BUITENPLAATS BLEIJENBEEK, NATIONAALPARK DE MAASDUINEN. INCIDENTIEEL INGRIJPEND HERSTEL HISTORISCHE BUITENPLAATS BLEIJENBEEK TE AFFERDEN Code12. Tuinhistorisch onderzoek ATELIER 12, MARC HENDRIKS, LANDSCHAPSARCHITECT BNT. Gewijzigd op 01 januari 2011, opdrachtgever Stichting ruïne Bleijenbeek
INHOUD: TUINHISTORISCH ONDERZOEK 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
HISTORISCHE KAART 1890
BRONVERMELDING: Archief Bergen, Universiteit Wageningen.
INVENTARISATIE
De Maasgouw 1991
KORTE BESCHRIJVING VAN HET VERWOESTE KASTEEL
De geschiedenis van het kasteel Bleijenbeek (gem. Bergen)
KORTE BESCHRIJVING VAN DE LANDSCHAPPELIJKE WAARDEN KASTEEL FOTO,S UIT HET VERLEDEN KAART VOOR 1680 NATUUR EN CULTUURHISTORISCHE UITGANGSPUNTEN
Historisch materiaal internet, atlassen e.d. Gesprekken met A. Viersen en T. Weijers.
LUCHT FOTO,S FOTO KASTEEL RUINE ROND 1950 TUIN HISTORISCH ONDERZOEK PLATTEGROND VERWIJZINGEN NAAR DE FOTO,S (overeenkomstig genummerd, bijgevoegd schaal 1:500) ACTUELE OVERZICHTFOTO,S / DETAILFOTO,S (Opnamedatum mei 2010) UITGANGSPUNTEN T.A.V. HET HISTORISCH SPOREN ONDERZOEK KASTEELTUIN FOTO,S SAMENVATTING HISTORISCHE ONDERBOUWING LUCHTFOTO VOOR HET R.A.F. BOMBARDEMENT 1945 LUCHTFOTO NA HET R.A.F. BOMBARDEMENT 1945 ONTWERPUITLEG VISIE HERSTEL CULTUURHISTORISCHE WAARDE PLATTEGROND BESTAANDE TOESTAND (bijgevoegd schaal 1:500) PLATTEGROND BOMENKAPPLAN (bijgevoegd schaal 1:500) ONTWERP TEKENING VISIE HERSTEL CULTUURHISTORISCHE WAARDEN (bijgevoegd schaal 1:500) REFERENTIEBEELDEN VISIE HERSTEL CULTUURHISTORISCHE WAARDEN BEPLANTINGSPLAN MET OVERZICHT HERSTELWERKZAAMHEDEN (bijgevoegd schaal 1:500) FOTO VAN DE NEO-ROMAANSE KAPEL BEGIN 1900 MET EEN GOED VERZORGDE TUINAANLEG
01 HISTORISCHEKAART 1890
Bodemkaart: de Maas als vlechtende rivier in het landschap met oude rivierkleigronden en rivierduinen.
Moerassen
Oude rivierkleigronden Locatie Kasteel Bleijenbeek Podzolen Rivierduinen landschap
Ontginningen
Rivierduinen
Het kasteel is vele eeuwen een middelpunt in deze streek geweest, zowel geschiedkundig als uit landschappelijk oogpunt bezien.
Plattegrond van het kasteel met poortgebouw en padenstructuur.
02 INVENTARISATIE Locatie: De ruïne van het voormalige kasteel Bleijenbeek en het gelijknamige landgoed bevinden zich in het Maasdorp Afferden, in de gemeente Bergen in het noorden van Limburg, tussen Heijen en Nieuw-Bergen. Ligging: De ruïne ligt aan de weg van Afferden en Goch aan de Eckeltsebeek / Bleijenbeek, die in de eerste helft van de 14e eeuw gegraven is voor de afwatering van veengronden in het achterland. De ruïne geeft nog de contouren van het gebouw prijs, dat eens gezien werd als een goed voorbeeld van een ridderlijke woning. De Eckeltsebeek / Bleijenbeek heeft een lengte van 7 km en wordt gevoed door de Horsterbeek. Beide beken ontwateren in het vrij omvangrijke DuitsNederlands landbouwgebied dat zich op de terrasvlakte uitstrekt. (De beek is volledig genormaliseerd. De Eckeltsebeek heeft een breedte van 3-5 meter. De gemiddelde afvoer is 0.20m3/s bij een gemiddelde stroomsnelheid van0.2-0.6 m/s. De beek valt nooit droog. De laagste afvoer is 0.03m3/s. Maximaal peil afvoer bedraagt 1.9 m3/s.). De benaming van Bleijenbeek is afgeleid van ‘Blije beek’, in de betekenis heldere beek. Op de kaart van 1890 ligt het kasteel ca. drie kilometer landinwaarts aan de Bleijenbeek (helderebeek) die overgaat in de Eckeltsebeek die in de Maas uitmondt. Bleijenbeek werd gebouwd in het beekdal van de Eckeltsebeek. Het gebied rondom het kasteel bestond uit woeste heidegronden en moerassen. Het gebied was veel minder bebost dan nu. Het dorp Afferden en het gehucht Heukelom en de buurtschappen Plees, Rimpelt en Flieray behoorde eeuwenlang toe aan de heren van kasteel Bleijenbeek. In de tweede helft van de veertiende eeuw