Broeikasgas, boer en beleid. Mogelijke instrumenten. voor emissiereductie

Broeikasgas, boer en beleid Mogelijke instrumenten voor emissiereductie

Broeikasgas, boer en beleid Mogelijke instrumenten voor emissiereductie

Carin Rougoor, Eric Hees, Emiel Elferink, Erik van Well (CLM) Matsen Jorritsma (BGP Engineers) Willem Bruil (IAR)

CLM Onderzoek en Advies BV Culemborg, juli 2011 CLM 757- 2011

Abstract

Dit rapport schetst een overzicht van maatregelen en instrumenten voor de reductie van overige broeikasgassen op het primaire landbouwbedrijf. Economische instrumenten (zoals emissiehandel, subsidie, heffing), juridische instrumenten (een verbod of gebod) en het convenant worden besproken. Voor ruim 20 reductiemaatregel wordt het milieueffect, kosten en eventuele neveneffecten beschreven. De meest kansrijke maatregelen zijn verder uitgewerkt: nauwkeurig voeren, mestvergisting, extra eisen aan de mestopslag, waterpeilbeheer in veenweidegebied en verhoging van de levensproductie van melkvee. Hiervoor wordt aangegeven welke beleidsinstrument het best kan worden ingezet. Landbouw, beleid, klimaat, overige broeikasgassen, maatregelen, emissiehandel, convenant, subsidie, heffing, verbod

Oplage

25

Inhoud _________________________________________________________________________________________ Inhoud

5


Summary

I


Samenvatting

VII


1
Inleiding

1


2
Beleidsinstrumenten 2.1
Economische instrumenten 2.1.1
Emissiehandelssysteem 2.1.2 Subsidie of heffing 2.2
Juridische instrumenten 2.3
Het convenant 2.4
Stimulering van de markt 2.5
Effecten van instrumenten

5
5
5
9
12
14
16
16


3
Maatregelen BKG-emissiereductie 3.1
Veevoermanagement 3.2
Mestmanagement 3.3
Bemesting/aanwending 3.4
Bodemmanagement 3.5
CO2-vastlegging 3.6
Diermanagement 3.7
Duurzame energie/energiebesparing 3.8
Tijdspad

21
21
25
31
34
37
39
40
42


4
Kansrijke opties 4.1
Samenvattend overzicht 4.2
Kansrijke maatregelen

45
45
48


5
Conclusies en aanbevelingen 5.1
Conclusies 5.2
Aanbevelingen

53
53
54


Bronnen

57

Bijlage 1 Prijzen van emissierechten

59


Bijlage 2 Aanwezigen workshop 22-03-11

61


5

6

Summary __________________________________________________________________________________ Goal of the study In this report we outline a list of instruments for implementation of promising measures to reduce the emission of other greenhouse gasses. The starting point of the study is the primary farm, with attention to the main emission sources in other steps in the chain. Policy instruments In this study we focus on the following policy instruments: Economic instruments Trade in emissions is an economic instrument to achieve emissions reduction. Possibilities for the agricultural sector to organize emissions trading are adding the agriculture sector to the European Trading Scheme (EU ETS), an EU ETS opt-in, or through a voluntary emission reduction market. A country may submit an "opt-in” request to the EC for new gasses and new installations. The set up of the system for agriculture would be analogous to the existing system for the greenhouse sector. Companies collectively need to achieve the goal in terms of CO2 emissions. Reasons for companies to participate in a voluntary emissions reduction market are image improvement, to compensate for their own emissions or to become climate neutral. There are a large group of voluntary systems. To become an equal partner within the emissions trading, the agricultural sector has some important challenges to overcome. A basic level has to be defined. The effect of measures may differ between companies. Much knowledge and information is lacking at present. Attention is also needed for the cost of the system. Other important economic tools are subsidies and taxes. The level of the subsidy is very important for the effectiveness. The advantage of a subsidy is that it is a positive way to influence the behavior. The disadvantage is that the implementation costs are often high. The cost of levies varies with specific circumstances and groups. An example of a levy, is the Livestock Emission Tax (LTAX); a tax on livestock. The Common Agricultural Policy (CAP) is an example of a subsidy. In November 2010, the EC presented a draft of the CAP in 2020. The new CAP has three objectives: food security, quality food that is sustainably produced and finally the viability of rural communities. In addition, it is explicitly stated that the CAP should have concrete results, also in the field of climate change. So, stimulating climate measures by the CAP seems to be promising. Legal instruments Legislation can be used for certain prohibitions and obligations. The most common is a ban. The effectiveness of a ban depends on the enforcement effort, but also on whether there is support for the measure. An important tool for Dutch agriculture is the Effort Sharing Decision (ESD) in the EU, where Member States have agreed that the non-ETS sectors will become certain emission reductions. Each Member State has a fixed target. It is still unclear

I

which mechanisms will be used to achieve this reduction. The EU talks about regulation and labeling. Covenant The covenant is a widely used instrument in the Netherlands. It is a formalized agreement between the government and one or more public parties, intended to achieve public goals. It usually involves the commitment that an effort will be made. It can also include the appointment that legislation will be deployed, when the targets of the covenant are not met. This 'threat' increases the effectiveness of the covenant. In June 2008, the Covenant 'Schone en Zuinige Agrosectoren’ (Clean and Efficient Agriculture) between the government and many agricultural parties was signed. It contains agreements on energy saving, renewable energy production and emissions. Stimulating the market Within all the instruments mentioned above, the primary focus is on the government. It is also possible to stimulate or facilitate the market to take a certain measure. Possible tools for this are communication, providing information, funding for research and the SBIR (Small Business Innovation Research). Effects of instruments For each instrument there are costs involved for the government and/or the farmer, such as implementation, monitoring and administrative costs. Next to that, certain parties can financially benefit, for instance due to emissions trade or subsidies. Leip et al. (2010) show the effects of different policy options within the EU-27 to reduce other greenhouse gas emissions. Policy options that are included in this study are ESP (Effort Sharing Decision), ETS (European Trade System) and LTAX (Livestock Emission Fee). They conclude that within the Dutch situation ESD gives the highest emission reduction. Measures to reduce greenhouse gas emissions Measures at the farm level to reduce greenhouse gas emissions can be classified as feed measures, manure measures, fertilizing measures, soil measures, carbon sequestration, husbandry and green energy / energy savings. These are discussed below. Feed measures Possible measures to reduce greenhouse gas emissions by feed measures are: • Add additives in animal feed. The methane emission in the rumen will be reduced. However, this often reveals only a temporary effect. On the long term, this might be legislated or encouraged. • Accurately feeding; the methane emission from ruminants is dependent on the digestibility and the starch and oil content of the feed. More accurately feeding is hard to define and thus difficult to control. This makes it unsuitable for legislation or financial instruments. • Purchasing of concentrates; due to differences in the production and transport of raw materials for concentrates and by changes in composition of the concentrates, the emissions during production, transport and feeding can vary. Legislation can be defined regarding the composition of concentrates.

II

Manure measures Possible measures to reduce greenhouse gas emissions from manure management are: • Rapid removal of manure from storage. The shorter the time of manure in the storage, the less greenhouse gas emissions. This measure can be obliged for new constructions. • Manure treatments, such as co and mono fermentation, manure separation and biorefinery of manure. Manure treatments can reduce methane formation. The costs of such systems are high, and the impact on emission reduction vary greatly between systems and ways of working: - Manure fermentation produces biogas. The disadvantage of co fermentation is that co-product is added, with its associated emissions. - The primary purpose of manure separation is the production of a fraction with high amounts of nutrients and a low moisture content. It can help to reduce greenhouse gas emissions, by reducing the transport of 'water' and by lower nitrous oxide emissions from manure application. - Biorefinery of manure produces biogas and separates the potassium and phosphate, so it can be used as fertilizer. Refinery of manure is not yet applied in practice, so there are still many uncertainties. • Maximum rate of easily degradable organic matter to methane in digestate. It is important that the fermentation process is completed. • Additional requirements for manure storage. Cooling of manure, adding oxygen to the manure, or acidifying fertilizer can inhibit methanogenesis. By requirements for manure storage (eg isolation), the heat increase of the fertilizer in spring and summer can be limited. Fertilizing measures Possible measures to reduce greenhouse gas emissions from fertilizer are: • Application of ammonium fertilizer during a wet spring can reduce nitrous oxide emissions, although measurement results are ambiguous. • Use of precision fertilizing techniques makes the use of fertilizers more efficient. Subsidy on the use of GPS techniques or the obligation of annual inspection of the machinery stimulates precision fertilization. • Use of nitrification inhibitors can reduce the nitrous oxide emissions from fertilizers. However, there are still many unknowns regarding the long-term use, risks and leaching. • By removal of most damaging crop residues the emission of nitrous oxide can be reduced. Soil measures Possible measures to reduce greenhouse gas emissions from the soil are: • Restricting the ploughing of grassland reduces the nitrous oxide emissions. The current legislation only allows ploughing of grassland in spring. • Water level management of peatland. By raising the water level of peatland, the mineralization process of the soil is diminished. This reduces nitrous oxide emissions. • Reducing the permitted amount of nitrogen application on pasture will result in lower nitrous oxide emissions from manure and fertilizer application.

III

Carbon sequestration Possible measures to reduce greenhouse gas emission by carbon sequestration include: • Cultivate crops (forest, hedges) for carbon sequestration. • Zero tillage keeps the soil organic matter in the soil and reduces the emission of carbon dioxide and nitrous oxide. • Biochar is charcoal produced by pyrolysis of biomass. By adding biochar to the soil it will be fixed in the soil. Biochar is still in the experimental stage. Husbandry Possible measure to reduce greenhouse gas emissions through the animal is: • Increasing the lifetime production per animal reduces the emissions per kg milk. In practice, increasing the lifetime of animals appears difficult to achieve. The quest for a higher lifetime production lends itself well to a covenant. Green energy / energy savings Possible measures to reduce greenhouse gas emissions through sustainable energy or energy efficiency are: • Mandatory yearly MOT of important installations. This can also be included in an emissions trading system. • Compulsory savings options • Obligation of production of renewable energy in new buildings. This does require a substantial investment and a relatively long payback. Promising measures The following table provides a summary of the most promising measures: • Feed measures. Subsidies, for example, on feed weighing equipment and communication and education, including communication on the influence of the choice of certain fodder is an incentive for better feeding. • Manure fermentation. Relaxation of the licensing for manure fermentation, and adjustment of the legislation with regard to digestate can stimulate the application of manure fermentation. Attention is also needed to controlling the use of co-products. Manure fermentation can also be included in a voluntary emissions trading system. • Manure biorefinery seems a promising option for the future. First research on the net climate impact is needed. • Additional requirements for manure storage. Subsidies can be a first step for further introduction of additional rules with respect to manure storage. The next step is legislation for new construction and finally legislation for all manure storage facilities. • Water level management of peat land. At the farm level under water drainage is a good option. Communication on the benefits of under water drainage can be a stimulant. Possibly within the CAP compensation can be given for a high water level. If the avoided emissions can be quantitatively determined, it can also be inserted into a trading system. • Increased lifetime production. This appears difficult to realize in practice. A covenant can be used to make agreements on this. A grant to participate in farm assistance groups can be additional to this covenant.

IV

Policy option:

Sustainability:

-

not applicable

--

+/-

possibly applicable

-

negative impact

+

applicable

0

no effect

++

very well applicable

+/ -

effect positive or negative

+

positive effect

++

large positive effect

Financial effect:

Sustainability

Poliy option

Animal welfare

Side effects nutrients

Ammonia

Economic

Climate

Measures

legal

Costs

high costs

Covenant

limited costs

--

legislation

costs or returns

-

Subsidy / levy

+/-

+

+

+/-

-

+

+ to -

+

++

+

+/-

+

-

VERs

net returns

'opt-in' ETS

+

large negative impact

Feed measures Accurately feeding Manure measures Manure fermentation (mono) manure co-fermentation Manure refining Requirements storage

+/-

+/-

+/-

+

+

+/-

+/-

0

+

++

+

+/-

+

-

+

+

0

+

++

+

+/-

+

+/-

0

+

-

+

+/-

+

-- to --

0

-

+/-

+

+/-

+

+/-

+

+

+/-

-

+

+/++

+

0

Soil measures water level management Husbandry Increase lifetime production

++

+

+

+

V

+ to -

VI

Samenvatting _______________________________________________________________________ Doel van de studie In dit rapport schetsen we een overzicht van instrumenten gericht op implementatie van perspectiefvolle ROB-maatregelen. Uitgangspunt van de studie is het primaire landbouwbedrijf, waarbij ook aandacht is voor de belangrijkste emissiebronnen in andere stappen in de keten. Beleidsinstrumenten In deze studie richten we ons op de volgende beleidsinstrumenten: Economische instrumenten Handel in emissie is een economisch instrument om te komen tot emissiereductie. Mogelijkheden voor de landbouw om emissiehandel te organiseren zijn door toevoeging van de landbouw als sector in het European Trading Scheme (EU-ETS), een EU-ETS opt-in, of via vrijwillige emissiereductiemarkt. Een land kan bij de EC een ‘opt-in’ aanvragen voor nieuwe gassen en nieuwe installaties. Het systeem voor de landbouw zou analoog aan het bestaande systeem voor de glastuinbouw kunnen worden ingevoerd. Bedrijven moeten gezamenlijk de doelstelling qua CO2-uitstoot halen. Redenen voor bedrijven om deel te nemen aan een vrijwillige emissiereductiemarkt zijn imagoverbetering, voor compensatie van eigen emissies of om klimaatneutraal te kunnen opereren. Er bestaan een grote groep aan vrijwillige systemen. Om als landbouw een volwaardige plaats in te nemen in de emissiehandel, zijn nog enkele belangrijke uitdagingen te overwinnen. Zo moet een basisniveau worden gedefinieerd. Het effect van maatregelen kan verschillen tussen bedrijven. Veel kennis en informatie ontbreekt op dit moment nog. Ook is aandacht nodig voor de kosteneffectiviteit van het systeem. Een ander belangrijk economisch instrument is subsidie dan wel heffing. De hoogte van de subsidie is van groot belang voor de effectiviteit. Voordeel van een subsidie is dat het op een positieve manier het gedrag kan beïnvloeden. Nadeel is dat de uitvoeringskosten vaak hoog zijn. De kosteneffectiviteit van heffingen varieert naar de specifieke omstandigheden en doelgroepen. Een voorbeeld van een heffing is de Livestock Emission Tax (LTAX); een belasting op vee. Het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) is een voorbeeld van een subsidie. In november 2010 heeft de EC in een mededeling een schets gegeven van het GLB tot 2020. In het nieuwe GLB staan drie doelstellingen voorop: voedselzekerheid, kwaliteitsvol, hoogwaardig en gedifferentieerd voedsel dat duurzaam is geproduceerd en tenslotte de levensvatbaarheid van de rurale gemeenschappen in stand houden. Daarnaast wordt expliciet genoemd dat het GLB concrete resultaten moet opleveren, o.a. op het gebied van klimaatverandering. Het stimuleren van klimaatmaatregelen via het GLB lijkt daarmee kansrijk. Juridische instrumenten Verboden en verplichtingen kunnen worden vastgelegd in wetgeving. Het meest gangbare is een verbod. De effectiviteit van een verbod hangt af van de handhavinginspanning, maar ook van de vraag of er draagvlak voor de maatregel bestaat.

VII

Een belangrijk instrument voor de Nederlandse landbouw is de Effort Sharing Decision (ESD) in de EU, waarin de lidstaten hebben afgesproken om voor nietETS-sectoren tot emissiebeperking te komen. Per lidstaat is een target vastgesteld. Het is nog onduidelijk via welke mechanismen deze reductie wordt bewerkstelligd. De EU heeft het over regelgeving en labelling. Convenant Het convenant is in Nederland een veelgebruikt beleidsinstrument. Het is een geformaliseerde afspraak tussen een overheid en één of meer partijen, gericht op verwezenlijking van overheidsbeleid. Meestal gaat het om een inspanningsverplichting. Wel kan worden meegenomen dat als de doelen niet of onvoldoende worden gerealiseerd er verplichtend beleid wordt ingezet. Deze ‘dreiging’ verhoogt de effectiviteit van het convenant. In juni 2008 is het convenant ‘Schone en Zuinige Agrosectoren’ tussen het Rijk en vele partijen ondertekend. Hierin staan afspraken opgenomen over energiebesparing, productie van duurzame energie en emissiereductie. Stimulering van de markt Bij alle bovengenoemde instrumenten ligt het accent bij de overheid. Het is ook mogelijk een bepaalde maatregel via de markt te stimuleren en te faciliteren. Mogelijke instrumenten daarvoor zijn o.a. communicatie en voorlichting, het verschaffen van subsidie voor onderzoek en de SBIR’s; een aanbestedingsinstrument van de overheid gericht op innovaties. Effecten van instrumenten Elk stimuleringsinstrument brengt kosten met zich mee voor de overheid en/of de agrariër, zoals uitvoeringskosten, controlekosten en administratiekosten. Daarnaast kan het financieel voordeel opleveren voor bepaalde partijen, bijvoorbeeld bij handel in emissierechten of bij subsidieverlening. Leip e.a. (2010) geven de effecten weer van verschillende beleidsopties binnen de EU-27 om overige broeikasgasemissies te reduceren, te weten ESD (Effort Sharing Decision), ETS (European Trade System) en LTAX (livestock Emission Taks). Zij concluderen dat voor de Nederlandse situatie ESD de hoogste emissiereductie geeft. Maatregelen broeikasgasemissiereductie Maatregelen om op bedrijfsniveau de broeikasgasemissie te reduceren, zijn in te delen in veevoermanagement, mestmanagement, bemesting/aanwending, bodemmanagement, CO2-vastlegging, diermanagement en duurzame energie/energiebesparing. Deze bespreken we hieronder. Veevoermanagement Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren via voer zijn: • Toevoegen van additieven in veevoer. Hierdoor kan de methaanemissie in de pens worden geremd. Dit blijkt echter veelal maar een tijdelijke werking te hebben. Mogelijk kan dit op termijn wettelijk worden geregeld of worden gestimuleerd. • Nauwkeurig voeren; de methaanemissie van herkauwers is o.a. afhankelijk van de verteerbaarheid en het zetmeel- en oliegehalte. Nauwkeuriger voeren is lastig te definiëren en daarmee lastig te controleren. Dit maakt het weinig geschikt voor wettelijke of financiële instrumenten.

VIII

•

Sturing in krachtvoeraankoop; door de wijze van productie van grondstoffen en door wijzigingen in samenstelling van het krachtvoer kan de emissie tijdens productie, transport en vervoedering verminderen. Op basis van de Kaderwet diervoeders zou wetgeving over samenstelling van diervoeders kunnen worden geregeld.

Mestmanagement Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren via mestmanagement zijn: • Snelle afvoer van mest bij toepassing van mestverwerking. Hoe korter de verblijftijd van mest in de opslag, hoe minder emissies van broeikasgassen. Deze maatregel is het best inpasbaar bij nieuwbouw. • Mestverwerking: covergisting, monovergisting, mestscheiding en mestraffinage. Mestverwerking kan de methaanvorming verminderen. Kosten van systemen zijn hoog, en gevolgen voor emissiereductie verschillen sterk tussen systemen en manieren van werken: - Bij (co)vergisting ontstaat biogas. Nadeel van covergisting is dat coproduct wordt toegevoegd, met bijbehorende emissies. - Het primaire doel van mestscheiding is de productie van een dikke fractie met hoge mineralengehalten en een laag vochtgehalte. Het kan bijdragen aan broeikasgasemissiereductie, doordat minder ‘water’ wordt getransporteerd en door een lagere lachgasemissie bij mestaanwending. - Mestraffinage levert biogas en scheidt het kalium en fosfaat, zodat het als kunstmest gebruikt kan worden. Mestraffinage wordt nog niet toegepast in de praktijk, daardoor zijn er nog veel onzekerheden. • Maximaal percentage makkelijk tot methaan afbreekbare organische stof in digestaat. Het is van belang dat bij vergisting het product zoveel mogelijk is uitgewerkt. • Aanvullende eisen mestopslag. Het koelen van mest, het toevoegen van zuurstof aan de mest, of het aanzuren van mest kan de methaanvorming remmen. Door eisen aan de mestopslag (bijvoorbeeld isolatie) kan warmtetoename van de mest in voorjaar en zomer worden beperkt. Bemesting/aanwending Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren via bemesting zijn: • Toepassing van ammoniumkunstmest tijdens nat voorjaar kan de lachgasemissie verminderen, hoewel metingen geen eenduidige resultaten laten zien. • Toepassen precisiebemestingstechnieken maakt dat meststoffen efficiënter worden ingezet. Subsidie op gebruik van GPS-technieken of door een wettelijke regel dat de kunstmeststrooier jaarlijks moet worden gekeurd, kan deze precisiebemesting stimuleren. • Gebruik nitrificatieremmers maakt dat de lachgasemissie van meststoffen wordt beperkt. Er zijn echter nog veel onduidelijkheden over gebruik op langere termijn, risico’s en uitspoeling. • Door afvoer van meest belastende gewasresten kan de emissie van lachgas worden verminderd. Bodemmanagement Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren via de bodem zijn: • Beperken scheuren van grasland verlaagt de lachgasemissie. De huidige wetgeving kent al de beperking dat alleen in het voorjaar scheuren is toegestaan.

IX

•

•

Waterpeilmanagement veenweide. Door de grondwaterstand te verhogen wordt het mineralisatieproces van de bodem geremd. Dit reduceert de lachgasemissie. Ook toepassing van onderwaterdrainage kan bijdragen aan emissiereductie. Verlaagde stikstofgebruiksnorm op grasland resulteert in een lagere lachgasemissie uit (kunst)mestaanwending.

