Bloemen uit Brabant. Masterclass Gebiedsgericht Grondwaterbeheer. Samengesteld door Albert Cath. Creativiteit begint waar organiseerbaarheid ophoudt

Bloemen uit Brabant Masterclass Gebiedsgericht Grondwaterbeheer

Samengesteld door Albert Cath In samenspraak met: Peter Ramakers Jan Frank Mars Remco de Boer Peter de Bruijn Govert Geldof

“Creativiteit begint waar organiseerbaarheid ophoudt”

Maart 2015

Bloemen uit Brabant Masterclass Gebiedsgericht Grondwaterbeheer

Inhoud

1 VOORWOORD ........................................................................................................................ 4 1.1 EEN ERVARING IS PROCESMATIG................................................................................................... 4 1.2 OP SPANNING HOUDEN VAN PARADOXEN....................................................................................... 4 1.3 LEESWIJZER............................................................................................................................. 5 2 INLEIDING .............................................................................................................................. 7 2.1 2.2 2.3 2.4

THEMATIEK I: HET VERHAAL OVER COMPLEXE FEEDBACK MECHANISMEN BIJ GGB .................................... 7 THEMATIEK II: HET VERHAAL OVER OMGAAN MET COMPLEXE VRAAGSTUKKEN IN RELATIE TOT GGB ............. 8 THEMATIEK III: HET VERHAAL OVER GGB ALS SYSTEEMINNOVATIE ....................................................... 9 VERANTWOORDING .................................................................................................................. 9

3 PERSPECTIEF VANUIT DE PROVINCIE NOORD-BRABANT ......................................................... 10 3.1 ROL PROVINCIE ..................................................................................................................... 10 3.2 SAMENWERKEN ..................................................................................................................... 10 4 HET KENNISDEBAT EN DE VERWACHTINGEN.......................................................................... 11 4.1 HET LATEN STROMEN VAN KENNIS .............................................................................................. 11 4.2 GGB IN VOGELVLUCHT ............................................................................................................. 11 4.3 COMPLEXE VRAAGSTUKKEN ...................................................................................................... 11 4.4 VERWACHTINGEN DEELNEMERS: AANDACHT VOOR HET PROCES VAN GGB ............................................ 12 4.4.1 CLUSTER 1: DE SFERENPROBLEMATIEK.............................................................................................. 12 4.4.2 CLUSTER 2: STROMEN VAN KENNIS .................................................................................................. 14 4.4.3 CLUSTER 3: OMGAAN MET COMPLEXE VRAAGSTUKKEN........................................................................ 15 5 VEGHELSE GGB DIALOGEN: VERHALEN OVER DE ‘DIEPTE’ EN ‘BREEDTE’ VAN HET GGB VAK .... 17 6 EEN BONTE BLIK OP DE GGB BLOEMEN UIT BRABANT ............................................................ 24 6.1 HET LANDELIJKE PERSPECTIEF: GGB IS EEN LEERPROCES ................................................................... 24 6.2 HET PROVINCIE PERSPECTIEF: GGB IS HANDELEN ............................................................................ 27 6.3 HET OMGEVINGSDIENST PERSPECTIEF: KENNIS IS LEIDEND BIJ GGB ..................................................... 31 2

6.4 HET WATERSCHAP PERSPECTIEF: GGB OP AFSTAND ......................................................................... 33 6.5 HET BRABANT WATER PERSPECTIEF: DRINKWATER ALS ULTIEME NORM VOOR GGB ................................ 35 6.6 HET GEMEENTE PERSPECTIEF: BIJ GGB IS WEINIG HETZELFDE ............................................................. 38 6.6.1 BEDRIJVENTERREIN VOSDONK ......................................................................................................... 39 6.6.2 DE GEMEENTE DONGEN: GGB ALS KOEVOET IN HET OPENBREKEN VAN STAGNATIE ................................... 41 6.6.3 DE GEMEENTE TILBURG: DE KUNST VAN HET GGB SCHIKKEN ................................................................ 42 6.6.4 CASUS DEVENTER: GGB ALS KOEVOET IN DE GEBIEDSGERICHTE NAZORG ................................................ 47 7 HELP! IK ZIT IN EEN PROCES! ................................................................................................. 50 7.1 HOE BLIJF IK GEMOTIVEERD IN HET GGB PROCES EN WAAROM DOE IK HET? .......................................... 50 7.2 REURING HELPT ..................................................................................................................... 53 7.3 GGB IS EEN PARADOXAAL EN DUS COMPLEX PROCES ....................................................................... 56 8 INHOUDELIJKE BESPIEGELINGEN ........................................................................................... 58 8.1 8.2 8.3 8.4

BESPIEGELINGEN VAN JAN FRANK MARS, REMCO DE BOER EN PETER RAMAKERS .................................. 58 BESPIEGELING PETER DE BRUIJN................................................................................................. 58 BESPIEGELING GOVERT GELDOF: OP WEG NAAR HET GGB GILDE ....................................................... 59 BESPIEGELING ALBERT CATH ..................................................................................................... 60

9 BIJLAGEN.............................................................................................................................. 66 9.1 9.2 9.3 9.4 9.5

BIJLAGE 1. DEELNEMERS MASTERCLASS BLOEMEN UIT BRABANT ....................................................... 66 BIJLAGE 2: COMPLEXITEIT EN HET THEATERMODEL ......................................................................... 68 BIJLAGE 3: INHOUDELIJKE AANDACHTSPUNTEN GGB ....................................................................... 73 BIJLAGE 4: GGB-MASTERCLASS ‘BLOEMEN UIT BRABANT’ – NUTTIGE ACHTERGRONDINFORMATIE ............. 87 BIJLAGE 5: VERSLAG BESTUURLIJKE SESSIE GGB BRABANT MAART 2015 ............................................. 90

3

1

Voorwoord

Ervaren van de praktijk is een grensoverschrijding uit het conceptuele, het model, het plan van aanpak, en grensoverschrijdingen - van locaties naar gebieden, van enkelvoudige casuïstiek naar integrale casuïstiek, van monodisciplinaire kennisdisciplines naar transdisciplinair kennen en van simpele problematiek naar complexe vraagstellingen – kortom, het verbinden van concepten en praktijk ervaring. Zo zou je de masterclass ‘Bloemen uit Brabant’ (BuB) wellicht in een zin kunnen samenvatten. Maar dan doe je de vijf (mid)dagen ernstig tekort en geweld aan. De reducerende en abstraherende effecten van samenvatten gaan ook tegen de inzet, het redeneren, de hartstocht en ethiek van de masterclass in. Bovendien zou daarmee de inzet en energie van de deelnemers, organisatoren en begeleiders, die bijeen zijn gekomen, gemarginaliseerd worden. Vandaar dat dit eindverslag op een meer narratieve wijze de lezer door de rijkdom van het materiaal laat reizen, en een oordeel of interpretatie vooral aan hem of haar laat.

1.1 Een ervaring is procesmatig

In de masterclass stond het procesmatige centraal naast de nodige inhoud. Dat betekent volgens mij het volgende. Als je leeft in een te vastgevroren idee van de relatie tussen de werkelijkheid zoals die zou moeten zijn en fraai op papier oogt en het ervaren van de werkelijkheid zoals die is, dan ontsluit je de praktische werkelijkheid niet, die wordt dan juist afgesloten. Een directe ervaring van de praktijk vraagt om het openbreken van die theoretische, conceptuele kaders. Juist door het op de achtergrond plaatsen van deze interpretatieve kaders ontstaat vergrote aandacht voor de praktijk. Door de praktijk als vertrekpunt te nemen, ontstaat weer ruimte voor vakmanschap en verschillende handelingsperspectieven waar de specifieke lokale situaties en gebeurtenissen om vragen.

1.2 Op spanning houden van paradoxen

Een andere rode draad in BuB was dat het dan gaat om uit die concepten te treden, zonder ze op te geven. De paradox tussen generieke regels, normen en kaders en specifieke omstandigheden op spanning te houden. Beiden doen niet zozeer een appèl op het uitsluitend zichtbare, of uitsluitend intellectuele. Ze geven ook intuïtie en schranderheid een plek. Ze vragen alle twee om actief met het werk in de praktijk te verkeren en die praktijk toe te eigenen en soms zelfs te heroveren. Dus niet als een schilderij in een middeleeuwse kerk dat je kunt lezen volgens een bepaalde code, zodat je het dan begrijpt, en dan weet voor eeuwig. Je moet jezelf eraan toevoegen, wil je er iets aan ontlenen. Dat betekent ook dat je iets kunt missen. Er zit dus altijd een element van onbepaaldheid en incompleetheid in, ook in Gebiedsgericht grondwaterbeheer (GGb). Het gaat erom dat het spanningsveld tussen mens en werk optimaal blijft, ook door de tijd heen. Er is een bepaald type grensoverschrijding die nou juist de grens in stand houdt zodat je haar kunt overschrijden. Je bent dan niet op zoek naar respect voor bepaalde grenzen, om ze in stand te houden, maar naar verandering van grenzen. Het gesprek dat de praktische werkelijkheid aangaat met een persoon of een groep, de band die daartussen ontstaat, dat is de werkelijke grensoverschrijding. De masterclass heeft gemeanderd tussen twee denklijnen. Enerzijds de inhoudelijke, verdiepende denklijn over het wat van GGb. Een ideaaltypische meer conceptuele lijn over hoe de wereld zou moeten zijn en anderzijds een procesmatige, verbredende denklijn waar de hoe vraag op de voorgrond staat. Wat betekent GGb nu in de weerbarstige, grillige en complexe praktijk? 4

