Boomfeestdag
Wereld Bomen Plant bomen en laat de aarde ademen
Boomboekje van
Centrum Natuur en Milieueducatie Regio Venlo
1
Hallo jongens en meiden, Met het boekje dat je nu in je hand houdt, ga je op ontdekkingsreis. Zoals je al gezien hebt gaat het over de Boomfeestdag en het Wereld Bomen project. De naam zegt het al, we vieren op de jaarlijkse Boomfeestdag het bestaan van bomen en zorgen er met jullie voor dat Nederland weer een stukje groener wordt. We besteden daarbij extra aandacht aan het belang van bomen, niet alleen hier maar overal ter wereld.
2
Dit boekje zal je meenemen op een reis, waarin je gaat ontdekken waarom bomen eigenlijk zo belangrijk zijn voor de aarde. Door het maken van verschillende opdrachten, kom je er achter dat bomen overal ter wereld op verschillende manieren gebruikt worden.
We gaan twee bomen die veel in Nederland voorkomen eens beter bekijken en daarna gaan we ook de grens over. Ben je nieuwsgierig geworden? Blader dan maar snel door! Goede reis!
Inhoudsopgave Op ontdekkingstocht
3
Wat gebeurt er in een boom?
5
Bomen in Nederland
7
De binnenkant van een boom
10
Bomen over de grens
11
Op ontdekkingstocht dichtbij je in de buurt en in de verte klinkt het gekrijs van een kraai. Je schrikt van een plotselinge beweging in je ooghoek: een grote bonte specht vliegt van de ene tak naar de andere. Je gaat eens op je hurken zitten om de grond beter te kunnen bekijken. Ineens valt je een mierenkolonie op. Ze banen zich een weg tussen de vers gevallen bladeren en zijn op weg naar hun hoop een eindje verderop.
3
Je loopt een stukje verder en merkt dat de zon begint door te komen. Je ziet de zonnestralen tussen de bladeren door mooie lichtbundels vormen tot aan de Een bos vol bomen. Het is er een beetje
grond. Nu bereik je een open plek in het
schemerig en vochtig. Herfstig gekleurde
bos. De schaduw verdwijnt en je moet
bladeren ritselen onder je voeten en
knipperen tegen het felle zonlicht. De
plakken af en toe tegen je broek. Je staat
zoetige geur van vochtige, rottende
stil en luistert naar de geluiden om je
herfstbladeren wordt langzaam minder en
heen. Je hoort geritsel in de struiken
je ademt de frisse, schone boslucht in.
Het voorgaande stukje geeft een indruk van een wandeling die je door het bos zou kunnen maken. In het bos staan verschillende soorten bomen, onze grootste planten! Zo’n boom is opgebouwd uit verschillende onderdelen. Zo heb je de kroon of kruin. Dit is de top van de boom en bestaat uit takken en bladeren. Ook bloemen en vruchten
groeien hier. Daaronder bevindt zich de stam. Ook deze bestaat uit verschillende onderdelen, zoals je kunt zien op de tekening hiernaast.
kruin zijtakken takken schors
Dan is er nog het gedeelte van de boom dat je niet ziet, dit zit onder de grond. Het zijn de wortels. Deze bestaan uit de hoofdwortels, zijwortels en haarwortels.
wortels zijwortels haarwortels
Net zoals dat jij en iedereen 4 om je heen een ander kapsel heeft, zo hebben bomen ook verschillende kapsels.
Ook hebben ze allemaal een ander soort jas.
Je kunt vaak raden hoe de wortels er uit zien door naar de kruin van de boom te kijken. Ze zijn namelijk vaak het spiegelbeeld hiervan.
4
Wat gebeurt er in een boom? Net als mensen, moeten bomen ook eten. Zij doen dit alleen niet zoals wij dat gewend zijn. Je zou kunnen zeggen dat wij van boven naar beneden eten en bomen precies andersom: van beneden naar boven. Zoals al eerder gezegd, bestaan de wortels uit verschillende soorten. Zo heb je de hoofdwortels, zijwortels en haarwortels. De haarwortels zijn erg dun en een boom gebruikt ze om voedingsstoffen mee uit de bodem te halen. Ze zuigen namelijk water op waar mineralen in zijn opgelost.
