

6

Ibidem, 113

7

H.J.A. Berendsen (Assen 1998) p. 135


7 van 20

Project


Kenmerk

2.3


Bodem

Ook op de bodemkaart van Nederland 1:50.000 is het plangebied niet gekarteerd, omdat het binnen de bebouwde kom van Arnhem ligt. Vergelijking van de bodemkaart met de geomorfologische kaart geeft als beeld dat op de stuwwal holtpodzolgronden (gY30) voorkomen. Daar waar op deze bodems een matig dikke ophogingslaag is aangebracht (30 tot 50 centimeter) is de bodem geclassificeerd als een loopodzolgrond. Op het hellingmateriaal komen bruine enkeerdgronden (de donkerbruine eenheid op afbeelding 3) voor. Deze bodems worden gekenmerkt door een minimaal 50 centimeter dikke door mensen opgebrachte laag, een esdek. Op basis van extrapolatie van de grenzen op de bodemkaart worden binnen het plangebied enkeerdgronden voorkomen. Het booronderzoek zal moeten aantonen welk bodemtype daadwerkelijk binnen het plangebied aanwezig is. Gezien het gebruik van het plangebied is de kans groot dat het bodemprofiel is verstoord.

Donkerbruin:

bruine enkeerdgrond

gY30:

holtpodzolgrond, grind beginnend ondieper dan 40 centimeter beneden maaiveld

gcY30

loopodzolgrond, grind beginnend ondieper dan 40 centimeter beneden maaiveld

Rn95A:

kalkhoudende poldervaaggronden in siltige klei

Rd10A:

kalkhoudende ooivaaggronden

Rn52A:

kalkhoudende poldervaaggronden in zandige klei

Afbeelding 3: Het plangebied op de Bodemkaart van Nederland 1:50.000 aangegeven met het rode kader.8

8

beschikbaar via Archis2, het registratie- en informatiesysteem van de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten


8 van 20

Project


Kenmerk


3

Archeologie

3.1

Bewoningsgeschiedenis De oudste kaart van de regio Arnhem dateert uit de 4e eeuw na Christus. De Castra Herculis stond eeuwenlang op de beroemde Romeinse wegenkaart Tabula Peutingeriana. In 1979 werd het “Fort van Herculus” gevonden, ten zuiden van de Rijn in de uiterwaarden van Meinerswijk.9

Afbeelding 4: Tabula Peutingeriana. Boven in de kaart onder de ‘R’ van ‘Francia’ (Frankenland) staat de Castra Herculis afgebeeld, waarschijnlijk betreft het de Romeinse legerplaats in Meinerswijk bij Arnhem.10 De Rijn diende als noordgrens van het Romeinse rijk en het plangebied ligt ten noorden van de Rijn. De eerste schriftelijke vermelding van een nederzetting binnen het huidige Arnhem dateert uit 814 n. Chr. Het betreft Meginhardeswich, het huidige Meijnerswijk, op de zuidelijke oever van de Rijn. Met dit Meginhardewich liep het slecht af: in 847 werd het geplunderd door de Noormannen. In het jaar 893 vinden we voor het eerst Arnhem zelf in de annalen van de geschiedenis. De Sint-Salvatorabdij te Prüm vermeldt dan als één van zijn bezittingen “Arneym”, bestaand uit een kerk en een aantal boerderijen.11 Oorspronkelijk was de omgeving van Arnhem koninklijk bezit van het Merovingische en het Karolingische vorstenhuis. Koning Pepijn de Korte, de vader van Karel de Grote, schonk echter rond 703 een deel van zijn bezit aan de abdij van Prüm.12 In de periode van 900 tot 1200, tijdens de Hamalandse episode, was het graafschap van de Veluwe als leengoed onderhorig aan het bisdom Utrecht. Het kwam later feitelijk in handen van de graven van Gelre die daardoor ook mede-eigenaar van Arnhem werden. In 1233 kreeg Arnhem stadsrechten, die door Graaf Otto II verleend werd om een eind te maken aan de macht van de kloosters. In 1487 legde de Bourgondische erfgenaam, hertog Maximiliaan van Habsburg, Arnhem een nieuwe bestuursvorm op. De Bourgondisch-Habsburgse invloed stuitte echter op veel verzet in Gelre en Arnhem. Dit verzet was koren op de molen voor de eeuwige rivaal van het Habsburgse rijk, Frankrijk. Arnhem zou in deze tijd een speelbal van de grote mogendheden blijven.13

9

Verkerk 1983, 1-4.