1.3 Leeswijzer Dit narratieve verslag van de masterclass BuB volgt een redenatie en logica die voortkomt uit het inhoudelijke proces en opzet van de masterclass zelf. In hoofdstuk 2, 3 en 4 wordt dit verder inhoudelijk uitgewerkt en van context voorzien. Daarmee is de toon gezet en de kiel en spanten van het GGb schip gelegd. In de hoofdstukken 5, 6 en 7 wordt het schip verder afgebouwd en van een roer, zeilen en kompas voorzien. Daar komen de deelnemers in hun eigen taal, vertoog en dictie aan het woord en in dialoog. In hoofdstuk 8 voorzien de organisatoren en begeleiders de masterclass van een persoonlijke bespiegeling. Hieronder sta ik kort even stil bij de verschillende hoofdstukken. Ik laat het aan de lezer om zijn eigen pad in het verslag te banen. Daarbij zijn twee hoofdwegen te onderscheiden. Beginnen bij het begin en zo verder of een sprong in het diepe via een start bij de hoofdstukken 5 tot en met 7. En daarna terugkeren naar de meer reflexieve hoofdstukken 2, 3 en 4. En als toegift hoofdstuk 8. In de bijlagen staan overigens ook boeiende wetenswaardigheden over GGb en verdienen zonder meer de aandacht van de lezer. In hoofdstuk 2 worden de drie belangrijke rode draden in de masterclass kort inhoudelijk uitgewerkt. Deze thematieken zijn respectievelijk: de complexe feedback mechanismen van GGb in de praktijk, het omgaan met de complexiteit van het GGb proces en inhoud en de systeem innovatieve aspecten van GGb. Hiermee wordt de lezer meteen meegenomen in het inhoudelijk verhaal van de masterclass. In hoofdstuk 3 wordt kort stilgestaan bij het (handelings)perspectief op GGb van de provincie NoordBrabant. Daarin wordt het belang van, en enthousiasme voor GGb van de provincie verwoordt. In hoofdstuk 4 worden de verwachtingen en vragen van de deelnemers inhoudelijk geclusterd rond drie issues. Deze zijn: de Sferenproblematiek, het stromen van kennis en het omgaan met complexe vraagstukken. Deze issues hebben een sterke verwantschap met de drie inhoudelijke sporen van de masterclass zoals besproken in hoofdstuk 2. Deze issues komen weer direct voort uit de vragen en verwachtingen van de deelnemers ten aanzien van GGb, zoals ingebracht door hen aan het begin van de masterclass. In hoofdstuk 5 worden de twee denklijnen van de masterclass ‘Diepte’ van GGb en ‘Breedte’ van GGb via de verhalen daarover van de deelnemers verder uitgewerkt en van inhoud voorzien. Hier komen de deelnemers in hun eigen taal, vertoog en dictie aan het woord en in dialoog. Enerzijds de inhoudelijke, verdiepende denklijn over het wat van GGb. En anderzijds een procesmatige, verbredende denklijn waar de hoe vraag op de voorgrond staat. De aanleiding daarvoor is de GGb casus Veghel. In hoofdstuk 6 gaan we op reis in GGb land. Ook dit hoofdstuk komen de deelnemers in hun eigen taal, vertoog en dictie aan het woord en in dialoog. Tijdens de masterclass zijn vele actoren en perspectieven aan bod gekomen. Een verscheiden stoet trok langs met een bonte blik. ‘Diep’ en ‘Breed’ kijken wisselden elkaar af, maar vooral de procesblik overheerste. De vraag ‘hoe doe je welke stap in GGb’ staat dan centraal. Ook kwamen de verschillende aggregatieniveaus van GGb aan de orde. Het macroperspectief van het rijk, de mesoblik van de provincie en de lokale praktijk van de gemeentes. Daar tussen zweven de meer regionale visies van omgevingsdienst en waterschap. En ook het drinkwaterbedrijf was van de partij. En hierbij dient bedacht te worden dat als je van aggregatieniveau wisselt, moet je ook je GGb aannames en veronderstelling opnieuw onder de loep nemen. En dan blijkt de praktische werkelijkheid telkens net weer anders te liggen.

5

In hoofdstuk 7 komen de deelnemers wederom in hun eigen taal, vertoog en dictie aan het woord en in dialoog. In dit hoofdstuk staat het (persoonlijke) GGb proces op de voorgrond. Dat bleek al uit de verwachtingen van de deelnemers, maar is ook verklaarbaar door de grote mate van complexiteit die inherent is aan GGb. Naarmate de complexiteit van een vraagstuk groter wordt, dient gekozen te worden voor een meer procesmatige aanpak naast inhoud, voorbij de standaardaanpak. In een aantal sessies die georganiseerd zijn vanuit de wens van de deelnemers wordt vooral ingegaan op het individuele avontuur dat GGb ook is, naast alle samenwerkingsretoriek. Daarbij worden de nodige handreikingen gegeven. In het slothoofdstuk 8 geven Jan Frank Mars, Remco de Boer, Peter Ramakers, Govert Geldof, Peter de Bruijn en Albert Cath een persoonlijke bespiegeling op de masterclass Bloemen uit Brabant. In dit laatste hoofdstuk geven we onze visie, geïnspireerd door de verhalen en inbreng van de deelnemers op het belang van Gebiedsgericht Grondwaterbeheer. Niet om het laatste woord te hebben, maar omdat we veel geleerd hebben van de masterclass Bloemen uit Brabant en dat graag teruggeven aan de deelnemers en naar wij hopen vele andere belangstellenden. We menen ook dat de ingebrachte inzichten en perspectieven en grote energie van de deelnemers aan de masterclass van groot belang zijn voor de verdere organisatie- en strategieontwikkeling van GGb. Dit betreft zowel de ‘Diepte’ als de ‘Breedte’ van het GGb vak.

6

2

Inleiding

Terugkijkend en -luisterend naar de masterclass BuB komen een aantal thema’s met een zekere hardnekkigheid steeds weer bovendrijven. Dat betekent dat de deelnemers daar belang aan hechten. Ik zal ze kort inleiden, benoemen en van wat theoretische bespiegelingen voorzien.

2.1 Thematiek I: Het verhaal over complexe feedback mechanismen bij GGb

In 2013 is de vijfde versie van het Narratief Bodem en Water, de kracht van de praktijk gepubliceerd door Bodem+. In de samenvatting wordt de onderstaande figuur centraal gesteld en van het volgende commentaar voorzien door de auteurs 1.

‘Centraal in zowel de analyse als het zoeken naar verbeteringen staat bovenstaande figuur. Daarin worden drie vormen van feedback getoond. We spreken in de beleidswereld over negatieve feedback als we bezig zijn waargenomen problemen kleiner te maken. Normen spelen daarbij een belangrijke rol. Een waargenomen situatie wordt getoetst aan de norm en als deze wordt overschreden, worden acties ondernomen. Bij positieve feedback worden positieve waarden versterkt. Een ongeremde positieve feedback resulteert in een sneeuwbaleffect of - hoe sommigen het noemen - een olievlekwerking. In complexe processen werken negatieve en positieve feedback op elkaar in en resulteren in boeiende patronen, vaak treffend beschreven door mensen die in dit Narratief aan het woord komen. Het bijzondere van zowel bodem als water is dat er sprake is van vertraagde feedback. Dat wil zeggen dat de effecten van ingrepen in het bodem- en watersysteem pas vele decennia later kunnen worden waargenomen of mogelijk voor velen immer verscholen blijven. Gaswinning resulteert na vele jaren in aardschokken met schade aan woningen en waterkeringen worden ontworpen op situaties die hopelijk nooit optreden. Duidelijk is dat een overheid nodig is om de belangen die samenhangen met vertraagde feedback af te wegen en daar keuzes in te maken. Het punt waar we ons nu bevinden, vraagt om een herijking in aandacht voor de drie vormen van feedback in beleid, uitvoering en beheer. De laatste decennia hebben vooral in het teken gestaan van negatieve feedback en omdat betrokken professionals zich richtten op hun eigen 1

Govert Geldof; Gemma van Eijsden, Geert-Jan Verkade; Marco Vergeer en Remco de Boer.

7

normendomein, was het ook niet echt nodig voor Bodem en Water om elkaar op te zoeken. Maar zowel bij positieve feedback als vertraagde feedback hebben de werelden elkaar nodig.’

2.2 Thematiek II: Het verhaal over omgaan met complexe vraagstukken in relatie tot GGb

Tegen deze achtergrond kwam in de masterclass een belangrijk thema steeds weer terug, dat samengevat kan worden als omgaan met complexe vraagstukken. Omgaan met complexiteit draait de gangbare benadering van problemen om. Uitgaan van de praktijk en niet het model over die praktijk en haar lineaire plancycli waarmee doorgaans complexere problemen worden aangepakt via de lineaire waterval.

Een ander thema dat in de masterclass de aandacht vroeg, was het paradoxale en soms ook wel tegenstrijdige karakter van de praktische werkelijkheid, waarbij een fraaie bos bloemen aan paradoxen zijn geschikt. Een belangrijke paradox roteerde rond het spanningsveld van Generieke regels en principes en het Specifieke karakter van spelende lokale en concrete problematiek. In essentie komt dit neer op een cruciaal verschil in handelingsrepertoire tussen ingewikkelde en complexe vraagstukken. Getemde problemen zijn goed analyseerbaar en top-down op te lossen; ongetemde problemen zijn slecht analyseerbaar en dienen dus vanuit de praktijk en haar context benaderd te worden, vanuit het handelen. Het gepresenteerde theatermodel biedt daarvoor handvatten (zie bijlage 2). Dat betekent dat getemde problemen en ongetemde problemen een wezenlijk ander wereldbeeld, verhaal en aanpak hebben. Het huidige dominante lineaire waterval paradigma is alleen ingesteld op getemde problemen en faalt dus bij ongetemde problemen. Het handelingsperspectief van getemde problemen is dan ook per definitie alleen ingesteld op eerste orde leren (optimaliseren binnen bestaande vanzelfsprekendheden en stabiele context). Tweede orde leren (systeem innovatie) waarbij de specifieke, lokale dynamische context cruciaal is, is het handelingsperspectief bij complexe vraagtukken. Hierbij speelt de paradox tussen generiek en 8

specifiek een belangrijke rol en komt een nieuwe handelingsruimte tussen Generiek (macro) en Specifiek (micro) in het vizier. De lineaire waterval komt goed van pas bij getemde vraagstukken, maar mist haar werking, en wordt zelfs contraproductief bij ongetemde vraagstukken. Sterker nog, een lineaire aanpak van complexe vraagstukken met een handelingsrepertoire dat goed werkt bij getemde vraagstukken, produceert vele paradoxen in plaats van dat ze deze hanteerbaar maakt, dan wel reduceert!