Dit voedsel gaat door de stam omhoog naar de bladeren. Het water stroomt door de vaten in de bomen en komt uiteindelijk in de kleinste vertakkingen van deze vaten terecht: de nerven in een blad.
ontstaat er suiker, wat de boom weer energie geeft om te groeien.
Hierbij ontstaat ook zuurstof wat de huidmondjes weer uitademen.
De bladeren van bomen hebben huidmondjes die ademen: zij ademen het koolzuurgas in. De bladgroenkorrels voegen dit samen met de voedingsstoffen uit de bodem en maken suiker.
5 De nerven vervoeren het voedsel uiteindelijk naar de bladgroenkorrels. Deze bladgroenkorrels eten niet alleen het voedsel, ze nemen ook energie op uit zonlicht dat op hen schijnt. De zonneenergie zorgt ervoor dat koolzuurgas (uit de lucht) en het voedsel (uit de bodem) samen komen. Hierdoor
Mensen en dieren kunnen niet zonder planten leven. Planten zorgen er voor dat er zuurstof in de lucht zit die wij in kunnen ademen. Dit hebben we nodig om te kunnen leven. De hele wereld kan dus ademen door wat bomen voor ons doen. Ze worden niet voor niets wel eens de longen van de aarde genoemd!
Je hebt net gelezen dat bomen energie halen uit voedingsstoffen in de grond en uit zonlicht: bomen maken dus hun eigen energie. Ook mensen hebben energie nodig om te kunnen leven en groeien maar wij kunnen die energie niet zelf maken. Wij gebruiken de energie van planten of van dieren die planten eten: wij verbruiken energie.
Je kunt bomen en mensen op allerlei manieren met elkaar vergelijken. Ze eten, groeien en ademen allebei. Alleen doen ze veel dingen precies andersom. Denk maar eens aan de zuurstof die jij gebruikt en het koolzuurgas dat je uitademt. Bomen en alle andere (groene) planten gebruiken dat koolzuurgas uit de lucht en ademen zuurstof uit.
Jij ademt dus de zuurstof in die de boom uitademt en de boom ademt het koolzuurgas in dat jij uitademt. Ook de manier waarop bomen en mensen eten verwerken is precies andersom: Wij breken eten af (verbranden het) zodat er energie vrij komt (warmte) en de boom bouwt het eten juist op en bewaart het.
6 De energie die de boom maakt wordt opgeslagen in de stam en in de wortels. Omdat deze energie uit suiker bestaat, smaken de wortels vaak zoet. Denk maar eens aan peentjes en bietjes. Dit zijn wortelsoorten en smaken ook zoet.
Vraag 1 Kun jij bij de volgende boom de missende woorden eens invullen? De bladeren gebruiken:
Om te doen Je kunt het eens zelf proberen met een aardappel. Als je een rauw stukje aardappel in je mond stopt en er op kauwt gaat het vanzelf zoet smaken. Het zetmeel van de aardappel wordt in je mond omgezet in suiker. Deze suiker is energie uit de plant. De energie die vrij komt gebruiken wij bijvoorbeeld om onszelf warm te kunnen houden, te kunnen sporten of te kunnen leren. Niet alleen energie is hiervoor van belang, ook andere bouwstoffen zoals eiwitten en mineralen zorgen er voor dat je gezond en fit kunt blijven.
Bladgroenkorrels maken
van en
Lucht erin eruit
De boom gebruikt
uit de lucht. De -wortels zuigen water op.