10

http://www.arneym.nl/ zie kaarten en plattegronden

11

Verkerk 1983, 9-10.

12

http://www.arneym.nl/ zie vroege middeleeuwen

13

http://www.arneym.nl/ zie Karel van Gelre en Karel V


9 van 20

Project


Kenmerk


Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd Arnhem bezet door Spaanse troepen. In 1591 vond even ten zuiden van de stad een veldslag plaats tussen de opstandelingen onder leiding van Prins Maurits van Oranje en het Spaanse leger van de hertog van Parma. Maurits was onderweg naar Fort Knodsenburg in Lent om door de belegering van het fort door Parma heen te breken. Behalve de pest en hevige stadsbranden trof ook een grote ramp de stad in 1672. Het leger van Lodewijk XIV, de zonnekoning, nam de stad in en bezette de stad twee jaar lang.14 In de 18e eeuw werd Arnhem steeds meer een regentenstad. Doordat in Arnhem het centrale bestuur en de ambtenaren van het gewest Gelre waren gevestigd, gingen steeds meer hoge bestuurders in en om de stad wonen.15 In de moderne tijd zorgden grote bouwprojecten voor een massale toestroom van arbeiders. Daarnaast richtte het gemeentebestuur haar energie op het aantrekken van nog meer welgestelden. In de 19e eeuw was het afgelopen met de onstuimige groei van de stad. Vanaf 1829 begon Arnhem met de sloop van haar stadswallen, zodat welgestelden hun villa’s aan de rand van de stad konden bouwen. In de eerste helft van de 20e eeuw bleven de industrie en de dienstverlening ver achter bij andere steden in Nederland. Daarbij voegde zich de ellende van de eerste en tweede wereldoorlog, waar Arnhem zwaar onder heeft geleden. In de tweede helft van de 20e eeuw kon de stad meedelen in de toegenomen welvaart van het naoorlogse Nederland. 16 Over de geschiedenis van de stad Arnhem is veel geschreven, over de buitengebieden waartoe de onderzoekslocatie tot in het begin van de 20e eeuw behoorde is echter nauwelijks iets bekend.17 Het gebied buiten de stadsmuren van Arnhem was vele malen groter dan de nederzetting Arnhem en bestond direct om de stad uit landbouwgronden, de Arnhemse Enk en het Arnhemse Broek. In deze gebied hadden de geestelijke stichtingen uit de stad veel grond.18 In het bijzonder in de 17e eeuw zijn er ontginningen in het buitengebied tot stand gekomen. Aan de uiterste rand lag een aantal landgoederen en boerderijen, onder andere Klarenbeek en Angerenstein. Enkele daarvan zoals Angerenstein, stammen uit de Middeleeuwen als stichtingen van kloosters.19 Oorspronkelijk waren het vooral boerderijen die later uitgroeiden tot omvangrijke landerijen. Bovenop de stuwwal, achter deze smalle gordel van landgoederen, die op of in de nabijheid van de stuwwallen waren gevestigd, lagen de uitgestrekte heidevelden.20 Vóór de uitvinding van de kunstmest in de tweede helft van de 19e eeuw vormden deze heide een onmisbaar element in het boerenbedrijf op de zandgronden: de heideplaggen werden gebruikt voor potstalmest om daarmee de onvruchtbare zandgronden te verbeteren. Het plangebied ligt aan de Velperweg en de Oude Velperweg. Deze wegen waren van oudsher uitvalswegen naar het verderop gelegen dorp Velp.

14

http://www.arneym.nl/ zie Tachtigjarige oorlog

15

http://www.arneym.nl/ zie 18 eeuw

16

http://www.arneym.nl/ zie 19 eeuw

17

Hofman 1983, 103.

18

Hofman 1983, 105.

19

Hofman 1983, 105.