CO2-vastlegging Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren door CO2vastlegging zijn: • Telen gewassen (bossen, heggen) voor koolstofopslag (mits voldoende langdurig in stand gehouden). • Niet-kerende grondbewerking zorgt dat de organische stof in de bodem blijft en er minder kooldioxide en lachgas emitteert. • Biochar is houtskool gevormd door pyrolyse van biomassa. Door biochar aan de bodem toe te voegen, kan koolstof worden vastgelegd. Het zit nog in de experimentele fase. De effecten van grootschalige toepassing zijn nog niet helder. Diermanagement Mogelijke maatregel om de broeikasgasemissie te reduceren via het dier is: • Een hogere levensproductie. Hierdoor dalen de emissies per kg melk. Het realiseren van een langere levensduur blijkt op korte termijn in de praktijk moeilijk realiseerbaar. Het streven naar een hogere levensproductie leent zich goed voor een convenant. Duurzame energie/energiebesparing Mogelijke maatregelen om de broeikasgasemissie te reduceren door opwekken van duurzame energie of door energiebesparing zijn: • Verplichte jaarlijkse APK van belangrijke installaties. Het kan ook worden opgenomen in een emissiehandelssysteem. • Verplicht gebruik besparingsopties • Verplichting duurzame energie bij nieuwbouw. Dit vergt wel een flinke investering en een vrij lange terugverdientijd. Kansrijke opties Onderstaande tabel geeft een samenvattend overzicht van de meest kansrijke maatregelen: • Nauwkeurig voeren. Subsidie of fiscale faciliteiten op bijvoorbeeld voerweegapparatuur en communicatie en voorlichting, ook over de invloed van de keuze van bepaalde voedergewassen en –rassen kan hier een stimulans vormen. • Mono- en covergisting van mest. Monovergisting verdient milieutechnisch gezien de voorkeur, maar ook covergisting biedt, onder bepaalde voorwaarden, perspectief. Versoepeling van de vergunningverlening en aanpassing van de wetgeving t.a.v. het gebruik van digestaat kan de toepassing van mestvergisting stimuleren. Daarnaast is aandacht nodig voor de handhaving wat betreft de toegestane coproducten. Mestvergisting kan ook worden opgenomen in een vrijwillig emissiehandelssysteem. • Mestraffinage lijkt een kansrijke optie voor de toekomst. Eerst is onderzoek nodig naar het netto klimaateffect, om zekerheid te krijgen over de kansen van deze methode.

X

•

•

Aanvullende eisen mestopslag. Stimuleringsregelingen kunnen een eerste stap zijn voor verdere introductie/aanscherping van regels t.a.v. mestopslag. Vervolgens kan dit worden verplicht bij nieuwbouw en tenslotte verplichtend voor alle mestopslagen. Waterpeilmanagement veenweiden. Op bedrijfsniveau is onderwaterdrainage een goede optie. Communicatie over de voordelen hiervan kan stimulerend werken. Mogelijk kan binnen het GLB een vergoeding worden gegeven voor een hoog waterpeil. Als de vermeden emissies kwantitatief kunnen worden bepaald, kan het ook worden ingebracht in een handelssysteem. Hogere levensproductie. Dit blijkt in praktijk moeilijk te realiseren. In een convenant kunnen hier afspraken over worden gemaakt. Een subsidie op deelname aan bedrijfsbegeleiding of studiegroep kan aanvullend zijn op dit convenant.

Toelichting bij beleidsinstrumenten:

Toelichting effecten milieuthema's:

-

niet toepasbaar

--

groot negatief milieuimpact

+/-

mogelijk toepasbaar

-

negatief milieuimpact

+

goed toepasbaar zeer goed toepasbaar

0

geen effect

+/ -

effect positief of negatief

+

positief milieuimpact

++

groot positief milieuimpact

Financieel effect: +

opbrengsten

+/-

kosten of opbrengsten

-

kosten zijn beperkt

--

hoge kosten

Milieueffecten

Beleidsinstrument

Maatregelenpakket

Dierenwelzijn

Neveneffect nutriënten +/-

Convenant

+/-

wet/regelgeving (verbod / plicht)

+/-

Subsidie / heffing

Nauwkeuriger voeren

juridisch

VERs

Veevoer

Ammoniak

Klimaateffect

Economisch

'opt-in' ETS

++

+

+

+/-

-

+

Kosten

•

+ tot -

Mestmanagement Monovergisting

+

+

0

+

++

+

+/-

+

-

Covergisting

+/-

+/-

0

+

++

+

+/-

+

-

Mestraffinage

+

+

0

+

++

+

+/-

+

Eisen opslag

+/++

+/-

0

+

-

+

+/-

+

-- tot --

0

-

+/-

+

+/-

+

+/-

+

+

+/-

-

+

+

Bodembeheer Verhogen grondwaterstand Diermanagement Verhoging levensproductie

++

+

+

XI

+

+ tot -

1

Inleiding __________________________________________________________________________________ Agentschap NL heeft CLM gevraagd een overzicht van instrumenten te schetsen die gericht zijn op implementatie van perspectiefvolle reductiemaatregelen voor de overige broeikasgassen. In dit rapport schetsen we de kansen en beperkingen van instrumenten, gaan we in op uitvoeringsaspecten en op de potentiële effecten van de maatregelen die via de beleidsinstrumenten worden gestimuleerd. Er zal ook aandacht zijn voor risico’s op afwenteling of juist positieve bijeffecten van de maatregelen op andere (milieu)thema’s. Uitgangspunt van de studie is het primaire landbouwbedrijf, waarbij ook aandacht is voor de belangrijkste emissiebronnen in andere stappen in de keten. Onderstaande figuur geeft de emissies van broeikasgassen weer binnen de landbouw en op andere plekken in de keten: het primaire bedrijf staat centraal, maar daar waar nodig is de blik breder.

Figuur 1.1

Overzicht van broeikasgasemissies en koolstof- en stikstofstromen in de landbouw.

Hoewel de studie zich vooral richt op de overige broeikasgassen (methaan en lachgas), zijn ook de CO2-emissies weergegeven. De emissies van CO2 ten gevolge van het gebruik van fossiele energie staan tussen haakjes vermeld. Hier gaan we in deze studie maar beperkt op in.

1

Op basis van dit schema, komen we tot een volgende onderverdeling van maatregelen: • Diermanagement (rood weergegeven): maatregelen die bedoeld zijn om de emissie van broeikasgassen vanuit het dier te beperken. • Voermanagement (paars weergegeven): maatregelen die zijn bedoeld om de emissies als gevolg van het vervoederen voer (zowel aangekocht als van het eigen bedrijf) te beperken. Emissies bij de productie en vervoer van aangekocht voer vallen ook binnen deze categorie. • Mestmanagement (bruin weergegeven): maatregelen die van invloed zijn op de broeikasgasemissies uit de opslag van mest. Hieronder vallen ook maatregelen t.a.v. mestverwerking. • Mestaanwending (zwart weergegeven): maatregelen die zijn bedoeld om de emissies als gevolg van aanwending van dierlijke en kunstmest te beperken. Emissies bij de productie en vervoer van kunstmest (en andere agrochemicaliën; maar in praktijk is dit beperkt) vallen ook binnen deze categorie. • Bodemmanagement (groen weergegeven): bodemmaatregelen die als effect hebben dat de broeikasgasemissies vanuit de bodem verminderen. Gewaskeuze (blauw) als mogelijkheid om te sturen in C-vastlegging is niet als apart onderdeel opgenomen. Uitgangspunt is dat een agrariër zal streven naar een optimale gewasproductie. Deels komt gewasmanagement in de extra categorie ‘CO2-vastlegging’ terug. In deze categorie worden maatregelen beschreven waarbij langjarig (meer dan 10 jaar) CO2-opslag in gewassen plaats heeft (door aanleg van permanente gewassen) en maatregelen die dienen om CO2-vastlegging in de bodem te stimuleren. Dit vormt ook een onderdeel van bodemmanagement, maar gezien de aandacht die dit soort maatregelen krijgt, nemen we het als aparte categorie op. De emissie van CO2 door gebruik van fossiele energie kan worden beperkt door energiebesparende maatregelen en/of door gebruik van groene energie, dan wel het zelf opwekken van groene energie. Omdat het binnen deze studie primair gaat om ‘overige broeikasgassen’ worden energiebesparingsopties maar zeer beperkt meegenomen. Ditzelfde geldt voor opties om groene energie op te wekken; dit valt grotendeels buiten dit onderzoek. We richten ons hierbij op energiebesparing en opwekking van groene energie binnen het schema in de figuur. Het betreft dan dus besparingsopties t.a.v. landbewerking etc., en het opwekken van groene stroom bijvoorbeeld door vergisting van mest. Binnen het Emission Trading System (ETS) heeft het opwekken van groene stroom in feite geen reductie van broeikasgasemissie tot gevolg, als het totale emissieplafond gelijk blijft. In Brussel wordt het plafond vastgesteld, en dit plafond wordt niet bijgesteld als groene stroom wordt geproduceerd. In deze studie gaan we er vanuit dat de emissie wél wordt gereduceerd; de totale emissieplafond moet hiervoor dan naar beneden worden bijgesteld. Anders wordt de emissiewinst over andere partijen verdeeld. Een ander aspect waar we in deze studie geen rekening mee houden is de toerekening van emissies aan sectoren. Internationaal wordt gewerkt met toerekening aan sectoren. Dit houdt in dat besparing op kunstmest bijvoorbeeld wordt toegerekend aan de kunstmestindustrie, en dus niet aan de agrarische sector. In deze studie zien we besparing op kunstmest echter wel als een optie om als keten de emissies te reduceren.

2

In hoofdstuk 2 gaan we in op de verschillende beleidsinstrumenten. Hoofdstuk 3 beschrijft de verschillende maatregelen die via deze beleidsinstrumenten gestimuleerd kunnen worden. Dit maatregelenoverzicht is niet uitputtend en compleet, maar vormt een selectie van maatregelen die vanuit de opdrachtgever als meest kansrijk worden beoordeeld. Hoofdstuk 4 geeft een samenvattend kwalitatief overzicht per maatregel; welke beleidsinstrumenten passen bij deze maatregel? hoe effectief is de maatregel? etc. Dit overzicht is kwalitatief en op basis van expert judgement; de nadruk in de studie ligt op de toepassingsmogelijkheden van beleidsinstrumenten. Hoofdstuk 5 is een afsluitend hoofdstuk waarin we conclusies trekken en aanbevelingen doen. De informatie uit het rapport is gebaseerd op literatuuronderzoek en expert judgement. Zo is een workshop gehouden met experts, waarin het overzicht van maatregelen en beleidsinstrumenten is besproken. Welke maatregelen en instrumenten vinden zij kansrijk en waarom? De informatie uit deze workshop is ook verwerkt in deze rapportage.

3

4

2

Beleidsinstrumenten_____________________________________________________ In de studie nemen we de volgende beleidsinstrumenten mee: 1. Economische instrumenten, te weten: a. Emissiehandelssysteem. b. Subsidie of heffing. 2. Juridische instrumenten. Dit kan een verbod of een plicht zijn. 3. Een convenant. 4. Stimulering van de markt. In dit hoofdstuk gaan we nader in op deze instrumenten: hoe werkt het? Wat zijn randvoorwaarden en plus- en minpunten? In de laatste paragraaf gaan we in op de economische effecten van deze instrumenten voor boer en overheid en op de verwachte emissie-effecten.

2.1 Economische instrumenten 2.1.1

Emissiehandelssysteem Handel in emissie is een economisch instrument om te komen tot emissiereductie. Mogelijkheden voor de landbouw om emissiehandel te organiseren zijn: 1. Volledige toevoeging van de landbouw als sector in het European Trading Scheme (EU-ETS). 2. Een EU-ETS opt-in. 3. Vrijwillige emissiereductiemarkt. Deze drie vormen lichten we hieronder kort toe. Vervolgens bespreken we hoe je komt tot een emissiecredit, welke technische uitdagingen er nog liggen voordat een emissiehandelssysteem voor de landbouw realiteit kan zijn en gaan we in op de prijzen van emissierechten. 1. Volledige toevoeging aan EU-ETS Bedrijven binnen het EU-ETS handelssysteem ontvangen voor de periode 20132020 een hoeveelheid emissierechten op basis van een door de EU vastgestelde cap op sectorniveau (welke jaarlijks met 1,74% wordt verlaagd). Binnen de sectoren die meedoen in het EU-ETS handelssysteem krijgen de bedrijven een deel van de rechten gratis (tot een bepaald percentage van de benchmark van de sector), de rest van de rechten kunnen zij kopen op de veiling. Energiebedrijven zijn verplicht alle benodigde rechten te kopen. De marktprijs van Europese emissierechten (EUAs) ligt op dit moment, afhankelijk van de gehanteerde standaard, op 15 tot 17 euro per ton CO2. De landbouw, en methaan in het algemeen, vormen nu geen onderdeel van het EU-ETS. De Europese Commissie denkt momenteel na over de mogelijkheid om landbouw structureel op te nemen in het ETS.

5

2. EU-ETS opt-in Met de veranderingen in het EU-ETS vanaf 2013, verschuift de toekenning van rechten naar Europees niveau. Een Nationaal Allocatie Plan waarin Nederland de rechten verdeelt onder de bedrijven, zal dan ook niet meer bestaan in de derde fase die loopt van 2012 tot 2020. Desalniettemin is het mogelijk als land bij de Europese Commissie een zogenaamde “opt-in” aan te vragen voor nieuwe gassen en nieuwe installaties. De aanvraag zal dan echter gepaard moeten gaan met een voorstel voor een (Europese) benchmark (of een ander onderbouwd basisscenario) en zal mogelijke issues als de effecten op de interne markt, concurrentieverstoring, milieutechnische integriteit van het EUETS, en de betrouwbaarheid van de monitoring, moeten bespreken. Deze aanvraag tot opt-in moet door de Europese Commissie worden goedgekeurd. Het systeem voor de landbouw zou analoog aan het bestaande nationale vereveningssysteem voor de glastuinbouw kunnen worden ingevoerd; het CO2sectorsysteem. In dit CO2-sectorsysteem heeft Nederland een aantal rechten (vergelijkbaar met EUA’s) toegekend aan de glastuinbouwsector. De bedrijven in het EU-ETS vallen hier buiten. De bedrijven in het CO2 sector systeem moeten gezamenlijk de doelstelling qua CO2-uitstoot halen, en het tekort op de markt inkopen of het overschot verkopen. De kosten en de opbrengsten worden binnen de sector verdeeld. Enkele kenmerken van de emissies uit de landbouw zijn dat er sprake is van veel diffuse bronnen en onduidelijkheid over de exacte emissie uit deze verschillende bronnen. Dit maakt het lastig om de verschillende landbouwsectoren op te nemen in het ETS-systeem en is ook een reden waarom deze bedrijven in eerste instantie niet in het ETS zijn opgenomen. Nieuw Zeeland is het enige land dat concrete stappen heeft gezet om landbouw ook in het Nieuw Zeeland Emission Trading System op te nemen. Vanaf januari 2012 dienen agrarische deelnemers hun emissies te rapporteren en vanaf januari 2015 worden de emissies van de broeikasgassen CH4 en CO2 belast. Landbouwsectoren die verplicht mee moeten doen zijn de vleessector, de zuivelsector, de eiersector, vee-export en de kunstmestsector. 3. Vrijwillige emissiereductie markten Een tweede optie is het verkopen van emissiereducties in de landbouwsector in de vrijwillige emissiereductie markt. Kopers zijn bedrijven die dit doen i.v.m. imago, voor de compensatie van hun emissies of om klimaatneutraal te kunnen opereren. Er bestaat een grote groep aan vrijwillige systemen waarin emissierechten worden verhandeld. Deze markten zijn geen onderdeel van een ‘cap and trade’ system en bijna alle emissierechten komen voort uit projecten. Omdat deze transacties geen formeel bindende handelssystemen zijn, worden ze meestal verhandeld in ‘Overthe-Counter (OTC)’ offset-markten. Credits in deze markten heten Verified (of Voluntary) Emission Reductions (VERs). Vrijwillige kopers kunnen ook vrijwillig credits kopen van verplichte markten zoals de CDM (Clean Development Mechanism), deze heten Certified Emission Reduction (CERs). Vrijwillige kopers kopen credits om hun eigen emissies te compenseren en worden voornamelijk gedreven door ethische of maatschappelijke motieven. Een belangrijk criterium voor de handel in vrijwillige emissiereductie is additionaliteit; als een bepaalde maatregel een wettelijke eis of norm is, worden voor de gerealiseerde reducties geen credits afgegeven, omdat de maatregel geen extra reductie oplevert. Een ander aandachtspunt is dubbeltelling. Dubbeltelling kan ontstaan doordat een aangeboden credit meerdere malen wordt verkocht, bijvoorbeeld als VER. Maar dubbeltelling kan ook ontstaan doordat de reductie als VER wordt verkocht, maar ook wordt meegeteld om te voldoen aan een reductiedoelstelling van de overheid (bijvoorbeeld om te voldoen aan Kyoto) (Warringa e.a., 2009). Om te voorkomen

6

dat er sprake is van dubbeltelling geven de meeste standaarden geen VERs af voor projecten in landen die onder Kyoto vallen. In de brief aan de Tweede Kamer over vrijwillige klimaatcompensatie Rijksoverheid (d.d. 20 februari 2009) heeft de overheid aangegeven dat zij om die reden alleen vrijwillige reducties koopt uit projecten die voldoen aan de strengste standaard (Gold standaard of CDM) om emissies te compenseren. Bij de uitwerking van de emissiereductiemaatregelen gaan we na in hoeverre deze maatregel past binnen het ETS, binnen de variant ‘opt-in’ of binnen een vrijwillige emissiereductiemarkt. Textbox: Voorbeeld van een OTC gericht op koolstoflandbouw Carbon Farmers of America “Carbon Farmers of America trains, equips, scientifically monitors and provides ongoing support to member farmers across America to rapidly create new, high organic-matter topsoil. We pay our farmer members for every ton of carbon dioxide they capture in new topsoil, and we market Carbon Sinks to the public to fund our work.”

Hoe kom je tot een emissiecredit? Zolang de landbouw (met uitzondering van CO2 uit glastuinbouw) geen onderdeel is van het ‘cap-and-trade’ 1 systeem kunnen emissierechten alleen op vrijwillige projectbasis worden toegekend en verhandeld in de compensatiemarkt. Om emissierechten te kunnen verwerven uit een project moet een procedure worden doorlopen die uit een zestal stappen bestaat (zie figuur 2.1.). In de literatuur ook wel ‘Implement, monitor, verify & validate’ of monitoren, rapporten en verifiëren/certificeren (MRV) genoemd. Hiervoor bestaan verschillende protocollen/ standaards. De voornaamste standaards zijn de: • Gold standard (GS); • Voluntary Carbon Standard (VCS); • CCX; • VER+; • CDM.

1

In Nieuw Zeeland en Australië is men bezig met het ontwikkelen van een verplichte markt waarin de landbouw een cap krijgt. 7

Deze standaards verschillen in procedures, eisen aan de kwaliteit en betrouwbaarheid, projectomvang (ton CO2-eq) en kosten.

Figuur 2.1

Stappen in procedure om emissierechten te verwerven.

Voor eerder genoemde standaards zijn protocollen ontwikkeld voor diverse soorten projecten. Voor aan landbouw CH4, N2O en CO2 gerelateerde maatregelen zijn er protocollen (in ontwikkeling) voor: • mestmanagement vee; • methaanemissies fermentatie; • forest management; • reductie N2O voor kunstmest gebruik; • verbeteren beweiding; • biochar; • grasland verbeteringsmethodes; • niet ploegen. Technische uitdagingen voor het verwaarden van koolstoflandbouw Om het aantal maatregelen te kunnen uitbreiden en om landbouw een volwaardige plaats te geven in de emissiemarkt dienen enkele uitdaging te worden overwonnen. De belangrijkste uitdagingen zijn: • Basislijn en additioneel: emissierechten uit projecten zijn gebaseerd op het principe dat de reductie moet plaats vinden t.o.v. een basisniveau of basislijn. Gezien de complexiteit van landbouwgebieden, gewassen en dieren is het vaststellen van een basisniveau of basislijn erg lastig. • Heterogeniteit: de landbouw is zeer divers. Dat maakt dat het effect van maatregelen verschilt per agrariër/ gebied. Het effectief monitoren van de behaalde emissiereductie vergt daarom een methodiek die om kan gaan met verschillende managementstijlen, gewassen, diersoorten en grondsoorten. • Default values: om de monitoring van emissies of emissiebesparingen in de landbouw mogelijk te maken zijn standaardwaarden (bijvoorbeeld methaanemissie per type koe per voersamenstelling) vereist. Deze moeten algemeen aanvaard worden en met een redelijke zekerheid bepaald zijn. • Lage ‘signal-to-noise ratio’: een specifieke uitdaging voor organische stof (OS) vastlegging is het meten van de relatief kleine verandering in relatie tot de bestaande voorraad OS.

8

•

•

•

Bestendigheid: C-vastlegging in landbouwbodems kan eenvoudig ongedaan worden gemaakt door natuurlijke oorzaken als brand en ziekten en plagen of door menselijk handelen. Daarom dienen mechanismen ontwikkeld te worden die deze risico’s verminderen. Bestaande mogelijkheden zijn; reserves/buffers opbouwen, contracten, erfdienstbaarheid, verzekeringen en premies. Kennis- en datatekort: voor het nauwkeurig bepalen van het potentieel van een gebied is veel informatie nodig. Vaak is deze incompleet of verspreid over diverse instanties. Kosteneffectiviteit: ontwikkelen van een systeem met een goede balans tussen precieze en accurate informatie en realistische prijzen.

Prijzen van emissierechten De verschillende markten hebben verschillende eenheden e.g. CERs, ERUs, AAUs, EUAs, VERs. Al deze eenheden vertegenwoordigen 1 ton CO2-eq, ze zijn echter niet (altijd) uitwisselbaar. Daarnaast verschilt de prijs per eenheid afhankelijk van o.a. risico, kostprijs, contractuele overeenkomsten etc. Zie tabel B.1. in bijlage 1 voor een overzicht van verschillen in prijzen per markt). De prijzen in de vrijwillige markt zijn aanzienlijk lager dan in de verplichte markt. Ook zijn de prijzen tussen 2008 en 2009 sterk gedaald, m.u.v. de AAUs en de SGERs. In de OTC-markt verschillen prijzen aanzienlijk. Enerzijds verschillen prijzen per type project (zie figuur B.1. in bijlage 1), anderzijds per regio (figuur B.2. in bijlage 1). Europa had in 2009 de hoogste prijs, 13,9 US$/ton CO2-eq; aanzienlijk hoger dan het gemiddelde van 4,12 US$/ton CO20eq. Voor maatregelen gericht op methaanreductie was de gemiddelde prijs 9,6 US$/ton CO2-eq, waarvan methaanireducties binnen de veeteelt (vergisting) 5,7 US$/ton CO2-eq. Voor landbouwbodems daarentegen was de gemiddelde prijs relatief laag 1,2 US$/ton CO2-eq. Het gevolg van deze lage prijs is het ineenstorten en sluiten van de CCX (de Chicago Climate Exchange) per 2011. Projecten gericht op landbouwbodems, geen grondbewerking, etc., werden voornamelijk verhandeld in de CCX.