is een omgracht rechthoekig complex gebouwd uit baksteen en mergel met op de noordoosthoek een uitspringende toren. Aan het eind van de veertiende eeuw werd dit complex tot op het maaiveld gesloopt, mogelijk naar een verwoesting. Daarna is de bouw van het kasteel begonnen. Bleijenbeek is uitgegroeid van een eenvoudig verdedigbare boerderij via een aantal bouwfasen tot een volledig middeleeuws kasteel, dat na oorlogshandelingen in 1589 in het midden van de zeventiende eeuw wordt verbouwd tot een edelmanswoning. Zijn zeventiende eeuwse vorm behield het kasteel in grote lijnen tot aan de verwoesting van de tweede wereldoorlog. In de zestiende eeuw is rond het complex een tweede gracht gegraven. Daarvoor werd de Bleijenbeek gebruikt. De buitengracht wordt gevoed door de beek die in het midden aan de oostkant binnen komt en aan de westzijde weer verder stroomt richting de Maas. De grond uit de gracht is gebruikt voor verdedigingswerken en later uitgevlakt. Het terrein binnen de buitengracht ligt ca. 2.00m. hoger dan de omgeving. De buitengracht stond aan de oostzijde in verbinding met de binnengracht. Een gedeelte van de gracht is bij een latere zeventiende eeuwse uitbreiding dichtgeworpen omdat deze binnen de muren van het kasteel was komen te liggen. In het midden van de negentiende eeuw werd het kasteel nog eenmaal ingrijpend verbouwd. De gracht die direct rond het kasteel lag, werd gedempt waarschijnlijk door stankoverlast. Aan de noordzijde van het kasteel is de uitgediepte binnengracht nog goed te herkennen. De buitengracht is de nu nog bestaande kasteelgracht.
De plattegrond zoals deze was voor de verwoesting van in 1945. Fase 2: eind 14e eeuw. Fase 3: begin 15e eeuw. Fase 5: eind 15e begin 16e eeuw. Fase 7: XVIIb. Fase 8: XVIId. Fase 9: 1704. Fase 10 XIXA Fase 12: ca. 1920.
Reconstructietekening van het kasteel in de 18e eeuw. Het kasteel en voorburcht met de dubbele gracht, zoals deze was tot in het midden van de 19e eeuw.
Reconstructie van Bleijenbeek, zoals het misschien in de 16e eeuw heeft uitgezien.
Plattegrond van de oudste fase (tweede helft van de 14e eeuw)
03
KORTE BESCHRIJVING VAN HET VERWOESTE KASTEEL Kasteel Bleijenbeek is kort voor de 14e eeuw ontstaan en eindigde voorlopig in 1945 toen het verwoest werd. Uit opgravingen is gebleken dat de bouwgeschiedenis kort voor 1300 begint met een omgracht rechthoekig complex gemaakt van mergel en baksteen, met op de noordhoek een aan één zijde uitspringende hoektoren. Deze is verwoest of gesloopt en heeft men een grote woontoren neergezet met aansluitend een gedeeltelijke weergang. Kort na 1405 werd een zaalvleugel met kelder (beiden gedeeltelijk bewaard) aan toegevoegd en aan de zuidzijde een uitspringende vierkante toren. In de 15e eeuw werd er een schildmuur met weergang op de bogen aan toegevoegd ter afsluiting van de binnenplaats. Deze muur sloot aan op het poortgebouw, waarin een brugkelder kwam. In de 16e eeuw werd aan de oostzijde een tweede en grotere vleugel gebouwd. Na meerdere verbouwingen ontstond in de 17e eeuw een uit vier vleugels bestaand gebouw rond een binnenplaats. In 1688 werd een natuursteenomlijsting (deels nog aanwezig) rond de voordeur geplaatst. De toegang tot het gebouwencomplex was op de plaats, waar nu nog de brug over de kasteelgracht ligt. Hier lag het poort gebouw of voorburcht. Door de poort kwam men op de binnenplaats. In 2000 wordt het landgoed verkocht aan Fortis Vastgoed BV, die samen met Staatsbosbeheer, IVM Maas en Niers, Provincie Limburg en gemeente Bergen revitalisering van het landschap en natuurbehoud nastreeft met daarin een geïntegreerde golfbaan en beperkte bebouwing met behoud van de ruïne van het laatmiddeleeuwse kasteel Bleijenbeek. De ruïne heeft de status complex historische buitenplaats bleijenbeek.
