Lezing leeuw brandweer congres Brandweer Congres Veiligheidsbewustzijn 25 november 2009-08-19 Dames en heren, laat ik beginnen met een uitspraak die U wellicht niet onmiddellijk verwacht vandaag. Het gedrag van politiemensen, toezichthouders en brandweermensen, maar ook van bankmannen, investeerders en certificeerders, lijkt, meer dan vaak wordt verondersteld, opvallend veel op elkaar. Doorgaans worden de verschillen benadrukt maar het zal U hopelijk in de loop van dit verhaaltje duidelijk worden dat verschillen vooral de vorm van het gedrag betreffen en de overeenkomsten juist teruggrijpen op iets fundamentelers, nl. op de mechanismen, zo U wilt motoren, achter gedrag. Anders gezegd: op de constanten. Laten we eens kijken naar wat bankmannen en toezichthouders (op bankmannen) verbindt. Bankmannen, zo blijkt uit analyses, nu de beschermende institutionele hoofddoeken van deze beroepsgroep er niet meer zijn, worden niet zelden gedreven door zekere roofdier - en prooi achtige gedragsmechanismen, voortreffelijk tot uitdrukking gebracht in het boek onder de titel: Pay without Performance. Immediate gratification, of te wel korte termijn winst halen, niet alleen voor de bank, maar ook voor je zelf in termen van bonussen, leasebakken en andere fringe benefits, blijkt vaak belangrijker te zijn dan het creeren van vertrouwen en stabiele zij het lagere institutionele groei. Ook gaven bankmannen, tot de hoogsten toe, aan het allemaal niet zo goed geweten te hebben wat er de afgelopen jaren aan ellende gebeurde. Ineens waren sommigen ‘heel klein’ en begrepen ze er niet veel van………….een soort van Columboeffect, als U zich die oud detective uit een Amerikaanse tv serie nog herinnert. En: men was uitnemend in praatgedrag ten aanzien van hun werk, terwijl de cijfers en de problemen lieten zien wat in de
werkelijkheid aan de hand was. Doegedrag bleek dus gans anders te zijn dan praatgedrag. De andere groep die ik noemde, de toezichthouders, gaf ook vaak te kennen zegt dat ze het niet geweten hebben [ sheet], wat natuurlijk bijzonder is voor een toezichthouder.. als die het al niet weet, wie moet het dán weten… ook hier dus Columbo-gedrag. De toezichthouder grossierde eveneens in praatgedrag dat nogal afwijkend was van doegedrag. Ooit bracht ik in een vorig leven de voorzitters en leden van de RvT’s van universiteiten samen om na te gaan wat de gouvernementele toezichthouder, of te wel de Inspectie van het Onderwijs kon hebben aan de net opgerichte universitaire externe Raden van toezicht. Gebrul en gehoon viel mij en de collega’s van de Inspectie ten deel. Ik hoor meerdere voorzitters nog zeggen dat wij als Inspectie toch vooral niet moesten denken dat dat ‘zij voor die paar duizendjes die ze voor deze klus kregen”, de politieagent van de Minister van Onderwijs zouden worden en alle ellende die zich ooit, wellicht, in een verre toekomst, aan universiteiten zou voordoen, zouden moeten zien te voorkomen.Wel enige lusten, maar relatief weinig lasten willen dragen. Precies zoals bij de bankmannen, zij het dat de omvang van de lusten daar aanzienlijk groter was. Een ander bekend fenomeen, de sociologie van de ‘ friends of friends’ deed zich ook bij beide beroepsgroepen voor… bankmannen vinden en vonden elkaar in circuits van vrienden, jaarclubs, golfbanen and what have you, maar toezichthouders ook en wie goed kijkt ziet zelfs nog overlappende circuits… U ziet het, dames en heren,… op het niveau van gedragsmechanismen, of te wel de dingen die maken dat iets doen of nalaten, die maken dat we er achter gaan aan of juist slabakken, zijn er tussen deze behoorlijk verschillende groepen opvallende overeenkomsten.