2.1.2

Subsidie of heffing Een ander belangrijk economisch instrument is subsidie dan wel heffing. Een subsidie is het verstrekken van financiële middelen met als doel gewenste output te stimuleren. Subsidies zijn vrijwel altijd voorzien van een wettelijke basis en daarmee te zien als een formeel instrument. Een subsidie heeft geen dwangmatig karakter; de te sturen actor heeft zelf de keuze wel of niet op de prikkel te reageren. Om voor subsidie in aanmerking te komen, moet men doorgaans aan specifieke eisen voldoen. Hierbij wordt de subsidie meestal voor een bepaalde periode vastgelegd. In sommige gevallen komen de subsidiegelden van een internationale partij, bijvoorbeeld de landbouwsubsidies van de EU. In andere gevallen verbiedt een internationaal orgaan juist de overheidssubsidies (bijvoorbeeld de staatssteunregels van de EU). Het is moeilijk een algemeen geldende uitspraak te doen over de effectiviteit van subsidies t.o.v. andere instrumenten. Vaak wordt onderzocht of de doelstelling is bereikt, niet of het instrument de beste keuze was. Het bepalen van de optimale subsidiehoogte is van groot belang voor de effectiviteit. Een te lage subsidie trekt mensen niet over de streep en is dus niet effectief, anderzijds zijn te hoge subsidies onwenselijk omdat daarmee belastinggeld wordt verspild. Het lokt freeriders uit: partijen die zonder de subsidie ook het gewenste gedrag zouden vertonen (Baarsma & Janssen, 2007).

9

Voordeel van een subsidie is dat het op een positieve manier het gedrag kan beïnvloeden en daarmee een beleidsdoel kan worden gerealiseerd. Daarnaast kun je door voorwaarden te stellen aan subsidieverlening heel sturend optreden. Nadelen zijn dat de uitvoeringskosten vaak hoog zijn, dat een subsidie te eenzijdig kan inzetten op een financiële prikkel en dat het hierdoor te weinig oog kan hebben voor andere niet-financiële gedragsbeïnvloeding (Baarsma & Janssen, 2007). Voorbeelden van bestaande positieve financiële prikkels zijn de Energie Investeringsaftrek (de EIA) en de Milieu Investeringsaftrek (MIA) en Vamil (willekeurige afschrijving milieuinvesteringen). Als een ondernemer investeert in energiebesparende technieken of duurzame energie, dan biedt de EIA de mogelijkheid om ruim 40% van de investeringskosten af te trekken van de fiscale winst. Daarnaast is er de MIA lijst. Dit is een lijst met milieu-investeringen waarvoor een extra belastingaftrek geldt. Met de Vamil kan de ondernemer zelf bepalen wanneer hij/zij deze investeringskosten afschrijft. Dit kan liquiditeits- en rentevoordeel opleveren. Naast deze positieve prikkel is er nog de tegenovergestelde prikkel: de heffing (in de vorm van belasting, accijns, eigen bijdrage). De kosteneffectiviteit van heffingen varieert naar de specifieke omstandigheden en doelgroepen. Er is geen algemeen geldende conclusie over effectiviteit te trekken. Deze financiële gedragsprikkels werken beter als de doelgroep prijsgevoelig is: bij een lage prijselasticiteit is het instrument weinig effectief (Baarsma & Janssen, 2007). Uit onderzoek naar een heffing op N, blijkt dat een heffing van 100% op kunstmest-N in een afname van het gebruik van circa 10% resulteert (Rougoor & Van der Weijden, 2001). Livestock Emission Tax Een voorbeeld van een financieel instrument is belasting op vee (Livestock Emission Tax (LTAX)). Kortweg houdt dit in dat per dier een bedrag moet worden betaald, vanwege de uitgestoten hoeveelheid CO2-eq. Een dergelijke aanpak wordt overwogen in Ierland, Denemarken en de VS. Bedragen die genoemd worden in Ierland zijn €5,-/ton CO2. Voor melkkoeien komt dit overeen met €13,-/koe /jaar. In Denemarken heeft een voorstel van €80,-/dier het niet gehaald in het Deense parlement. Het nadeel van een heffing is dat het niet gegarandeerd is dat het tot een significante verlaging van de emissies komt. Daarbij heeft een heffing als nadeel dat het gericht is op het verlagen van de eigen binnenlandse productie van melk en vlees. Zonder consumptieverlaging wordt het probleem verschoven naar andere landen die potentieel een hogere emissie per eenheid hebben waardoor netto meer broeikasgassen worden geëmitteerd. Het zogenaamde ‘leakage effect’, zie ook tabel 2.4. Een derde nadeel is dat de internationale concurrentiepositie van de veehouderij kan worden aangetast. Gemeenschappelijk Landbouwbeleid Onderdeel van het gemeenschappelijk LandbouwBeleid (GLB) is een vorm van subsidie waarbij de gelden vanuit de EU komen. In november 2010 heeft de EC in een mededeling een schets gegeven van het GLB tot 2020. In het nieuwe GLB staan drie doelstellingen voorop: voedselzekerheid, kwaliteitsvol, hoogwaardig en gedifferentieerd voedsel dat duurzaam is geproduceerd en tenslotte de levensvatbaarheid van de rurale gemeenschappen in stand houden. Daarnaast wordt expliciet genoemd dat het GLB concrete resultaten moet opleveren, o.a. op het gebied van klimaatverandering. Het toekomstig GLB moet hiervoor een groenere eerste pijler (de jaarlijkse rechtstreekse betalingen en marktmaatregelen) bevatten en een tweede pijler (meerjarenmaatregelen voor plattelandsontwikkeling), die meer gericht is op o.a. klimaatverandering (en daarnaast concurrentievermogen, innovatie en het milieu). De steun richt zich onder meer op

10

de beloning van collectieve diensten die landbouwers de maatschappij bieden. Controleerbaarheid van maatregelen en verdere vereenvoudiging van het beleid worden essentieel geacht om deze doelstellingen te verwezenlijken. De plattelandsontwikkeling geeft de lidstaten de speelruimte om de grootste zorgpunten voor hun grondgebied via cofinanciering aan te pakken. In de mededeling van de EC wordt specifiek genoemd dat inspanningen nodig zijn om de broeikasgasemissie uit de landbouw verder te beperken. In de mededeling wordt gesteld dat dit kan door via innovatie de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, de productie-efficiëntie te verhogen, energie te produceren uit biomassa en hernieuwbare bronnen, koolstof vast te leggen en de bodemkoolstof te beschermen. Het stimuleren van ROB-maatregelen past dus naadloos binnen de doelstellingen van het GLB. Rechtstreekse betalingen (de eerste pijlergelden binnen het GLB) kunnen op de volgende beginselen worden gebaseerd: • Basisinkomenssteun. • Vergroenende component van de rechtstreekse betalingen in de vorm van steun voor milieumaatregelen. Hierbij moet prioriteit worden gegeven aan maatregelen waarmee zowel de klimaatbeleids- als de milieudoelstellingen worden nagestreefd. Het kan hierbij gaan om eenvoudige, jaarlijkse milieuacties (bijvoorbeeld blijvend grasland). • Bevordering van duurzame ontwikkeling van de landbouw in gebieden met natuurlijke handicaps. • Steunregeling voor kleine landbouwers. Voor het plattelandsontwikkelingsbeleid (de tweede pijler) wordt gesteld dat milieu, klimaatverandering en innovatie de richtinggevende thema’s moeten zijn. In de notitie worden drie beleidsopties genoemd. Dit staat samengevat in tabel 2.1.

Tabel. 2.1

Optie 1

Beschrijving van de drie beleidsopties.

Rechtstreekse betalingen

Marktmaatregelen

Plattelandsontwikkeling

De rechtstreekse betalingen tussen de lidstaten

De instrumenten voor risicobeheer

Verder toepassen van het bij de

billijker verdelen (het huidige stelsel van

versterken.

“gezondheidscontrole” naar voren

rechtstreekse betalingen blijft evenwel ongewijzigd).

Indien nodig de bestaande marktinstrumenten stroomlijnen en vereenvoudigen.

gekomen richtsnoer om de financiering te verhogen waarmee de uitdagingen op het gebied van klimaatverandering, water, biodiversiteit, hernieuwbare energie en innovatie worden aangepakt.

Optie 2

De rechtstreekse betalingen tussen de lidstaten

Indien nodig de bestaande

De bestaande instrumenten

billijker verdelen en het concept ervan grondig

marktinstrumenten verbeteren en

aanpassen en aanvullen om ze

veranderen.

vereenvoudigen.

enerzijds beter op de EU-prioriteiten af te stemmen, waarbij de steun vooral wordt toegespitst op het milieu, de klimaatverandering en/of de herstructurering en de innovatie, en om anderzijds de regionale en de lokale initiatieven te versterken.

Optie 3

Geleidelijke afschaffing van de rechtstreekse

Afschaffing van alle

De maatregelen zouden

betalingen in hun huidige vorm.

marktmaatregelen, eventueel op de

voornamelijk worden toegespitst op

In plaats daarvan voorzien in beperkte

marktverstoringsclausules na, die in

klimaatveranderings- en

betalingen voor collectieve milieugoederen en in

tijden van ernstige crisis zouden

milieukwesties.

aanvullende betalingen voor specifieke

kunnen worden geactiveerd.

natuurlijke handicaps.

11

Van Zeijts e.a. (2010) hebben gekeken naar de mogelijke bijdrage van het GLB aan beleidsdoelen op het vlak van milieu, natuur en landschap. Zij stellen dat de doelstellingen t.a.v. overige broeikasgassen in het Convenant schone en zuinige agrosectoren ook zonder aanvullend beleid zullen worden gehaald en dat het dus niet nodig lijkt hiervoor extra (GLB-)budget in te zetten. Voor de periode na 2020 zullen er waarschijnlijk echter scherpere doelstellingen komen. Zie hiervoor ook figuur 2.2. waarin staat weergegeven welk reductiepad de EC voorstelt tot 2050. Het stimuleren van klimaatmaatregelen via het GLB blijft daarmee zeker relevant en kansrijk voor bovenwettelijke maatregelen. Dit kunnen bijvoorbeeld voermaatregelen zijn om de methaanemissie vanuit de pens te beperken, maatregelen om de methaanemissie vanuit de mest te beperken, of precisiebemesting waardoor de lachgasemissie afneemt. Ook is het mogelijk via het GLB de koolstofvastlegging in de bodem te stimuleren, door het scheuren van grasland en diepploegen te ontmoedigen. Ook het toepassen van duurzame energie (opwekken van zonne-energie, windenergie, energie uit biomassa) kan mogelijk via het GLB worden gestimuleerd.

Figuur 2.2

Reductiepad naar een reductie van de EU-uitstoot van broeikasgassen met 80% t.o.v. 1990, zoals gepresenteerd EU-routekaart 2050 (bron: EC, Com (2011), 112 definitief).

2.2 Juridische instrumenten Voorgesteld kan worden dat de in de vorige paragraaf behandelde financiële instrumenten uiteraard een juridische basis behoeven in wet- en regelgeving. Dat geldt zowel voor een systeem van emissiehandel, als voor subsidies en heffingen. In deze paragraaf gaat het vooral om het vastleggen van verboden en verplichtingen in wetgeving. Natuurlijk zijn daar ook financiële consequenties aan verbonden – meestal in de vorm van extra kosten – en deze zullen ook betrokken moeten worden bij de overwegingen om tot wetgeving te komen – maar deze consequenties zijn niet in eerste instantie doorslaggevend. De essentie van wetgeving is dat een bepaalde handelwijze daarbij verplichtend wordt opgelegd.

12

Daarmee verschilt deze invalshoek van subsidies (die immers vrijwillig zijn, doordat zij moeten worden aangevraagd), maar ook van het hierna te behandelen convenant. Juridische instrumenten zijn dan wel weer vergelijkbaar met heffingen (die ook niet vrijwillig zijn) en – afhankelijk van de vorm – een systeem van emissiehandel. Het meest gangbare juridische instrument is een verbod. Een onderscheid tussen een verbod en een verplichting heeft weinig zin, aangezien een verbod zodanig kan worden vormgegeven dat er een verplichting uit voortvloeit. Zo is in de mestregelgeving een algemeen verbod op het gebruiken van mest opgenomen; vervolgens geldt dat verbod niet als men zich aan alle verder opgenomen regels houdt, zoals emissiearm aanwenden e.d. Een verbod kan vervolgens worden voorzien van algemene uitzonderingen, in de vorm van voor iedereen geldende regels, of een uitzondering voor bepaalde personen, bedrijven of handelingen. Veelal wordt dan gebruik gemaakt van vergunningen of ontheffingen, met daaraan verbonden specifieke voorschriften. Door het verplichtende karakter van wet- en regelgeving zullen er, zoals gezegd, kosten optreden. Er zal nagedacht moeten worden over de vorm van de regels (globaal / gedetailleerd), er zal aandacht moeten worden besteed aan de handhaafbaarheid van de regels: wie houdt toezicht, waaruit bestaat het toezicht, welke sancties worden voorzien e.d. Meer algemeen zal bij nieuwe wetgeving een effect-analyse worden gemaakt. Wat zijn de gevolgen voor bestuurlijke lasten? Welke administratieve lasten voor burgers en bedrijven zijn te verwachten? Er zijn grenzen aan wetgeving als het gaat om effectiviteit. Deze hangt af van zaken als handhavingsinspanning, maar ook van de vraag of er een draagvlak bestaat bij diegenen die het betreft. Er is uiteraard ook een aantal juridische grenzen te onderkennen. Een Nederlandse regeling mag niet in strijd zijn met internationaal recht of met Europees recht. Op dit terrein is de kans daarop overigens niet erg groot, nu landen op het gebied van het milieu meestal verder mogen gaan dan waartoe internationaal en EU-recht verplichten (de zgn. minimumharmonisatie). Momenteel is daar evenwel politiek weinig draagvlak voor, waar het streven juist is gericht op het snellen van zgn. “nationale koppen” op met name Europees recht, zulks in verband met het streven naar een level playing field. Dat houdt in dat bedrijven in Nederland die zich op de Europese markt begeven, gelijke omstandigheden – en met name productiekosten – zouden moeten ondervinden als hun concurrenten in andere landen. Effort Sharing Decision Een belangrijk instrument voor de Europese landbouw is de ESD (Effort Sharing Decision) in de EU, waarin de lidstaten hebben afgesproken om voor niet-ETSsectoren tot emissiebeperking te komen. Lidstaten hebben een target per lidstaat en mogen zelf kiezen hoe ze de afgesproken emissieverminderingen verdelen over verschillende sectoren en activiteiten en hoe ze dit vertalen in beleid. Voor Nederland is de doelstelling 16% reductie t.o.v. 2005. Dit geldt voor de gehele nonETS. Er zijn op dit moment geen expliciete sectordoelstellingen meer vastgesteld; het huidige kabinet heeft de doelstellingen zoals omschreven in het werkprogramma Schoon en Zuinig losgelaten. De bijdrage van de landbouwsector is vastgelegd in het sectorconvenant. De vraag is via welke mechanismen de lidstaten deze reductie gaan bewerkstelligen. De EU heeft het over regelgeving en labelling. Daarnaast wordt i.v.m. kosteneffectiviteit de mogelijkheid geboden om te investeren in projecten van andere lidstaten (vergelijkbaar met JI; Joint Implementation, waarbij

13

gemeenschappelijke uitvoering door verschillende landen op een kosteneffectieve manier kan worden bereikt) of om rechten over te nemen van andere landen (vergelijkbaar met AAU).

2.3 Het convenant Het convenant is in Nederland een veelgebruikt beleidsinstrument, van 24 OESOlanden in Nederland het meest gebruikt. Het is een geformaliseerde afspraak tussen een overheid en één of meer partijen, gericht op verwezenlijking van overheidsbeleid. Partijen binden zich met ondertekening van een convenant. Meestal gaat het om een inspanningsverplichting, en niet om een resultaatverplichting. Wél kan bij de totstandkoming of in de tekst zélf worden meegenomen dat indien de doelen niet/onvoldoende worden verwezenlijkt, er een meer verplichtend beleid wordt ingezet, zoals wet- en regelgeving. Die ‘dreiging’ verhoogt de effectiviteit van het convenant, zoals is gebleken in een Deens convenant met de energie-intensieve industrie. Bij deelname aan het convenant zijn de bedrijven verplicht voorgeschreven energiebesparingsmaatregelen te nemen. In ruil daarvoor krijgen ze een gedeeltelijke vrijstelling van de energiebelasting.2 Het kabinet Balkenende IV heeft in 2007 een Duurzaamheidsakkoord gesloten met de werkgeversorganisaties. Op basis daarvan zijn er convenanten gesloten met de belangrijke economische sectoren, zoals de gebouwde omgeving, agrosectoren, de industrie, de mobiliteitssector en de energiesector. De afspraken daarin zijn voor zowel de rijksoverheid als het deelnemende bedrijfsleven niet vrijblijvend. Er staan handtekeningen onder en daarmee verplichten de deelnemers zichzelf om de afspraken ook na te komen. Bovendien worden de resultaten ook jaarlijks gemeten, de zogeheten monitoring. In juni 2008 is het convenant ‘Schone en Zuinige Agrosectoren’ tussen het Rijk en vele partijen in de agrosector ondertekend, maar liefst meer dan 30 pagina’s lang. De minister van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (nu Economische Zaken, Landbouw & Innovatie) is eerstverantwoordelijk voor dit convenant maar het is medeondertekend door de coördinerend minister voor Schoon en Zuinig, de minister van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (nu Infrastructuur & Milieu). Namens de agrarische sectoren is het convenant ondertekend door de diervoederindustrie, de agrologistiek, de glastuinbouw, de veehouderij en akkerbouwersector, bloembollen- en paddenstoelensector en organisaties namens bos-, natuur-, landschapsbeheer en de houtketen. Net zoals alle sectoren in Nederland doen ook de agrosectoren mee aan de 2% energiebesparing per jaar. In het convenant is precies aangegeven hoeveel Megaton CO2 en overig broeikasgas de agrosectoren tezamen gereduceerd willen hebben in 2020. Voor overige broeikasgassen is de doelstelling:- 4 tot -6 Mton/jaar. Voor CO2 is de doelstelling -3,5 tot -4,5 Mton/jaar.

2

De effectiviteit van het energieconvenant in Denemarken is gebaseerd op de daadwerkelijke dreiging met andere vormen van regulering als het convenant geen succes zou zijn. Onder het convenant kregen energie-intensieve bedrijven een (gedeeltelijke) belastingvrijstelling. Die zou vervallen als het convenant niet succesvol zou zijn. Bovendien is het gevoel in Denemarken dat de overheid daadwerkelijk convenanten intrekt als ze geen succes blijken te zijn. Dit gevoelen is in het verleden mede gestimuleerd door een convenant dat daadwerkelijk ingetrokken is (Dijkgraaf e.a., 2009). 14

Hiermee draagt de landbouwsector bij aan de totale 30% reductiedoelstelling zoals die in het programma Schoon en Zuinig van het vorige kabinet is vastgesteld. De agrosectoren zien in het bijzonder kansen als het gaat om de productie van duurzame energie. Van de kabinetsdoelstelling van 20% duurzame energie in 2020 gaan de agrosectoren circa een derde deel leveren. Die duurzame energie komt onder andere uit de (co)vergisting van mest, vergisting van reststromen uit de voeding- en genotmiddelenindustrie, inzet van restmaterialen uit het beheer van bos, natuur en landschap en resthout uit de houtverwerkende industrie en gebruikt hout en uit windenergie. Daarmee komt groene stroom beschikbaar maar ook duurzame warmte en groen- of biogas. Zo’n landelijk convenant kan ook weer inspireren tot een convenant op lager bestuurlijk niveau. Zo sloot de provincie Utrecht in oktober 2010 met LTO-Noord en de Utrechtse agrarische natuurverenigingen het Convenant ‘Naar een energie efficiënte Utrechtse land- en tuinbouw'. In beide convenanten wordt veel melding gemaakt van inspanningen, streven, inzet en dergelijke. Ze bieden tevens het kader voor verschillende acties op het gebied van onderzoek, voorlichting en financiering. Ze hebben een vaste looptijd namelijk tot eind 2020. Maar in de voorwaarden zitten nogal wat ontbindingsclausules en wordt veel nadruk gelegd op de vrijwilligheid van de overeenkomst. Bij onenigheid/niet halen doelen: partijen zullen elkaar hierop aanspreken / treden met elkaar in overleg. Aanpassingen zijn alleen mogelijk als alle partijen expliciet instemmen, maar partijen kunnen na (mislukt) overleg wel eenzijdig uittreden. Expliciet wordt als ontbindende voorwaarde gewezen op een mogelijk gevolg voor de Nederlandse concurrentiepositie (level playing field). Anderzijds is in Schone en Zuinige Agrosectoren wel uitdrukkelijk als doel opgenomen: “De melkveehouderijsector streeft naar het in de EU bereiken van de laagste emissie aan overige broeikasgassen per liter melk”. Deze eigenschappen maken dat niet iedereen even enthousiast is over het convenant als beleidsinstrument. Volgens Elbert Dijkgraaf, hoogleraar Empirische Economie aan de Erasmusuniversiteit is het verspilde moeite. “Je kunt net zo goed niets doen”.3 Met een econometrisch model is hij nagegaan of 200 milieu- en energieconvenanten in 24 geïndustrialiseerde landen méér hebben opgeleverd dan in een situatie zonder convenant. “Er is geen bewijs dat convenanten een positief effect hebben gehad”. Volgens Dijkgraaf kan de overheid beter kiezen voor de beleidsinstrumenten wetgeving of economische prikkels. Als het convenant tóch gebruikt wordt, is het van belang bij de vormgeving een paar zaken goed te regelen. Zo is het belangrijk te komen tot een transparante en verifieerbare publicatieverplichting en een regelmatige evaluatie.4

3

http://www.vno-ncw.nl/publicaties/Forum/Pages/Elbert_Dijkgraaf_hoogleraar _Empirische_Economie_Belasting_heffen_is_altijd_effectiever_14718.aspx

4

E. Dijkgraaf (2009). Bewijzen beleid baat. Oratie. Erasmus School of Economics, Rotterdam. 15

In het agro-convenant is per agrosector beschreven wat er de komende 12 jaar zal gaan gebeuren. In artikel 7 staan de afspraken met de primaire sectoren akkerbouw, tuinbouw open teelt en veehouderij opgesomd. Van de hierna te behandelen 23 maatregelen is er een flink aantal waarnaar – direct maar meestal indirect – verwezen wordt in het convenant. Per jaar wordt in werkprogramma’s vastgelegd welke stappen steeds gezet kunnen worden. In deze studie gaan we per maatregel na of deze mogelijk kan worden opgenomen in deze werkprogramma’s. Vooral voor maatregelen waarvan het milieueffect (nog) onzeker is, de handhaafbaarheid lastig en het draagvlak gering, geldt dat het instrument convenant nuttig is omdat het de betreffende maatregel expliciet benoemt. ‘de neuzen dezelfde kant op zet’ en het kader kan bieden voor een gerichte onderzoeks- en voorlichtingsactie. Dan kan worden gedacht aan: afstemmen van voer op het ras (onderdeel van 1.b), maximaal percentage CH4 digestaat (2.c) en toepassen biochar (5.c).