04 KORTE BESCHRIJVING VAN DE LANDSCHAPPELIJKE WAARDEN
Het kasteel is vele eeuwen een middelpunt in deze streek geweest, zowel geschiedkundig als uit landschappelijk oogpunt bezien. Het landschappelijk element moet zeker niet onderschat worden. Door fors grondbezit hebben de bewoners grote invloed gehad op de ontginning en in cultuur brengen van het omliggende gebied. De centrale positie van het kasteel in het Landschap wordt nog eens extra benadrukt door de nog aanwezige zichtassen. Een aan de noordzijde van het kasteel en een aan de zuidzijde. De locatie werd gekenmerkt door grote gebieden met weinig reliëf waar de moerassen en heidevelden lagen en terreinen waar flinke hoogteverschillen op korte afstand van elkaar voorkomen, de rivierenduinen. In de rivierduinen zijn naast humusijzerpodzolen vaak ook andere podzolen ontstaan. Het zand is bijna altijd grover dan dat van het dekzand. Op de bodemkaart treffen we bij Afferden humusijzerpodzolen aan. In koudere perioden, zoals in de jonge Dryastijd, zijn door de overheersend westelijke winden grote hoeveelheden zand uit de rivierbeddingen geblazen en vele rivierduinen rond Bleijenbeek opgeworpen. Om verstuivingen tegengegaan werd op grote schaal bossen aangeplant. De afbeelding van de historische kaart uit 1890 en een detail uit de bodemkaart geeft een indruk hoe het landschap rond die tijd was.
05 KASTEEL FOTO,S UIT HET VERLEDEN
Foto,s van het kasteel rond 1927
De toegang over de buitengracht met het poortgebouw (1915)
De ruïne na het bombardement in 1945, foto is uit 1987
06
KAART VOOR 1680 Op de kaart is duidelijk te zien dat vanuit de Afferder Ven de Bleijenbeek ontspringt en via de buitengracht van het kasteel overgaat in de Eckeltsebeek beek die in de maas uitmond.
07 NATUUR EN CULTUURHISTORISCHE UITGANGSPUNTEN Het nationaal park de Maasduinen is 270 hectare groot. Daarin ligt in het noordelijke deel van het park de ruïne van het kasteel Bleijenbeek. In dit gebied is een robuuste ecologische zone gerealiseerd, die de natuurgebieden ten zuiden en ten noorden van het landgoed met elkaar verbinden. Voorheen lag hier een landbouwgebied als een wig in het nationaal park de Maasduinen. Nu een ruim extensieve opgezette golfbaan met 30 hectare extra nieuwe natuur, moeras, heide, droog grasland en singels met struiken, houtwallen, poelen en watergangen. Door deze opzet kunnen de dassen, reeën en andere kleine zoogdieren weer over het landgoed Bleijenbeek trekken, niet meer gehinderd door de kale akkers. Door natuurontwikkeling, beekherstel en moerasvorming met een geïntegreerde golfbaan is meer aansluiten ontstaan aan de fraaie mengeling van kleinschalig bos, weilanden, heidevelden en zandverstuivingen van natuurgebieden ten zuiden en ten noorden van het landgoed. Een ander onderdeel is het herstel van de cultuurhistorische waarde. De Bleijenbeek ruïne ligt als een belangrijk ‘landmark’ in het landgoed. De insteek is de ruïne van het kasteel Bleijenbeek te consolideren en de toren of het dak te herbouwen. Vervolgens zal het terrein binnen de buitenste slotgracht opgeschoond worden, en daarbij ligt een wens om de binnengracht die rond 1350 is aangelegd te herstellen. Het nu afgesloten terrein rond het kasteel moet meer toegankelijk worden gemaakt voor bezoekers en wandelaars. Daarbij kan mogelijk in een latere fase een nieuwe bestemming (in de vorm van bijvoorbeeld een eigentijds element) toegevoegd worden. Gedacht kan worden aan bijvoorbeeld een bezoekerscentrum of trouwlocatie. Herstel van oorspronkelijke beplanting en tuinstructuur en het zichtbaar maken van de contouren van het poortgebouw kan de status historische buitenplaats versterken. De bouwkundige toestand van de ruïne gaat wel steeds verder achteruit.
08
LUCHT FOTO,S
Zicht op de locatie.
Luchtfoto ruïne met golfbaan (landgoed Bleijenbeek). Kasteel Bleijenbeek vanuit het westen.