Bomen in Nederland Ga in gedachten maar weer eens terug naar die open plek in het bos waar we het net over hadden. Je geniet van de zon die warm op je huid schijnt en wilt bijna op de grond gaan zitten om even lekker weg te dromen, tot dat je beseft dat het herfst is en de grond erg vochtig van alle regen die er de afgelopen dagen is gevallen. Als je ogen weer wennen aan het licht valt het je op dat er verschillende bomen om de open vlakte heen staan. Sommige bomen zijn nog helemaal groen en anderen hebben al flink wat bladeren verloren door de herfstige wind. Hoe kan dat? vraag je je af en je gaat de bomen eens van wat dichter bij bekijken. niet zo veel voedsel nodig en kan op een arme zandgrond prima leven. In deze grond zitten namelijk maar weinig voedingsstoffen en als je het in je handen houdt, valt het zo tussen je vingers door.
De eerste boom waar je voor staat is een den. Deze boom wordt ook wel eens pijnboom genoemd. Vroeger gebruikten mensen bijna alle delen van de den om er ziekten mee te genezen. De den is een typische boom voor in het bos, in de stad zul je ‘m niet zo snel tegen komen. De den heeft namelijk
Boven aan de stam is de schors lichtrood en de takken zijn niet glad. Als je er over heen wrijft voel je allemaal ribbels en soms worden je vingers plakkerig. Dit komt door de hars. De den gebruikt deze hars om zijn wondjes dicht te maken of insecten te verjagen.
Vraag 2 Weet jij waar hars nog meer voor gebruikt wordt?
De bladeren van de den heten naalden. Er zitten steeds twee naalden aan elkaar vast. In de herfst en winter blijft de den mooi groen, zoals je al was opgevallen in het bos. Er vallen maar een paar naalden af en de rest blijft zitten. Dit is het grote verschil tussen naald- en loofbomen: naaldbomen blijven groen en loofbomen verliezen hun blad in de herfst. De vruchten van een den noemen ze dennenappels. Het zijn houten kegels waar zaadjes, de pijnboompitten,
Vraag 3 Is de kerstboom ook een den?
7
in zitten. Mensen vinden pijnboompitten heel lekker, maar ook eekhoorns smullen er van. Ze knagen de schubben van de kegels af om bij de zaadjes te kunnen komen. Ze laten deze afgeknaagde kegeltjes overal slingeren, let er maar eens op als je de volgende keer in het bos bent!
Om te doen Met een dennenappel kun je een leuke proef doen, probeer het maar eens! Leg een dennenappel in een glas water, zodat hij helemaal onder staat. Laat hem een poosje er in liggen en kijk wat er gebeurt Leg hem daarna ook eens op de verwarming en kijk wat er nu verandert.
Nadat je de den eens goed bestudeerd hebt loop je verder richting een stuk grond waar een aantal bomen staan waarvan de bladeren wel loslaten, geholpen door de wind: het overgrote deel van de bladeren ligt om de boom heen op de grond. Je pakt een van de bladeren op en ziet dat het gelobd (met ronde kartels) is. Je staat voor een eik! 8
De bladeren van de eik zijn erg gastvrij. Veel dieren gebruiken ze om in te wonen. Galwespen leggen er bijvoorbeeld hun eitjes op. Uit het blad groeit dan een bolletje om het eitje heen, dit wordt ook wel een galappel genoemd. Uit dit eitje komt een larve en deze larve eet van het bolletje. Na de winter komt er dan een hele kleine wesp uit tevoorschijn, die niet steekt. Net zoals de takken van een den, zijn ook de takken van de eik niet glad. Waar een den
ribbels heeft op zijn takken, heeft een eik veel bobbeltjes. Aan het einde van de takken zitten meerdere knoppen bij elkaar. Deze knoppen hebben een bijzonder verhaal. Zij heten namelijk het “Sint Janslot”; het zijn reserve knoppen. Als er voor 24 juni (dan is het St. Jan) iets met de bladeren gebeurt, als ze bijvoorbeeld door rupsen opgegeten worden of bij late nachtvorst bevriezen, komen er nieuwe bladeren uit de reserveknoppen. In de herfst worden de bladeren van de eik bruin, maar ze vallen niet meteen af. Ze blijven nog best lang aan de takken hangen en dat is fijn voor vogels en andere kleine dieren, zij kunnen zich er namelijk in verstoppen.