2.4 Stimulering van de markt Bij alle bovengenoemde instrumenten ligt het accent bij de overheid. De overheid wil een bepaalde maatregel stimuleren en zet daar beleid op. Het is ook mogelijk een bepaalde maatregel via de markt te stimuleren. Vanuit de markt bezien kan het wenselijk zijn dat de landbouw bepaalde maatregelen neemt. Zo kan een bepaalde marktniche ontstaan, met een meerprijs voor de producten en/of afzetgaranties, of de sector als geheel kan op deze wijze werken aan de license to produce; aandacht voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. De overheid kan deze ontwikkeling faciliteren en stimuleren. Mogelijke instrumenten daarvoor zijn o.a. communicatie en voorlichting, het verschaffen van subsidie voor onderzoek en de SBIR’s (Small Business Innovation Research). SBIR is een aanbestedingsinstrument waarbij de kracht van aanbesteding gebruikt wordt voor het vinden van innovatieve oplossingen voor maatschappelijke vraagstukken.

2.5 Effecten van instrumenten Elk stimuleringsinstrument brengt kosten met zich mee, voor de overheid en/of voor de agrariër, maar het kan ook financieel voordeel opleveren: • Handel in emissierechten kan een extra bron van inkomsten betekenen voor agrariërs die lage emissies weten te realiseren. Andere agrariërs, met hoge emissies, kan dit juist geld gaan kosten. Belangrijke vraag t.a.v. handel in emissierechten is of de opbrengsten opwegen tegen de kosten en administratieve lasten van het systeem. Dit zijn kosten voor o.a. het concreet opzetten van het systeem, de handel en voor de monitoring van de emissies op bedrijfsniveau. • Een subsidieregeling brengt kosten met zich mee voor de overheid. Voor de agrariërs vormt een subsidie een tegemoetkoming in de kosten van een investering. • Een heffing brengt kosten met zich mee voor de boer. Daarnaast vereist het registratie. Dit betekent een kostenpost voor de boer en/of de overheid. Daar staat tegenover dat de overheid inkomsten uit deze heffing kan ontvangen.

16

Ook wetgeving brengt kosten met zich mee. De overheid heeft te maken met uitvoerings- en handhavingskosten en de agrariër moet mogelijk kosten maken om aan de wetgeving te kunnen voldoen. De kosten van wetgeving voor de overheid zijn naar verhouding laag. Logischerwijs zijn de kosten van een subsidieregeling groter. • Het stimuleren van de markt door communicatie en voorlichting brengt weinig kosten voor de overheid met zich mee; de kosten voor implementatie van de maatregel worden betaald door de agrarische sector. In het meest gunstige geval kan de sector door verbetering van de marktpositie deze kosten terugverdienen in de markt. In het algemeen kan worden gesteld dat een stijging van de kosten voor de agrariër de discussie met zich meebrengt of het level playing field wordt aangetast. In verschillende landen geldt niet meer eenzelfde niveau van wettelijke normen, waardoor de Nederlandse agrariër een concurrentieachterstand kan oplopen. •

Een studie van de Joint Research Centre (Leip e.a., 2010) heeft voor verschillende opties de effecten op de broeikasgasemissies in de landbouwsector in 2020 berekend (zie tabel 2.2.). Al deze opties hebben in principe als doelstelling dat de broeikasgasemissies met 20% moeten worden gereduceerd in 2020. Het betreft de volgende scenario’s: • ETS (European Trade System): een handelssysteem met variabele kosten van 5 euro per transactie en daarnaast vaste kosten. • LTAX (Livestock Emission Tax): een tax van 300 euro per ton CO2equivalenten voor herkauwers en 160 euro per ton voor niet-herkauwers. • ESD (Effort Sharing Decision): afspraak tussen landen. EU-breed moet 20% worden gereduceerd, in Nederland 16%. De emissies van deze verschillende scenario’s in 2020 zijn berekend ten opzicht van de referentie in 2020. In dit referentiescenario wordt ook een reductie tussen 2004 en 2020 gerealiseerd. Voor de EU-27 is deze reductie 15,0% voor methaan en 0,4% voor lachgas. Dit is een reductie van 6,8% CO2-equivalenten. Het model berekent per scenario voor verschillende regio’s in Europa en binnen Nederland een optimale mix van maatregelen. In het model zijn 29 maatregelen opgenomen op het vlak van mestmanagement, mestopslag, mestverwerking, kunstmestgebruik, voermaatregelen, verhogen van de levensduur en –productie en bodembeheer. Voor Nederland wordt de hoogste reductie behaald met ESD (21,6% t.o.v. referentie in 2020), waarbij de methaanemissiereductie iets hoger is dan de lachgasemissiereductie (zie tabel 2.2.). Kijken we naar de EU-27 als geheel, dan blijkt de methaanemissiereductie voor bijna 90% gerealiseerd door minder methaanemissies vanuit de pens. De afname van de lachgasemissie is voor 30% gerealiseerd door minder emissies bij aanwending van kunstmest en voor 16% door minder emissies bij mestmanagement en –aanwending. Deze uitsplitsing naar emissiebronnen wordt in het rapport alleen voor de EU als geheel weergegeven, niet apart voor de verschillende landen. De Nederlandse reductie met ESD is aanzienlijk hoger dan die voor ETS en LTAX. Reducties zijn hier respectievelijk 6,6% en 7,8%. Voor de EU-27 is er veel variatie tussen landen, maar is het netto effect van de drie scenario’s ESD, ETS, LTAX vergelijkbaar; respectievelijk een reductie van 13,2%, 13,4% en 13,2%. Zoals aangegeven is dit bovenop de reductie van 6,8% die in het referentiescenario wordt gerealiseerd. In alle scenario’s wordt dus een reductie van 20% t.o.v. 2004 gerealiseerd. Uitgesplitst naar soort broeikasgassen, CH4 en N2O, is het beeld echter minder uniform.

17

Tabel 2.2. Effecten van verschillende scenario’s op de emissie van methaan, lachgas en ammoniak in 2020 voor Nederland en de E-27 t.o.v. het referentiescenario voor 2020 (afgeleid van Leip e.a. 2010). Scenario

Methaan

Lachgas

CO2 eq.

Ammoniak

(% t.o.v. ref)

(% t.o.v. ref)

(% t.o.v. ref)

(% t.o.v. ref)

ESD NL

-18,7

-24,2

-21,6

ESD EU-27

-12,3

-13,7

-13,2

-7,7

-5,1

-7,9

-6,6

-6,5

-10,4

-15,4

-13,4

-7,0

-8,9

-6,8

-7,8

-8.0

-18,7

-9,5

-13,2

-8,9

(kton)

(kton)

(kton)

(kton)

442,2

33,3

19609,6

100,8

8466,8

857,1

443506,9

2984,0

ETS NL ETS EU-27 LTAX NL LTAX EU-27 REF NL REF EU-27

-21,8

De economische effecten van de verschillende scenario’s zijn weergeven in tabel 2.3. LTAX zorgt voor een sterke inkomensdaling met name in de veehouderijsector. ETS en ESD leiden daarentegen tot een gemiddelde inkomens toename in de EU27. Er is echter een grote variatie tussen de verschillende landen en regio’s. Voor Nederland konden geen precieze cijfers worden afgeleid. In alle scenario’s daalt het landbouwareaal en de veestapel. Door de specifieke heffing op vee is de grootste daling van de veestapel te zien in het LTAX scenario. Het landbouwareaal daalt in het LTAX scenario licht ten gevolge van een afname (-5,5%) van het veevoer areaal. In alle scenario’s daalt de akkerbouwproductie met 10,4 tot 11,2% en stijgt de productie van de veestapel met 2,2 tot 2,6%.

Tabel 2.3

Economische effecten van de scenario’s op de akkerbouw en veehouderijsector voor de EU-27 (afgeleid van Leip e.a., 2010).

Scenario

Sector

Inkomen

Veestapel/

Productie

(% t.o.v. ref)

oppervlak

(% t.o.v. ref)

(% t.o.v. ref) ESD ETS LTAX

Akkerbouw

17,7

-5,1

Veeteelt

66,1

-16,0

-11,2 2,4

Akkerbouw

17,3

-6,2

-11,2

Veeteelt

58,0

-13,4

2,2

Akkerbouw

-14,0

-1,6

-10,4

Veeteelt

-70,3

-24,8

2,6

Leip e.a. (2010) laten tevens zien wat de leakage effecten zijn van de verschillende scenario’s (zie tabel 2.4.). Uit de tabel blijkt dat het ETS-scenario netto de hoogste reductie voor de EU-27 geeft. Voor Nederland zijn geen specifieke leakage effecten bekend voor de scenario’s maar het is te verwachten dat ESD voor Nederland de hoogste reductie geeft.

18

Tabel 2.4

Leakage effecten van verschillende scenario’s voor de EU-27 t.o.v. de totaal behaalde reductie van een scenario (afgeleid van Leip e.a., 2010). Totaal in

EU-27

Netto effect

methaan

Lachgas

CO2-eq.

reductie

(B) – (A)

Netto effect

(kton)

(kton)

(kton)

(kton CO2-

(kton CO2-

(%) (B-A)/B

(A)

eq.) (B)

eq.)

Toename emissies elders Scenario

ESD

324

5,3

8.447

58.543

50.096

86%

ETS

222

4,35

6.014

59.430

53.416

90%

LTAX

814

8,97

19.866

58.543

38.677

66%

19

20

3

Maatregelen BKG-emissiereductie ___________________ In dit hoofdstuk beschrijven we de maatregelen die kunnen worden genomen om broeikasgasemissies te reduceren. Hierbij hanteren we de hoofdindeling zoals deze in hoofdstuk 1 is besproken. Per groep van maatregelen geven we eerst een algemene beschrijving. Vervolgens geven we per maatregel een nadere toelichting: A. Beschrijving van de maatregel: • Een ‘technische’ beschrijving van de maatregel: wat houdt de maatregel in? • Een beschrijving van het effect van de maatregel op de BKG-emissie B. Beschrijving van neveneffecten van de maatregel: effecten op ammoniak, nutriënten, dierenwelzijn, eventuele andere neveneffecten C. Beschrijving van de kosten, de inpasbaarheid en controleerbaarheid van de maatregel. Hierbij richten we ons op de kosten voor de boer om deze maatregel te implementeren. D. Welk beleidsinstrument past hier bij en waarom? Dit kan één beleidsinstrument zijn, maar kunnen er ook meerdere zijn. Na dit overzicht van maatregelen schetsen we een tijdspad; welke maatregelen zijn op korte termijn toepasbaar, welke maatregelen vergen een langer tijdspad?

3.1 Veevoermanagement Veevoer genereert broeikasgasemissies bij de productie en consumptie. Bij de productie komen emissies vrij als gevolg van het verbouwen, het transporteren en verwerken van veevoedergrondstoffen tot veevoer. De carbon footprint verschilt sterk per soort veevoer. Emissies kunnen verminderd worden op twee manieren: 1. sturen op emissiereducerende maatregelen in de productieketen; 2. veevoer samenstellen uit veevoedergrondstoffen met een lage carbon footprint. Daarnaast heeft veevoer effect op broeikasgasemissies uit pens en mest na consumptie. De hoogte van methaanemissies uit de pens, bijvoorbeeld, zijn afhankelijk van de samenstelling van het veevoer/rantsoen. Suikers en celwanden (onverteerbare delen) geven veel CH4-emissies, soja bijvoorbeeld daarentegen weinig, terwijl vet geen emissies geeft. De methaanemissie is afhankelijk van de doorlooptijd van het voer in de pens en de verteerbaarheid. Dit is weer afhankelijk van de totale voersamenstelling. Door verandering van het rantsoen kunnen de emissies worden verminderd. Mogelijkheden zijn: 1. toevoegen additieven in veevoer; 2. nauwkeurig voeren (waardoor de hoeveelheid voer afneemt en/of de emissies bij vervoedering afnemen); 3. bij aankoop rekening houden met emissies tijdens productie en transport. Effecten van voeraanpassingen lopen sterk uiteen, maar moeten ook in samenhang met de melkproductie worden bekeken. Dit veevoermanagement geeft allerlei mogelijkheden voor de veehouder (en op andere plaatsen in de keten) om te sturen op broeikasgasemissies. Concreet zijn er de volgende mogelijkheden:

21

1.a Additieven in veevoer A. Beschrijving van de maatregel Door middel van additieven (niet zijnde antibiotica) kan de microbiële populatie in de pens gestuurd worden. Additieven remmen direct of indirect de methanogenen. Echter het blijkt dat bij gebruik van een enkel additief door adaptatie van de microorganismen in de pens de werking maar tijdelijk is; slechts enkele weken. Indien meerdere werkzame alternatieven voorhanden zijn, die alternerend kunnen worden ingezet zodat adaptatie wordt vermeden, lijkt het reductiepotentieel hoog, minimaal 5% tot claims van 40% methaanemissiereductie vanuit de pens. De WUR is een onderzoeksprogramma gestart om het effect van additieven goed in beeld te krijgen. B. Neveneffecten Let op eventuele gezondheids- en productie-effecten van additieven. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Het onderzoek naar de (on)mogelijkheden van additieven loopt nog. Kosten en inpasbaarheid zijn daarmee moeilijk in te schatten. Controle lijkt (op termijn) mogelijk via aankoopfacturen. D. Mogelijke instrumenten In principe kan (op termijn) de toevoeging van additieven aan veevoer wettelijk worden geregeld, of worden gestimuleerd via subsidie of heffing of via een convenant. Het geheel zit nog in de ontwikkelfase. Het ministerie van EL&I (Agentschap NL) subsidieert de ontwikkeling al via de tender voor onderzoek naar succesvolle additieven. Ook opname in een ETS-systeem is (op termijn) in principe mogelijk: ETS-systeem Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is het in principe mogelijk deze maatregel in zo’n systeem op te nemen. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van feed-intake en aantal koeien. Voor VERs zou het nodig zijn een methodologie te ontwikkelen om de emissiereducties te kunnen monitoren en bepalen, maar is het in principe mogelijk.

1.b. Nauwkeurig voeren A. Beschrijving van de maatregel De methaanemissie vanuit de darm is afhankelijk van het soort verteringssysteem. Met name herkauwers hebben een aanzienlijk hogere methaanemissie dan bijvoorbeeld niet herkauwende herbivoren (e.g. paarden) of enkele-maaghebbende dieren (e.g. varkens). De methaanemissie van herkauwers is afhankelijk van de verteerbaarheid van het veevoerrantsoen in relatie tot de totale voerinname (energiebehoefte); het verteerbaarheidspercentage. De verteerbaarheid is afhankelijk van het soort veevoer en de samenstelling van het rantsoen. Krachtvoer gebaseerd op granen heeft een verteerbaarheidspercentage van ongeveer 80% terwijl gras en ruwvoer een verteringspercentage van 40 tot 60% hebben. Als de verteerbaarheid hoger is neemt de energiebehoefte af en daarmee de methaanemissie. Daarnaast beïnvloedt de verteerbaarheid de methaanconversiefactor. Een betere verteerbaarheid/ kwaliteit van het voer levert

22

minder methaanemissies en een lagere verteerbaarheid meer methaanemissies. Een hoger zetmeelgehalte en oliegehalte beperken de methaanemissie. Een hoger ruwe celstofgehalte daarentegen zorgt ervoor dat de methaanemissie door pensfermentatie toeneemt. Hier kan een veehouder in sturen door keuze van andere voedergewassen of aanpassing van de bemesting (omdat de mate van bemesting gevolgen heeft voor het eiwit- en ruwe celstofgehalte van het gewas). Het bemestingsregime beïnvloedt echter ook de broeikasgasemissies. De mate waarin bemestingsniveaus en voederkwaliteit elkaar compenseren, is niet geheel duidelijk. Daarnaast is door de huidige mestwetgeving de mogelijkheid om de bemesting aan te passen beperkt. Maïs is minder gevoelig voor bemestingsniveaus dan gras. Door maïs in een later rijpheidsstadium te oogsten neemt het bestendig zetmeelgehalte toe en daarmee de methaanemissies uit de pens af (Tamminga e.a., 2007). Ook door rassen te kiezen met meer zetmeel, een hoog bestendig zetmeelgehalte en een hoger oliegehalte nemen de methaanemissies af. Via gewasveredeling kan dit nog meer versterkt worden. Veehouders zijn zich soms slecht bewust van de samenstelling van het rantsoen dat ze voeren. Hier kunnen dus nog veel stappen worden gezet. B. Neveneffecten • Een lager gehalte aan ruwe celstof in veevoer verhoogt de verteerbaarheid en verlaagt daarmee de methaanemissie. Deze structuur (celwand) is echter wel noodzakelijk voor een optimale penswerking. • Bemestingsniveaus zijn onderhevig aan nationale wetgeving. • Lager eiwitgehalte leidt tot lagere ammoniakuitstoot. Het eiwitgehalte is te bepalen op basis van het OEB van het voer; de onbestendig eiwitbalans. De OEB geeft aan of er voldoende onbestendig eiwit in de pens is voor microbiële groei en of er sprake is van een optimale eiwit- en energiebenutting. Dit is lastig te meten, waardoor controle en handhaving lastig is. Daar komt bij dat meer structuur in het voer ook minder ammoniakuitstoot geeft. • Nutriënten: minder N en P in het voer resulteert in lagere gehaltes aan N en P in de mest en dus lagere risico’s op nitraatuitspoeling en fosfaatfixatie. • Kosten: kunnen positief of negatief zijn afhankelijk van de prijs van het ruwvoer en de besparing op bemesting. • Als gevolg van nauwkeurig voeren kan de melkproductie mogelijk verhoogd worden. Dit is vanuit economisch en milieuoogpunt efficiënt. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Wat betreft inpasbaarheid en kosten speelt hier met name het knelpunt van de extra arbeid: het wegen van voer/monsteren van voer. Nauwkeuriger voeren is lastig te definiëren en (daarmee) lastig te controleren. Wel is bijvoorbeeld de aankoop van voersoorten te controleren of achteraf het ureumgetal te controleren. Het ureumgetal is een indicator van de uitgestoten hoeveelheid N. Een laag ureumgetal duidt op een efficiënte voerwijze. Een laag ureum duidt op een laag N-gehalte in de mest. Dit leidt ook tot minder lachgasemissie vanuit de mest. Een relatie tussen ureumgetal en pensfermentatie (methaanemissie) is echter niet bekend. D. Mogelijke instrumenten Het feit dat ‘nauwkeurig voeren’ moeilijk te definiëren en te controleren is, maakt het weinig geschikt voor wettelijke instrumenten of financiële instrumenten zoals het GLB. Hier passen dus beter de stimulerende instrumenten, zoals voorlichting, premies/subsidies (bijv. voor praktijknetwerken, intervisie, vrijwillige monitoring, e.d.) of een convenant.

23

ETS-systeem Idem als voorgaande maatregelen, onder voorwaarde dat heldere default emissiefactoren worden gesteld. Wel vormt de controleerbaarheid van de maatregelen een mogelijke belemmering.

1.c. Krachtvoeraankoop A. Beschrijving van de maatregel Ook in de krachtvoersamenstelling kan zodanig gestuurd worden naar een voersamenstelling die leidt tot een lagere uitstoot van broeikasgassen. Dit kan zowel door aandacht voor de wijze van productie van de gebruikte grondstoffen, alsook door wijzigingen in de samenstelling van het krachtvoer. Krachtvoedergrondstoffen beïnvloeden het broeikaspotentieel door verschillen in opbrengst, vochtgehalte, transportafstand en benodigde input per ha (diesel, kunstmest en pesticiden). Door wijzigingen in de krachtvoersamenstelling kan ook de methaanemissie (afkomstig uit de pensfermentatie) worden gereduceerd. Smink e.a. (2003) stellen dat tot mogelijk 35% emissiereductie mogelijk is. Hitman e.a. (2010) geven een overzicht uit de literatuur waaruit zou blijken dat meer bestendig zetmeel 5% methaanemissiereductie kan geven. Daarnaast zou ook wijziging van het vetpercentage in de voeding 5% methaanemissiereductie kunnen geven. De reductie die in praktijk zal worden gerealiseerd, hangt ook af van de uitgangssituatie; hoeveel krachtvoer wordt er nu vervoederd op het bedrijf? De mogelijkheid om via krachtvoersamenstelling methaanemissiereductie te realiseren, wordt nu in de praktijk weinig tot niet toegepast. B. Neveneffecten • Ammoniak: het eiwitgehalte in veevoer is positief gecorreleerd met de ammoniakuitstoot. Een maat hiervoor is het ruw-eiwit-gehalte van het voer dat bekend is bij de voerleverancier. Bij melkvee is het ureumgehalte in de melk gerelateerd aan de stikstofaspecten van het rantsoen. • Nutriënten: minder N en P in het voer resulteert in lagere gehaltes aan N en P in de mest en dus lagere risico’s op nitraatuitspoeling en fosfaatfixatie en omgekeerd. • Wijzigingen in krachtvoer kunnen positieve dan wel negatieve effecten hebben op de melkproductie. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid In technisch opzicht vormt de inpasbaarheid van een andere krachtvoersamenstelling wellicht geen probleem. De kosten voor dergelijk krachtvoer zijn echter aanzienlijk hoger dan de kosten voor standaard krachtvoer. Hitman e.a. (2010) hebben de prijs van krachtvoeder uitgezet tegen de methaanemissiewaarde (de te verwachten methaanemissie in gram per kg voer). Voer met een methaanemissiewaarde van 10,5 g/kg kost circa 28 euro per 100 kg, terwijl voer met een methaanemissiewaarde van 15,5 of meer circa 12 euro per 100 kg kost. Dat grote prijsverschil maakt de controleerbaarheid een lastige zaak. Net als de meeste andere voermaatregelen zal hier vooral gebruik gemaakt moeten worden van stimulerende instrumenten en ‘meeliften’ met andere thema’s. Zo laten Hirtman e.a. (2010) ook zien dat een toename van het aandeel gezonde vetzuren (CLA) in de melk met 30% kan worden gerealiseerd met een dagrantsoen dat 9 eurocent per koe duurder is en dat dit tegelijkertijd een methaanemissiereductie van 5% tot gevolg heeft.