2.3 Thematiek III: Het verhaal over GGb als systeeminnovatie

GGb is in de masterclass gepresenteerd als een systeeminnovatie op de aloude gevalsaanpak. Hierdoor wordt de nodige complexiteit (integraal werken in plaats van sectoraal) geïntroduceerd. Systeeminnovaties hebben een belangrijk kenmerk: de initiatiefnemers veranderen van perspectief en handelingsrepertoire én het systeem veranderd. Het systeem is datgene dat de deelnemers percipiëren als zodanig. Als slechts een van beiden verandert, gebeurt er niets. GGb is per definitie dus grenzenwerk, en bij systeem innovatie loop je altijd en altijd weer tegen grenzen aan. Deze zijn fysisch, biologisch en sociaal. Grenzen zijn deels voorspelbaar en deels verassend. Ook is er een grote verscheidenheid aan percepties: juridisch, beleidsmatig, politiek-bestuurlijk, technisch-modellerend, organisatorisch en sociaal-cultureel. Beelden over en met elkaar worden aangemaakt, die vaak niet uitgedaagd en onderzocht worden. Je zult daarbij op die grenzen moeten acteren zo kwam uit de verhalen van de masterclass naar voren. Pas dan kan er sprake zijn van beweging en nieuwe mogelijkheden. Pick a battle you can win, en probeer niet alles op de kar van integraliteit te laden, anders zakt deze door zijn assen. Focus op eigen vak en andermans vak stond centraal in de masterclass.

2.4 Verantwoording

Ik heb een aantal weken in de vele uren bandopnamen van de workshops ‘Bloemen uit Brabant’ geleefd en daarin rondgedoold. De neerslag daarvan treft de lezer in dit eindverslag. De energie en vitaliteit die in deze bijdragen zijn gestopt en doorklinken en de rijkdom van het materiaal zijn neergeslagen in dit narratieve verslag. Dit is dan ook een belangrijke reden dat ik zoveel mogelijk van de waardevolle inbreng overeind heb gelaten in dit verslag. Tenslotte biedt dit voor de aanwezigen en anderen de mogelijkheid om nieuwe ontdekkingen te doen in het materiaal. De ervaring leert immers dat de halfwaardetijd van ons geheugen hoog is. Wel is het zo dat ik hier en daar redactionele ingrepen heb gepleegd en zo nu en dan ingedikt heb en niet volgordelijk ben. De consequentie van de transcriptie van geluidsopnamen naar tekst is dat er ook het nodige verloren gaat. De aarzeling of juist zelfverzekerdheid van de spreker, de emoties, de intonatie, de stiltes, het lachen, de onafgemaakte zinnen en redenaties, het geklingel van koffie kopjes, de plotsklapse wendingen in de gesprekken, en meer. Ook de getoonde sheets ontbreken grotendeels, maar deze zijn als bijlagen weer terug te roepen. Toch denk ik dat de ervaring en ook grensoverschrijding van de workshops overeind blijven en dat de lezer de rest erbij kan denken of voelen. Bij iedereen zal het gevoel en de behoefte zijn om het een en ander eerst te laten bezinken alvorens tot conclusies te komen. Welnu, ik meen dat dit verslag daar een goede (geheugen)steun voor is. Je bent als het ware weer even terug op de plaats van het delict. De masterclass heeft gemeanderd tussen twee denklijnen. Enerzijds de inhoudelijke, verdiepende denklijn over het wat van GGb: een ideaaltypische meer conceptuele lijn over hoe de wereld zou moeten zijn. En anderzijds een procesmatige, verbredende denklijn waar de hoe vraag op de voorgrond staat: wat betekent GGb nu in de weerbarstige, grillige en complexe praktijk? 9

3

Perspectief vanuit de provincie Noord-Brabant

De aftrap van de Masterclass is verricht door Yolande van der Meulen, directeur Natuur en Milieu, van de Provincie Noord-Brabant. Op 10 juli 2009 werd het 'Convenant Bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties' ondertekend. Het bodembeleid veranderde hiermee ingrijpend en de verantwoordelijkheden van het Rijk verschoven naar de provincies en gemeenten. Recent is een nieuw convenant vormgegeven dat de gekozen beleidsrichting versterkt. Bij het convenant behoort het uitvoeringsprogramma, ingedeeld volgens de drie pijlers van het Convenant: Ondergrond, Aanpak van spoedlocaties en Gebiedsgericht Grondwaterbeheer. De provincie Noord-Brabant richt zich met betrekking tot het Gebiedsgericht Grondwaterbeheer op het actief bevorderen en toepassen van GGb bij gemeenten. De primaire verantwoordelijkheid voor de vestiging en uitvoering van GGb ligt bij de bevoegde overheden – soms de provincie zelf, soms de gemeente - , in samenwerking met andere betrokken spelers: private partijen, waterschappen, waterbedrijf. De acties van het project richten zich op initiëren, faciliteren, stimuleren en ondersteunen van deze vorm van grondwaterbeheer, en op het daartoe creëren van de juiste randvoorwaarden. Het instrument van Gebiedsgericht Grondwaterbeheer is in het kader van de Wet Bodembescherming formeel bij wet bekrachtigd in juli 2012. Het instrument wordt in Noord-Brabant vooral ingezet om geclusterde spoedlocaties aan te pakken, en ook om stagnatie in ruimtelijke en economische ontwikkeling te doorbreken.

3.1 Rol Provincie De Provincie heeft afgelopen jaren de rol als gebiedsregisseur GGb genomen en heeft een aantal gebieden op deze wijze ontwikkeld. Dit heeft geresulteerd in een bestuurlijke bijeenkomst op 24 april 2013, waarin een aantal voorbeelden is gepresenteerd (Eindhoven-Waalre en Vosdonk te EttenLeur). In het overleg is ook besloten om met dit proces door te gaan en in meer gebieden GGb in de provincie Noord-Brabant vorm te geven. Om dit proces kracht bij te zetten is een ‘uitvoeringsstrategie en uitvoeringsagenda Gebiedsgericht Grondwaterbeheer in Noord Brabant’ opgesteld en zijn in de afgelopen tijd nieuwe projecten binnen gemeenten geïdentificeerd waar GGb een rol kan spelen. Voorbeelden hiervan zijn, naast de al eerder zoals genoemde locaties, Dongen, Veghel, Kamersvenloop te Cranendonk. Kansrijke nieuwe gebieden zijn onder andere Waalwijk, Bergen op Zoom, Oss, Roosendaal en Bladel. Een tweede bestuurlijke bijeenkomst vond in maart 2015 plaats, waar ook de masterclass BuB besproken is. Hier werd de ingezette lijn bekrachtigt. Een kort verslag van deze bijeenkomst is opgenomen in bijlage 5.

3.2 Samenwerken De provincie heeft samen met Bodem+ gemerkt dat de kennis omtrent gebiedsgericht grondwaterbeheer, zeker nadat ook omgevingsdiensten zijn gevormd afgelopen jaren, versplinterd aanwezig is bij de betrokken actoren. Daarom is deze masterclass opgezet waarin actief aan de slag wordt gegaan met gebiedsgericht grondwaterbeheer. De masterclass combineert praktijkvoorbeelden met verdieping op inhoud en proces. Hierbij worden de voorbeelden van de provincie en de grote gemeenten in Brabant gebruikt. De verdieping wordt gegeven door direct betrokkenen en kennis en ervaringsdeskundigen en betreft zowel inhoudelijk, procesmatige als op de persoon betrokken aspecten. In een 6 dagdelen durende masterclass wordt u meegenomen in de wondere wereld van gebiedsgericht grondwater beheer. 10

4

Het kennisdebat en de verwachtingen

4.1 Het laten stromen van kennis

De aftrap door Yolande van der Meulen werd opgepikt door wat dieper in te gaan op de kennisversnippering die zij waarneemt en ook op een zekere mate van versnippering in bevoegdheden waar de deelnemers mee worstelen. Het begon allemaal met een discussie over kennis bij de overheden en daar werd een repeterende breuk opgerakeld. Welke kennis behoudt je en welke kennis besteedt je uit? Als je dat laatste doet dan raak je die kennis ook kwijt, Kennis bevordert de verbreding en het en kan je de verloren kennis niet met een duurzaam gebruik van bodem en druk op de knop weer tevoorschijn toveren. ondergrond, zoals deze mede in de De uitvoerende diensten worden daarbij structuurvisie voor de ondergrond vooral gezien als een productiefabriek. Maar er was ook een ander geluid te horen. Als je gestalte krijgt. We vragen eigenlijk het goed aangeeft waarom je bepaalde kennis onmogelijke van jullie. Je moet veel kennis wilt ontwikkelen, dan wordt daar ruimte voor hebben, je moet verbindingen leggen met gegeven. Het Gelderse Bodemoverleg is vele partijen en de energieke bijvoorbeeld een specifiek kennisoverleg samenleving, je moet initiatief nemen en waar je elkaar blijft opzoeken. Naast je moet durf hebben. ondergrond worden daar ook andere verwante thema’s ingebracht, zoals klimaatverandering en nieuwe ontwikkelingen zoals urban mining en landfill mining (van afval weer grondstoffen maken). We moeten de discussie vermijden dat kennis alleen in een bepaalde organisatie zit, zoals provincie, gemeente en dergelijke. Je kunt kennis ook vasthouden door elkaar op te zoeken en het zo te laten stromen.