20

Hofman 1983, 105.

e e


10 van 20

Project


Kenmerk

3.2


ARCHIS-meldingen rondom de onderzoekslocatie De oudste archeologische vondsten in Arnhem dateren uit het midden paleolithicum en zijn ongeveer 70.000 jaar oud. Het betreft twee vuurstenen krabbers (zie afbeelding 5). In deze tijd leefden de Neandertalers in dit deel van Europa. De Neandertalers waren jagers en verzamelaars die als nomaden door het landschap zwierven. Bij recente archeologische opgravingen, ten zuiden van de Rijn, zijn sporen (zaden, pitten, botresten) van een mesolithisch jagerskamp ontdekt dat vermoedelijk rond 5000 v. Chr. in gebruik was.21 De neolithische revolutie luidde de komst van boeren in en vond in Arnhem plaats rond 2.400 v. Chr. Verschillende grafheuvels getuigen daarvan. De oudst bekende permanente nederzetting in Arnhem dateert echter uit de bronstijd rond 1.500 v. Chr. In de binnenstad van Arnhem zijn graf- en bewoningssporen gevonden die dateren van 700 v. Chr (ijzertijd). Ten zuiden van de Rijn zijn ook sporen van menselijke activiteit gevonden, voornamelijk vanaf de middenijzertijd (ca. 500 v. Chr.) tot in de vroege middeleeuwen (ca. 800 n. Chr).22

Afbeelding 5: krabber 70.000 jaar oud.23

Afbeelding 6: klokbeker uit de jonge steentijd.

Op circa 500 meter ten oosten van het plangebied ligt een monument van hoge archeologische waarde. Het betreft het klooster Bethanien, dat werd gesticht in 1419 en verwoest in 1591 (ARCHIS monumentnummer 3853). Ongeveer 900 meter noordwestelijk bevindt zich een ander monument van hoge archeologische waarde. Het gaat hier eveneens om een klooster, te weten het Karthuizerklooster Monnikenhuizen. Het klooster werd in 1572 verlaten en in 1606 werden de laatste muurresten gesloopt (ARCHIS monumentnummer 3852). Op deze locatie werd door de Archeologische Werkgemeenschap Nederland steengoed, een waterput of waterreservoir en een onderdeel van een zuil gevonden, afkomstig uit de late middeleeuwen en meerdere fragmenten steengoed. Op de Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) is het plangebied vanwege de ligging in bebouwd gebied niet gekarteerd. De meest nabij gelegen vondst ligt op circa 125 meter ten noordoosten van het plangebied. Het betreft een Romeinse munt uit de 2e-3e eeuw (ARCHIS waarnemingsnummer 15426). Op circa 200 meter ten noordoosten werd in 1982 een urntje en crematieresten aangetroffen. Helaas is er geen datering aan gegeven (ARCHIS waarnemingsnummer 41284). Een midden-Romeinse munt werd aangetroffen op circa 500 meter ten zuidoosten van het plangebied (ARCHIS waarnemingsnummer 3714). Hier werd ook een hamerbijl (type Baexem) uit de late bronstijd tot late ijzertijd gevonden (ARCHIS waarnemingsnummer 107). Op circa 650 meter ten zuidwesten van het plangebied is ook een archeologische vondst gedaan uit deze periode, te weten een fragment van een steenbeitel (ARCHIS waarnemingsnummer 3706). Ongeveer 750 meter ten oosten van het plangebied

21

http://www.arneym.nl/ zie prehistorie

22


23



11 van 20

Project


Kenmerk


werden laatmiddeleeuwse bewoningsporen in de vorm van een kunstmatig opgeworpen heuvel, vloerresten en bakstenen aangetroffen (ARCHIS waarnemingsnummers 3720 en 41221). Twee Romeinse munten en een onderdeel van een dolk werden op circa 650 meter ten zuidwesten gevonden (ARCHIS waarnemingsnummer 3710), en op circa 850 meter westelijk vond men Romeins handgevormd aardewerk en muur- en baksteenresten uit de late middeleeuwen (ARCHIS waarnemingsnummer 3692). In 2005 werd door Vestigia in Presikhaaf (250 meter ten zuidoosten) een booronderzoek uitgevoerd, waarbij een intact esdek en bodemprofiel werd aangetroffen (onderzoeksmelding 14036). Een verstoord bodemprofiel werd in 2005 en 2007 door Synthegra aangetroffen in respectievelijk 330 meter ten zuiden en 650 meter ten zuidoosten van het plangebied (onderzoeksmeldingen 12463 en 21103). Zodoende werd geen vervolgonderzoek aanbevolen.24

24

Kremer en Van Klaveren 2007 (Synthegra rapport P0501747)