09 FOTO KASTEEL RUINE ROND 1950
10
TUIN HISTORISCH ONDERZOEK
Bij aanschouw van de ruïne van Bleijenbeek is de hoofdopzet van het vroegere imposante kasteel nog goed te zien. Een omgracht complex van honderdtien bij honderdvijftig meter met de ruïne. De ruïne geeft nog de contouren weer van het vroegere kasteel en is een belangrijk ‘landmark’ in de omgeving. De buitenste slotgracht is breed, imposant en helemaal intact. Aan de noord- en zuidzijde liggen twee brede lanen die de buitenplaats met het bos (Nationaalpark Maasduinen) verbinden. Aan de noordzijde ligt de Bleijenbeekweg een verbindingsweg tussen Afferden (Maas) en Goch (Duitsland). Aan de oostzijde de Bleijenbeek met inlaat in de buitengracht en aan de westzijde de uitstroom naar de Eckeltsebeek die richting de Maas stroomt. (kastelen lagen vaker bij voorkeur aan de beek). Aan de binnenzijde van de gracht staan in de directe omgeving van de ruïne enkele te behouden groenelementen. Aan de noordzijde langs de gracht een waardevol haagbeuklaantje wat vroeger een berceau was. Aan de westzijde van de gracht staat een prachtige dicht op elkaar staande beukenrij wat in het verleden een beukenhaag is geweest. Aan de noordwestzijde staat een monumentale Sequoiadendron giganteum met een kleine ruïne van een broeikas of schuurtje. Zowel aan de oost- en westzijde van de gracht staat een bijzondere groep van ca. twaalf zeer dicht op elkaar staande lindebomen. Aan de oostzijde staat nog een gedeelte van een uitgegroeide taxushaag, dat ook aan de achterzijde van de ruïne terug is te zien. Enkele zichtbare sporen van het poortgebouw aan de zuidzijde met de asymmetrische toegang t.o.v. de hoofdingang van de ruïne geven minimale aanwijzing over de vroegere context prijs. Noord laan
Seguoiadendron
Berceau
Taxushaag Taxushaag
Eckeltsebeek Lindegroep
Ruïne
Bleijenbeek Lindegroep
Beukenhaag Buitengracht
Zuid laan
O
11 PLATTEGROND: verwijzingen naar de foto,s. Zwart: foto,s huidige toestand. Rood: foto,s uit het verleden. Foto 42
N
Foto 30
Foto 16
Z
Foto 43 Foto 0.3
W Foto 35 Foto 34
Foto 19
Foto 40
Foto 29
Foto 20
Foto 48
Foto 0.7
Foto 0.4
Foto 33
Foto 49 Foto 18
Foto 41 Foto 14/15 Foto 38 Foto 0.6
Foto 32
Foto 22/23
Foto 26/26 Foto 27 Foto 13
Foto 0.1
Foto 17 Foto 53
Foto 50
Foto 36
Foto 31
Foto 52
Foto 46
Foto 37
Foto 0.9 Foto 0.2
Foto 0.5 Foto 11
Foto 10
Foto 0.8
Foto 47 Foto 45
Foto 39 Foto 25 Foto 28 Foto 44
Foto 12
Foto 21
Foto 24 Foto 51
ATELIER12 04/05 PLATTEGROND: verwijzing naar de foto,s. Buitenplaats Bleijenbeek te Afferden. Marc Hendriks, landschapsarchitect B.N.T. Januari 2011 Schaal 1:500
12
ACTUELE OVERZICHTFOTO,S / DETAILFOTO,S (Opnamedatum mei 2010) De laan aan de noordzijde van het kasteel (foto 0.1)
Foto 0.2
Foto 0.3
Het huidige kasteel Bleijenbeek kent twee prachtige lanen. De laan aan de noordzijde bestaat uit een vier dubbele rij van Amerikaanse eiken en steekt tussen aan weerszijde gelegen akkers naar het bos. Aan het begin van de laan staat aan de rechterkant een wegkapelletje van ST. Jozef met een dennenboom en aan de linkerkant een veldkruis. Beide zijn geplaatst door de bewoners van kasteel Bleijenbeek en staan nu op de rijksmonumentenlijst.
De laan aan de zuidzijde van het kasteel (foto 0.4)
De laan aan de zuidzijde van het kasteel heeft een meer natuurlijke uitstraling. Een vier dubbele rij eiken (Amerikaanse en Inlandse eiken) met daaronder een beplanting van Rhododendrons. De laan begint achter twee lanen van hoge populieren. De aansluiting met de ruïne kan beter. Beide lanen zijn onverhard.
Vroegere Berceau nu een haagbeukenlaantje
Foto 0.6 haagbeukenlaantje noordoost.
Foto 0.5 Vroegere berceau nu een haagbeuken laantje kijkend in de richting noordoost.
Aan de noordzijde langs de gracht staat zeer waardevol en karakteristiek groenelement. Een dubbel laantje van haagbeuk (Carpinus betulus) wat in het verleden een berceau is geweest. De haagbeuken zijn in het verleden vaak gesnoeid en de vroegere boogvorm is in de snoeiwijze nog te herkennen. Het laantje heeft een geschatte leeftijd van 100 jaar, de onderlinge afstand tussen de bomen is een meter vijftig. Op de kop aan de oostzijde van het laantje staan vier oude beuken met een betonnen sokkel. Een markant geheel om te laten staan en mogelijk is de sokkel aan te vullen met een beeldhouwwerk of bank.
Foto 0.7 Kop noordoostzijde met groep beuken en een betonsokkel.