4.2 GGb in vogelvlucht

Peter de Bruijn warmde de masterclass vervolgens op met een lezing over Gebiedsgericht Grondwaterbeheer in vogelvlucht. Daarin worden allerlei aspecten aangestipt met betrekking tot GGb. Het verschil tussen beheren (verantwoordelijkheid nemen, besturen) en beheersen (fysiek invloed uitoefenen op het (grond) watersysteem). En ook de transitie van een sectorale benadering naar een integrale benadering. En nog veel meer 2. De ‘vogelvlucht’ is mede gebaseerd op literatuur en casuïstiek, waarvan in bijlage 4 een bloemlezing is opgenomen.

4.3 Complexe vraagstukken

Maar wat waren nu de verwachtingen van de deelnemers zelf, wat inspireert hen? Govert Geldof leidde deze inventarisatie in met een persoonlijk verhaal over zijn inspiratie in zijn werk. “Complexiteit overstijgt de ietwat steriele ingenieursbenadering die ik in Delft heb geleerd, en zodra ik in de praktijk kwam te werken, ben ik daar meteen mee geconfronteerd. Sedertdien loopt het begrip complexiteit als een rode draad door mijn “….Complexe vraagstukken kun je pas leven en werk. Complexiteit plaatst de technische begrijpen in de praktijk…” kennis in de levende wereld waar van alles gebeurt, dat op het eerste oog niet veel met in dit geval GGb 2

Zie de sheets van zijn presentatie.

11

heeft te maken, maar daar wel van op invloed is. Complexiteit heeft te maken met de dynamische samenhang der dingen, waar oorzaak en gevolg meestal niet gemakkelijk zijn te onderscheiden. Enerzijds de complexiteit van de ondergrond zelf (de morfologie, de hydrologie en de ecologie) en anderzijds de sociale complexiteit van de organisatie en vooral het organiseren daarvan en de relatie met de samenleving in zijn geheel. Het gaat dan om het moment dat techniek en de mens elkaar ontmoeten. Complexe vraagstukken kun je pas begrijpen in de praktijk, voorbij de teken- en vergadertafel. Daarmee doorbreek je het steeds over iets of namens mensen te praten. Je duikt er als het ware in.”

4.4 Verwachtingen deelnemers: aandacht voor het proces van GGb In twee sessies is geïnventariseerd welke verwachtingen de deelnemers naar de masterclass "Bloemen uit Brabant" meebrengen en aan welke onderwerpen ze aandacht willen geven in de drie aansluitende verdiepingsmiddagen. Onderstaand overzicht geeft een beeld. Ik heb deze geclusterd naar de verschillende issues die tijdens de masterclass aan de orde zijn gekomen. Daaraan zijn per cluster een aantal concrete bij de deelnemers levende kwesties toegevoegd die het cluster schragen. Wat opvalt, is dat het vrijwel allemaal procesgerichte onderwerpen en aandachtspunten zijn. 4.4.1

Cluster 1: De Sferenproblematiek

Het beeld dat in de masterclass komt bovendrijven bevestigd een bevinding van een groep actieonderzoekers 3 in de waterwereld. Ik meen dat dit ook zonder meer geldt voor de bodemwereld. In veel sectoren in de maatschappij groeien mensen en hun werkveld, mensen en hun collegae, mensen en hun bazen en bestuurders, mensen en hun ondergeschikten en mensen en hun werkomgeving (stakeholders) steeds verder uit elkaar. De Sferenproblematiek wordt gevoed aan de ene kant door de steeds verdergaande splitsing van 'kennis' en de mens die deze kennis heeft en aan de andere kant de schaalvergroting. Daardoor is er ook sprake van het uiteendrijven van de Siamese tweeling doeltreffendheid (het goede doen in relatie tot de context) en doelmatigheid (steeds hetzelfde doen los van de context). Onder druk van actuele opvattingen over kennismanagement is jarenlang gestreefd naar het losmaken van kennis van degene die die kennis heeft, ook al is deze opgebouwd door jaren van ervaring. Daarmee is ook een ontkoppeling van specifieke omstandigheid en De Sferenproblematiek wordt gevoed kennis bewerkstelligd. Dit is te lang ontkend. aan de ene kant door de steeds Mensen, ongeacht hun kennis, naar heel andere verdergaande splitsing van 'kennis' gebieden laten rouleren en daarmee naar heel ander werk, is daarvan een voorbeeld. Maar ook en de mens die deze kennis heeft en bijvoorbeeld het beleid om mensen niet langer dan aan de andere kant de een paar jaar op een functie te handhaven, of om te schaalvergroting. pogen de kennis van mensen te distilleren om deze vervolgens op te slaan in één of ander expertsysteem. De combinatie van dit soort ingrepen met de schaalvergroting van organisaties in deze sector, waardoor mensen per definitie op grotere afstand van elkaar komen te zitten, heeft geleid tot wat wij de Sferenproblematiek zijn gaan noemen.

3

Dit zijn Albert Cath, Govert Geldof, Gijsbert van der Heijden en Roel Valkman.

12

Schematische weergave van de vijf Sferen en de Schaduw. Het probleem dat we aantroffen is dat diverse vormen van ervaringskennis uit elkaar aan het groeien zijn en gescheiden van elkaar raken in eigen Sferen. Mensen gaan daardoor steeds minder elkanders taal verstaan. Een Sfeer is een samenhangende groep van mensen, waarden en denkwijzen. De bestudeerde organisaties toonden vijf (hoofd)Sferen: De Politiek-Bestuurlijke Sfeer, bestaande uit, de (dagelijks) bestuurders van een waterschap. De Modellerende Sfeer, bestaande uit de ingenieurs, ecologen, hydrologen, en andere specialisten, die als (hoog opgeleide) modelleurs, meters en weters de organisatie voeden met een heel specifiek soort wetenschappelijk en technologisch gegronde kennis. De Management & Controle Sfeer, bestaande uit de managers en controllers die, sinds een jaar of dertig, langzaam maar zeker de organisaties in de sector naar hun hand hebben gezet en daarmee een heel specifieke opvatting over organiseren en leidinggeven centraal hebben gesteld. De Sfeer van de Praktijk: mannen en enkele vrouwen die vooral in een bepaald gebied verworteld zijn en hun kennis vooral ontlenen aan jarenlange ervaring met zo'n gebied of vak. De nog jonge Sfeer van de Verbinders, voornamelijk bestaande uit mensen die, bijvoorbeeld als beleidsmedewerker of communicatiefunctionaris de gaten dicht proberen te lopen nu communicatie (ook met de buitenwereld), verbinding, organisatieleren, gezamenlijkheid en identiteit door het uiteendrijven van de Sferen steeds moeilijker realiseerbaar zijn. In de figuur met de vijf Sferen is ook een Schaduw getekend. We zien namelijk dat de waterorganisaties veerkracht hebben en een zeker 'zelforganiserend' vermogen. Problemen die ontstaan door het buitenspel zetten van ervaringskennis worden nog aangepakt doordat mensen elkaar in een soort van Schaduw onder of om de organisatie heen, uit het zicht van formele autoriteiten en managers, weten te vinden. Daar in die Schaduw is veel gemopper en geklaag maar waagt men ook dingen die eigenlijk formeel niet kunnen of mogen. Ze doen 13

dat vaak vanuit de overtuiging dat de specifieke en soms urgente situatie daarom vraagt, en het gezonde verstand een ander handelen aangeeft. De volgende vragen van de deelnemers schragen deze Sferenproblematiek: • • •

•

• • •

4.4.2

Hoe haal je intern en extern mensen uit de loopgraven? Bijvoorbeeld het contrast tussen beleid maken en vergunning verlenen. Wat zijn de rollen van betrokkenen? En hoe ga je om met de forse ruis die tussen de rollen bestaat (ambtelijk-bestuur; overheid-bedrijfsleven; binnen de organisatie; plan-uitvoering? Hoe ga je om met derden, zoals bedrijven? Hoe kom je binnen. De ervaring is dat bedrijven onderling wantrouwend zijn: bedrijf A vertrouwt B niet, et cetera. En wat is dan je rol als overheid? Faciliterend? En zit er niet een paradox tussen enerzijds faciliteren en anderzijds beheren en beheersen? De juridische uitdaging: hoe zorgen we ervoor dat juridische procedures niet belemmerend werken, bijvoorbeeld bij vergunningverlening? En als deze op spanning staan met de (politiek-bestuurlijke) beleidstheorie? Hoe ga je om met de politiek die vindt dat werkgelegenheid belangrijker is dan grondwater? Hoe betrek ik mijn bestuur? Wat is de rol van het waterleidingbedrijf? Wie is uiteindelijk verantwoordelijk voor de beheerfase?