12 van 20

Project


Kenmerk

3.3


De onderzoekslocatie op historisch kaartmateriaal In het kader van het bureauonderzoek is historisch kaartmateriaal bestudeerd (zie literatuurlijst). De historische kaart uit 1773 laten zien dat het plangebied onbebouwd gebied was en uit bouwland bestond. De Oude Velperweg, waaraan het plangebied ligt, bestond al. Op de kaart uit 1830-1855 is te zien dat direct ten zuidwesten van het plangebied bebouwing staat, aangegeven als Villa Nova. Op de kaart uit 1906 staat ook Villa Nova aangegeven, en is er in het westelijk en zuidelijk deel van het plangebied kleine bebouwing aangegeven. In het noordwestelijke deel staan boomgaarden. Op beide kaarten zijn verhogingen in en rondom het plangebied aangegeven. Op de minuutplan uit 182125 en uit de gegevens van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels (OAT)26 blijkt dat het plangebied uit weiland bestaat. Direct ten noordwesten en zuidwesten van het plangebied staan meerdere gebouwen weergegeven, bestaande uit huizen met erf en tuin.

Afbeelding 7: Het plangebied in circa 1773-1794, aangegeven met het rode kader.27

25

www.dewoonomgeving.nl Kadastrale gemeente Arnhem, sectie D “Arnhemsche Broek”, blad 1. Vervaardigd door landmeter C. de Jongh in 1821. Minuutplans zijn de oorspronkelijke kadastrale kaarten die zijn vervaardigd vanaf 1811 en 1812 in navolging van de Fransen o.l.v. Napoleon Bonaparte. Het zijn grondbeschrijvingen (kadasters) van de gemeenten met hierop aangegeven de percelen, perceelnummers en gebouwen.

26

OAT = Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel. Dit is een register uit 1832 waarin diverse gegevens in vermeld staan die betrekking hebben op de betreffende percelen, zoals de eigenaar, beroep en woonplaats, alsmede het grondgebruik en de oppervlakte.

27

Hottinger Atlas van Noord- en Oost-Nederland, blad 89.


13 van 20

Project


Kenmerk


Afbeelding 8: Het plangebied in circa 1830-1855 aangegeven met het rode kader.28

Afbeelding 9: Het plangebied in 1906, aangegeven met het rode kader. 29 28

Grote Historische Atlas van Nederland; 3 Oost Nederland 1830 –1855, blad 99.

29

Grote Historische Topografische Atlas van Gelderland, ca. 1905, blad 491.


14 van 20

Project


Kenmerk


Afbeelding 10: Uitsnede van de kadastrale minuutplan. Het plangebied is aangegeven met het rode kader.


15 van 20

Project


Kenmerk

4


Verwachtingsmodel Conform de richtlijnen van de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA 3.1) is een bureauonderzoek verricht. Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek is voor het plangebied een verwachtingsmodel opgesteld. Hierbij is ook de IKAW (Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden) gebruikt, maar deze kaart is indicatief en dient voor het opstellen van een verwachtingsmodel genuanceerd en gepreciseerd te worden, aangezien er niet uit blijkt wat de aard en ouderdom is van de te verwachten archeologische resten. De archeologische verwachting in dit bureauonderzoek is tot stand gekomen door een integrale benadering, die bestond uit een synthese van de landschappelijke, archeologische en historische gegevens (tabel 1). Het plangebied ligt naar verwachting op hellingmateriaal van de stuwwal van de Veluwe, waarin zich een zwarte enkeerdgrond heeft ontwikkeld. Dit bodemtype wordt verwacht op basis van extrapolatie van de begrenzingen op de bodemkaart en resultaten van eerder uitgevoerd bodemonderzoek in de directe omgeving van het plangebied. In de omgeving van het plangebied staan in Archis waarnemingen geregistreerd uit alle perioden (zie hoofdstuk 3). Periode

Verwachting

Paleolithicum-

Hoog

mesolithicum neolithicum –

Verwachte kenmerken vindplaats

Diepteligging

Bewoningssporen; fragmenten

Onder het esdek

vuursteen, Hoog

bronstijd

Nederzetting: cultuurlaag, fragmenten

Onder het esdek

vuursteen, aardewerk, natuursteen, gebruiksvoorwerpen, begravingsresten

ijzertijd –

Hoog

middeleeuwen nieuwe tijd

Hoog

Bewoningsresten: gebruiksvoorwerpen,

In of vlak onder het

aardewerk, ed.

esdek

Bouw- en/of bewoningsresten:

Aan of vlak onder het

gebruiksvoorwerpen, aardewerk, ed.

maaiveld

die verband houden met het voormalige Villa Nova gebouw Tabel 1: Archeologische verwachting per periode. Bovenstaande verwachting geldt bij een intact bodemprofiel. Gezien het gebruik van het plangebied als bedrijventerrein is het niet ondenkbaar dat de bodem binnen het plangebied is verstoord.