Ik geef U een ander voorbeeld, voordat ik mij tot Uw beroepsgroep richt: accountants. Die hebben pas sinds een paar jaar door dat veel belangrijker voor de recht en doelmatigheid van ontvangsten en uitgaven, informatie over gedrag en gedragsmotoren van geauditeerden is dan oeverloze pakken protocollen, procedures, structuren, bevoegdheden en convenanten. Pas sinds kort wordt in hun opleiding aandacht besteed aan ‘behavioral and soft controls’. Kunt U zich voorstellen dat je denkt dat als papieren op orde zijn, voorzien zijn van alle handtekeningen en stempels, het gewicht van betonnen zwemvesten hebben, in het Okura hotel top Floor level zijn ondertekend, dat mensen dan toch iets anders doen dan wat is afgesproken? U dames en heren niet, accountants lange tijd wel.. men rekende gedrag, preferenties, cognitieve vooroordelen tot dingen die er wellicht wel waren maar die niet belangrijk waren.. de procedures, structuren en verantwoordelijkheden waren dat wel en als die op orde waren, dan was het calve-okay. Voor U, Dames en heren, moet het beeld van een dergelijk naïef geloof in papieren, afspraken, en in ‘zo doen wij dit’, iets zijn waar U van nature kritisch tegenover staat. Immers, voor U is het gefundeness Fressen dat • ook mensen die brandalarmen in hun huis hebben, • ook mensen met antivuurwerende dekens in de keuken, • ook mensen die niet in bed roken, en • ook mensen die alle voorlichtingformulieren over hoe brand te voorkomen kennen en ook alle antibrand protocollen in huis hebben, toch te maken krijgen met brand en het daarmee gepaard gaande leed. Voor U is de afstand tussen praatgedrag en doegedrag daarom klein, soms zeer klein en in ieder geval aanzienlijk kleiner dan voor bankmannen en toezichthouders en accountants achter hun bureaus.
Daar komt natuurlijk bij dat U zelf vooral doeners bent, althans als ik de beschouwingen die over brandweer mensen geschreven zijn, tot me neem en die de organisatoren en in zonderheid de heer Verbiest mij hebben toegestuurd. Laat ik het beeld dat over U geschetst wordt, even neerzetten: 1. U bent per definitie of per genenpakket actiegericht en risicozoekend, zowel binnen als buiten de brandweer (onder U zouden verdacht veel motorrijders, wildwatervaarders, parachutespringers, bergbeklimmrs en lookalikes moeten zitten). 2. U bent gericht op korte termijn effecten maar die moeten er dan ook wel zijn en 3. u bent ongeduldig.
U zou daarin opvallend anders zijn dan vele anderen, en, en daarmee kom ik bij het onderwerp van vandaag, dat zou het leren, maar ook het leren hoe te leren, voor U ingewikkeld maken…. en zelfs, zo gaat het verhaal, er toe leiden dat U daar niet zo veel oog voor zoudt hebben. Doordat U doegedragdoener bent en niet praatgedragmens, zou het, volgens de door mij gelezen papieren, moeilijk zijn U tot leren, tot reflecteren en tot daaruit voortvloeiende gedragsveranderingen, aan te zetten. Dat is het beeld dat over U in documenten, studies, consultancy papieren enz. wel wordt geschetst. De vraag is natuurlijk of U wel zo opvallend anders bent dan vele anderen. Ik heb U net laten zien hoe opvallend constant het gedrag is van bankmannen, accountants en toezichthouders. Ik had die beroepsgroepen gemakkelijk kunnen vervangen door departementale afdelingschefs, plaatsvervangend adjunctdirecteuren van MBO-scholen en treinmachinisen. Ik ben dan ook geneigd dat een behoorlijke slag anders te zien. Wellicht zijn de vormen waarin
uw gedrag gegoten is, anders dan van anderen, maar is dat niet of veel minder het geval als het gaat om de onderliggende gedragsmechanismen! Uw gedrag en dat van vele anderen laten namelijk ook opvallende constanten en overeenkomsten zien. Even wat voorbeelden. 1. Ik lees dat brandweermanen, door de korte termijn gerichtheid en actie-georienteerdheid, inschattingsfouten maken? Wie niet? Denk nog even aan de bankmannen van zonet… ‘immediate gratification’, in hun geval uitgedrukt in poen, in Uw geval wellicht uitgedrukt in ‘Red Adair-fire under control-‘beloningen, waarbij overigens vaak wel mensen gered worden. Denk aan rechters die meer en meer te maken krijgen met de angst gerechtelijke dwalingen te helpen veroorzaken; en denk aan artsen waar zelfs het woord: geanticipeerde beslissingsspijt voor is uitgevonden. Allemaal, inschattingsfouten. Wat voor U geldt, geldt voor allen, kortom. 