24

D. Mogelijke instrumenten Via wetgeving De aangewezen wetgeving is de Kaderwet diervoeders en de daarop gebaseerde uitvoeringsregelingen. De samenstelling van het voer zou dan via het begrip “gezond, zuiver en deugdelijk” diervoeder nader moeten worden bepaald. Het belang van het milieu staat daarbij nadrukkelijk genoemd (art. 2 van de wet). Hoewel het systeem van de regelgeving er vooral op gericht is om onwenselijke toevoegingen te weren, lijkt het op het eerste gezicht mogelijk om een positieve regeling voor de samenstelling van diervoeders te implementeren. Dat zou kunnen in de vorm van eisen aan de samenstelling of in de vorm van eisen aan de ‘prestaties’ van diervoeding. Of deze weg begaanbaar is, vergt uitgebreid onderzoek, waarbij behalve aan de nationale juridische basis ook aandacht moet worden besteed aan de uitvoerige Europese regelgeving over diervoeders (bijvoorbeeld de Richtlijn 2008/38 inzake bijzondere voedingsdoelen). Aangezien er ook handelseffecten te verwachten zijn (buitenlands voer op de Nederlandse markt) ligt het wellicht meer voor de hand om op Europees niveau tot regeling te komen. Een geheel andere te verkennen weg zou lopen via de milieuwetgeving. Wellicht is het mogelijk om via de Wet milieubeheer en bijvoorbeeld het Activiteitenbesluit tot een regeling te komen. Het aangrijpingspunt voor een regeling ligt dan niet bij de producent van het voer, maar bij de gebruiker ervan. Ook deze weg is niet zonder moeilijkheden. Voor staldieren zou wellicht nog iets geregeld kunnen worden, bijvoorbeeld via voorschriften bij de milieuvergunning, maar buiten lopende koeien vallen daar weer niet onder. Zij behoren niet tot de ‘inrichting’. Dat betekent dat er naar de figuur van de algemene regels gekeken zou moeten worden (art. xxx Wet milieubeheer). Het al genoemde Activiteitenbesluit komt dan in beeld. ETS-systeem Deze maatregel reduceert de emissies van transport of productie van krachtvoer. Beide emissiebronnen liggen buiten de landbouwsector en vallen binnen andere Directives (transport, Europese emissie-eisen industrie).

3.2 Mestmanagement Mest genereert direct of indirect de broeikasgassen methaan en lachgas. Middels goed mestmanagement kunnen gasvormige emissies worden verminderd.

2.a. Snelle afvoer mest bij toepassen mestverwerking A. Beschrijving van de maatregel Hoe korter de verblijftijd van mest in de opslag, hoe minder methaan en lachgas uit mestopslagen vrijkomt. De eigenaar van een vergistingsinstallatie is ook gebaat bij een korte opslagduur. Langdurige opslag gaat namelijk ten koste van de biogasopbrengst in de vergistingstank. Voor een snelle, frequente en restloze afvoer van mest zijn verschillende technieken en installaties voorhanden. Het reductiepotentieel is afhankelijk van de basissituatie waarmee de vergelijking wordt gemaakt.

25

B. Neveneffecten De kortere verblijftijd vermindert waarschijnlijk ook de ammoniakemissie uit de mest. Als de mest niet wordt gebruikt voor mestverwerking, maar wordt aangewend op het land, zal de ammoniak- en lachgasemissie bij aanwending waarschijnlijk toenemen. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Deze maatregel is het best inpasbaar bij nieuwbouw van een stal. Als van de aanleg van een mestkelder wordt afgezien en deze (relatief hoge) kosten worden aangewend voor een alternatief systeem (bv. een dichte vloer met emissiearm schuifsysteem naar een vergister of mestscheider) vallen de netto-kosten mee. De controleerbaarheid van de maatregel is, bij de hiervoor beschreven situatie, optimaal. D. Mogelijke instrumenten Het is dus zaak om veehouders bij nieuwbouw c.q. verbouw van de stal te stimuleren om voor een alternatief systeem te kiezen. Dat kan door stimulering (bijvoorbeeld opnemen in de Maatlat Duurzame Veehouderij) en eventueel ook via wet- en regelgeving (bij nieuwbouw verplichte techniek). ETS-systeem Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is het in principe mogelijk. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van hoeveelheid mest of aantal koeien en verwerkingsmethode.

2.b. Verschillende vormen van mestverwerking A. Beschrijving van de maatregel Uit de mestopslag komt methaan vrij. Een langere duur van de mestopslag en hogere temperaturen leiden tot meer methaanemissies. Door de stijgende temperatuur als gevolg van klimaatverandering, maar vooral door het niet meer mogen uitrijden van mest in de winter zijn de emissies vanuit mest gestegen (per kg mest, de totale emissies uit mest zijn juist afgenomen door lagere dieraantallen). Door mestverwerking of aanpassing van de opslag kan de methaanvorming worden verminderd. Mest verwerken kan op verschillende manieren. We bespreken hieronder (co)vergisting, mestscheiding en mestraffinage. 2.b.1. (Co)vergisting Door vergisting van mest en co-producten ontstaat biogas dat als groene energie benut kan worden. Biogas kan worden opgewerkt tot Groengas en worden geleverd aan het gasnet. Biogas kan ook in een warmtekrachtinstallatie (WKK-installatie) worden omgezet in warmte en elektriciteit. De warmte wordt gedeeltelijk benut om de vergister op temperatuur te houden. Het overschot aan warmte kan bijvoorbeeld worden gebruikt voor ruimteverwarming. De elektriciteit kan gedeeltelijk door het eigen bedrijf worden benut, het overige deel kan als duurzame elektriciteit worden verkocht aan het energiebedrijf. De vergiste mest digestaat kan op het land worden uitgereden (binnen de wettelijke restricties, want het wordt beschouwd als dierlijke mest) of verder worden verwerkt tot specifieke meststoffen. Voor vergistingsprocessen wordt in de meeste gevallen dunne varkens- en/of rundermest gebruikt. In het geval van co-vergisting worden daar organische stoffen aan toegevoegd die de productie van biogas sterk doen toenemen. Daarentegen komen bij het produceren, bewerken en/of aanvoeren van co-producten ook

26

emissies vrij. Deze emissie kan dermate hoog zijn dat netto de toevoeging van een co-product niet voor een extra emissiereductie zorgt en zelfs negatief kan bijdragen. Monovergisting (met 100% mest, geen toevoeging van coproducten) verdient vanuit milieuoogpunt dan ook de voorkeur. Ten gevolge van (co)vergisting wordt het gebruik van fossiele energie en de daarmee gepaard gaande CO2-emissies vermeden. Naast minder CO2-uitstoot, resulteert een kortere opslag van de mest en vergisting in een gasdichte tank in een afname in methaanuitstoot. Tevens komen de mineralen beter beschikbaar (meer N in minerale vorm), waardoor minder kunstmest nodig is. Infosearch heeft een database die bestaat uit 400 biogasinstallaties (bron: www.ruuddekker.eu). Dit zijn zowel agrarische als industriële installaties. Volgens een notitie van de Rabobank komt bijna 60% van het in Nederland geproduceerde biogas van agrarische vergisters (bron: Rabobank. Duurzame energie uit mest, wind of zon?). 2.b.2. Mestscheiding Mestscheiding is het scheiden van drijfmest. De samenstelling van drijfmest sluit niet altijd goed aan bij de behoefte van specifieke gewassen, sectoren en regio’s. Daardoor wordt drijfmest over grote afstanden getransporteerd. Scheiding van drijfmest in een dunne en een dikke fractie kan hierin verbetering brengen. Het primaire doel van mestscheiding is de productie van een dikke fractie met hoge gehalten aan organische stof en mineralen en een laag vochtgehalte. Een dergelijke geconcentreerde fosfaatrijke fractie is een waardevolle organische meststof en kan over grote afstand vervoerd worden. De dunne waterige fractie, met daarin het grootste deel van de stikstof, kan op eigen grond of in de nabije omgeving als meststof worden aangewend of verder worden gezuiverd tot loosbaar water. Mogelijke bestemmingen voor de dikke fractie: • aanwending als organische meststof in akker- en tuinbouw en boom- en bollenteelt; • als grondstof bij de bereiding van compost; • na droging: als grondstof bij de productie van organische mestkorrels; • na droging: als brandstof bij de productie van groene energie en fosfaatrijke as. De as kan worden hergebruikt door de kunstmestindustrie; • als grondstof in mogelijke nieuwe verwerkingsroutes, gericht op het benutten van de waardevolle componenten (kraken, raffineren, hydrothermal upgrading, etc.). Mogelijke bestemmingen voor de dunne fractie: • aanwending als ‘kunstmestvervanger’ met vooral stikstof en kalium op gras- of bouwland; • na biologische zuivering: lozing op de riolering of uitrijden; • na membraanzuivering: lozing op de riolering of op oppervlakte- of grondwater. Hierbij wordt een mineralenconcentraat geproduceerd dat als kunstmestvervanger kan worden ingezet. Mestscheiding kan bijdragen aan het verlagen van de broeikasgasemissies, omdat het energieverbruik omlaag gaat doordat er minder ‘water’ wordt getransporteerd. Voorwaarde is wel dat de mestscheidingstechnieken niet teveel energie kosten. De vervanging van ongescheiden drijfmest door dikke fracties leidt tot een betere benutting van N, omdat minder N verloren gaat. Hierdoor nemen de lachgasemissies bij mestaanwending, af. De dunne fractie geeft niet perse lagere lachgasemissies. Daarnaast kan mestscheiding op bedrijfsniveau leiden tot een lager kunstmestgebruik. Op nationaal niveau leidt mestscheiding niet zonder meer

27

tot een lager gebruik van kunstmest, omdat binnen de huidige mestwetgeving de eindproducten aangemerkt blijven als dierlijke meststof (en niet als kunstmest). Reden hiervoor is dat er nog steeds onvoldoende is aangetoond dat bovenstaande scheidingstechnieken tot echte kunstmestvervangers leiden (met een vergelijkbare N-benutting). Mestscheiding bevindt zich deels nog in een experimentele fase, maar op de langere termijn lijkt dit zeker kansrijk. De kosten, effectiviteit en het energiegebruik verschillen sterk per mestscheidingstechniek. 2.b.3. Mestraffinage Een ander voorbeeld van mestverwerking is mestraffinage waarbij meer uit mest wordt gehaald. Mestraffinage bevindt zich nog in de onderzoeksfase. Mestraffinage gaat verder dan mestvergisting. Het werkt sneller, het levert biogas van aardgaskwaliteit en scheidt het kalium en fosfaat, zodat het als kunstmest gebruikt kan worden. Daarnaast werkt het ook goed met alleen mest; er zijn geen coproducten meer nodig. Mogelijke eindproducten zijn methaan, compost, kunstmestvervangers en water.5 De terugverdientijd van het systeem is vijf tot tien jaar, zonder subsidie. Het proces is te verdelen in vijf fases. Eerst wordt de mest in een bioreactor opgelost, zodat er een vloeibare stof overblijft. In deze fase wordt alvast zwavel uit de mest gewonnen, waarvan een deel kan worden ingezet hij de voorbewerking van de mest en een ander deel wordt opgenomen in een later stadium van het proces. De dunne vloeistof wordt vervolgens verwerkt in een tweede reactor. In deze fase worden de delen die niet opgelost zijn, gescheiden van het vloeibare deel. Daarna wordende onopgeloste delen van de mest (lignine) in een derde reactor verder gecomposteerd. De overgebleven vloeistof komt in de vierde fase in een reactor terecht die methaangas aan de mest onttrekt. Omdat het geen zwavel bevat, is dit gas al van betere kwaliteit dan biogas uit conventionele vergisters. De vloeistof die als laatste overblijft, wordt omgezet in een stikstof-fosfaat- en een stikstofkaliumoplossing. Via omgekeerde osmose is tijdens het hele proces drinkbaar water te winnen. Het reductiepotentieel van mestraffinage is afhankelijk van verschillende factoren, o.a. afzet en toepassing van de eindproducten, wel/geen co-product etc. Het combineert de voordelen van mestvergisting, duurzame energie en verlaging methaanemissies uit mest met de voordelen van mestscheiding, minder transport en een betere benutting van N. Daarnaast produceert het systeem potentiële kunstmestvervangers en water van drinkwaterkwaliteit. B. Neveneffecten van verschillende vormen van mestverwerking • Bij covergisting neemt de emissie toe als gevolg van toevoeging van coproducten. Emissies ontstaan tijdens productie en transport van deze producten. • Afhankelijk van de omstandigheden kan er bij de bemesting met het digestaat t.o.v. onvergiste mest meer of minder N2O vrijkomen. • Uit recent onderzoek blijkt dat tijdens mestverwerking N-verliezen optreden.

5

1 m3 mest produceert na vergisting: N-P meststof (+ zwavelmeststof); N-K meststof; water (omgekeerde osmose); bestendige o.s. (lignine) die wordt gecomposteerd; 25-30 % verdampingswater; CO2; en 18-20 m3 (gezuiverd) biogas. 28

C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De kosten van verschillende systemen van mestverwerking zijn hoog. De gevolgen voor broeikasgasemissies verschillen sterk tussen systemen en manier van werken (wordt co- of monovergisting toegepast? Transport van coproducten?). Om daadwerkelijk effect te sorteren, zal hier bij de controlesystematiek rekening mee moeten worden gehouden. D. Mogelijke instrumenten Subsidie/heffing Een subsidie kan een goede vorm zijn om voorlopers te stimuleren met een vorm van mestverwerking aan de gang te gaan. Op dit moment ontbreekt het aan economisch rendement. In Duitsland zijn de subsidieregelingen voor mestvergisting ruimer en zekerder dan in Nederland, waardoor daar mestvergisting meer opkomt dan in Nederland (Boerderij, 11 januari 2011). Wet- en regelgeving Verschillende wet- en regelgeving vormt op dit moment in praktijk een belemmering voor agrariërs om mestverwerking op te pakken. Hierbij gaat het om: • Vergunningverlening. Een voorbeeld hiervan is de biogasvereniging Achterhoek. Een grote groep Achterhoekse boeren wil gezamenlijk een supermestvergister in gebruik nemen. Het heeft lang geduurd voordat een geschikte locatie gevonden was. • Lijst van producten die zijn toegestaan als coproducten (de zgn. witte lijst). Hierbij is het wel belangrijk rekening te houden met de emissies van deze coproducten. • De mestwetgeving stelt beperkingen aan het gebruik van digestaat. Daarnaast is de kennis over de effecten / gevolgen van mestverwerking op dit moment nog te gering om het via wet- en regelgeving af te dwingen. Op zich zou de Meststoffenwet daarvoor eventueel de basis kunnen vormen. Deze wet geeft thans regels voor de toelating van meststoffen en het gebruik van dierlijke mest en kunstmest op de bodem. Als mestverwerking verplicht zou moeten worden gesteld dan kan het eenvoudigweg verboden worden om onbewerkte dierlijke mest op land te gebruiken. Uiteraard moeten dan wel technische specificaties beschikbaar zijn voor mest die wel gebruikt zou mogen worden. ETS-systeem Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is het in principe mogelijk. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van hoeveelheid mest of aantal koeien en verwerkingsmethode. Voor VERs zijn methodologieën beschikbaar. Deze kunnen eventueel worden aangepast.

2.c. Maximaal percentage makkelijk tot methaan afbreekbare organische stof in digestaat A. Beschrijving van de maatregel Digestaat kan nog nagisten, afhankelijk van het digestaat. Hoe verder het product is uitgewerkt, hoe lager de methaanemissie na de vergisting.

29

B. Neveneffecten Het verder uit laten werken van het vergistingsproces (ofwel een langere verblijftijd van de mest in de vergister) heeft als bijeffect dat het organische stofgehalte in de mest verder afneemt. Dat is voor de bodem minder gunstig. Een lager organische stofgehalte in de bodem kan leiden tot verminderde gewasopbrengsten. Om die te compenseren zou meer mest moeten worden aangewend, hetgeen weer meer emissies met zich meebrengt. Het is moeilijk een nauwkeurige schatting te geven van de hoeveelheid emissies die hierdoor extra vrijkomen, omdat dit samenhangt met bijvoorbeeld de grondsoort, het percentage organische stof in de bodem, maar ook met managementmaatregelen. Het is de vraag of de ondernemer daadwerkelijk anders bemest bij een lager organische stofgehalte. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Het verder uit laten gisten levert uiteindelijk een hogere biogasproductie op en een ander eindproduct. Op basis hiervan zou controle op basis van monsters, rendement en verblijftijd mogelijk moeten zijn. D. Mogelijke instrumenten ETS-systeem Idem als bij mestverwerking.

2.d. Aanvullende eisen mestopslagen voor reductie methaan uit buiten mestopslagen A. Beschrijving van de maatregel Door middel van koelen en beperken van de verblijfsduur van mest in de opslag (zie ook eerder) worden gasvormige emissies verminderd (e.g. methaan, lachgas en ammoniak). Methaanvorming kan daarnaast beperkt worden door het toevoegen van zuurstof, waardoor het anaërobe proces van methaanvorming deels wordt geremd. Randvoorwaarde hierbij is dat dit geen negatieve gevolgen heeft voor de N-emissies vanuit de mest. Ook door aanzuren van mest wordt de methaanvorming geremd. Afhankelijk van de mestsoort ligt het optimum rond een pH van 6,8 voor methanogenen. Een hogere of lagere pH remt de methaanvorming. Onderzoek toont aan dat bij een pH van <5 de methaanemissies nihil zijn. Door mest te koelen wordt per graad koeling de methaanemissie vanuit de mest gereduceerd met 7%. In de varkenshouderij worden al koelsystemen toegepast t.b.v. het verminderen van ammoniakemissies. De emissie van ammoniak is gerelateerd aan het mestoppervlak, terwijl de emissie van methaan afhankelijk is van de mestmassa. Het reduceren van methaanemissie vraagt daardoor een ander koelregime dan voor ammoniak. Het koelen van mest kan kunstmatig, bijvoorbeeld met warmtepompen. Nadeel hiervan is dat deze nog werken met HFK’s, die ook bijdragen aan het broeikaseffect. Ook conventionele koeling is energetisch niet gunstig. Een andere mogelijkheid is warmte-koude opslag, waardoor zelfs laag energetische energie gewonnen kan worden (de financiële kosten wegen echter niet op tegen de baten). Anderzijds kan door eisen aan de mestopslag de warmtetoename van mest in met name de zomer en voorjaar beperkt worden. Te denken valt aan isolatie of het gebruik van lichte kleuren. Naast koelen is ook het verhitten (steriliseren) van mest een mogelijkheid om de methaanemissie terug te brengen. Dit vergt echter dermate veel energie dat dit niet realistisch is voor grootschalig gebruik. In situaties waar een overschot aan restwarmte is, zou dit eventueel een optie zijn.

30

Een andere mogelijkheid is het afvangen van methaan uit de mestopslag. Dit kan bijvoorbeeld door affakkelen of plaatsen van methaanfilters (e.g. biologische filter op basis van veen of aarde met daarin methanotrofe bacteriën die methaan omzetten in CO2). Ook blijkt dat door het goed afsluiten van mestopslagen en door ervoor te zorgen dat de mest niet of nauwelijks beweegt, de methaanemissie wordt gereduceerd. Het proces dat hier aan ten grondslag ligt is stratificatie. B. Neveneffecten • Koelen: kan ook zorgen voor een vermindering van ammoniakemissie. • Aanzuren: kan tot een hoger stikstofgift leiden als bijvoorbeeld salpeterzuur wordt gebruikt en pH van de bodem zou licht kunnen dalen. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Aanvullende eisen aan de mestopslag brengen extra kosten met zich mee. Hardware is goed controleerbaar. Als het gebruiksaanpassingen betreft (zoals verkorten van de verblijfsduur van de mest) wordt controle moeilijker. D. Mogelijke instrumenten Subsidie/heffing Stimuleringsregelingen (subsidie of fiscale aftrekbaarheid) kunnen een eerste stap zijn voor verdere introductie/ aanscherping van regels t.a.v. mestopslag. Wet- en regelgeving Een volgende stap kan zijn aanvullende eisen te stellen bij nieuwbouw van mestopslag. De laatste stap is bepaalde aanvullende eisen te stellen aan alle mestopslagen (dus verplichting tot aanpassing van bestaande mestopslagen). De juridische basis daarvoor is te vinden in het Besluit mestbassins en kan voor vergunningplichtige inrichtingen geregeld worden via de milieuvergunning (omgevingsvergunning). Deze vergunning kan mede als doel hebben de bescherming van het klimaat. ETS-systeem Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is het in principe mogelijk. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van hoeveelheid mest of aantal koeien en verwerkingsmethode. De basis van vrijwillige handel in emissies is additionaliteit. Een eis of norm maakt dat de reductie niet additioneel is en VERs niet mogelijk zijn.