Vroegere beukenhaag nu een beukenrij
Foto 0.9 zicht op beukenrij aan de westzijde.
Foto 0.8 Vroegere beukenhaag nu een beukenrij in noordelijke richting met zicht op de ruïne.
Langs de westzijde van het kasteel gracht staat een zeer waardevol en bijzondere dicht op elkaar staande beukenrij (Fagus Silvatica). Dit groenelement is in het verleden als haag aangeplant. In het huidige beeld dicht op elkaar staande beuken van ca. 100 jaar met een onderlinge afstand van ca. 1.50m. De stammen vormen een grillig beeld omdat zij in het verleden vaak gesnoeid zijn geweest. In het midden staat een groep zeer dicht op elkaar staande lindebomen. Beide vormen een mooie afsluiting en windkering langs de kasteelgracht.
Foto 10 beukenrij in noordelijke richting.
De Sequoiadendron met de muurfragmenten (foto 11)
Foto 12 In verschillend archief materiaal wordt gesproken over een theehuis. Dit stond op de noordwestpunt, voor de Sequoiadendron. Via een trap kwam je op een soort bordes in het achthoekige theehuis. Aan de rechterzijde een trap en aanlegpaal voor een bootje.
Aan de noordwestzijde staan op de punt van het eiland de muurresten van een gebouwtje, aan de steensoort en het metselwerk te zien na 1900 gebouwd. Daarbij staat een monumentale Sequoiadendron giganteum. Beide zijn vanaf de Bleijenbeekweg zichtbaar. Het oorspronkelijke thee/tuinhuis was meer naar de noordwestpunt van de gracht geplaatst. De huidige muurresten en de Sequoiadendron vormen een schakel tussen het waardevolle, markante laantje van haagbeuken (berceau) aan noordzijde van de kasteelgracht en aan de dicht op elkaar staande beukenrij (beukenhaag) langs de westzijde van de kasteelgracht. Op het landgoed staan twee mammoetbomen. Een exemplaar buiten de slotgracht, deze is 30.00m. hoog en heeft een stamomvang van ca. 4.45m. De tweede staat binnen de slotgracht naast de muurresten. De hoogte is 23.00m. en de stamomvang ca. 4.20m. De boom samen met de kleine ruïne is visueel bijzonder.
Foto 13 Seguoiadendron giganteum.
De Taxushagen (Foto 14)
Aan de achterzijde van de ruïne en aan de noordoostzijde staan nog uitgegroeide resten van taxushagen. 20 stuks taxus van ca. 8.00m. hoog, deze is omgezet aan de oostkant van het gebouw met zes stuks taxus en aan de westkant met nog drie stuks. De taxushaag is waarschijnlijk geplant in het midden van de 19e eeuw nadat de binnengracht gedempt is. In die tijd stond vrij dicht om het kasteel een haag. Ook aan de voorzijde van het kasteel heeft een haag gestaan. Aan de oostzijde staat nog een taxushaag langs de gracht tot de insteek van water uit de buitengracht naar de gedempte binnengracht. Daartussen een groep lindebomen op dezelfde wijze aangeplant als eerder genoemd aan de westzijde langs de gracht. In tegenstelling tot de andere waardevolle groenelementen is het mogelijk om de nog aanwezige taxushagen terug te snoeien tot een gewenste haagvorm. (taxushagen lopen gemakkelijk weer uit). Daarmee zal het zicht op de ruïne en omgeving hersteld worden.
Foto boven 15: de achterzijde van het kasteel met de kleine kapel en de taxushaag met tuin rond 1900. Foto onder 16: de taxushaag aan de oostkant van de buitengracht met de groep lindebomen.
Het poortgebouw of voorburcht (foto 17)
Foto 18 Enkele muur fragmenten van het poortgebouw.
De toegang tot het kasteel was op de plaats, waar ook nu een brug over de kasteelgracht is. Hier lag het poortgebouw of voorburcht genoemd. Door de poort kwam men op de binnenplaats, waar tegenover het kasteel de boerderij en de dienstwoningen lagen. De voorgebouwen zijn in de zomer van 1911 grotendeels afgebrand en daarna op de oude fundamenten weer hergebouwd. Het poortgebouw is vlak na de oorlog in zijn geheel afgebroken. Enkele stukken fundering zijn tussen het mos en gras nog zichtbaar. De poortingang had een asymmetrische toegang t.o.v. de hoofdingang van de ruïne en de beide lanen. Vroeger kwam men over een verhoogd brugdeel over de slotgracht het poortgebouw binnen. Aan de oostkant van het brugdeel zijn nog sporen van de muur zichtbaar.
Foto 19 Overgroeid brugdeel.
Foto 20 Huidige toegangspoort.