16 van 20

Project


Kenmerk

5 5.1


Veldwerk Methode Aangezien uit het bureauonderzoek is gebleken dat zich mogelijk archeologische resten uit de steentijd tot en met de nieuwe tijd in het plangebied bevinden, is aanvullend een veldonderzoek uitgevoerd. Het betreft hier een karterend onderzoek, onderdeel van het Inventariserend Veldonderzoek (IVO; conform KNA 3.1). Het doel van het karterend booronderzoek is het toetsen van het verwachtingsmodel en het in kaart brengen van eventueel binnen het plangebied aanwezige archeologische resten. Er zijn binnen het plangebied 10 boringen uitgevoerd. Gezien de oppervlakte van het plangebied ca. 1 ha is geeft dit een boordichtheid van 10 boringen per hectare. Hiermee is het onderzoek verkennend voor de periode steentijd en karterend voor de overige perioden. De boringen zijn uitgevoerd met een megaboor (diameter 15 centimeter). Het opgeboorde materiaal is gezeefd over een zeef met een maaswijdte van 4 millimeter en gecontroleerd op de aanwezigheid van archeologische indicatoren. De locaties van de boringen zijn ingemeten met een meetlint.

5.2

Resultaten Beschrijving en interpretatie van de boorgegevens Het bodemprofiel ziet er binnen het plangebied gemiddeld als volgt uit: Vanaf het maaiveld is een ophoogpakket aangetroffen, waarvan de dikte varieert van 60 tot 200 centimeter. Dit pakket bestaat uit matig humeus, grindhoudend, zeer grof zand en is grijsbruin tot donkergrijs van kleur. In dit pakket zijn resten hout, sintels, baksteenresten, sporen glas en aardewerk aangetroffen. In de boringen 3, 4, 9 en 10 is binnen dit ophoogpakket een lichtgekleurde tussenlaag aangetroffen, wat aangeeft dat het ophogingspakket hier later ook vergraven is. De ophoging heeft een scherpe ondergrens. Onder dit pakket is de C-horizont aangetroffen, die bestaat uit zeer grof, matig siltig, sterk grindig zand. In boring 7 is onder de ophoging sterk zandige, sterk grindige klei aangetroffen: deze kleiige afzettingen kunnen worden geïnterpreteerd als gestuwde rivierafzettingen. Klaarblijkelijk ligt het plangebied op de voet van de stuwwal, waarop mogelijk een dunne laag regen- of smeltwaterafzettingen ligt. De bodem kan conform de verwachtingen worden geclassificeerd als een enkeergrond. De bodem is vergraven tot een diepte variërend van 60 tot 200 centimeter beneden maaiveld. In verschillende boringen verspreid over het hele plangebied gaat de bovengrond met een scherpe ondergrens over in de C-horizont. Het natuurlijke podzolprofiel, dat onder het esdek kan worden verwacht is binnen het plangebied niet meer intact. In boring 5 zijn in de top van de C-horizont sporen teer aangetroffen. Archeologie Het ophogingspakket dat in alle boringen is aangetroffen bevat een aanzienlijke hoeveelheid archeologica. Het betreft baksteenpuin, sintels, glas, ijzerslakken, leisteen en aardewerk. Het aardewerk bestaat uit fragmenten roodbakkend aardewerk met loodglazuur, porselein, pijpensteeltjes en dateert uit de 18e en 19e eeuw. Vermoedelijk is het stadsafval dat binnen het plangebied is opgebracht en zijn het geen aanwijzingen voor een archeologische vindplaats op deze locatie. In de gestuwde afzettingen onder de ophooglaag zijn geen aanwijzingen voor archeologische vindplaatsen aangetroffen.