3.3 Bemesting/aanwending 3.a. Toepassen ammoniumkunstmest tijdens nat voorjaar A. Beschrijving van de maatregel Onder natte omstandigheden is de lachgasemissie uit kunstmest het hoogst. Dit geldt vooral voor nitraathoudende meststoffen. Het gebruik van ammoniumhoudende meststoffen (i.p.v. nitraathoudend) lijkt tijdens natte omstandigheden de lachgasemissie te verminderen, hoewel meetresultaten niet altijd significante verschillen laten zien. Op bouwland wordt deze reductie op 40%

31

geraamd (Kuikman e.a., 2004). Concreet houdt deze maatregel in dat de eerste snede gras niet met nitraat maar met ammoniummeststof wordt bemest. In praktijk wordt dit al beperkt toegepast; enkele jaren geleden op 14% van de bedrijven. B. Neveneffecten • Deze kunstmest maakt zuren in de grond vrij, dit kan bij zure bodems een probleem vormen. Daarom wordt deze kunstmest vaak toegepast op kalkrijke bodems. • Risico op meer ammoniakemissie, maar dit kan worden gereduceerd door de vloeibare ammoniummeststoffen in de grond te brengen. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Ammoniummeststoffen zijn duurder dan gangbare kunstmestsoorten. Daarnaast vraagt het emissiearm aanwenden gebruik van speciale apparatuur. Dit brengt extra kosten met zich mee. Facturen kunnen worden gebruikt voor de controle. D. Mogelijke instrumenten In principe zijn allerlei instrumenten mogelijk om alternatieve kunstmestsoorten te stimuleren dan wel te verplichten: het kan worden opgenomen in een convenant, via heffing op niet-gewenste of subsidie op gewenste kunstmestsoorten, of via weten regelgeving waarbij bijvoorbeeld een verbod op een bepaalde kunstmestsoort in het voorjaar kan worden opgelegd. Lastig punt is dat de effectiviteit niet absoluut is aangetoond. ETS-systeem Is in principe mogelijk, wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen. Echter emissies uit bodembeheer vormen geen puntbron, zoals in het ETS gebruikelijk is. Dit maakt monitoring moeilijk. Bovendien zijn emissies afhankelijk van gewas, grondsoort, bewerkingsmethode, etc. Enkele VER-standaarden staan emissiereducties door ‘land use change’ toe (CCBS, VCS), echter een geschikte methodologie moet waarschijnlijk ontwikkeld worden.

3.b. Toepassen precisiebemestingstechnieken A. Beschrijving van de maatregel Met precisiebemestingstechnieken wordt de plaats- en tijdspecifieke toediening van meststoffen bedoeld. Hierdoor worden meststoffen efficiënter ingezet en de opbrengst behouden. Hierdoor is feitelijk minder (kunst)mest nodig en vermindert de lachgasemissie. Precisiebemesting kan bijvoorbeeld door het maken van een bemestingskaart en bemesten op basis van deze kaart, bijvoorbeeld middels GPStechnieken. Uit onderzoek van de WUR blijkt dat precisiebemesting van graslanden op zandgronden met stikstofkunstmest geen positief effect heeft. Op andere gronden is naar verwachting wel een lachgasemissiereductie te realiseren. Daarnaast zijn er nog voordelen te halen door betere afstelling van kunstmeststrooiers. Een kunstmeststrooiertest zou een concrete maatregel kunnen zijn om het gebruik van kunstmest te verminderen. Door het splitsen van de N-bemesting in het voorjaar benutten de gewassen de meststoffen beter. Het nadeel is dat er één keer extra dient uitgereden te worden.

32

B. Neveneffecten • Precisiebemesting kan naast minder emissie van broeikasgassen ook minder emissie van mineralen naar het grond- en oppervlaktewater tot gevolg hebben, evenals een verminderde emissie van ammoniak. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Precisiebemesting op basis van nieuwe technieken, waaronder GPS, brengt extra kosten voor de agrariër met zich mee. Als eerste stap kan gebruik worden gemaakt van een bemestingskaart (zonder GPS), waardoor de kosten beperkt blijven. Het is goed inpasbaar binnen het agrarisch bedrijf. D. Mogelijke instrumenten Precisiebemesting kan worden gestimuleerd door subsidie op het gebruik van bijvoorbeeld GPS-technieken, of door het wettelijk regelen van een jaarlijkse keuring van de kunstmeststrooier en/of het gebruik van bemestingskaarten. Managementaanpassingen, zoals het splitsen van de N-gift in meerdere giften, is in praktijk moeilijker controleerbaar. ETS-systeem Idem 3.a.

3.c. Gebruik nitrificatieremmers A. Beschrijving van de maatregel Nitrificatieremmers zijn stoffen die de microbiële omzetting van ammonium naar nitraat remmen. Door nitrificatieremmers toe te passen kunnen de lachgasemissies van meststoffen worden beperkt. Er zijn drie groepen nitrificatieremmers die een praktische toepassing kennen in de landbouw; pyridines, dicyaandiamide en parabolen. Onderzoek in Nieuw Zeeland laat zien dat nitrificatieremmers de lachgasemissie vanuit de meststoffen met 50 tot 70% kunnen reduceren. Voor Nederland wordt het landelijk reductiepotentieel op 0,6 Mton CO2-eq geschat. Dit komt overeen met 12% van de huidige emissie door gebruik van stikstof in de Nederlandse landbouw. De huidige toepassing van nitrificatieremmers verschilt sterk tussen regio’s. De nitrificatieremmer Piadin wordt bijvoorbeeld plaatselijk regelmatig toegepast. B. Neveneffecten Er zijn nog veel onduidelijkheden over gebruik op langere termijn en risico’s op ophoping in de bodem en uitspoeling naar grond- en oppervlaktewater of ophoping in gewassen. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Aan de hand van facturen kan het gebruik van nitrificatieremmers worden gecontroleerd. D. Mogelijke instrumenten Subsidie op het gebruik van nitrificatieremmers, of het opnemen in een convenant van nitrificatieremmers als mogelijke maatregel, lijken zinvolle opties om het gebruik van nitrificatieremmers te stimuleren.

ETS-systeem Idem 3.a.

33

3.d. Afvoeren meest belastende gewasresten A. Beschrijving van de maatregel Gewasresten zijn een stikstofbron. Door afvoeren of bewerken van de gewasresten kunnen de emissies van lachgas worden verminderd. Door gewasresten af te voeren en deze op een andere wijze te gebruiken, bijvoorbeeld als veevoeding, gaan de lachgasemissies omlaag. Wel dient extra mest te worden toegediend om de afgevoerde nutriënten door gewasresten te compenseren. Door gewasresten te oogsten, te composteren en later weer op het land terug te brengen is geen extra mest nodig om de nutriënten aan te vullen. Wel neemt door composteren de emissie iets toe. Het afvoeren van gewasresten is niet gebruikelijk in de melkveehouderij. Het wordt beperkt gedaan in de akkerbouw, maar regelmatig toegepast in de vollegrondsgroententeelt i.v.m. ziektedruk. B. Neveneffect Organische stofbalans verdient aandacht; afvoer van gewasresten betekent ook afvoer van organische stof. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Door veldcontrole kan worden nagegaan of gewasresten daadwerkelijke worden afgevoerd. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving Het is op dit moment niet mogelijk het afvoeren van gewasresten te verplichten. Sterker nog: er is een mogelijkheid om gewasresten die vrijkomen bij verwerking van de akkerbouwproducten terug te brengen op het land (Vrijstellingsregeling plantenresten en tarragrond). Een eerste stap zou dus moeten zijn de intrekking van deze regeling. Vervolgens zou aan een wettelijke verplichting gewerkt kunnen worden. Maar deze vaak licht verontreinigde grond (met vooral bestrijdingsmiddelen) is maar beperkt toepasbaar volgens de huidige milieuregels (in het Besluit Bodemkwaliteit) en gaat daarom bij voorkeur terug naar het land. ETS-systeem De monitoring van het afvoeren van gewasresten is te gecompliceerd om dit op te nemen in een ETS-systeem.

3.4 Bodemmanagement 4.a. Beperking scheuren grasland in najaar, of bevorderen alternatief A. Beschrijving van de maatregel Afhankelijk van de grondsoort scheuren agrariërs tot maximaal eens per 5 jaar hun graslanden om een goede grasmat te houden. Bij het scheuren ontstaat extra lachgas. De hoeveelheid is o.a. afhankelijk van het moment van scheuren (in het voorjaar komt minder lachgas vrij dan in de nazomer). Minder grasland scheuren verlaagt de lachgasemissies met 1,3 tot 9,8 kg N2O/ha. Een alternatief voor scheuren is het doorzaaien van grasland. Naast minder lachgasemissies gaat ook het dieselverbruik omlaag als grasland niet wordt gescheurd. Door deze maatregel

34

is de emissie van graslandverbetering nihil. De huidige wetgeving kent al beperkingen; alleen in het voorjaar is scheuren toegestaan. B. Neveneffecten Verslechtering van de bodemstructuur en verlaging van graslandopbrengsten zijn een belangrijke reden om grasland te scheuren. Verdichting van de bodem leidt tot een verhoging van de lachgasemissie, door een toename van anaërobe processen in de bodem. Daarnaast leidt een lagere graslandopbrengst tot aanvoer van andere voedingsmiddelen, met bijbehorende emissies. Genoemde neveneffecten kunnen vaak worden voorkomen met goed graslandmanagement waarbij aandacht is voor: grassoort, juiste afstemming beweiden en maaien, bemesting, behandeling, bodem en oogsttechniek. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Als verlaging van de graslandopbrengst kan worden voorkomen, zijn de kosten van deze maatregel klein. Als wel opbrengstderving optreedt, lopen de kosten op. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving In veel bestemmingsplannen is het nu al verboden om grasland te scheuren (behoudens een aanlegvergunning). Gemeenten zouden daarmee verder kunnen gaan. Daarnaast beschikt de minister al over een bevoegdheid het omzetten van grasland te verbieden (art. 4 Regeling GLB-inkomenssteun). Nagegaan moet nog wel worden of de inzet van deze bevoegdheid ook mogelijk is ten behoeve van het klimaatbeleid. Als eerste stap kan voorlichting worden ingezet om het gewoontegedrag van boeren ten aanzien van graslandvernieuwing te doorbreken. ETS-systeem De monitoring van het al dan niet scheuren van grasland is te gecompliceerd. Daarnaast worden deze emissies op dit moment niet meegenomen als emissiebron bij de emissieregistratie.

4.b. Waterpeilmanagement veenweide A. Beschrijving van de maatregel Veengronden mineraliseren ten gevolge van het verlagen van het waterpeil. Hierdoor komt lachgas vrij. Door de grondwaterstand te verhogen door een hoger waterpeil of door een meer gericht waterpeilmanagement, afgestemd op de behoefte/ functies van een gebied, wordt zowel het mineralisatieproces geremd als de daarmee gepaard gaande emissie van lachgas. Een peilverhoging van 10 cm doet de maaivelddaling met circa 1,5 mm per jaar afnemen. Dit komt overeen met een afname van de CO2-emissie van circa 3,4 ton per hectare per jaar doordat de afbraak van het veen vermindert (Van den Pol–van Dasselaar e.a., 2011). De lachgasemissie vanuit veengronden is het hoogst bij gemiddelde grondwaterstanden en slootpeilen. Zowel bij extreem droge als bij extreem natte veengronden neemt de lachgasemissie af. De optimale grondwaterstand om de lachgasemissie te beperken, is moeilijk aan te geven en kan ook variëren tussen locaties. Onderwaterdrains bij slootpeilen tussen de 30 en 50 cm beneden maaiveld lijken een veelbelovende maatregel om te totale emissie van broeikasgassen te reduceren, mits er geen nitraathoudende kunstmest wordt gebruikt. Ook is het belangrijk sloten goed te onderhouden. Brede, ondiepe sloten in het veenweidegebied kunnen vol zitten met bagger. Deze hebben een hoge methaanproductie per jaar.

35

Uitbaggeren vermindert de emissie (Van den Pol–van Dasselaar e.a., 2011). Tabel 3.1. vat de effecten van peilverhoging op de verschillende broeikasgasemissies samen.

Tabel 3.1

Effecten van peilbeheer en andere maatregelen op broeikasgasemissies (bron: Van den Pol–van Dasselaar e.a., 2011).

Broeikasgasemissies

Verhogen

Verhogen

Verhogen

Goed

peil van -80

peil naar

peil tot

onderhoud

drainage

naar -40

-20

maaiveld

sloten

toepassen

+

+/0

N2O-emissies

+

+

++

CH4-emissies

0

0

-

Veenoxidatie (CO2-uitstoot)

++

++

++

Onderwater-

+ +

B. Neveneffecten Als gevolg van waterpeilverhoging kunnen problemen ontstaan met de berijdbaarheid van de grond. Hierdoor kan de bewerking mogelijk niet op de optimale momenten worden uitgevoerd. Dit kan productiederving tot gevolg hebben. Daarnaast neemt de methaanemissie toe bij waterpeilverhoging C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De kosten van een hoger waterpeil zijn vooral de kosten van gederfde opbrengsten. De problemen die kunnen ontstaan met berijdbaarheid van de grond, bepalen de inpasbaarheid van de maatregel. Waterpeilverhoging is eenvoudig controleerbaar. De kosten van de aanleg van onderwaterdrainage bedragen naar schatting ruim 2000 euro per ha. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving Aanleg van onderwaterdrainage kan worden gestimuleerd d.m.v. subsidie. Daarnaast kan een verhoging van het waterpeil in een specifieke regio worden doorgevoerd, waarbij agrariërs in het gebied kunnen worden gecompenseerd voor eventuele meerkosten. ETS-systeem Is in principe mogelijk, wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen. Echter emissies uit bodembeheer vormen geen puntbron, zoals in het ETS gebruikelijk is. Dit maakt monitoring moeilijk. Bovendien zijn emissies afhankelijk van gewas, grondsoort, bewerkingsmethode, etc. Enkele VER-standaarden staan emissiereducties door ‘land use change’ toe (CCBS, VCS), echter een geschikte methodologie moet waarschijnlijk ontwikkeld worden.

4.c. Verlaagde stikstofgebruiksnorm op grasland A. Beschrijving van de maatregel Verlaging van de stikstofgebruiksnorm resulteert in een lagere lachgasemissie uit (kunst)mestaanwending. Daarnaast verlaagt het de indirecte emissie van lachgas door een lagere ammoniak- en nitraatemissie en de emissies t.g.v. de productie van kunstmeststoffen. Een verlaging van de N-gift kan echter leiden tot lagere gewasopbrengsten (en –kwaliteit, zie ook onder veevoermanagement) en daardoor minder inkomsten. De uitdaging is de stikstofgift terug te brengen naar een niveau

36

dat het geen effect heeft op de opbrengsten. In dat geval leidt het zelfs tot een besparing op de (kunst)mestkosten. Binnen het project Koeien & Kansen wordt aan deze uitdaging gewerkt. B. Neveneffecten • toename prijs mestafzet (veehouders zullen meer aan akkerbouwers moeten gaan betalen om de mest kwijt te kunnen); • minder afzetruimte voor dierlijke mest; • minder ammoniak en nitraatemissies; • risico van productiedaling. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De kosten voor agrariërs van een lagere stikstofgebruiksnorm zijn afhankelijk van de specifieke bedrijfssituatie. Een intensief bedrijf zal meer mest af moeten zetten, met bijbehorende kosten. Een extensief bedrijf heeft deze kosten niet. Als een bedrijf nog mogelijkheden heeft om mest aan te voeren, kan zelfs sprake zijn van voordeel door de hoge prijs van mestafzet. Het risico van productiedaling brengt ook kosten met zich mee. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving De stikstofgebruiksnormen zijn vastgelegd in de Meststoffenwet. Deze kunnen verder worden verlaagd. ETS-systeem Is in principe mogelijk, wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen. Echter emissies uit bodembeheer vormen geen puntbron, zoals in het ETS gebruikelijk is. Dit maakt monitoring moeilijk. Bovendien zijn emissies afhankelijk van gewas, grondsoort, bewerkingsmethode, etc. De basis van emissiereducties is additionaliteit. Een eis of norm maakt dat de reductie niet additioneel is en VERs niet mogelijk zijn. Niet-kerende grondbewerking (Zie onder 3.5.)

3.5 CO2-vastlegging In planten (biomassa), maar met name in de bodem (plantenresten) wordt CO2 vastgelegd. In de bodem zit zelfs aanzienlijk meer CO2 dan in de atmosfeer. Koolstoflandbouw is de methode waarbij CO2 onttrokken wordt aan de atmosfeer en in de bodem wordt vastgelegd. Een geringe stijging van het CO2-percentage in de bovenste bodemlaag van 30 centimeter heeft de potentie om de antropogene broeikasgasemissies grotendeels te compenseren. Extra koolstofvastlegging in de bodem vindt plaats als de netto aanvoer groter is dan de afvoer. 5.a. Telen gewassen voor koolstofopslag A. Beschrijving van de maatregel Mogelijkheden zijn: 1. het aanleggen van bossen/ heggen etc.; 2. gewassen die tijdelijk meer biomassa vastleggen (e.g. suikerbieten); 3. permanente gewassen (e.g. palmen, fruitbomen, meerjarige gewassen). 37

Mogelijkheid 2 laten we verder buiten beschouwing, omdat daarbij sprake is van korte vastlegging van koolstof. B. Neveneffecten Er zijn niet direct neveneffecten op andere milieuthema’s. Wel zijn is het mogelijk door aanleg van erfbeplanting ook ammoniak af te vangen en de landschappelijke inpassing van bedrijven te verbeteren. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De kosten van deze maatregel zijn afhankelijk van de keuze van gewassen c.q. landschapselementen. Voor sommige van die elementen bestaan al subsidieregelingen en zullen in het nieuwe GLB na 2013 alleen maar méér fondsen komen, zo is de verwachting. Voor zover de gewassen ook nieuw product opleveren (hout, fruit, noten, etc.) worden de kosten gedrukt. De inpasbaarheid hangt samen met de fysieke ruimte op het bedrijf, de beschikbare arbeid voor eventuele oogst, e.d. De controleerbaarheid van de maatregel is groot. D. Mogelijke instrumenten Zoals aangegeven bestaan er al subsidieregelingen voor aanleg van bepaalde elementen. ETS-systeem Vasthouden van koolstof (CO2) is niet mogelijk binnen het ETS (LULUCF). De meeste VER-standaarden (behalve Gold Standard) staan opslag van CO2 in bossen toe. Opslag in tijdelijke gewassen wordt niet gezien als opslag van CO2.

5.b. Niet-kerende grondbewerking A. Beschrijving van de maatregel Door het openwerken van landbouwgrond neemt de microbiële activiteit in de bodem toe. Hierdoor wordt organische stof in de bodem sneller omgezet en kooldioxide en lachgas geëmitteerd. Door landbouwgronden niet open te werken blijft de organische stof in de bodem. Daarboven op komt dat er minder emissies vrijkomen door het gebruik van landbouwmachines. B. Neveneffecten Niet-kerende grondbewerking heeft naast CO2-vastlegging ook voordelen voor biodiversiteit (bodemleven) en het waterbergend vermogen (klimaatadaptatie). C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Als niet-kerende grondbewerking goed wordt uitgevoerd kan het tot hogere opbrengsten leiden. Enerzijds gaan de kosten van arbeid, machines en brandstof daardoor omlaag, anderzijds kan door het hoger waterbergende vermogen de opbrengst toenemen. De inpasbaarheid hangt samen met de grondsoort en de ‘voorgeschiedenis’ van de bodem: is er sprake van niet-doorlatende lagen etc.? Eenmaal in de bedrijfsvoering opgenomen vergt niet-kerende grondbewerking bij voorkeur lichtere machines (goedkoper) en zo min mogelijk werkgangen, om dichtrijden van de bodem te voorkomen. De controleerbaarheid is lastig, maar niet onmogelijk; steekproefsgewijze controle kan veel aan het licht brengen. D. Mogelijke instrumenten Niet-kerende grondbewerking kan worden gestimuleerd het op te nemen in een convenant. Daarnaast kunnen relevante machines fiscaal gefaciliteerd worden. Ook

38

kan het wet- en regelgeving worden. Vasthouden van koolstof (CO2) in de bodem past niet binnen het ETS.

5.c. Biochar A. Beschrijving van de maatregel Biochar is houtskool gevormd door pyrolyse van biomassa. Bij de verhitting ontstaat een gas dat als biobrandstof kan worden gebruikt en wordt de koolstof (Biochar) inert. Door de Biochar aan de bodem toe te voegen kan het duizenden jaren worden vastgelegd. B. Neveneffecten Naast het vastleggen van CO2 werkt Biochar ook positief op de bodemvruchtbaarheid en waterretentie. Nadeel van Biochar is dat er een biomassastroom voor moet worden aangesproken. Geschikte biomassastromen kunnen bijvoorbeeld zijn; bermgras, houtsnippers, snoeiafval, energiegewassen en reststromen van verwerkende industrieën. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Over de kosten is nog niet veel bekend. Proeven met biocharproductie in Nederland en enkele buurlanden geven aan dat de productie van een ton biochar 30 ton biomassa uit bijvoorbeeld wilgenhout vergt. De inpasbaarheid en controleerbaarheid zijn op zichzelf geen onoverkomelijke aspecten. D. Mogelijke instrumenten Biochar zit nog in de experimentele fase. Experimentsubsidie is mogelijk. ETS-systeem Biochar heeft een biogene oorsprong. Opslag van biogene CO2 is in principe geen emissiereductie. In paragraaf 2.1.1. is al genoemd dat er protocollen (in ontwikkeling) zijn voor bepaalde maatregelen om deze te kunnen opnemen in een vrijwillige emissiereductiemarkt. Biochar hoort daarbij.

3.6 Diermanagement In algemene zin geldt dat een gezond dier een hogere efficiëntie heeft en daardoor een lagere emissie per kg product. Ook geldt met name voor niet slachtdieren zoals melkkoeien en kippen dat een verlenging van de levensduur leidt tot een hogere levensproductie en daardoor lagere broeikasgasemissie per kg product. Te denken valt aan maatregelen gericht op: • toename productie per dier; • hogere levensproductie.