13
UITGANGSPUNTEN T.A.V. HET HISTORISCH SPOREN ONDERZOEK
Uit het onderzoek en bekijken van archiefmateriaal staat vast dat het kasteel Bleijenbeek is uitgegroeid van een eenvoudige verdedigbare boerderij via een aantal bouwfases tot een middeleeuws kasteel, dat in het midden van de zeventiende eeuw wordt verbouwd tot een edelmanswoning. Zijn zeventiende eeuwse vorm behield het kasteel in grote lijnen tot de verwoesting aan het einde van de tweede wereldoorlog. Ook de tuin heeft in de loop van de tijd veranderingen doorgemaakt. Er is sprake van verval, verwoesting en brand van de voorburcht geweest dat invloed heeft gehad op de tuin van het kasteel. In de zestiende eeuw werd de buitengracht gegraven en in het midden van de 19e eeuw werd de binnengracht gedempt. In 1709 kwam het kasteel in handen van de familie Van Hoensbroek. In 1872 als gevolg van de Kulturkamf zorgt Van Hoensbroek dat Jezuïeten kasteel Bleijenbeek tot hun beschikking kregen. De kapel aan de noordzijde is te klein en zij bouwen aan de westzijde een neo-romaanse kapel. In 1900 verlaten de Jezuïeten het kasteel en wordt ingenomen door de zusters Ursulinen. Deze verlaten het kasteel in 1911. In dat zelfde jaar brand de voorburcht af, die vier jaar later wordt herbouwd. De Jezuïeten en de zusters Ursulinen hebben veel invloed gehad op de tuin rondom het kasteel. In deze perioden is de padenstructuur met berceau en hagenstructuur met fruitopstand aangelegd. Er was sprake van een goed onderhouden tuin met veel bomen en sierstruiken. Een stelsel van paden bracht de bewoners wandelend om de gracht en langs de gebouwen en onderdelen van de tuininrichting. In 1917 werd het kasteel verkocht aan de heer Prins die in 1924 het kasteel weer terug verkocht aan Van Hoensbroek. Deze doet het in 1937 over aan de heer Jurgens uit Nijmegen. In deze perioden is er niet zoveel gewijzigd aan de plattegrond van de tuin. Op foto,s kan je wel zien dat de tuin meer functioneel werd gebruikt o.a. door aanleg van een eenvoudige moestuin aan de westkant van het kasteel. De tuin raakte meer verwilderd door minder onderhoud. In 1945 was het afgelopen. De burcht veranderde in een ruïne en de tuin raakte in verval. De enige overblijfselen zijn de beukenrij (beukenhaag), haagbeukenlaantje (berceau) en restanten van taxushagen met enkele monumentale beuken, eiken en de sequoia. Na de oorlog heeft aan de westzijde van de ruïne maïs gestaan daarna is het eiland grotendeels begroeid geraakt met bomen en opslag van struiken. Een aantal jaren geleden is het terrein opgeschoond en is de klimop van de ruïne verwijderd. De ruïne verkeerd in een zeer slechte staat. Delen van de ruïne zit vol scheuren en diversen onderdelen staan op instorten. Door aanwezigheid van veel klimop (hedera) worden de resten van het gebouw letterlijk aangevreten en de muurdelen en de fundering op veel plaatsen ondermijnd. Op en in de ruïne staat veel opslag van jonge bomen. Op het middenterrein staat opslag van jonge bomen, o.a. els, berk, esdoorns, wilde kers, meidoorn, biezen, brandnetels en grassen. Langs de randen van de buitengracht staan veel elzen of esdoorns die vooral aan de westzijde de groei van de beukenrij bedreigen. Contouren van de vroegere plattegrond zijn deels verdwenen.
14 KASTEELTUIN FOTO,S
Foto 21 Kasteel vanuit het westen gezien met eenvoudige moestuin na 1919, de tuin krijgt minder onderhoud.
Foto 22 Kasteel rond 1919 met grind aangelegde paden en gras.
Een rijk aangelegde van de tuin met veel verschillende bomen, struiken en kleinschalig groen. (zie ook 21 voor een uitvergroting )
Foto 23 Aanleg van de tuin met padenstructuur rond 1900 toen de Jezuïeten het kasteel bewoonde.
Foto 24 Theehuis met daar aanvast een gebouwtje.