Als de winter voorbij is, groeien er in de lente bloemen aan de eik. Dit gebeurt wel pas heel laat, pas in mei kun je de
geelgroene bloemetjes zien hangen. Van het hout van de eik worden vooral meubels gemaakt, het is stevig en sterk hout. De vruchten die aan de eik groeien heten eikels. Ze worden niet gegeten door mensen, maar wel door veel verschillende dieren.
Vraag 4
9
Zoek in deze tekening dieren die graag eikels eten.
Ook al eten wij ze niet, we gebruiken ze wel voor van allerlei dingen: voer voor varkens, als speelgoed, eikeltjeskoffie en -thee of als zaaigoed door de boomkweker. Ook de stam van de eik wordt door mensen gebruikt. De stam bevat namelijk een zure stof, looizuur genaamd. Met dit looizuur wordt leer bewerkt, misschien zit er ook wel wat van in je eigen schoenen.
9
De binnenkant van een boom Terwijl je bij de eik vandaan loopt kijk je
mee te maken heeft. Je hebt wel eens
eens naar boven en vraag je je af hoe oud
ooit gehoord hoe je de leeftijd van een
de boom waar je nu voor staat eigenlijk
boom kunt meten, maar wat was het ook
is. Je probeert het in te schatten door
al weer? Ergens verderop zie je een aantal
te kijken hoe lang de boom is en hoe
omgezaagde bomen liggen en er begint
oud de schors er uit ziet. Het schiet je
iets te dagen….
ineens te binnen dat de lengte er niks
Doordat de bomen omgezaagd zijn kun je de binnenkant van de stam goed bekijken. Deze bestaat uit verschillende lagen.
10 De schors: Dit is de buitenste laag van de stam en bestaat uit dood hout. De schors beschermt de boom tegen kou, hitte, zwammen en insectenvraat. De schors ontstaat uit de bast, die eronder ligt. De bast: De bast is levend hout. In de bast zitten vaten die zorgen voor het voedseltransport van de bladeren naar de rest van de boom. De buitenkant van de bast sterft voortdurend af en verandert in schors.
Vraag 5 Als je je naam in een boomstam kerft, wat gebeurt er dan mee?
schors
bast
cambium
Het cambium: Het cambium bevindt zich aan de binnenkant van de bast. Het cambium zorgt voor de diktegroei van de stam en de takken. Aan de buitenkant groeit de bast aan en aan de binnenkant groeit het hout aan. Het cambium is slechts één cellaag dik en daardoor met het blote oog niet te zien. Het spinthout: Nu komen we bij het eigenlijke hout. Elk jaar vormt het
spinthout
kernhout
cambium een nieuw laagje hout, de jaarringen, waardoor de boom dikker wordt. In het voorjaar groeit de boom snel. Het hout dat dan gevormd wordt, is meestal lichter van kleur omdat het naar verhouding uit grote cellen bestaat. In de zomer groeit het hout trager. Het laagje dat in dit jaargetijde gevormd wordt is dan ook dunner. Door de vaten in het buitenste deel van het spinthout loopt het water vanuit de bodem naar de bladeren.
Bomen over de grens Nadat je de boomstammen van dichterbij bekeken hebt besluit je weer terug te lopen naar de open plek in het bos. De zon is nu zelfs in de schaduw van de bomen zo warm dat je zin krijgt om toch op de open plek te gaan liggen. Je trekt je jas uit en legt deze op de grond. Je gaat liggen en doet je ogen dicht. Nu je niks meer ziet, lijken alle geluiden om je heen Je kunt de leeftijd van de boom nagaan door de jaarringen te tellen.