6.a Hogere levensproductie A. Beschrijving van de maatregel Een voorbeeld om hier op te sturen is bijvoorbeeld het vervangingspercentage van melkkoeien. Melkkoeien die gezond zijn en langer kunnen worden aangehouden, halen een hogere productie per jaar en daarnaast neemt de totale levensproductie toe. Door toename in productie is er minder onderhoudsvoer nodig per kg

39

geproduceerde melk (er zijn feitelijk minder dieren nodig en door een langere levensduur hoeft minder jongvee te worden aangehouden). Beide hebben tot gevolg dat de broeikasgasemissies per kg product dalen. Een hogere melkproductie per koe van 10% kan bij een gelijkblijvend quotum oplopen tot een emissiereductie van circa 5 %. Door een verlaging van het vervangingspercentage met 5% wordt een emissiereductie van ongeveer 2% gerealiseerd. Zie hiervoor ook de studie van Valacon (2010) met praktische adviezen voor dierduurzaamheid en methaan. B. Neveneffecten • Diergezondheid en welzijn: extra aandacht voor (met name) oudere dieren. • Uitbesteden van jongveeopfok valt hier niet onder, omdat er dan geen sprake is van emissiereductie door minder jongvee. Er is dan alleen sprake van verplaatsing van de emissies. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Via de melkcontrole zijn per bedrijf cijfers beschikbaar over de levensproductie en de levensduur van de melkveestapel. In praktijk blijkt het realiseren van een langere levensduur veelal financieel aantrekkelijk (de kosten vormen dus geen probleem), maar op korte termijn moeilijk realiseerbaar, omdat het een verbeterslag vergt op het vlak van diermanagement en aanpassing in het vervangingsbeleid. D. Mogelijke instrumenten Het streven naar een hogere levensproductie leent zich goed voor een convenant. Een financiële prikkel, waarbij bijvoorbeeld een subsidie of heffing wordt uitgekeerd op basis van de daadwerkelijke levensproductie of de levensduur van productiedieren, kan als negatief neveneffect hebben dat dieren te lang worden aangehouden vanwege deze financiële prikkel. Een subsidie op bijvoorbeeld het deelnemen aan een studiegroep of bedrijfsbegeleiding die specifiek gericht is op dit aspect, lijkt een goede aanvulling op een convenant. ETS-systeem Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is het in principe mogelijk. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van aantal koeien. Voor VERs zou het nodig zijn een methodologie te ontwikkelen om de emissie reducties te kunnen monitoren en bepalen, maar het is in principe mogelijk.

3.7 Duurzame energie/energiebesparing 7.a. Jaarlijkse APK belangrijke installaties (ventilatie, verwarming, trekkers) A. Beschrijving van de maatregel Installaties en machines die goed onderhouden worden hebben een beter rendement en daardoor een lager energieverbruik en daarmee samenhangende broeikasgasuitstoot. Middels een APK zullen installaties minder vaak suboptimaal functioneren. In praktijk blijkt veel apparatuur niet optimaal te functioneren, bijvoorbeeld doordat de apparatuur niet is goed is afgesteld. B. Neveneffecten Er zijn geen neveneffecten op andere milieuthema’s.

40

C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De APK brengt (directe) kosten met zich mee. Het doel is echter een lager energieverbruik te realiseren, waardoor ook een kostenbesparing op zal treden. De factuur van de APK kan dienen als controle. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving Mogelijk kan deze maatregel worden gestimuleerd via de EIA (De Energie Investeringsaftrek). Daarnaast kan het net als de APK voor personenauto’s verplicht worden gesteld voor andere installaties. Voor zover het gaat om installaties die behoren tot een inrichting zal de werking ervan gecontroleerd kunnen worden in het kader van de controle op de milieuvergunning. ETS-systeem Wanneer installaties minder elektriciteit verbruiken, heeft dit geen effect op de totale emissies in het huidige ETS. Elektriciteitsproducenten emitteren minder en kunnen de rechten overdragen aan de andere industrie.

7.b. Verplicht gebruik besparingsopties (meters, bandenspanningsregelaars, energiezuinige (LED)verlichting, etc.) A. Beschrijving van de maatregel Het energiegebruik van de land- en tuinbouw is 139 PJ (cijfers 2008, CBS statline). Middels besparingsopties kan het energieverbruik omlaag. Vanaf 1995 is het energieverbruik al sterk gedaald, deels door energiebesparende maatregelen in de glastuinbouw. Uitgaande van de autonome ontwikkeling is de verwachting dat het energiegebruik de komende jaren beperkt zal afnemen, mede omdat voor de handliggende besparingsopties en -maatregelen die op korte termijn geld opleveren (laaghangend fruit) al zijn genomen. De komende jaren zal de doelstelling van 2% energiebesparing per jaar (uit het Convenant Schone en Zuinige agrosectoren) door de autonome ontwikkeling naar verwachting niet worden gehaald. Aanvullende besparingsmogelijkheden zijn dus gewenst. De mogelijkheden zijn zeer divers en verschillen per sector. Om deze maatregel te kunnen implementeren, of om te zetten naar beleidsinstrumenten is een set controleerbare en aanvullende maatregelen nodig. Dit hoeven niet uitsluitend technische maatregelen te zijn (e.g. energiezuinige verlichting, bandenspanningsregelaars etc.), maar kunnen ook gericht zijn op het sturen van gedrag, bijvoorbeeld een rijvaardigheidscursus of het plaatsen van meters. De meest voor de hand liggende maatregelen (veelal kosteneffectief) zijn in praktijk veelal al genomen. B. Neveneffecten Er zijn geen neveneffecten. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid Zoals aangegeven is het meeste ‘laaghangend fruit’ al geplukt. Dit betekent dat extra maatregelen niet direct geld op zullen leveren. De kosten, de inpasbaarheid en de controleerbaarheid verschilt per maatregel. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving De Wet milieubeheer zou de basis voor een wettelijke verplichting kunnen zijn.

41

ETS-systeem Wanneer de landbouw door de besparingsopties minder elektriciteit verbruikt heeft dit geen effect op de emissies in het huidige ETS. Elektriciteitsproducenten emitteren minder en kunnen de rechten overdragen aan andere industrie.

7.c. Verplichting duurzame energie bij nieuwbouw A. Beschrijving van de maatregel Het gebruik van duurzame energie uit, wind, zon, aardwarmte, water en biomassa, verlaagt de emissies t.g.v. energiegebruik. De landbouw heeft een aanzienlijke potentie voor de productie van duurzame energie. De mogelijkheid voor duurzame energieproductie is echter wel sector- en plaatsafhankelijk; is er wel of geen wind? Zijn grondstoffen beschikbaar? Is er een afzetmarkt? etc. Deze maatregel verplicht bedrijven om bij nieuwbouw duurzame energie op te wekken of af te nemen. Duurzame energie kan op het bedrijf worden opgewekt, bijvoorbeeld middels het plaatsen van zonnecollectoren, warmtekrachtkoppeling, windturbines, vergistinginstallaties en/of het verbouwen van biomassa. Productie van duurzame energie door agrarische bedrijven is in opkomst, maar procentueel is het nog maar een klein deel van de bedrijven. B. Neveneffecten Er zijn geen neveneffecten op andere milieuthema’s. C. Kosten, inpasbaarheid en controleerbaarheid De verplichting om duurzame energie af te nemen bij nieuwbouw kost weinig extra; groene stroom is niet of nauwelijks duurder dan grijze stroom. De plicht om zelf duurzame energie op te wekken, vergt wel een flinke investering en een vrij lange terugverdientijd. D. Mogelijke instrumenten Wet- en regelgeving Onderscheid kan worden gemaakt tussen duurzaam bouwen en de verplichting om duurzame energie te gebruiken. Voor dat laatste is thans geen juridische basis aanwezig. De eerste verplichting kan via het Bouwbesluit (duurzaam bouwen) dan wel via de energietoets bij milieuvergunningen worden geregeld. ETS-systeem Wanneer de landbouw meer groene elektriciteit produceert, heeft dit effect op de emissies in het huidige ETS. Elektriciteitsproducenten emitteren minder en kunnen de rechten overdragen aan andere industrie.

3.8 Tijdspad Een deel van de genoemde maatregelen is direct toepasbaar, een ander deel vergt een langere termijn, omdat de praktische toepasbaarheid nog aandacht behoeft. Daarnaast biedt een deel van de maatregelen aanknopingspunten voor innovaties, nieuwe ontwikkelingen in de toekomst.

42

Per groep van maatregelen schetsen we een beeld van het tijdspad: • Veevoermanagement. Verminderen van de broeikasgasemissies door veevoermaatregelen (toevoegen van additieven, nauwkeuriger voeren en aankoop van emissiearm krachtvoer) is al op korte termijn mogelijk. Daarnaast blijkt onderzoek en innovatie op dit vlak belangrijk, waardoor mogelijk ook op de lange termijn (na 2020) nog winst op dit vlak te behalen is. De overheid kan deze innovaties stimuleren, o.a. door het faciliteren van onderzoek. • Mestmanagement. Op korte termijn is emissiereductie te behalen door bij nieuwbouw aanvullende eisen te stellen aan mestopslagen. Ook mestvergisting kan op korte termijn worden gestimuleerd. Mestraffinage zit nog in de experimentele fase; mogelijk is dit een goede maatregel voor de middellange termijn. Om hier ook op de lange termijn extra emissiereductie te realiseren, is het van belang dat onderzoek naar mestverwerking door blijft gaan. • Bemesting/aanwending. De genoemde maatregelen zijn grotendeels op korte termijn toepasbaar: gebruik van alternatieve kunstmeststoffen, toepassen van precisiebemesting, gebruik nitrificatieremmers. • Bodemmanagement. Om de bodemmaatregelen die hier worden genoemd, in praktijk in te voeren, is geen aanvullende onderzoek meer nodig. Aandachtspunt is met name bewustwording en voorlichting naar de praktijk. • CO2-vastlegging. Het toepassen van niet-kerende grondbewerking kan per direct worden ingevoerd. Biochar bevindt zich nog in de experimentele fase. Deze maatregel is mogelijk op de langere termijn toepasbaar. • Diermanagement: verhoging van de levensduur en –productie is direct toepasbaar in de praktijk, maar vergt meerdere jaren voor dit effect resulteert. Dit is een maatregel die blijvend aandacht zal vragen; ook na 2020 zal hier naar verwachting winst zijn te behalen. • Duurzame energie/energiebesparing. Een jaarlijkse APK van belangrijke installaties, toepassen van bestaande besparingsmogelijkheden en het verplichten van gebruik van duurzame energie is per direct toepasbaar. Het verplichten van het opwekken van duurzame energie op het bedrijf zelf, vergt een iets langere adaptatietijd. Ook hiervoor geldt dat onderzoek naar opwekking van duurzame energie, in welke vorm dan ook, ook in de toekomst aandacht vraagt. Mogelijk schept dit nieuwe mogelijkheden voor de lange termijn.

43

44

4

Kansrijke opties _______________________________________________________________

4.1 Samenvattend overzicht Onderstaande tabel geeft een samenvattend overzicht van de maatregelen, welke beleidsinstrumenten hiervoor geschikt zijn, wat de duurzaamheidseffecten en de kosten van de maatregelen zijn, en daarnaast geeft de tabel inzicht in de inpasbaarheid en controleerbaarheid van de maatregel op het bedrijf. De tabel is zo opgezet dat een maatregel die overal plussen scoort, goed scoort op alle vlakken: de maatregel vermindert de milieubelasting, is goed toepasbaar en levert geld op (in plaats van dat het geld kost).

Tabel 4.1

Samenvattend overzicht van maatregelen, bijpassende beleidsinstrumenten, effecten en kosten.

Legenda Toelichting bij beleidsinstrumenten:

Toelichting effecten milieuthema's:

-

niet toepasbaar

--

groot negatief milieuimpact

+/-

mogelijk toepasbaar

-

negatief milieuimpact

+

goed toepasbaar

0

geen effect

++

zeer goed toepasbaar

+/ -

effect positief of negatief

+

positief milieuimpact

++

groot positief milieuimpact

Kosten: +

opbrengsten

+/-

kosten of opbrengsten

-

kosten zijn beperkt

--

hoge kosten

45

Beleidsinstrument

Kosten

Kosten

Convenant

(verbod / plicht)

Subsidie / heffing

juridisch

VERs

'opt-in' ETS

ETS

Dierenwelzijn

Neveneffect nutriënten

Ammoniak

Maatregelenpakket

Klimaateffect

Economisch

wet/regelgeving

Effect milieuthema's

1.Veevoer 1.a. Toevoegen additieven veevoer

+/0

?

-

+

+

+

+/-

+

- tot --

+/-

-

+

+

+/-

-

+

+ tot -

+/-

nvt

nvt

nvt

+

+/-

+

+ tot -

+/ 1.b.Nauwkeuriger voeren

+/-

-

1.c. Aankoop van krachtvoer dat in productie, transport en vervoedering weinig BGG-emissie heeft (keuze grondstoffen, transport, etc.)

+/ ++

-

2. Mestmanagement 2.a. Snelle afvoer mest uit opslag bij vergisting

+

0

-

+

++

+

+/-

+

0 tot -

2.b1a. Monovergisting

+

+

0

-

+

++

+

+/-

+

-

2.b1b. Covergisting

+/-

+/-

0

-

+

++

+

+/-

+

-

2.b2. Mestscheiding

+

+

0

-

+

++

+

+/-

+

-

2.b3. Mestraffinage

+

+

0

-

+

++

+

+/-

+

--

0

-

+

++

?

?

?

0

-

+

-

+

+/-

+

0

-

-

+/-

+

+

+

2.c. Max percentage CH4 digestaat 2.d. Eisen mestopslag: koelen, isolatie, of toevoegen zuurstof, aanzuren

?? + tot ++

+

+/-

3. Bemesting/ aanwending 3.a. Alternatieve kunstmeststoffen, zoals ammoniumkunstmest

+/ 0/+

-

- tot --

Beleidsinstrument

Kosten

Kosten

Convenant

(verbod / plicht)

Subsidie / heffing

juridisch

VERs

'opt-in' ETS

ETS

Dierenwelzijn

Neveneffect nutriënten

Ammoniak

Maatregelenpakket

Klimaateffect

Economisch

wet/regelgeving

Effect milieuthema's

4. Bodembeheer 4.a. Minder scheuren grasland

+

+

0

-

-

-

-

+

+

0

-

-

+/-

+

+/-

+

0

-

+

-

+

+

+/-

0 tot +

4.b. Verhogen grondwaterstand in veenweide

++

4.c. Verlagen N-gebruiksnorm grasland

+

+

0 tot -

5. CO2-vastlegging 5.a. Telen gewassen voor C-opslag

+

0

0

0

-

-

+/-

+

+/-

+

5.b. Niet-kerende grondbewerking

+

0

+

0

-

-

+/-

+

+/-

+

5.c.Toepassen Biochar

+

0

0

0

-

-

-

+

-

+

+

+

+

+/-

-

+

+

+/-

-

+

+ tot -

6. Diermanagement 6.a. Verhoging productie per dier 7. Duurzame energie/ energiebesparing 7.a. Jaarlijks APK installaties 7.b. Besparingsopties

0/+

0

0

0

+/-

+/-

-

+

+

+/-

+ tot -

+

0

0

0

+/-

+/-

-

+

+/-

+

+

+

0

0

0

+/-

+/-

-

+

+

-

-

7.c. Verplicht opwekken of gebruik duurzame energie bij nieuwbouw

47

Dit overzicht is besproken in een workshop met experts (zie bijlage 2 voor namen van deelnemers). Alle verzamelde informatie, inclusief de input van de experts, is gebruikt om te komen tot een top 6 van meest kansrijke maatregelen. In samenspraak met de opdrachtgever zijn we tot de volgende selectie gekomen: • Nauwkeurig voeren • Mestvergisting • Mestraffinage • Aanvullende eisen mestopslag • Waterpeilmanagement veenweide • Hogere levensproductie In de volgende paragraaf gaan we verder in op deze maatregelen.

4.2 Kansrijke maatregelen 1. Nauwkeurig voeren Nog veel veehouders zijn zich weinig bewust van de samenstelling van het rantsoen dat ze voeren. Hier kunnen dus nog veel stappen worden gezet. Maar het feit dat ‘nauwkeurig voeren’ nog moeilijk (wetenschappelijk) te definiëren en te controleren is, maakt het weinig geschikt voor juridische instrumenten. Hier passen beter de stimulerende instrumenten, zoals premies en subsidies. Daarbij kan het gaan om het ondersteunen van praktijknetwerken, intervisietrajecten, vrijwillige monitoring, e.d. Ook kan gedacht worden aan subsidies op of fiscale facilitering (VAMIL/MIA) van voerweegapparatuur (nut bewezen in o.a. Koeien & Kansen-project), eventueel gefinancierd uit de 2e pijler van het GLB. Een betere verteerbaarheid/ kwaliteit van het voer levert minder methaanemissies en een lagere verteerbaarheid meer methaanemissies. In praktijk kan een veehouder hier op de volgende manieren in sturen: • Een hoger zetmeelgehalte en oliegehalte beperken de methaanemissie. Hier kan een veehouder in sturen door keuze van andere voedergewassen. • Door maïs in een later rijpheidsstadium te oogsten neemt het bestendig zetmeelgehalte toe en daarmee de methaanemissies uit de pens af. • Een goed inkuilmanagement (op het juiste moment (DS-gehalte 40%) en op de juiste wijze gras verzamelen, transporteren, verpakken en opslaan). • Ook door rassen te kiezen met meer zetmeel, een hoog bestendig zetmeelgehalte en een hoger oliegehalte nemen de methaanemissies af. Via gewasveredeling kan dit nog meer versterkt worden. De keuze voor deze rassen kan aangemoedigd worden door (1) communicatie en voorlichting, en (2) een prijsprikkel of een duurzaamheidsheffing op minder zetmeel- en olierijke rassen. Ook kan een convenant tussen de overheid en de voeder- en zaaizaadsector (maïs) hier een rol spelen.

2. Mestvergisting Er zijn in Nederland inmiddels ruim 100 agrarische biogasinstallaties. Het draagvlak voor en de interesse in (co-)vergisting is goed. Een vrij cruciale bijdrage van de (Rijks)overheid aan de ontwikkeling van mestvergisting in de praktijk is een eenduidig signaal dat vergisting van mest, in nader te omschrijven installaties, zonder reserves wordt beschouwd als een oplossingsrichting, óók voor de

48

broeikasgasproblematiek. In het veld wordt er – terecht of onterecht – aan getwijfeld of de overheid dit daadwerkelijk zo ziet. Om mestvergisting te stimuleren, kan worden gedacht aan het opstellen van een lijst vergelijkbaar met de RAV-lijst (Regeling Ammoniak en Veehouderij) van ammoniakemissiearme technieken6. Een subsidie kan een goede vorm zijn om voorlopers te stimuleren met een vorm van mestverwerking aan de gang te gaan. De SDE+-regeling blijkt in veel gevallen tekort te schieten voor een rendabele mestvergisting. Wel staat kleinschalige mestvergisting op bedrijfsniveau nog op de VAMIL/MIA-lijst (max. 7.000 ton/jaar; geen co-vergisting), maar grootschaliger toepassing ontbeert deze fiscale facilitering. In Duitsland waren de subsidieregelingen voor mestvergisting tot voor kort ruimer en zekerder dan in Nederland, waardoor daar mestvergisting veel couranter is dan in Nederland. Een Duitse ondernemer ontvangt per kWh zo’n 4 cent meer dan zijn Nederlandse collega. Bovendien onttrekt hij daarmee ook veel co-vergistings-materiaal (bv. glycerine en tarweconcentraat) aan de markt, voor de neus van de Nederlandse collega weg. Verschillende wet- en regelgeving vormt op dit moment in de praktijk een belemmering voor agrariërs om mestvergisting op te pakken. In de vergunningverlening lopen initiatiefnemers aan tegen RO-belemmeringen. Gemeenten zijn terughoudend met het afgeven van vergunningen, vooral in díé provincies waar er geen provinciaal beleid terzake bestaat. Dit speelt vooral daar waar de gemeente moet afwegen of het hier een “bedrijfseigen agrarische activiteit” betreft. Een voorbeeld is het project van de biogasvereniging Achterhoek. Een grote groep Achterhoekse boeren wil gezamenlijk een ‘supermestvergister’ in gebruik nemen. Men slaagde er pas na lange tijd in om een geschikte locatie te vinden. De eerder toegezegde subsidie was intussen verlopen. Een ander punt van regelgeving betreft de lijst van producten die zijn toegestaan als co-producten (de zgn. witte lijst). Deze lijst is in Nederland korter dan in de buurlanden. Overigens is de lijst recent (mei 2011) uitgebreid. Er zijn 8 nieuwe producten toegestaan die bij de mest kunnen worden gevoegd om een hogere gasopbrengst te krijgen. En er staan nog zo’n 13 producten op de nominatie om ook goedkeuring te krijgen. De 8 nieuwe producten zijn onder andere brood- en deegresten, bierbostel (restant dat overblijft in de bierbrouwerij), aardappelpersvezel, bietenpulp en uienpulp.7 Bij handhaving in de afgelopen jaren bleek men zich (soms onbedoeld) slecht aan de regelgeving te houden (met name de regel dat alleen stoffen op de positieve lijst mogen worden toegevoegd). Om verdere ‘ongelukken’ te voorkomen, waarmee de mestvergisting in een kwaad daglicht kan komen, is aandacht nodig voor de handhaving, bijvoorbeeld door de verplichting voor leveranciers van co-vergistingmateriaal om een materialenbalans bij te houden. Om deze problemen in de toekomt te vermijden, word momenteel gewerkt aan certificering. Verder stelt de mestwetgeving beperkingen aan het gebruik van digestaat op basis van Europese regelgeving. De wet beschouwt digestaat van vergisting, waarbij ten minste 50% van het uitgangsmateriaal mest is, als dierlijke mest. Is dat

6

Bij het selecteren van de toegelaten technieken is speciale aandacht gewenst voor de neveneffecten van met name co-vergisting, vooral het beslag dat wordt gelegd op (grond voor de teelt van) vergistingsmateriaal, zoals maïs, en de extra emissies die dit geeft.