Cluster 2: Stromen van Kennis

Uiteraard liggen de grenzen tussen deze Sferen niet precies vast, maar wel dat men binnen iedere Sfeer een voor die Sfeer gezamenlijke en vertrouwde manier van kijken naar het beheer aantreft die voor de andere Sferen steeds minder vanzelfsprekend is. Een gevolg daarvan is dat ervaringen, kennis en vakmanschap steeds moeilijker heen en weer stromen en gedeeld worden. We constateerden een dubbele beweging: enerzijds dat deze Sferen steeds minder met elkaar in contact staan en kennis en ervaring uitwisselen en anderzijds dat de Sferen in zichzelf opgesloten raken. De volgende aandachtspunten van de deelnemers vullen dit cluster. • Welke lessen kunnen we leren over de interacties met stakeholders, zoals de eigenaren? o Wat is er misgegaan? o Wat kunnen we beter doen? • Hoe koppelen we grondwaterbeheer aan andere beleidsopgaven? • Hoe vlieg je gebiedsgericht grondwaterbeheer aan? Welke valkuilen zijn er? Wat is het tijdpad? Het gaat hier vooral om ervaringen van anderen. • Hoe schrijf je goede beschikking? Hoe ziet deze eruit? Wie en wat betrek je daarin? • Hoe ga je als provincie om met gemeenten die geen bevoegd gezag zijn en vooral risico's zien, kosten willen vermijden en de stap van plan naar uitvoering blokkeren? • Hoe communiceer je? Met: o Burgers? o Bedrijven? o Gebruikers? o Elkaar?

14

4.4.3

Cluster 3: Omgaan met complexe vraagstukken

Toename van (sociale) complexiteit uit zich over het algemeen op vele manieren. Ik noem er twee. Allereerst in een groei van autonome, dat wil zeggen onvoorspelbare en daardoor moeilijk beheersbare dynamiek doordat tal van factoren en actoren die vroeger keurig gescheiden bleven, of werden gehouden, plots interacties met elkaar aangaan. In de tweede plaats doordat er, boven het niveau van de bekende ‘standaardproblemen’, een nieuw niveau van problemen ontstaat die sneller van karakter veranderen, dynamischer zijn, complexer en van moment tot moment kunnen Een belangrijk uitgangspunt bij verschuiven. Als de complexiteit toeneemt, kortom, complexe vraagstukken is ontstaat enerzijds een rijker palet aan mogelijke hoe je omgaat met paradoxen. maatregelen voor het reageren op problemen maar wordt het anderzijds onmogelijk om met een beperkt repertoire standaardoplossingen te werken. Generieke oplossingen moeten plaats maken voor gedifferentieerde, specifieke oplossingen. Steeds vaker is maatwerk nodig, steeds minder kunnen geleerde ‘trucjes’ zonder meer worden herhaald. Dit betekent dat vaker geopereerd moet worden in situaties waar herhaling van zetten niet zomaar kan. Dat vereist de vaardigheid te reageren op deels onbekende patronen, om snel te kunnen leren en om de patronen in een bepaald veld, dossier of onderwerp zeer diepgaand te kennen. De relatie tussen kennis en organisatie blijkt dan cruciaal. Mensen, die hun handelen baseren op generieke of sterk theoretische concepten, blijken dan nogal eens de spreekwoordelijke olifant in de porseleinkast. Zij introduceren oplossingen die niet of maar mondjesmaat passen op de specifieke, complexe problematiek, doorschieten, of juist tekortschieten. Onder deze condities wordt dus in feite getest of de sociale organisatie – in het omgaan met complexe vraagstukken zoals GGb - functioneert of niet. Het sociale systeem dat als los zand in deelsystemen bij elkaar hangt zal minder adequaat kunnen reageren op complexe condities is dan de veronderstelling. Een belangrijk uitgangspunt bij complexe vraagstukken is hoe je omgaat met paradoxen. Dit cluster wordt zichtbaar in de volgende issues die de deelnemers inbrachten. • Hoe kom je tot een integraal afwegingskader? Waarbij de paradox speelt tussen sectorale en integrale kennis en afwegingen. Kortom, wat is integraal? En wat zijn de grenzen daarvan? • Hoe ga je aan de slag met GGb? Wat zijn positieve dingen en wat zijn de valkuilen? • Wat zijn manieren om zelf gemotiveerd te blijven onder condities van complexiteit? Hierbij speelt de spanning tussen pionieren en implementeren, tussen het verrassende nieuwe en standaardisatie. • Welke informatie moet je hebben op welk detailniveau? "Liever werken vanuit de praktijk dan steeds meer onderzoek." • Passen de (beleids)instrumenten nog wel? Zijn deze wel meegegroeid met de ontwikkelingen? En hoe hanteer je de paradox tussen instrumenten en doelen? • Wat is de sturingsfilosofie? Hoe ga je om met de paradox tussen het politieke en het ambtelijke? • Hoe creëer je draagvlak? Hoe onderhoudt je dat? En hoe doe je dat met de nodige schranderheid? • Wat zijn de risico's voor de gebiedsbeheerder? Wat is dat waard? En wat zijn dan de onzekerheden, bijvoorbeeld op het terrein van verzilverbare en niet verzilverbare voordelen? Daar speelt dan ook op de achtergrond de zin en onzin van maatschappelijke Kosten-Baten analyses. • Wat zijn de taken en verantwoordelijkheden voor de spelers? En de voor- en nadelen van de gehanteerde afwegingskaders en beleidstheorieën? Wat (vooral de instrumenten) levert het op voor de deelnemende partijen? 15

• • •

Van waaruit worstelt een vergunningverlener en handhaver? Is het allemaal zwartwit en star en rationeel? Van waaruit worstelt een beleidsmaker? Hoe ga je om met het meer grijze gebied waarin deze opereert en daarbij flexibel dient te zijn? Hier werkt TIJD door? Bijvoorbeeld bij informatiedetaillering en korte (politieke) en lange (ambtelijke) termijnen. En de paradox tussen investeren in meer onderzoek – waarom willen we wat weten - of juist in actie in de praktijk. Wat zijn dan de afwegingen?

Deze clusters en hun onderliggende vragen komen in het verhaal van de masterclass allemaal aan de orde. Dus laten we na de inleidende schermutselingen dit bloemrijke verhaal van de masterclass Bub over het voetlicht brengen vanuit de verschillende perspectieven van de deelnemers en de inleiders.

16

5

Veghelse GGb dialogen: verhalen over de ‘diepte’ en ‘breedte’ van het GGb vak

Ik begin dit narratieve verslag over de masterclass BuB bij het einde van de masterclass. Daar werden de twee denklijnen tegenover en met elkaar gesteld. Enerzijds de inhoudelijke, verdiepende denklijn over het wat van GGb. En anderzijds een procesmatige, verbredende denklijn waar de hoe vraag op de voorgrond staat. Eerst even in vogelvlucht de samenvatting van de casus van Peter de Bruijn 4. Met als ingrediënten de wettelijke opgave en het overheidsbeleid met betrekking tot (historische) bodem- en grondwaterverontreinigingen. Met als gevolg, ondermeer, de provinciale opgave spoedlocaties ‘verspreiding’, die neerslaat in de uitvoeringsstrategie Gebiedsgericht Grondwaterbeheer van de provincie. Ook zijn daar de ambities en bedrijfsmatige opgaven van private partijen, die leiden tot (ver)bouwvoornemens, grondtransacties e.d., binnen de soms weerbarstige kaders van de wet en de vigerende beschikkingen. Tenslotte is er de gemeentelijke opgave ten aanzien van (grond)waterbeheer, de aanleg en onderhoud van riolering, ingebed in de wens van een sterke economie en werkgelegenheid. Juist het provinciaal Programma ‘Bodem en bedrijf’ onderkent dit krachtenveld en versterkt de gezamenlijkheid in aanpak. Met als belangrijke eerste stap het kweken van vertrouwen. Het procesverloop in Veghel verloopt als volgt: de eerste verkenning wordt door de provincie gedaan. Aansluitend worden de private partijen, gemeente en waterbedrijf benaderd. Daarna wordt een gezamenlijke verkenning gedaan, om kennis te maken met GGb, en een serie 1 op 1 gesprekken gevoerd waarbij de posities, ambities en emoties en dergelijke worden geïnventariseerd.

Het proces verloop kan gekenschetst worden door een actieve, toegankelijke opstelling via werksessies, waarbij doelen, belangen en opgaven worden besproken. Het gaat over denken, praten, schetsen en op deze wijze het vertrouwen te winnen. Er worden geen verslagen gemaakt, het is een open proces en men is vrij om in of uit te stappen, het gaat er immers om samen verder te gaan en te komen. Kortom, samenwerken ontstaat en wordt niet afgedwongen. Dit werkt goed want alle partijen vinden zich in de startnotitie en alle partijen leveren adviseurs, en werken aan een 4

Zie de sheets casus Veghel van Peter de Bruijn

17

gezamenlijk ‘gebiedsplan’. Het is vrij uniek dat meerdere opdrachtgevers, met verschillende budgetten en (eigen) adviseurs, toch tot één plan komen met respect voor ieders verschillende aanvliegroute en scope.