extra duidelijk: het getjilp van een merel, het gezoem van een vlieg, in de verte het geblaf van een hond. Je denkt aan de vruchten die je net hebt gezien van de den en eik. Je bedenkt je dat je er nog nooit bij stil
Het kernhout: Terwijl het cambium een nieuwe laag spinthout vormt, verandert bij de oudere bomen de binnenzijde van het spinthout in kernhout. Dit kernhout, dat donkerder van kleur is, is heel sterk en vormt de ruggengraat en draagkracht van de boom. Achteraan in dit boekje zit een bomenpaspoort. Met dit bomenpaspoort kun je de kenmerken van een bepaalde boom vastleggen door het jaar heen. Er is vast wel een boom in de buurt van je school of huis waarvan je de gevraagde gegevens in kunt vullen. Als je dit ieder seizoen doet, kun je na een jaar precies zien wat er veranderd is aan jouw boom!
Vraag 6 Hoe oud is de oudste boom van Nederland?
gestaan had dat dit ook vruchten zijn….
Jullie hebben nu gezien hoe twee veel in Nederland voorkomende bomen groeien en welke vruchten en zaden hier vanaf komen. De vruchten en zaden van de den en de eik worden veel door dieren gegeten. Wisten jullie dat er overal ter wereld andere vruchtenbomen groeien? Heb je bijvoorbeeld wel eens gehoord van een papaja, banaan, kokosnoot of vijg?
Vraag 7 Jullie kunnen vast wel 5 bomen opnoemen waarvan de vruchten of zaden ook veel gegeten worden door mensen. Wat vind jij bijvoorbeeld lekker fruit?
11
Vraag 8 Vul de namen van al deze exotische vruchten maar eens in:
f l
a
g m
b 12 h n c
i o
d
j p
e
k
q
Jullie kennen de Nationale Boomfeestdag ondertussen. Op deze feestdag voor de natuur worden door heel Nederland bomen geplant. Het belang van de boom is jullie eerder al uitgelegd: bomen zorgen voor zuurstof en energie en houden ons daardoor in
leven. Dit geldt niet alleen voor jullie, maar ook voor kinderen ergens anders ter wereld. Niet alleen nu maar ook in de toekomst. Nu planten niet alleen jullie hier in Nederland bomen, overal ter wereld zijn kinderen
gevraagd om ook bomen te planten ter gelegenheid van de Boomfeestdag. Dit gebeurt in het kader van het project “Wereld Bomen”. In de zes continenten worden bomencirkels geplant. Deze bomencirkels zijn dan over de hele wereld verspreid.
Om te doen Hieronder vind je een wereldkaart. Teken cirkels in de volgende landen. India, Indonesië, Ethiopië, Ghana, Uganda, Malawi, Nicaragua, Guatemala, Nederland, China, Frankrijk, Australië.
13 Op al deze plekken (in sommige landen doen twee verschillende dorpen mee) worden bomen geplant. Van mango tot kers en van appel tot kokosnoot, overal ter wereld worden het smakelijke cirkels! Smakelijk omdat de meeste
bomen vruchten gaan dragen die gegeten kunnen worden. Ook worden er bomen geplant die een vrucht dragen die niet gegeten wordt. Aan één boom in Malawi, een land in Afrika, zit bijvoorbeeld een bijzonder verhaal:
Muli bwanji! Mijn naam is Nyanda en ik woon in Malawi. Bij mij in het dorp, Muona, zijn bomen geplant voor het Wereld Bomen project. Er zijn verschillende bomen geplant, maar de Neem is erg bijzonder. Het wordt ook wel de wonderboom genoemd omdat alle onderdelen van de boom wel ergens voor gebruikt kunnen worden. De takjes worden namelijk gebruikt om op te kauwen zodat de tanden en het tandvlees gezond blijven. Ik heb gehoord
wc, in de bedden of in de keukenkasten.
dat jullie hier een tandenborstel voor
Als iemand ziek is, wordt er vaak iets van
gebruiken? Als iemand last heeft van zijn
de Neemboom gebruikt om hem of haar
huid, smeert hij deze in met het sap van
beter te maken. Ook worden de zaden
de boom. Ook wordt er thee van het sap
verzameld om olie van te maken. Deze
van de boom gezet als iemand buikpijn
olie wordt niet alleen gebruikt tegen
heeft. Om ongedierte te weren worden de
allerlei kwalen, maar ook als brandstof
bladeren door het hele huis gelegd: op de
om op te koken bijvoorbeeld.