15
SAMENVATTING HISTORISCHE ONDERBOUWING Het eiland is een toonbeeld van verval, de ruïne is in slechte staat en dat bij een ruïne dat de naam heeft een belangrijk ‘landmark’ te zijn. Het eiland kent geen spannende doorzichten meer, geen opbouw van sferen, maar een ravage van struiken en bomen. Maar als je goed kijkt staan er nog enkele belangrijke groenelementen uit het verleden, een bijzonder laantje van haagbeuk aan de noordzijde van het eiland, de oude beuken rij aan de westzijde, een taxushaag aan de oostzijde en de mammoetboom met een kleine ruïne aan de noordwestzijde. Enkele sporen van het poortgebouw, wandelpaden en uitgediepte gracht zijn nog terug te vinden. Wat daar van te maken? Vele bomen en struiken zullen gekapt moeten worden om de belangrijke groenelementen als accenten te onderscheiden, daarnaast zal de ruïne van klimop moeten worden ontdaan, zoals in Hertefeld bij Weeze (D) is gedaan. Als dat is opgeruimd wordt het tijd om iets te herstellen. De insteek is de tuin structuur van rond 1900 weer voelbaar maken. De luchtfoto van vlak voor het bombardement is een houvast om de structuur uit het verleden weer zichtbaar te maken. Het opwaarderen van de ruïne (consolidatie), herstel van de toren en reconstructie van de binnengracht geeft aanzet tot historisch herstel. Het mag zo zijn dat de binnengracht in 1850 is gedempt, maar in de betekenis van de geschiedenis is deze zeer bijzonder is geweest. Het kasteel met dubbele gracht is historisch gezien erg bijzonder. Daarom is er gekozen voor een herstel van de binnengracht. Door het zichtbaar maken van de contouren van het poortgebouw en van de binnenplaats worden de oude verbanden historisch- en landschappelijk hersteld. De oude groenelementen krijgen daarin een centrale positie. Het eiland met de ruïne zal voor publiek toegankelijk moeten worden gemaakt en ontwikkeld kunnen worden tot een ontvangstgebied met thema,s als duurzaamheid, cultuur en sociale cohesie/participatie. De wijze waarop wordt gezocht op landschappelijke, cultuurhistorische en economische dimensies. Het nieuwe plan moet tegelijk terughoudend zijn en de echo van de geschiedenis naar waarde weten te schatten. Foto 25 rechts: Theehuis vlak na de oorlog. Foto 26 links: Ingang kasteel met houten brug over de binnengracht zonder water.
16 Luchtfoto voor het R.A.F bombardement op 21 februari 1945
17 Luchtfoto na het R.A.F. bombardement op 21 februari 1945
18 ONTWERP VISIE HERSTEL CULTUURHISTORISCHE WAARDEN Uit cultuurhistorisch oogpunt levert het visueel zichtbaar maken van de contouren een belangrijke bijdragen aan reconstructie op het plattevlak. Dat geldt voor de belijning in tuin (padenstelsel) en de contouren van het poortgebouw. De asymmetrische toegang t.o.v. de hoofdingang van de ruïne over de slotgracht is een gegeven uit het verleden en moet gewaardeerd worden ondanks dat hiermee de as-werking verstoord is. De as-werking blijft in de betekenis staan van de noordelijke laan, het gehele eiland met omgrachting, het kasteel als ‘landmark’ en de zuidelijke laan (zie luchtfoto). Herbouw van de voorburcht lijkt geen goede oplossing omdat het gebouw geheel verdwenen is. Maar wel belangrijk is de context: de ruïne en de toren als ‘landmark’, de binnenplaats en het poortgebouw. Deze drie onderdelen waren kenmerkend voor de samenstelling van het kasteel. Uitgangspunt voor het ontwerp is de contour van het poortgebouw gedeeltelijk zichtbaar te maken d.m.v. een omranding van cortenstalenstrippen met daarbinnen bijvoorbeeld gemalen dakpannen of als bij nader onderzoek funderingsresten naar boven komen kunnen deze gebruikt worden om de plattegrond van de voorburcht zichtbaar te maken. Een andere invulling is mogelijk om de contour op te vullen met rode haagbeuk hiermee kan je de massa en de binnenkomst door de vroegere poort meer versterken. Het brugdeel stond vroeger in het water omdat de buitengracht toen sterk naar binnen boog nabij de brug. Het eiland met de brug is in de loop de tijd meer verland. De exacte ligging van het vroegere poortgebouw zal nader moeten worden bekeken (opgraving van het fundament, deze zijn waarschijnlijk gedeeltelijk aanwezig). De muurdelen aan weerskanten van de brug kunnen in de beleving van vroeger gedeeltelijk hersteld worden. Ook de huidige toegangspoort die nu het eiland afschermt tegen ongewenst bezoek kan een andere uitstraling krijgen, de poort heeft geen verleden en kan op een meer eigentijdse manier ontworpen worden. Het binnenplein kan samen met de padenstructuur hersteld worden en afgestrooid worden met fijn grind. In het verleden zaten er geen opsluitingranden langs de paden maar de paden lagen ingebed in grasvlakken. Hetzelfde beeld is wenselijk. De beukenrij en het haagbeuklaantje vormen de basis voor een omgang langs de gracht. Om de wortels van de bomen niet te beschadigen zal hier geen grind op de paden gebruikt worden, eerder wordt gedacht aan houtsnippers. De Sequoiadendron met de muurresten vormen een bijzondere schakel tussen de twee groenelementen. Op foto 24 is te zien het theehuis met daar aanvast een gebouwtje (latere foto,s zonder gebouwtje). Het theehuis stond op de noordelijke westhoek nabij de gracht met daarachter de Seguoiadendron. Het theehuis is na de oorlog gesloopt. Het theehuis had voor de omgeving en vanaf de hoofdweg een belangrijke uitstraling. Het is de moeite waard om het theehuis te reconstrueren. De fundering van het achthoekige gebouwtje ligt er nog en kan in ieder geval zichtbaar gemaakt worden.