Diepte van het GGB vak De Veghelse dialogen heb ik geanonimiseerd. Steeds spreekt iemand anders over het GGb proces en tijdens het gesprek ging het niet alleen over Veghel. Het begint met het opzoeken van de diepte van het GGb vak. “Wordt er per bron gekeken naar de mogelijkheden tot opruimen die er zijn?” Iemand van de provincie: “Ja, het bedrijf dat 70% van de vlek moet weghalen, heeft nieuwbouwplannen. De provincie staat onder grote druk om het GGb plan af te maken, omdat het bedrijf dit aangeeft. We moeten niet de bedrijven achter de broek aanzitten, zij zitten achter ons aan. Een beetje de omgekeerde wereld. De nieuwbouwplannen zijn ook al goedgekeurd, mede vandaar. Dit is dus een andere gang van zaken dan normaliter. Het bedrijf in kwestie wil ook een robuuste saneringsvariant. De grondverontreiniging gaat er helemaal uit en er komt zelfs een intensieve bronnering en in situ sanering om een bepaalde waarde te kunnen halen zodat extra verspreiding niet meer mogelijk is. Het GGb plan sluit daar goed bij aan, dat is ook robuust, ook wat de financiële risico’s betreft. De eigenaren van de drie bronnen willen allemaal tot 70% reductie gaan, hoewel het soms ook weer uitgedrukt wordt in micromollen. Om dit proces te faciliteren hebben we een consortium van adviesbureaus ingehuurd. De bedrijven zelf hebben ook nog allemaal adviseurs. Dit concept GGb plan is gemaakt met zeven adviseurs. We gaan specifieke plaatsen benoemen waar een bepaalde concentratie verontreiniging mag zitten. Dit wordt separaat voor de drie brongebieden vastgesteld. Dit gaat over het hele VCL pakket. En dan gaat het ook over het monitoren van zowel de bron, de vracht en pluim.“ Een andere deelnemer vult nog aan: “Je hebt geen monitoringsnetwerk om alleen naar de vracht te kijken maar ook om te kijken naar de verspreiding daarvan. De contouren van je beheersgebied bepalen in feite wat je monitort. Je zet op welgekozen plaatsen je peilbuizen zodat je nog tijd over hebt om in te grijpen voordat de grenzen bereikt worden. Je meetnetwerk heeft twee verschillende doelen. In de eerste plaats dient het ervoor om je verspreiding in de gaten te houden en daarnaast om te kijken of je je vrachtreductie behaald hebt. Dit alles met de bedoeling om op tijd je faalscenario in te kunnen zetten.” De De provincie staat onder grote “Maar het zijn toch twee aparte processen?” oppert druk om het GGb plan af te maken, weer een andere deelnemer. “Je bepaalt de 70 % omdat het bedrijf dit aangeeft. We reductie toch per bronsanering? De rest is toch de moeten niet de bedrijven achter de verantwoordelijkheid van de gebiedsbeheerder?” broek aanzitten, zij zitten achter ons De provincie: “Maar als je al met alle betrokkenen aan. Een beetje de omgekeerde rond de tafel zit, dan kan dit in één keer geregeld worden. Beide processen moeten het liefst in één wereld. staat onder grote De plan neerslaan maar het is waar dat het verschillende processen zijn.” De dialoog wordt verder aangescherpt. “Is het niet zo dat als je de separate bronnen hebt gesaneerd dat de eigenaren daarvan dan een houding aannemen: ik ben nu klaar. En dat de pluim verder het probleem van de gebiedsbeheerder is?” De provincie: “Er zit bij één pluim nog 60 % van de vracht in de bron. Dus dit verschilt per geval. En dat heeft dan ook weer consequenties voor de genoemde processen.

18

Een nieuwe stem in het kapittel gooit een knuppel in het hoenderhok. “Stel nu dat het goed gaat bij twee van de drie bronnen. Maar bij de derde niet. Bijvoorbeeld, het verantwoordelijke bedrijf gaat failliet. Wat heeft dat dan voor consequenties?” Dit levert een reeks van korte oneliners op van verschillende deelnemers. “Je kunt wellicht bij deelname aan het GGb proces een bankgarantie vragen.” En, “Hoe dan ook, neemt de overheid als vangnet de bronaanpak over.” En, “Het hangt er natuurlijk ook vanaf of de bron een bijdrage levert aan de verdere verspreiding van de pluim.” En dan neemt het gesprek een licht cynische wending. “Er is eerder gezegd dat grenzen zo zijn neergelegd dat de pluim pas over 275 jaar bij die grens komt als je niets doet. Dus als één van de bronnen niet meer aangepakt zou worden, door een faillissement of iets dergelijks, je kunt stellen dat er niets aan de hand is. Ik vraag me sowieso af waarom die bedrijven überhaupt iets doen als je nog zoveel tijd hebt.” De provincie: “Er is historisch onderzoek gedaan naar het hele gebied en daarin is geconstateerd dat er buiten deze drie bronnen verder niets zit. Als de bedrijven aan hun plicht ten aanzien van deze drie bronnen hebben voldaan dan worden zij ook gevrijwaard. En die plicht is bron saneren en voldoen aan de overige afspraken die in het GGb staan. En dat willen ze heel graag om verschillende redenen die niet zoveel met de lange termijn van de systeemgrenzen te maken hebben. De bedrijven zijn dus zeer blij met deze GGb aanpak. Er is zelfs één bedrijf bij die uit zichzelf al geld gereserveerd heeft voor sanering. Het systeemgebied is vastgesteld vanuit een worst case scenario. Maar je kunt de grens ook op interventiewaarde niveau leggen. Je houdt het daarmee ook binnen je eigen gemeentegrens zodat je niet ook nog met een buurgemeente hoeft te praten. Dat is inderdaad een interessant punt. In de Wbb (wet bodembeheer) staat dat gebiedsbeheer bij voorkeur gedaan moet worden door een overheid. Daarnaast willen zeker de grote bedrijven graag dat het gebiedsbeheer gedaan wordt door een direct betrokken en aanspreekbare overheidspartij. En dat is dus vooral de gemeente.” En wordt snel aangevuld, “Door het systeem heel groot te maken beperk je het risico voor de beheerder enorm. En zo worden veel financiële risico’s afgedicht en wordt het voor een potentiële beheerder aantrekkelijker om in te stappen. Dat mes snijdt in dit geval aan twee kanten. Want ook de bedrijven willen, gezien hun voorkeur voor een betrokken partij die het beheer op zich neemt, ook wel wat extra geld in de pot doen.” Aansluitend wordt verdere verdieping opgezocht door de volgende vragensteller. “Wat doe je nu als er geen interesse is bij de partners in een GGb aanpak?” De provincie: “In eerste instantie is er altijd het wortel en de stok verhaal dat speelt in dit soort situaties. Maar er is nog iets belangrijkers. In een GGb proces mobiliseer je alle mogelijkheden en paden. Elke situatie is weer anders. En daarbij hangt het ook vaak op personen. Dat kan een betrokken wethouder zijn of een betrokken adviesbureau bij een sleutelspeler in zo In eerste instantie is er altijd het wortel en de een gebied, het kan ook iemand in een stok verhaal dat speelt in dit soort situaties. bedrijf zijn die GGb omarmt. Je moet Maar er is nog iets belangrijkers. In een GGb alle mogelijkheden uitproberen en proces mobiliseer je alle mogelijkheden en telkens weer bewandel je een spoor dat openingen biedt. Kortom, je houdt alle paden. Elke situatie is weer anders. En daarbij opties open en speelt daar slim op in.” hangt het ook vaak op personen. Dat kan een Weer een ander trekt een eerste betrokken wethouder zijn of een betrokken conclusie uit de dialoog: “Het gaat, en adviesbureau bij een sleutelspeler in zo een dat is cruciaal, om een gedegen gebied, het kan ook iemand in een bedrijf zijn netwerkanalyse. Je moet zoveel die GGb omarmt. Je moet alle mogelijkheden mogelijk kennis hebben over alle spelers in het GGb proces. En dat gaat niet uitproberen en telkens weer bewandel je een alleen over financiële en technische spoor dat openingen biedt. Kortom, je houdt

alle opties open en speelt daar slim op in. 19

aspecten, maar ook om de sociale. Je moet dus echt kennis van zaken hebben op tal van terreinen. En dan gaat het er steeds om, om het goede moment te vinden om iets op te starten. Het moment is vaak van doorslaggevende betekenis voor het resultaat. Er is een geval bekend van een eigenaar die steeds geen thuis gaf als hij op meedoen in GGb-verband werd aangesproken. Maar op een gegeven moment wilde hij zijn bedrijf verplaatsen en toen wilde hij plotseling wel meedoen, vanuit dat nieuwe belang. Momentum is dus zeer belangrijk. Dat betekent ook dat je geduldig moet zijn en soms hele reeksen van gesprekken moet voeren voordat zich plotsklaps kansen voordoen.” En deze gevolgtrekking wordt nog van verdere munitie voorzien door een deelnemer. ”Een belangrijke factor om te aarzelen om gebiedsbeheerder te worden, is onzekerheid. Als je als potentiële gebiedsbeheerder veel professionele kennis in huis hebt, al dan niet ingehuurd, zijn de keuzes veel makkelijker te maken, dan is de onzekerheid minder. Dus kennis van zaken, zowel technisch, financieel, maar vooral ook sociaal, is een belangrijke slaagfactor in GGb.” In een andere groep is vooral de verbreding van het GGb proces besproken. Hier heeft men gediscussieerd over de (rafelige) randen van het GGb proces. Govert vatte het als volgt samen.