7

Overigens dient bij de toelating van co-vergistingsmaterialen rekening gehouden te worden met onbedoelde en soms ongewenste verdringingseffecten. Zo vormt bierbostel een veel gebruikt veevoer en is dat spoor milieutechnisch interessanter dan via covergisting. 49

percentage lager, dan wordt het digestaat voor de wet een afvalstof. Doordat het vergisten van alleen drijfmest economisch minder aantrekkelijk is, worden er producten aan de mest toegevoegd. De hoeveelheid digestaat is daardoor groter dan de hoeveelheid drijfmest die vergist is. De stikstof van de toegevoegde cosubstraten telt mee voor de gebruiksnorm voor dierlijke mest (op bouwland niet meer dan 170 kg N-totaal per ha en op veebedrijven met derogatie 250 kg N-totaal per ha), tenzij alle digestaat op het eigen bedrijf wordt gebruikt. De stikstof en fosfaat uit co-substraten telt wel altijd mee voor de stikstof- en fosfaatgebruiksnorm. Voor stikstof geldt het werkingspercentage dat voor de betreffende onvergiste mestsoort geldt en het tijdstip dat het digestaat wordt toegepast. Daarnaast is de kennis over de effecten / gevolgen van mestverwerking op dit moment nog te gering om het via wet- en regelgeving af te dwingen. Op zich zou de Meststoffenwet daarvoor eventueel de basis kunnen vormen. Deze wet geeft thans regels voor de toelating van meststoffen en het gebruik van dierlijke mest en kunstmest op de bodem. Als mestverwerking verplicht zou moeten worden gesteld dan kan het eenvoudigweg verboden worden om onbewerkte dierlijke mest op land te gebruiken. Uiteraard moeten dan wel technische specificaties beschikbaar zijn voor mest die wel gebruikt zou mogen worden. Zolang mestvergisting nog geen gangbare bedrijfstechniek is, kan het ook in aanmerking komen voor emissiehandel, met name vrijwillige emissiehandel (VER’s). In Het Limburgse IJsselstein is in 2006 door 5 varkenshouders een collectieve mestvergister opgericht, waarvan de vermeden broeikasgasemissies zijn verkocht op de vrijwillige markt (via een bemiddelaar). De prijs bedroeg tussen de 4 en 6 euro per ton.

3. Mestraffinage Deze ‘tweede generatie’-vergistingstechniek bestaat nog slechts spaarzaam in de testfase op praktijkbedrijven. Het voornemen is om in 2011 5 installaties te plaatsen en te monitoren en bij gebleken succes komt de installatie in 2012 op de markt. Bij mestraffinage vindt er geen covergisting meer plaats met bijvoorbeeld maïs om de gasproductie te vergroten. Bovendien neemt de installatie veel minder ruimte in beslag. Fabrikant GET claimt dat de gasproductie veel hoger is dan bij covergisting. Het gebruik van aangezuurde mest verklaart een deel, maar de precieze werking van de mestraffinaderij blijft nog geheim. Als de verwachtingen uitkomen, zou de investering in mestraffinage in zeven jaar tijd kunnen worden terugverdiend. Er zal snel duidelijkheid moeten komen over het netto klimaateffect. Er is onafhankelijk onderzoek (TNO, ECN) nodig om mestraffinagetechnieken op een RAV-achtige toelatingslijst te krijgen. Toepassing zal mede afhangen van de gebruiksmogelijkheden voor de mestvloeistof die de mestraffinage oplevert. Erkenning als (groene) kunstmest is noodzakelijk. Maar daartoe gaat de Europese Unie niet snel over, blijkens de ervaringen die tot nu toe zijn opgedaan met vloeibare meststoffen (ook wel mineralenconcentraten). Nederland zal slim moeten lobbyen of de opwerking van het product moet beter, zodat de werkingscoëfficient toeneemt. Als mestraffinage de genoemde toetsen doorstaat kan er een stimulans aan worden gegeven door merendeels hetzelfde instrumentarium als voor mestvergisting (zie onder 2). Als het toekomstige mestbeleid wordt gestoeld op grondgebondenheid in

50

de melkveehouderij en mestverwerking in de intensieve veehouderij, wordt mestraffinage nog interessanter voor de wat intensievere veehouderijgebieden.8

4. Aanvullende eisen mestopslag Zoals hiervoor is gebleken bestaan er verschillende technische maatregelen om de methaanemissie uit de (buiten)mestopslag terug te dringen. Sommige zijn duur en eigenlijk alleen reëel bij nieuwbouw van een stal (bijvoorbeeld in combinatie met een vergister of mestscheider), andere kunnen met minder kosten gepaard gaan, zoals isolatie en/of kleurstelling om opwarming tegen te gaan en eenvoudige afdekking van vaste mest. Subsidie en verplichting bij nieuwbouw en (na verloop van tijd) verplichting voor alle mestopslagen zijn mogelijkheden om dit te stimuleren: Stimuleringsregelingen (subsidie of fiscale aftrekbaarheid) kunnen een eerste stap zijn voor verdere introductie/ aanscherping van regels t.a.v. mestopslag. Een verbijzondering is het opnemen van aanvullende eisen in de Maatlat Duurzame Veehouderij. Een andere stap kan zijn minder vergaande, aanvullende eisen te stellen bij nieuwbouw van mestopslag, bijvoorbeeld de kleurstelling, afdekking9 en koeling. De laatste stap is bepaalde aanvullende eisen te stellen aan alle mestopslagen (dus verplichting tot aanpassing van bestaande mestopslagen). De juridische basis daarvoor is te vinden in het Besluit mestbassins en kan voor vergunningplichtige inrichtingen geregeld worden via de milieuvergunning (omgevingsvergunning). Deze vergunning kan mede als doel hebben de bescherming van het klimaat.

5. Waterpeilmanagement veenweiden In veenweidegebieden is onderwaterdrainage op bedrijfsniveau een kansrijke optie: een techniek waarbij drains onder het slootpeil het water in natte tijden snel afvoeren, maar in droge tijden terug het land in brengen. Op praktijkschaal is hiermee al de nodige ervaring opgedaan. Een proef in de Krimpenerwaard is net gestart, evenals in Wilnis. Onderwaterdrainage als klimaatmaatregel kan goed meeliften met andere thema's. Onderwaterdrainage is primair bedoeld om bodemdaling te beperken, maar daarnaast kan het ook in droge perioden praktische voordelen hebben voor de grasgroei. De verwachting was dat onderwaterdrainage steeds meer in de praktijk ingevoerd zou worden, echter ‘onbekend maakt onbemind’. Al meer dan 7 jaar onderzoekt Wageningen UR samen met melkveeproefbedrijf Zegveld het effect van onderwaterdrainage op de bodemdaling. Feitelijk halveert de bodemdaling en wordt vooral in de wintermaanden en het voorjaar een drainerend effect gezien. Juist in het voorjaar zijn drogere percelen bij bemesting van groot belang. Communicatie blijkt nog steeds van groot belang. Een apart Praktijknetwerk is inmiddels aan de slag. Ter stimulering kan ook worden gedacht aan een tender voor bijvoorbeeld 1000 hectare gecofinancierde onderwaterdrainage.

8

Zo zijn in Landbouw Ontwikkelingsgebied Egchel (Peel en Maas) plannen voor een collectieve mestraffinaderij waarbij ook varkensmest wordt geraffineerd.

9

Momenteel is er nog geen generieke verplichting de opslag van de vaste mest af te dekken; de gemeente heeft wel de bevoegdheid hierover voorschriften op te stellen. 51

Op gebieds/collectief niveau kan waterpeilmanagement in de veenweidegebieden de vorm krijgen van alternatieve peilbeheer-opties als flexibel peilbeheer. Het gaat hier om CO2, CH4 en N2O en ook over reducties die feitelijk onder LULUCF (Land Use, Land Use Change and Forestry) vallen en dus niet meetellen bij de doelstelling, maar wel goed zijn voor het klimaat en de bodem. Koolstofvastlegging via het (tijdelijk) opzetten van het peil kan als een groenblauwe dienst worden beschouwd. Het is alleszins de moeite waard na te gaan of in een veenweidegebied, waar veehouders meestal al ruime ervaring hebben met dergelijke handicaps, een pilot kan worden gedaan met een GLB-vergoeding voor ‘Boeren met hoog water’. Bijvoorbeeld via een Agrarische Natuur Vereniging. Indien de vermeden emissies bovendien voldoende gekwantificeerd kunnen worden, is denkbaar dat het wordt ingebracht in het (vrijwillig) handelssysteem. Dit is in principe mogelijk, wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen. Echter emissies uit bodembeheer vormen geen puntbron, zoals in het ETS gebruikelijk is. Dit maakt monitoring moeilijk. Bovendien zijn emissies afhankelijk van gewas, grondsoort, bewerkingsmethode, etc. Enkele VER-standaarden staan emissie reducties door ‘land use change’ toe (CCBS, VCS), echter een geschikte methodologie moet waarschijnlijk ontwikkeld worden.

6. Hogere levensproductie Verhogen van de levensduur c.q. levensproductie (meer lactaties) krijgt steeds meer aandacht, ook vanuit andere duurzaamheidsthema’s (ammoniak, dierenwelzijn, economie!) maar blijkt in de praktijk moeilijk om te realiseren. Het lijkt het best realiseerbaar als dit via langjarige trajecten van bedrijfsbegeleiding gaat. Maar ook via de fokkerijorganisaties (specifieke kentallen). Ook door extra aandacht voor diergezondheid (klauwen, etc.) en programma’s als ‘Blije koe’ van CONO. Het streven naar een hogere levensproductie leent zich ook wel voor een convenant tussen overheid en landbouw- en fokkerijorganisaties. Een financiële prikkel, waarbij bijvoorbeeld een subsidie of heffing wordt uitgekeerd op basis van de daadwerkelijke levensproductie of de levensduur van productiedieren, kan als negatief neveneffect hebben dat dieren te lang worden aangehouden vanwege deze financiële prikkel. Een subsidie op bijvoorbeeld het deelnemen aan een studiegroep of bedrijfsbegeleiding die specifiek gericht is op dit aspect, lijkt een goede aanvulling op een convenant. Wanneer Nederland een opt-in voor CH4, N2O en CO2 uit de landbouw zou aanvragen, en hier een benchmark voor berekend kan worden, is opnemen van deze maatregel in het ETS-systeem in principe mogelijk. Default emissiefactoren zijn een voorwaarde om efficiënt te kunnen monitoren op basis van aantal koeien. Voor VERs zou het nodig zijn een methodologie te ontwikkelen om de emissie reducties te kunnen monitoren en bepalen, maar is het in principe mogelijk.

52

5

Conclusies en aanbevelingen ________________________________

5.1 Conclusies Per groep van maatregelen zien we het volgende beeld: • Veevoermaatregelen: emissiereductie door voeraanpassingen biedt mogelijkheden. Dit is een complex van managementmaatregelen zonder duidelijke indicator, en daardoor lastig inpasbaar in wetgeving. • Mestmanagement: Een combinatie van maatregelen (snelle afvoer van mest, mestvergisting, eisen aan mestopslag en in de toekomst mogelijk mestraffinage) kan emissiereducerend werken. Financiële en juridische hobbels (vergunningverlening etc.) blijken momenteel een rem te vormen op mestverwerkingsinstallaties. • Bemesting / mestaanwending: ammoniumkunstmest lijkt een redelijk alternatief in natte omstandigheden, hoewel meetresultaten verschillen. Daarnaast is nader onderzoek naar nitrificatieremmers noodzakelijk om te kunnen beoordelen wat de praktijkwaarde hiervan is. • Bodemmanagement: met name de verhoging of flexibilisering van de grondwaterstand in veenweidegebied heeft een positief klimaateffect. • CO2-vastlegging in bodem en gewas biedt mogelijkheden voor de landbouw. Biochar is een ontwikkeling die zich nog in de experimentele fase bevindt. • Diermanagement: verhoging van de levensproductie is een efficiënte maatregel voor emissiebeperking. • Duurzame energie / energiebesparing: een jaarlijkse APK van installaties en besparingsopties zijn relatief eenvoudig te implementeren maatregelen. De productie van duurzame energie vergt een grotere investering van de agrariërs. Kijkend vanuit de verschillende beleidsopties zien we het volgende beeld: • ETS/ verevening: De Europese Commissie denkt momenteel na over de mogelijkheid de landbouw structureel op te nemen in het ETS. Voor de landbouw lijkt daarnaast deelname aan een vrijwillige markt een optie. Dit vergt echter nog wel een ontwikkeling van methodiek en dataverzameling, waarbij de kans reëel is dat zal blijken dat het geheel niet kosteneffectief kan worden opgezet. • Subsidie of heffing: Voordeel van een subsidie is dat het op een positieve manier het gedrag kan beïnvloeden. Er is weinig bekend over de effectiviteit van subsidies en heffingen. Kosteneffectiviteit varieert naar omstandigheden en doelgroepen. • Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB): Het GLB bevat ook in de naaste toekomst financiële steun vanuit de EU. Vergroening en speciaal aandacht voor klimaat staat centraal in de wijzigingsvoorstellen voor het GLB. Dit maakt het GLB een kansrijke manier om ROB-maatregelen te stimuleren. Controleerbaarheid van maatregelen en relatieve eenvoud zijn belangrijke voorwaarden. • Wet- en regelgeving: Maatregelen waarvan het milieueffect helder is en die goed handhaafbaar zijn en kosteneffectief, lenen zich voor wet- en regelgeving. Aanvullende eisen aan de mestopslag lijken hiervan een goed voorbeeld. 53

•

Convenant: Het convenant wordt in Nederland veel gebruikt. Vooral voor maatregelen waarvan het milieueffect (nog) onzeker is en de handhaafbaarheid lastig, geldt dat een convenant nuttig is. Het kan worden gebruikt als eerste stap in een langer traject.

5.2 Aanbevelingen Op basis van de resultaten van dit onderzoek, komen we tot de volgende aanbevelingen: • Een keuzepakket voor agrariërs zal het draagvlak voor beleid vergroten. Ideeën als een ‘kringloopcertificaat’ of ‘een gereedschapskist’, waarbij de agrariër zelf de mogelijkheid heeft uit een maatregelenpakket te kiezen, spreken in de praktijk aan. • Een mix van instrumenten lijkt het meest kansrijk. Door op verschillende gebieden tegelijkertijd kleine stappen te realiseren, kan het meest kosteneffectief een bepaalde reductie worden bereikt en heeft de agrariër maximale keuzevrijheid. • Sommige beleidsinstrumenten stimuleren bovenwettelijke reductie van broeikasgassen (zoals emissiehandel). Daarnaast zijn er juridische instrumenten zoals wetgeving. Binnen het beleid is het goed strategisch na te gaan welk deel van de gewenste emissiereducties wettelijk zou moeten worden afgedwongen, en welk deel door bovenwettelijke maatregelen kan worden gestimuleerd. De volgende maatregel-instrument combinaties lijken het meest kansrijk: • Nauwkeurig voeren. Subsidie of fiscale faciliteiten op bijvoorbeeld voerweegapparatuur en communicatie en voorlichting, ook over de invloed van de keuze van bepaalde voedergewassen en –rassen kan hier een stimulans vormen. • Mestvergisting. Versoepeling van de vergunningverlening en aanpassing van de wetgeving t.a.v. het gebruik van digestaat kan de toepassing van mestvergisting stimuleren. Daarnaast is aandacht nodig voor (de handhaving wat betreft) de lijst met toegestane coproducten en de duurzaamheidsaspecten van het gebruik van deze coproducten. Certificering is hiervoor een goed middel. Mestvergisting kan ook worden opgenomen in een vrijwillig emissiehandelssysteem. • Mestraffinage lijkt een kansrijke optie voor de toekomst. De techniek zit echter nog in de testfase. Eerst is onderzoek nodig naar het netto klimaateffect, om zekerheid te krijgen over de kansen van deze techniek. • Aanvullende eisen mestopslag. Stimuleringsregelingen kunnen een eerste stap zijn voor verdere introductie/aanscherping van regels t.a.v. mestopslag. Vervolgens kan dit worden verplicht bij nieuwbouw en tenslotte verplichtend voor alle mestopslagen. • Waterpeilmanagement veenweiden. Op bedrijfsniveau is onderwaterdrainage een goede optie die primair bedoeld is om bodemdaling tegen te gaan, maar daarnaast klimaatvoordelen heeft. Communicatie over de voordelen hiervan kan stimulerend werken. Mogelijk kan binnen het GLB een vergoeding worden gegeven voor een verhoogd of flexibel waterpeil. Als de vermeden emissies kwantitatief kunnen worden bepaald, kan het ook worden ingebracht in een handelssysteem. • Hogere levensproductie. Dit blijkt in de praktijk moeilijk te instrumentaliseren. Dit vergt langjarige trajecten van bedrijfsbegeleiding. In een convenant met de

54

sector en bijvoorbeeld de fokkerijorganisaties kunnen hier afspraken over worden gemaakt. Een subsidie op deelname aan bedrijfsbegeleiding of studiegroep kan aanvullend zijn op dit convenant. Naast de maatregelen die in dit rapport zijn besproken, kan onderzoek en innovatie bijdragen aan de ontwikkeling van geheel nieuwe maatregelen, of variaties op bestaande maatregelen. Hiervoor is het essentieel dat stimulerend beleid voor ontwikkeling van innovaties blijft bestaan (naast stimulerend beleid voor maatregelen die nu al in praktijk kunnen worden ingevoerd). Aandacht voor voermanagement en diermanagement kan op de korte termijn emissiereductie opleveren, maar zal ook op de lange termijn belangrijk blijven. Daarnaast kan onderzoek bijdragen aan nieuwe technieken en ontwikkelingen op het vlak van mestverwerking en duurzame energieopwekking. Dit verdient ook op de lange termijn aandacht.

55

56

Bronnen _________________________________________________________________________________________

Baarsma, B., K. Janssen (2007) Selectie sturingsinstrumenten. Op weg naar een roadmap. SEO Economisch Onderzoek. Boerderij (11 januari 2011) Boeren met biomassa beter af in het buitenland. Dijkgraaf, E., M. De Jong, O. Tanis, M. Spijkerman (2009) Effectiviteit convenanten energiebeleid. SEOR. Erasmus Universiteit Rotterdam. EC, COM (2011) 112 definitief. Routekaart naar een concurrerende koolstofarme economie in 2050. Hamilton, Katherine, Milo Sjardin, Molly Peters-Stanley and Thomas Marcello. Bridges: State of the Voluntary Carbon Markets 2010. Ecosystem Marketplace en Bloomberg New Energy Finance. 14 juni, 2010 Hitman, A., W. Rijn, W. Smink, R.C. van Giessen (eds) (2010) Methaanemissie reducerend voeren en gezondere melk; elkaar versterkende doelstellingen. Feed Innovation Services BV, in opdracht van Agentschap NL. Kuikman, P.J., D.A. Oudendag, A. Smit, K.W. van der Hoek, 2004. ROB maatregelen in de landbouw en vermindering van emissies van broeikasgassen, zichtbaarheid van effecten in de nationale berekening en suggesties ter verbetering van de berekeningssystematiek, Alterra rapport 994, RIVM rapport 680.125.004, Wageningen. Leip, A., F. Weiss, T. Wassenaar, I. Perez, T. Fellmann, P. Loudjani, F. Tubiello, D. Grandgirard, W. Monni, K. Biala (2010) Evaluation of the livestock sector’s contribution to the EU greenhouse gas emissions (GGELS) – final report. EC, Joint Research Centre. Mosquera J. ,R. Schils, K. Groenestein, P. Hoeksma, G. Velthof, E. Hummelink. (2010) Emissies van lachgas, methaan en ammoniak uit mest na scheiding – WUR-Livestock Research, Rapport 427. Pol, A. Van den – van Dasselaar, J.J.H. van den Akker, A. Bannink. C.L. van Beek, H.J. van Dooren, M.H.A. de Haan, I.E. Hoving, F. Lenssinck, P.J. Kuikman, N. Verdoes (2011) Kansen voor een toolbox broeikasgassen voor het veenweidegebied. Voorstudie (concept 2 mei 2011). Rougoor, C. & W. van der Weijden (2001) Towards a European levy on nitrogen. A new policy tool for reducing eutrophication, acidification and climate change. CLM Tamminga, S., A. Bannink, J. Dijkstra, R. ZOm (2007) Feeding strategies to reduce methane loss in cattle. Animal Sciences Group, report 34. Warringa, G., M. Korteland, M. Doorn (2009) Evaluatie klimaatstandaarden. Arcadis en CE Delft, in opdracht van Ministerie van VROM. Zeijts, H. Van, J.D. van Dam, K.P. Overmars, P.M. van Egmond, R. Kuiper, J.A. Lörzing (2010) Bijdrage GLB aan beleidsdoelen milieu, natuur en landschap. Een verkenning van de mogelijke inzet van het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Planbureau voor de Leefomgeving (PBL), oktober 2010. 57

58

Bijlage 1 Prijzen van emissierechten ________________ Tabel B.1

Verschillen in gemiddelde prijzen voor emissierechten per markt (Afgeleid van Hamilton, 2010).

$ US/ ton CO2-eq 2008

2009

OTC (Over The Counter)

7,37

6,39

CCX (Chicago Climate eXchange)

4,45

1,22

10,00

6,00

5,73

4,12

EU ETS

32,50

18,73

Primary CDM (Clean Development Mechanism)

16,12

12,69

Secondary CDM

24,51

16,63

JI (Joint Implementation)

14,68

13,62

Kyoto [AAU]

Overige vrijwillige markten Gewogen gemiddelde vrijwillige markt

12,00

12,92

New South Wales

5,90

3,44

RGGI

3,89

3,28

11,33

12,20

Alberta’s SGER

Figuur B.1

Prijsverschillen voor emissierechten in de OTC markt per type project, voor 2009.

59

Figuur B.2

Gemiddelde prijzen voor emissierechten in de OTC markt per regio, voor 2008 (lichtblauw) en 2009 (donkerblauw).

60

Bijlage 2 Aanwezigen workshop 22-03-11 _____ Ramon Klaassens

NAJK

Jan van Beekhuizen

Rabobank

Jan Breembroek

GIBO

Geert Jan van Roesel

DLV

Matsen Jorritsma

BGP

Roselinde Goselink

WUR

Kaj Sanders

Ministerie van I&M

Herman Walthaus

Ministerie van I&M

Jan van Bergen

Agentschap NL

Erik ter Avest

Agentschap NL

Willem Bruil

IAR

Harm Smit

Ministerie van EL&I

Arnoud Smit

Agentschap NL

Arnout Venekamp

Provincie Drenthe

Wiebren van Straalen

LTO

Eric Hees

CLM

Erik van Well

CLM

Carin Rougoor

CLM

61