De uitgegroeide taxushagen aan de oostzijde van de ruïne wordt terug gesnoeid tot 1.00m. hoogte. De taxushaag aan de achterzijde van de ruïne stond geheel rondom het kasteel nadat de gracht was gedempt. De taxushaag gaf de contour aan van de binnengracht. De keuze die gemaakt wordt is de binnengracht te doen herleven, daarbij past niet het beeld van de taxushaag om de ruïne. Wel blijven twee taxusbomen als fragment op de hoeken staan. De geschiedenis heeft geleerd dat de tuin beplanting in de tijd is veranderd. Uit dat oogpunt is in het ontwerp een laagstamboomgaard aan de westzijde van de ruïne gedacht. Daar waar vroeger ook de moestuin en fruittuin waren gelegen. De ruïne en omgeving liggen in ecologische hoofdstructuur uit dat oogpunt bezien zal de behandeling van het eiland eenvoudig moeten zijn. Daarbij is het voorstel dat de grasvlakken die aan de noord en oostzijde liggen meer ecologisch gemaaid worden. Het grasvlak aan de zuidwestzijde kan gebruikt worden voor een (toeristische) functie. Het parkeren vindt plaats aan de zuidwestzijde in de nabijheid van de boerderij / schuur buiten de omgrachting. De bomenopstand die na de oorlog is ontstaan wordt terug gebracht tot een omlijsting van een bomenrand langs de gracht zoals op de foto voor het bombardement te zien is. Enkele mooie vrij staande bomen op het terrein blijven staan in het bijzonder de grote eik bij het poortgebouw, enkele essen aan de zuidzijde, de bomengroep van beuk en eik aan de noordoostzijde van de gracht en de twee lindebomengroepen aan de oost- en westzijde van de gracht. Een enkele eikenboom wordt opnieuw aangeplant om de structuur te verfraaien.
Referentiebeeld visie Herteveld (D) herstel toren en park.
Referentiebeeld visie Herteveld (D) ruïne zonder klimop.
.
19 PLATTEGROND BESTAANDE TOESTAND
O N
Z W
ATELIER12 07 PLATTEGROND bestaande toestand Buitenplaats Bleijenbeek te Afferden. Marc Hendriks, landschapsarchitect B.N.T. Januari 2011 Schaal 1:500
20 PLATTEGROND BOMENKAPPLAN
O N
Z W
H
F
E E
F A
B
H
G
F I
02 PLATTEGROND BOMENKAPPLAN A: kappen: klimop B: kappen: elzen / eiken C: kappen: elzen / essen D: kappen: elzen E: kappen: elzen / essen / esdoorns / wilde kers F: kappen: esdoorns / elzen /essen G: kappen: taxus / eiken / thuja,s H: kappen: populieren elzen / essen / esdoorns I : kappen: opslag jonge bomen (berk, els, es e.d.)
D
C ATELIER12 02 PLATTEGROND BOMENKAPPLAN Buitenplaats Bleijenbeek te Afferden. Marc Hendriks, landschapsarchitect B.N.T. Januari 2011 Schaal 1:500
21
O
ONTWERP VISIE HERSTEL CULTUURHISTORISCHE WAARDEN N
Z W
ATELIER12 08 PLANTEKENING Buitenplaats Bleijenbeek te Afferden. Marc Hendriks, landschapsarchitect B.N.T. Januari 2011 Schaal 1:500
22 REFERENTIEBEELDEN ONTWERP VISIE
Vlakken met gras en grind / kif paden opgesloten tussen het gras
Ruïne met gemaaid gras en niet gemaaid talud
Grindkoffer muur voorzijde binnengracht
Contour poortgebouw Contour poortgebouw
Grind / kif (fijn grind) op voorplein
O
23 BEPLANTINGSPLAN
N
Z W
Herstel grasstructuur
Herstel aanplant nieuwe eik. Quercus robur 10/12
Herstel haagbeuklaantje met nieuwe bomen aan een zijde i.v.m. beschadiging door stormschade 20ST. Carpinus betulus 10/12 Herstel Beukenrij naar oorspronkelijke aanplant met nieuwe beuken. De oorspronkelijke aanplant is door stormschade beschadigd. 20 ST. Fagus silvatica stamomvang 10/12 Herstel aanplant nieuwe fruittuin waar vroeger ook een fruittuin was gelegen. 40 ST. Malus Dartmouth (laagstam).
ATELIER12 09 BEPLANTINGSPLAN Buitenplaats Bleijenbeek te Afferden Marc Hendriks, landschapsarchitect B.N.T. Januari 2011 Schaal 1:500
24
Foto 23: De neo-romaanse kapel begin 1900 met een goed verzorgde tuinaanleg toen de Jezuïeten en de zusters Ursulinen het kasteel bewoonde.