Grondhouding Iemand merkte op: “soms lukt het mij niet om de gemeente enthousiast te krijgen om mee te doen met GGb. Want er zijn andere processen, zoals klimaatverandering, riolering en dergelijke, die de aandacht vragen. Het is dan heel moeilijk om de aansluiting te vinden. En dat komt mede omdat het De kern van het gesprek ging over onderwerp apart wordt gezet van andere de papieren werkelijkheid en over onderwerpen. Dus je zult de verbreding op moeten zoeken en de relatie leggen met andere hoe de wereld werkelijk is. En vraagstukken in de leefomgeving.” De discussie uiteindelijk vindt GGb plaats in de begon over privaatrechtelijke vrijwaring. Er werd de praktische werkelijkheid. Er werd volgende situatie geschetst: “dit staat op papier, en ook gesteld dat er in de ambtelijke dit is de praktijk. En het vervelende is dat de praktijk wereld een grote focus is om het op zich niet gedraagt zoals het op papier staat.” De kern papier goed geregeld te krijgen. En van het gesprek ging over de papieren werkelijkheid en over hoe de wereld werkelijk is. En uiteindelijk uiteindelijk vereist het dapperheid vindt GGb plaats in de praktische werkelijkheid. Er om daarvan af te wijken. GGb is werd ook gesteld dat er in de ambtelijke wereld de geen doel maar een middel. nadruk ligt op om het op papier goed geregeld te krijgen. En uiteindelijk vereist het dapperheid om daarvan af te wijken. Je belangrijkste rechtvaardiging van je handelen is te vinden in de echte praktijk waar iets gebeurt. We hebben het eigenlijk gehad over grondhouding. Papier is veilig en de praktische werkelijkheid is eng. Het vergt een bepaalde instelling om die praktijk op te zoeken. Je kunt een bedrijf benaderen met formulieren en e-mails en rapporten, wellicht een telefoontje, maar je kunt ook met de mensen daar gaan praten. En dan zul je ook je best moeten doen hun taal te begrijpen. Dat is een grondhouding. Wat op papier vaststaat, kan nooit 275 jaar hetzelfde blijven. De wereld is immers veranderlijk. Dertig jaar geleden sprak nauwelijks iemand over klimaatverandering en nu zitten we daar middenin. Flexibiliteit, adaptatie zegt iets over het plan dat je maakt, maar ook iets over de manier waarop je jezelf opstelt ten opzichte van de spelende problematiek. Wat ik een mooi breekpunt vond in onze discussie was dat gesteld werd dat GGb geen doel is maar een middel. Een ding dat zeker is, is dat de doelen de komende 275 jaar gigantisch zullen veranderen. Op dit moment kan GGb het juiste middel zijn, maar als je leert dan zal het op termijn tot een andere aanpak leiden dan nu. Als je met een klein groepje GGb doet en je bereikt er niet de politici, de beleidsmakers, de boeren, de bedrijven en de drinkwaterproducenten etc. mee, en je laat het daar 20

niet landen, dan is GGb erg kwetsbaar. Als je niet afwijkt van de papieren GGb, niet adaptief bent dan ga je kansen missen. Iemand noemde het voorbeeld van een aantal boeren die wilde beginnen met waterzuivering. Maar hun aanpak voldeed nog niet aan de drinkwaternorm, dan kun je dat afwijzen of je kunt vanuit dat vertrekpunt beginnen. Een ander vertelde dat men was begonnen met het laaghangende fruit in de projecten. Op een gegeven moment is dat wel geplukt. Maar hoe verder nu? Dat zie je in veel sectoren. Je ontwikkelt een routine rond het laaghangende fruit maar je vergeet dat daarna de 80% lastige vraagstukken komen. Het is soms beter om op zoek te gaan naar het op dat moment meest lastige geval en daarmee te beginnen. Het voordeel daarvan is dat je veel leert. Het beste is dus om laaghangend en hooghangend fruit parallel aan elkaar te plukken en niet volgordelijk. In feite wordt hiermee gesteld dat als je alleen de laaghangend fruit aanpak volgt, je niet leert. Leren doe je door steeds grenzen te verleggen, door nieuwe uitdagingen aan te gaan, door meer en verschillende mensen erbij te betrekken. En ook door je leerervaringen vast te leggen en over te dragen, zodat het maatschappelijk beklijft. Dat vereist dialoog en dat is een dapperder houding dan alles op kantoor te regelen.

De dialoog aangaan We hebben het erover gehad dat de cultuur van werken van GGb een brede aanpak behoeft, gericht op het kunnen veranderen in de toekomst, en dat is heel iets anders dan vergaderen. En laat vergaderen nu juist het meest gebruikte middel zijn in de ambtelijke wereld. Het lijkt erop dat de vergadering het middel bij uitstek is om elkaar te ontmoeten. In de meeste situaties zul je iets meer moeten doen en dat is de dialoog aangaan met de mensen in het gebied. Soms denk je dat je project bijvoorbeeld geen relatie heeft met riolering. Maar ook in die wereld worden allerlei plannen ontwikkelt op verrassende terreinen, zoals geothermie, bodemzuivering en het benutten van bacteriën. Ook in die wereld gaat het nu heel snel. Onbekende ontwikkelingen kun je alleen maar Het lijkt erop dat de vergadering het ontdekken door ook uitstapjes te maken buiten de formele kaders en de gebaande paden van je werk. middel bij uitstek is om elkaar te Innovaties en doorbraken in de maatschappij komen ontmoeten. In de meeste situaties meestal uit de marges, de rafelige randen van ons zul je iets meer moeten doen en dat werkterrein. Je kunt binnen de kaders van GGb is de dialoog aangaan met de mensen proberen alles te optimaliseren, maar adapteren doe in het gebied. je vooral door interesse te tonen in andere aanpalende gebieden in datgene dat buiten de alledaagse routines valt. En dat gebeurt over het algemeen niet in een vergadering.

Breedte en diepte in GGb In de discussie werd ook opgemerkt dat de een dat leuker vindt dan de ander. Niet iedereen hoeft buiten de gebaande paden te treden, het moet wel aansluiten bij je karakter en persoonlijkheid. Innoveren kan niet via een checklist worden gedaan. De een wil zich “als je kijkt naar de kosten die helemaal verdiepen in zijn vak, de ander vindt modellen weer leuk en er zijn ook mensen die gemaakt worden bij juist de dialoog met de wereld en andere grondwatersanering dan wordt het vakgebieden opzoeken boeiend vinden. Iemand overgrote deel van die kosten merkte het volgende op: “als je kijkt naar de gemaakt met het produceren van kosten die gemaakt worden bij papier. Het eindeloos onderzoeken grondwatersanering dan wordt het overgrote

en daarover rapporteren”

21

deel van die kosten gemaakt met het produceren van papier. Het eindeloos onderzoeken en daarover rapporteren.” Dat is fijn voor de onderzoeksinstellingen, de adviesbureaus en het vergadercircuit maar niet zo goed voor het grondwater, want ondertussen dijen de pluimen maar uit. Als je naar Veghel kijkt wat betreft de kosten, afgezien van het saneren van de bronnen, dan is dat een zeer laag bedrag. Als je daar de kosten van het onderzoek bij optelt, is dat een veelvoud.

Ik sluit af met een grafiekje dat ik heb gemaakt op basis van de ideeën van de oude Griekse filosoof Aristoteles.

Dit plaatje gaat over grondhouding. Op de horizontale as staat het aantal onzekerheden die je in een proces accepteert. Hoeveel onzekerheid accepteer ik als vakman in mijn werk. En op de verticale as staat de mate van complexiteit van zijn werk. Als je geen enkele onzekerheid accepteert, ook het onbekende stofje dat in 2050 wordt gevonden, wil ik nu al weten, dan gebeurt er niet veel behalve een grote groei in de stapel onderzoeksrapporten. Aan de andere kant, als je alle onzekerheden accepteert en laag scoort op de complexiteits-as dan zit je helemaal aan de rechter kant van de figuur. En dat is het deel waar overmoed regeert. Lafheid wordt dan juist bepaald door geen onzekerheden te accepteren en geen grote mate van complexiteit. Je meandert dus tussen lafheid en overmoed. Het middengebied is dan dapperheid. Maar bedenk wel dat wat nu dapper is, kan over tien jaar laf zijn. De vraag is dus steeds: wat is voor mij nu, in deze context, de dappere positie. En hier dien je dus regelmatig over te reflecteren met elkaar. Zijn we nu laf bezig, zijn we overmoedig bezig of zijn we juist dapper. Het is een aardige manier om te reflecteren op onze grondhouding, onze ethos waarmee we in ons werk staan, naast onze logos, onze rationele benadering.

22

Een slotopmerking. Er zijn mensen die liever vooral in de diepte van hun vak kijken en dat is dapper. Je hebt de inhoudelijke diepte nodig om je werk goed te doen. Daar zit een belangrijk deel van je vakmanschap. Door de breedte op te zoeken, verander je de wereld en krijg je weer een verdere ontwikkeling in je vakgebied en de context waarin dat zich afspeelt. Het is cruciaal dat die twee werelden, diepte en breedte, met elkaar in dialoog blijven. Beide zijn nodig en moeten dan ook in die dialoog regelmatig ‘momenten van moeite’, met elkaar en in relatie tot de omgeving, overbruggen.

23

6

Een bonte blik op de GGb bloemen uit Brabant

Tijdens de masterclass zijn vele actoren en perspectieven aan bod gekomen. Een verscheiden stoet trok langs met een bonte blik. ‘Diep’ en ‘Breed’ kijken wisselden elkaar af, maar vooral de procesblik overheerste. De vraag ‘hoe doe je welke stap in GGb’ staat dan centraal. Ook kwamen de verschillende aggregatieniveaus van GGb aan de orde. Het macroperspectief van het rijk, de mesoblik van de provincie en de lokale praktijk van de gemeentes. Daar tussen zweven de meer regionale visies van omgevingsdienst en waterschap. En ook het drinkwaterbedrijf was van de partij. In onderstaand plaatje wordt dit gerepresenteerd. En hierbij dient bedacht te worden dat als je van aggregatieniveau wisselt, moet je ook je GGb aannames en veronderstelling opnieuw onder de loep nemen. En dan blijkt de werkelijkheid telkens net weer anders te liggen.

6.1 Het landelijke Perspectief: GGb is een leerproces De reis door begint met het Landelijke Perspectief, het uitvoeringsprogramma bodemconvenant. Het bodemconvenant is een serie afspraken tussen het Rijk, Provincies, Gemeenten en Waterschappen. Gerd de Kruif is trekker van het uitvoeringsprogramma 5. “Uiteindelijk komt het erop aan dat mensen het in de praktijk doen.” En constateert hij: “dat er wel enige afstand tussen bestuurders, de verbinders en de praktijk waar is te nemen.” Een cruciale voorwaarde voor succes is de samenwerking in de praktijk, zoveel wordt meteen duidelijk. En het delen van kennis en ervaringen. Het gaat dus om een leerproces. Een leerproces dat ook oog heeft voor belangen en machtposities, kosten en baten.