2. Een paar concrete voorbeelden kunnen helpen. Ik lees uit een casusbeschrijvingen (voor de fijnproever onder U Haarlem 2003, de kerkbrand) dat ondanks het uitdrukkelijke verbod door de straat te lopen waar een topgevel aan grensde, die any moment kon instorten, dat toch gebeurde, en dat dat drie doden tot gevolg had. Een dramatische situatie, zeker gezien de afloop, maar in zijn gedragsessentie gaat het om het geven van het slechte voorbeeld en om niet-naleving van afspraken. Wat dacht U: • hoe vaak moet Justitie wijzen op niet naleving van afspraken? • Hoe vaak wordt maatschappelijk geklaagd over niet-naleving van afspraken, en let op: niet alleen tussen overheden en burgers maar ook tussen burgers… dames en heren, het aantal
niet nalevingsincidenten kan het hele CBS …tot aan de nok van de gebouwen. • Leest U bijv. wel eens de Van Vollenhoven detectives, over omvallende kranen, vliegtuigaccidenten, treinen die door de circa 70 verschillende soorten seinen rijden (http://home.hccnet.nl/w.hermsen/seinen_voor_e_tractie.html )? Als U dat doet, dan ziet hoe vaak niet-naleving een belangrijke oorzaak is van diverse soorten accidenten en rampen, lang geleden overigens door top auteur James Reason uiteengezet. • Leest U wel eens over het niet-naleven van protocollen in medische instellingen? en zoverder… en als U dat doet, dan ziet U hoeveel non-naleving van regels er is, waarbij er soms tevens uit naar voren komt dat het al begint met de leidinggevenden die niet doen wat ze zelf ondertekend hebben.
3. In een derde casus die ik onder ogen kreeg, is duidelijk sprake van ik-ben-beter-dan-de rest-gedrag. U kent dat fenomeen wel: als je aan automobilisten vraagt of ze slechter, even goed of beter zijn dan de anderen, zegt zo’n 75 % dat ze beter zijn. Als je dat aan politici, krijg je ongeveer dezelfde percentages,idem waar het journalisten betreft en soms ook waar het wetenschappers betreft…. Meest fantastische voorbeeld herinner ik me uit mijn als hoofdinspecteur Onderwijsinspectie toen we, met andere inspecties nagingen waar bestuurders van universiteiten in binnen en buitenland hun eigen tent situeerden: van de 30 of zo geraadpleegden zaten er zo’n veertig in de top tien… Dames en heren, wat ik maar wil zeggen is dat de u toegelichte gedragspatronen overal en nergens voorkomen, tot in de beste families. En dus daarom ook bij U ……het is, anders gezegd, onderdeel
van de gedragsconstanten die immer, zij het in wisselend pak, optreden. Soms is het een C en A pak, soms een pak uit de advertentie van Frans Moolenaar (twee voor de prijs van een), soms in een outlet factory gekochte namaak Armani en soms iets echt sjieks pakken, ………….maar wat er in zit is vaak het zelfde… Over nu naar het leren. Hoe zit het daar nu mee? Over leren in en door professionals is flink wat geschreven maar helaas ook een hoop geblaat. Ik mag het zeggen want een boekje dat ik al weer zo’n 17 jaar geleden samen met een Canadees en een Amerikaan uitgaf onder de wat omineuze titel ‘Can Governments Learn’, is al zijn derde druk toe, maar dat terzijde. Een van de verhalen die je kunt tegenkomen is dat op praktijk succes gerichte professionals, zoals U en de uwen, veel minder waarde hechten aan leren dan anderen, omdat ze daardoor zaken die ze goed in hun vingers hebben, zodanig kunnen gaan problematiseren dat ze minder effectief worden. Ik weet niet of U die theorie kent en zoudt willen onderschrijven, maar kijk er mee uit. Een wat andere theorie is dat praktijkprofessionals wel goede single loop leerlingen zijn oftewel goed zijn bij de vraag hoe wat je al goed doet, verder kunt verbeteren maar dat zijn voor double loop learning, een onvoldoende krijgen. Double loop learning is het stellen van vragen bij de fundamenten van wat je doet: waarom doe ik eigenlijk wat doe ik doe en hoe komt dat. Dat soort leren zou veel minder vaak bij doegedragprofessionals voorkomen. Ik betwijfel echter of dit beeld op u van toepassing is; immers, U wordt in uw leven steeds geconfronteerd met nieuwe situaties. In de jaren 60 konden er geen bedrijven met alleen maar computers/softwarepakketten en printers afbranden, nu wel, terwijl het aantal brandbare boerderijen juist sterk verminderd is.