17 van 20

Project


Kenmerk

6


Conclusie In het kader van de voorgenomen sloop en nieuwbouw in het plangebied aan de Velperweg 76 te Arnhem zijn een archeologisch bureauonderzoek en karterend veldonderzoek uitgevoerd. Hiertoe zijn bestaande bronnen geraadpleegd en zijn in het kader van het veldonderzoek in totaal 10 boringen tot maximaal 2,2 m – Mv uitgevoerd. In het plangebied worden op basis van het bureauonderzoek archeologische resten verwacht. Voor het gebied geldt een hoge archeologische verwachting voor resten van nederzettingen en grafresten uit de steentijd en de bronstijd en een hoge verwachting voor nederzettingsterreinen uit de periode ijzertijd tot en met de nieuwe tijd. De archeologische resten worden verwacht in of vlak onder het esdek. Uit het booronderzoek is gebleken dat de bodem in het gehele plangebied geen natuurlijk profiel vertoont, maar verstoord is tot een diepte van ca. 60 tot 200 cm – Mv. Het plangebied ligt op de voet van de stuwwal met een dunne laag regen- of sneeuwsmeltwaterafzettingen erop. In alle boringen is een ophogingspakket, dat uit de nieuwe tijd dateert aangetroffen, met daarin onder meer baksteen, glas en aardewerk. Dit is geïnterpreteerd als stadsafval. De kans dat er een archeologische vindplaats binnen het plangebied aanwezig is wordt daarom klein geacht.


18 van 20

Project


Kenmerk

7


Advies Tijdens het uitgevoerde onderzoek is geen archeologische vindplaats aangetroffen. Er zijn daarmee geen duidelijke aanwijzingen gevonden dat er archeologische resten in het plangebied aanwezig zijn. Een vervolgonderzoek wordt daarom niet noodzakelijk geacht. De resultaten van dit onderzoek zullen getoetst worden door het bevoegd gezag, dat op basis van het uitgebrachte advies een besluit zal nemen. Geadviseerd wordt daarom om contact op te nemen met de gemeente Arnhem. Mochten er tijdens de geplande werkzaamheden toch aanwijzingen worden aangetroffen die duiden op (pre-) historische bewoningsactiviteiten dan geldt conform de Monumentenwet uit 1988 een meldingsplicht bij het bevoegd gezag, de gemeente Arnhem.


19 van 20

Project


Kenmerk


Literatuur Berendsen, H.J.A., 2005: Landschappelijk Nederland. Van Gorcum, Assen. Grote Historische Atlas van Gelderland ca. 1905, schaal 1:25.000, Uitgeverij Nieuwland Grote Historische Atlas van Nederland; 3 Oost Nederland 1830–1855, schaal 1:50.000, Wolters Noordhoff Atlasproducties. Hofman, J., 1983: ‘Ontginning van de heidevelden in de gemeente Arnhem in de 19e eeuw. Een oriënterend onderzoek’, in: Bijdragen en mededelingen, deel LXXIV (1983), Arnhem (Vereniging “Gelre”), 103-131. Kremer, H., en H.W. van Klaveren, 2007: Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen. IJssellaan 89 te Arnhem, Doetinchem (Synthegra rapport P0501747). Kuijl, E.E.A. van der, en J.S. Krist, 2005: Inventariserend veldonderzoek (IVO). Merwedeterrein te Arnhem, Zelhem (Synthegra rapport 175086). Mulder de, E.F.J., M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff en T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Nordhoff, Groningen/Houten. Stichting voor Bodemkartering, 1973: Bodemkaart van Nederland schaal 1:50.000, kaartblad 40W Arnhem, Wageningen. Stichting voor Bodemkartering, 1985: Geomorfologische kaart van Nederland schaal 1:50.000, blad 40 Arnhem. Wageningen. Verkerk, C.L., 1983: ‘Arnhem, van koningsgoed tot stad’, in: Bijdragen en mededelingen, deel LXXIV (1983), Arnhem (Vereniging “Gelre”), 1-40. Versfelt, H.J., De Hottinger atlas van Noord en Oost Nederland, (Groningen 2003).


20 van 20

Bijlagen:

Bijlage 1:

Detailkaart van de onderzoekslocatie met boorpunten

444600

Resultaten van het veldwerk Velperweg 76 te Arnhem schaal: 1:1,500

Legenda 1

Boorpunten P0502293_BO-IVO-K_29082007_SD_1.0

2

444500

10

3 9

4

8 444400

7 6 5

0

25

50

Synthegra

Meter 100 192500

192600

192700

192800

Bijlage 2:

Boorprofielen

Boring:

1

Boring: 0

0

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, resten hout, brokken zand, resten baksteen, sporen puin, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, scherpe overgang

50

2 0

0

-35

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, zwak wortelhoudend, resten baksteen, sporen puin, zwak sintelhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, geleidelijke overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, matig wortelhoudend, resten aardewerk, donkergrijs, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang, vondstnr. 1

50

-80

-80

Zand, matig grof, zwak siltig, zwak humeus, resten hout, bruin, Edelmanboor, Aa 100