14 Zo zie je maar dat vruchten, noten en zaden van dezelfde boom op verschillende manieren gebruikt kunnen worden. Kinderen uit Noord-Limburg hebben samen met enkele burgemeesters op Venlo GreenPark, het terrein van de wereldtuinbouwtentoonstelling Floriade 2012, een bomencirkel geplant in de buurt van het Wereldpaviljoen.
Vraag 9 Kun jij misschien bedenken welke delen van de kokosnoot gebruikt worden? Wat zullen ze daar allemaal mee doen, denk je?
De bomen die bij het Wereldpaviljoen komen te staan vormen een cirkel en zullen goed verzorgd worden zodat ze er heel lang blijven staan. Als
je een keer een bezoek brengt aan de Floriade of het Wereldpaviljoen, loop dan eens langs de bomen.
Vraag 10 Planten jullie ook bomen dit jaar? Welke bomen zijn dat?
Puzzel 1 2 3 4
15 5 6 7 8 9 10 11
Vul het antwoord in bij het goede cijfer. Je kunt alle antwoorden in deze krant terugvinden. Het antwoord op de puzzel staat in het witte verticale vlak.
In welk land groeit de wonderboom? 2 Welk hout is de ruggengraat van de boom? 3 Wat gebruiken wij en ademt de boom uit? 4 Vaten in een blad. 5 Vrucht van de eik. 6 Waarmee ademt de boom koolzuurgas in? 7 Een aap eet dit heel graag. 8 Ander woord voor kruin. 9 Hierin kun je de kenmerken van een boom bijhouden. 10 Waar zitten de pijnboompitten in verstopt? 11 Wat is suiker voor de boom? 1
Je schrikt wakker van een luid geritsel vlak naast je, je bent in slaap gevallen! Je kijkt op je horloge en ziet dat je een kwartiertje geslapen hebt, voor je gevoel ben je veel langer weggeweest! Je staat op en klopt een aantal bladeren van je broek, het is tijd om naar huis te gaan. Je bent nieuwsgierig geworden naar alle exotische vruchten die je gezien hebt tijdens je droom. Je vraagt je af hoe ze zouden smaken! De volgende dag op school vertel je over je droom en de juf of meester heeft een goed idee….
Mondiale partners: INDIA: SOS Meerlo-Wanssum en Helpende Handen Venray bij project Udavum Karangal in Chennai INDIA: Stichting Kans Venlo bij project in Kerala INDONESIË: Stichting Bintang Sumba Roermond bij project van de Stichting Harapan Sumba INDONESIË: Stichting Nativitas en het Citaverde College Horst bij project van Mamma België op Flores GHANA: Vrienden van Christopher uit Sevenum bij plattelandproject UGANDA: Kumi Hospital Swalmen en Fontys Hogeschool Venlo bij het ziekenhuis en de te bouwen boerderij in Kumi MALAWI: Trinity Malawi uit Venlo bij het plattelandziekenhuis ETHIOPIË: Stichting Lalibela uit Helden bij hun project GUATEMALA: San Mateo uit Venray bij het educatief centrum in Mateo NICARAGUA: GESP Gennep bij hun projecten in San Pedro FILIPIJNEN: Stichting Ontwikkelingssamenwerking Maasbree bij de Dana Foundation
Dit bomenboekje is samengesteld door CNME Regio Venlo en Malou Buddiger dankzij de medewerking van:
Illustraties: Renée den Besten, Grafische vormgeving: www.ultramarijn.nl