Of leren niet vooral aanleren en juist niet ‘afleren’ is, is ook een vraag die ik U wil meegeven. Ik heb net een onderzoek bij een departement afgerond waarin de vraag was of beleidsmakers, hoofdambtenaren wel leren van resultaten uit evaluatieonderzoeken naar de doelmatigheid en doeltreffendheid van hun beleid. Ja, dat doen ze en nog vrij goed ook. Toen we nagingen of leren ook afleren inhoudt, was de bevinding teleurstellend: niet een keer. Blijkbaar hoeft men niets af te leren, en gaat alles goed! Maar als U het beleidsveld zou kennen, zou U daar toch iets anders over denken. En niet alleen daar. Immers, talloze keren worden homeopathische beleidsmaatregelen ingevoerd, of te wel beleid dat nergens op gebaseerd is. Het ware wijs dat soort praktijken AF TE LEREN. Afleren is naar mijn mening SOMS belangrijker dan aanleren. • Het afleren van slechte gewoontes, • het afleren van onjuiste vooroordelen, • het afleren van ‘ truckjes’ en strategietjes om je zelf lekker neer te zetten, • het afleren van taaldaden die maskeren wat je eigenlijk echt vindt enzovoorts, zijn belangrijke competenties! En als ze er niet zijn, moet de capaciteit om dingen AF TE LEREN AANGELEERD WORDEN… indien nodig met neurofeedback..
Ik sprak tot nu toe over het leren door individuele professionals. Leren door organisaties is nog weer heel iets anders…immers, wil je een lerende organisatie hebben, dan is meer vereist dan het leren door enkele afzonderlijke individuen. Het moet ahw ingebed zijn in de organisatie, maar de vraag is wat dat is. Reguliere antwoorden zijn van het volgende soort: - samen op cursus, bijscholing, heisessie gaan; - samen dingen bereflecteren, binnenshuis of buitenshuis;
- samen intervisie doen, soms gesteund door een dure buitenstaander (die er vaak meer van leert van U zelf, want hij wisselt van partners); - naar het buitenland gaan maar niet in je eentje. Ik had laatst weer een 10 tal zweden op bezoek over de vraag hoe je naleving in de zachte sector kunt meten. Tien zweden uit éen en dezelfde organisatie… als dat niet leren is…maar kijk uit…leren kan ook te gezellig zijn! - leervoorzieningen creëren: kennisschatkamers, blogs, wiki’s laten maken (maar of ze bezocht worden of daadwerkelijk geconsumeerd, who knows)
Individueel MAAR OOK oOrganisatieleren is en blijft met dit alles toch vaak relatief vaag. En, helaas, het moet gezegd: de problemen die ik eerder noemde, zoals of ook wordt afgeleerd, spelen eo ipso op het niveau van organisaties. Ik kom tot een afronding. In de vergelijkingen die ik tot nu toe gemaakt heb, tussen de verschillende professionals zit niet alleen de rode lijn van de constanten die belangrijker zijn dan de verschillen maar ook het punt van wat ‘de risico’s van het vak zijn’. U hebt dat er wellicht uitgehaald. Zoals de bankdirecteur binnen de protocollen van het bankwezen de risico’s opzoekt vaak op grond van geldelijk gewin is er ook bij een inzet van brandweerpersoneel altijd op de achtergrond de dreiging van de risico’s van het vak. Echter bij de brandweer is de respons niet een verrijking van het individu. Bij de bankdirecteur en accountant rest slechts hoon terwijl hij zich verder vermaakt in zijn tweede huis op ---pak hem beet-- Saint Tropez maar het kan ook de Ardennen zijn of de Dordogne, bij de brandweer rest slechts medeleven, zeker als het mis gaat. Soms kan zelfs het beeld rijzen van de martelaar, die zijn leven voor anderen gaf en geeft. Dát is ver weg van de bankman zijn praatgedrag…
Dit gegeven maar ook het bedacht zijn op wat verschillend lijkt maar dat niet is vraagt van uw professie en vakgroep een grote alertheid.En een bereidheid om bijna analytisch en gedragswetenschappelijk in en met uw vakgebied om te gaan. Om te leren en af te leren. En om langs die weg risico’s zo veel mogelijk te minimaliseren, zonder verminderd effectief en doelmatig te worden. Ik wens u met dit gegeven een leerzaam symposium toe.