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig grindig, zwak roesthoudend, bruingeel, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang, wordt lichter v. k

100

-120 -121

volledig stenen, ondoordringbaar -140

Zand, zeer grof, matig siltig, zwak humeus, sterk grindig, sporen baksteen, zwak wortelhoudend, matig steenhoudend, bruin, Edelmanboor, Aa. scherpe overgang

150

-200

200

Zand, zeer grof, matig siltig, sterk grindig, lichtbruin, Edelmanboor, C -220

Boring: 0

3

Boring: 0

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, matig wortelhoudend, resten puin, sporen baksteen, brokken zand, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, slak, geleidelijke overgang

50

0

-80

100

-120

150 -160

0

-35 -40

50

-100

4

-50 -55

-80

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, brokken zand, matig steenhoudend, bruingeel, Edelmanboor, Aa, geleidelijke overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, resten hout, resten baksteen, resten aardewerk, matig steenhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, Aa, sch. ov., slak, vondstnr. 2

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, brokken zand, zwak wortelhoudend, matig steenhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, cement, scherpe overgang Zand, matig grof, zwak siltig, zwak grindig, lichtgeel, Edelmanboor, ophoogzand, scherpe overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, matig steenhoudend, resten glas, grijsbruin, Edelmanboor, Aa, gemengd, scherpe overgang Zand, matig grof, zwak siltig, zwak grindig, lichtgrijs, Edelmanboor, ophoogzand, scherpe overgang

100

-120

Zand, zeer grof, matig siltig, sterk humeus, sterk grindig, resten aardewerk, donkerbruin, Edelmanboor, Aa, geleidelijke overgang, vondstnr. 3 Zand, zeer grof, matig siltig, sterk grindig, lichtbruin, Edelmanboor, C

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig grindig, matig steenhoudend, geel, Edelmanboor, C

Projectnaam: BO IVO-K Velperweg 76 (AKZO-Nobel terrein) te Arnhem Projectcode: P0502293

Boring:

5

Boring: 0

0

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, matig steenhoudend, zwak wortelhoudend, sporen baksteen, resten puin, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, slak, scherpe overgang

6 0

0

-30

-40

Zand, zeer grof, zwak siltig, zwak humeus, sterk grindig, sporen baksteen, resten glas, matig steenhoudend, bruin, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang

50

-50

50

-80

100

100 -110

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, lichtbruin-geel, Edelmanboor, C, teer in bovenste deel

-150

150

-120

150 -160

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, resten baksteen, matig steenhoudend, zwak wortelhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, scherpe overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, resten puin, matig steenhoudend, zwak wortelhoudend, bruin, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, matig steenhoudend, sporen baksteen, lichtbruin-grijs, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, sporen baksteen, zwak roesthoudend, sterk puinhoudend, matig steenhoudend, lichtbruin, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, zeer grof, matig siltig, sterk humeus, sterk grindig, zwak baksteenhoudend, resten aardewerk, matig steenhoudend, donkergrijs, Edelmanboor, Aa, mortel, vondstnr. 4, geleid. overg. Zand, zeer grof, matig siltig, sterk grindig, matig steenhoudend, bruin, Edelmanboor, C, keileem?

-200

200

Boring: 0

7

Boring: 0

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, sporen aardewerk, matig steenhoudend, zwak wortelhoudend, grijsbruin, Edelmanboor, Aap, scherpe overgang

0

-60

-40

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, sporen roest, matig steenhoudend, lichtgrijs-bruin, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, zeer grof, matig siltig, sterk humeus, sterk grindig, sporen sintels, resten aardewerk, zwak baksteenhoudend, resten glas, donkergrijs, Edelmanboor, Aa, vondstnr. 5, scherpe overgang

100

0

-20

-40

50

8

50

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, zwak wortelhoudend, matig steenhoudend, donkerbruin, Edelmanboor, Aap, geleidelijke overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, sporen baksteen, matig steenhoudend, brokken zand, bruin, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, matig grof, zwak siltig, sterk humeus, sterk grindig, zwak baksteenhoudend, sporen aardewerk, matig steenhoudend, sporen sintels, donkergrijs-bruin, Edelmanboor, Aa, cement, scherpe overgang

100

-120 -130 -135

Klei, sterk zandig, sterk grindig, matig steenhoudend, bruingrijs, Edelmanboor, C, keileem? 150

150 -160

-160

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, zwak baksteenhoudend, matig steenhoudend, bruin, Edelmanboor, Aa, geleidelijke overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, matig steenhoudend, lichtbruin, Edelmanboor, C


Boring: 0

9

Boring: 0 -10

-40

50

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, matig wortelhoudend, bruingrijs, Edelmanboor, Aap, scherpe overgang

0

100

0

-20

Zand, matig grof, zwak siltig, zwak grindig, lichtgeel-grijs, Edelmanboor, ophoogzand, scherpe overgang Zand, zeer grof, matig siltig, sterk humeus, sterk grindig, zwak baksteenhoudend, sporen aardewerk, matig steenhoudend, donkerbruin-grijs, Edelmanboor, Aa, vondstnr. 6. scherpe overgang

10

-40

50

-50 -60

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, matig wortelhoudend, brokken zand, matig steenhoudend, bruingrijs, Edelmanboor, Aap, scherpe overgang Zand, zeer grof, zwak siltig, matig humeus, sterk grindig, donkergrijs, Edelmanboor, Aa, scherpe overgang Zand, matig grof, zwak siltig, sterk grindig, bruingeel, Edelmanboor, Aa, ophoogzand Zand, zeer grof, zwak siltig, zwak humeus, sterk grindig, zwak baksteenhoudend, lichtbruin-grijs, Edelmanboor, Aa, geleidelijke overgang

100 -110

Zand, zeer grof, zwak siltig, sterk grindig, sporen roest, lichtbruin, Edelmanboor, C, geleidelijke overgang

Zand, zeer grof, matig siltig, matig grindig, matig steenhoudend, lichtbruin, Edelmanboor, C

150

-150

150 -160

Zand, zeer grof, zwak siltig, matig grindig, sporen roest, geel, Edelmanboor, C

200

-200


Legenda (conform NEN 5104) grind

klei

geur

Grind, siltig

Klei, zwak siltig

Grind, zwak zandig

Klei, matig siltig

geen geur zwakke geur matige geur sterke geur

Grind, matig zandig

Klei, sterk siltig

Grind, sterk zandig

Klei, uiterst siltig

uiterste geur

olie geen olie-water reactie

Grind, uiterst zandig

Klei, zwak zandig

zwakke olie-water reactie matige olie-water reactie sterke olie-water reactie

Klei, matig zandig

Klei, sterk zandig

zand Zand, kleiïg

uiterste olie-water reactie

p.i.d.-waarde >0 >1

Zand, zwak siltig

>10

leem Zand, matig siltig

>100 Leem, zwak zandig

>1000 >10000

Zand, sterk siltig

Leem, sterk zandig

monsters Zand, uiterst siltig geroerd monster

overige toevoegingen zwak humeus

ongeroerd monster

veen Veen, mineraalarm

matig humeus

Veen, zwak kleiïg

sterk humeus

Veen, sterk kleiïg

zwak grindig

Veen, zwak zandig

matig grindig

Veen, sterk zandig

sterk grindig

overig bijzonder bestanddeel Gemiddeld hoogste grondwaterstand grondwaterstand Gemiddeld laagste grondwaterstand slib

Bijlage 3:

Combinatiekaart AMK, IKAW en Archismeldingen

Combinatiekaart IKAW, AMK en 2917 18730 7013ARCHIS-waarnemingen 385217144 Velperweg 76 te Arnhem

Legenda ARCHIS-waarnemingen + waarnemingsnummer Paleolithicum

445000

Bronstijd Romeinse tijd Middeleeuwen

2845

Onbekende tijd onderzoeksmelding + meldnummer

archeologisch monument + waarnemingsnummer terrein van archeologische betekenis 13124

12917

terrein van archeologische waarde

15426 41284 41221 3720

terrein van hoge archeologische waarde terrein van zeer hoge archeologische waarde

terrein van zeer hoge archeologische waarde, beschermd 3853 7012

archeologische verwachting trefkans hoog (water)

3692

middelhoog (water)

14036

laag (water) water

444000

21103

middelhoog

12463

3710 3706

hoog

107 3714

2098

laag zeer laag niet gekarteerd 17489

onbekend begrenzing plangebied

18610

P0502293_IKAW_Combi_04042007_SD_1.0

0

125

250

500 192000

Meter 750

Synthegra BV 193000

Bijlage 4:

Overzicht van geologische perioden en lijst met gebruikte afkortingen

Bureauonderzoek en karterend veldonderzoek d.m.v. boringen

Recommend Documents