5

Zie de presentatiesheets Gert de Kruif en het Convenant

24

“De belangen in het grondwaterbeheer zijn groot. Het gaat dan om drinkwater, landbouw, energie en verontreinigingen. Vijf procent van ons BNP heeft rechtstreek te maken met wat we in de ondergrond doen. Er werken ruim 350.000 mensen in deze sector. GGb is een relatief onzichtbaar proces. In Nederland is goed grondwater in ruime mate en relatief eenvoudig beschikbaar. Het is eigenlijk te goedkoop en te beschikbaar om ons er zorgen over te maken en om er beheer over te voeren. Dat is zichtbaar in de wetgeving en de praktijk: er is geen gebiedsautoriteit die verantwoordelijk is voor het totale grondwater. We hebben dus een gezamenlijke belang bij het vergroten van de zichtbaarheid. Wat we nodig hebben is een goed verhaal, een narratief. Je moet GGb dus in een brede context plaatsen. Je zit namelijk in het hart van een aantal cruciale ontwikkelingen die bij elkaar komen.”

25

GGb kan niet zonder samenwerken “Kortom”, zo vervolgt Gerd, “de dynamiek verandert en dat betekent onder andere dat je het als overheden niet meer alleen voor het zeggen hebt. Het zijn spannende tijden. GGb is wat dat betreft ook een belangrijk oefenterrein voor de energieke samenleving. Ik geloof dan ook sterk in de Rijnlandse aanpak, waar iedereen zijn rol en verantwoordelijkheid heeft, en samenwerken voorop staat. En in een complexe dynamiek kan dat alleen als je niet verhullend bent, maar duidelijk. En dat het initiatief localer komt te liggen, dat noemen we ook met een duur woord: decentralisatie. Vanaf 2016 gaan we de verschillende convenanten met overheden en bedrijfsleven samenbrengen. En dat is enerzijds ambitieus en anderzijds zeer noodzakelijk. Het belang van een convenant is dat je een gezamenlijk referentiekader hebt waar niet zo snel meer aan gemorreld kan worden.” “Het beeld bij het convenant is dat we de beweging maken van saneren naar beheren. Het gaat dan om de balans te vinden tussen beschermen en benutten in de ruimtelijke ordening van bodem en ondergrond. Zorg voor de strategische voorraden door ook rekening te houden met de potenties van het natuurlijke systeem (building with nature) staan dan voorop. Dat is cruciaal en dat raakt ook aan het hart van wat hier in Brabant gebeurt. Een actuele vraag bij De insteek van de omgevingswet is om integraal GGb is wat je nodig hebt als werken te bevorderen. En GGb is op zich niet een professionals om goed te specifiek of het enige instrument daarvoor. Het bodemkunnen beheren en beheersen. en ondergrondbeleid wordt onderdeel van een Het is belangrijk daar antwoorden op te krijgen. integraal beleid ten aanzien van de fysieke Daarbij speelt een leefomgeving. Daarbij wordt het beschouwd als gebiedsgerichte aanpak een onderdeel van het ruimtelijke systeem en niet als iets centrale rol. Met een focus op aparts. de kwaliteit van ons grond- of drinkwater. En de vraag: wie is de gebiedsbeheerder? En hoe kom je tot werkbare convenanten met overheden en bedrijfsleven en ontzorgorganisaties? Hoe smeed je grondwaterallianties, met oog voor kennis, informatie en budget?” “De insteek van de omgevingswet is om integraal werken te bevorderen. En GGb is op zich niet een specifiek of het enige instrument daarvoor. Het bodem- en ondergrondbeleid wordt onderdeel van een integraal beleid ten aanzien van de fysieke leefomgeving. Daarbij wordt het beschouwd als onderdeel van het ruimtelijke systeem en niet als iets aparts. De Omgevingswet zal dan hét integrale wettelijke kader voor beheer en ontwikkeling in de fysieke leefomgeving bieden. De decentrale overheden zullen bij invoering van de Omgevingswet primair verantwoordelijk worden voor het beleid ten aanzien van de fysieke leefomgeving en ook voor de kwaliteit en het gebruik van de bodem- en ondergrond.”

Is integraal een leeg begrip? Uit de zaal komt een aantal vragen over het begrip integraal. Een aantal mensen maakt kenbaar dat het een redelijk leeg begrip is. Zo merkt een deelnemer op “dat je nooit altijd integraal kunt afwegen en dat je toch niet aan de normen kunt gaan tornen als je afwegingen gaat maken”. Kortom dat er de nodige spanning zit tussen integrale afwegingen en een norm- en regelgestuurde afweging. Gerd stelt vast “dat dit waar is maar dat het toestaan van een integrale afweging, zoals het bodembeleid en ook de komende omgevingswet beoogt, toch wel degelijk meer afwegingsruimte biedt”.

26

Tenslotte wordt nog kort stilgestaan bij het gegeven dat kennis, en het flexibel inzetten daarvan, een zeer belangrijk voorwaarde is voor GGb. Maar ook dat de positie van kennis precair is! Gerd licht dit als “…..Er zit de nodige spanning tussen volgt toe: “Er is nog steeds veel kennis over de integrale afwegingen en een norm- en ondergrond, maar we delen met elkaar de analyse regelgestuurde afweging..” dat deze gevaarlijk dreigt terug te lopen. Dat is risicovol, omdat juist onze kennis van de ondergrond een kracht en een kwaliteit vormt, zowel en nationale als in internationale context. Vakkennis en competenties zijn nodig om de verdere aanpak van verontreinigingen en het invulling geven aan het bodembeheer te kunnen realiseren. Kennis bevordert de verbreding en het duurzaam gebruik van bodem en ondergrond, zoals deze mede in de structuurvisie voor de ondergrond gestalte krijgt. We vragen eigenlijk het onmogelijke van jullie. Je moet veel kennis hebben, je moet verbindingen leggen met vele partijen en de energieke samenleving, je moet initiatief nemen en je moet durf hebben. En dat geldt ook voor de bestuurders met betrekking tot beslissingen nemen en managers die de professionals de ruimte moeten geven hiervoor.”

6.2

Het provincie perspectief: GGb is handelen

In de marge van de masterclass BuB heb ik gesproken met Peter Ramakers (Provincie Noord-Brabant) en Arjan de Vries (Brabant Water) over het GGb proces, van vooral de provincie. Hierbij wordt aan de hand van de casus Veghel over het GGb proces gesproken (zie ook hoofdstuk 4: Veghelse dialogen). Ik start het provincieperspectief op GGb daarom met delen uit hun relaas en dialoog. Peter: “de start van veel GGb processen is elke keer weer anders. In Veghel zijn een tweetal bedrijven, onafhankelijk van elkaar, met ons komen praten over de verontreinigingen op hun terrein. Ik adviseerde ze, na uitleg, GGb te omarmen. Eind 2013, het is ook bij ons door drukte wat blijven liggen, zijn ze ingestapt. Ondertussen had zich ook een derde bedrijf hierbij gevoegd en bij hun hebben we een startbijeenkomst georganiseerd. Voordien heb ik nog een aantal gesprekken gehad met de gemeente Veghel. Daar werkt iemand die veel ervaring heeft met GGb. En zo is Veghel aangehaakt. We hebben ook een bestuurlijke bijeenkomst georganiseerd waar allerlei partijen, zoals gemeentes, waterschappen en Brabant Water aan deelnamen. Daar was de centrale vraag of men 27

iets zag in GGb en wat dan de rol van de provincie daarin zou moeten zijn. GGb was ook voor ons een nieuw onderwerp. De rol van de provincie is faciliteren, initiëren en coördineren. En ook wat financiering uiteraard. Ik heb in dit proces ook een afstudeerder laten kijken naar de vraag of we die rol bestuurlijk aankonden. Uit deze studie bleek dat deze rol goed paste bij de provincie. Voordat we met GGb aan de gang gingen, pasten we de zogeheten gevalsgerichte benadering toe. Maar we kwamen steeds meer tot het besef dat de gevalsgerichte benadering niet goed werkte in een aantal gebieden.” Arjan: “In Brabant zijn de vijf grootste gemeenten zelf bevoegd gezag. En voor al het andere gebied is de provincie bevoegd gezag. Brabant Water is bij GGb betrokken geraakt op twee manieren. In de eerste plaats zijn we zowel door de provincie als door een aantal grote gemeenten gevraagd eens mee te kijken en onze rol te bepalen in GGb. Ik ben vooral bezig met wat Brabant Water nog meer kan doen dan het louter leveren van drinkwater. In de tweede plaats heeft in Veghel een groot bedrijf een eigen waterwinning waarvoor wij de zuivering doen.”

Verschillende GGb wegen naar Brabant Peter: “Het is al met al een complex proces geweest, waarbij elke deelnemer zijn eigen adviseurs inbracht. En er liep ook nog een pittige procedure doorheen. Tijdens het proces kwamen we steeds weer voor boeiende en uitdagende verassingen te staan. Het GGb proces is wonderwel goed gelopen. Een belangrijke les die ik uit dit GGb proces heb getrokken is het volgende: wacht niet af maar ga er naartoe, maak een afspraak, ga met de betrokken bedrijven en andere actoren praten! Je merkt dan dat men er meer open voor staat dan je wellicht van tevoren dacht. Het verschil in aanpak tussen de provincie en de grote gemeentes is dat wij het vaak wat kleinschaliger aanpakken. We Dus zwart/wit gesteld: of je stapt analyseren de potentie van een GGb aanpak en samen op de trein en je ziet waar je proberen vervolgens alle actoren om de tafel te uitkomt, of het is kiezen of delen. krijgen en het hele proces door te lopen. Zodat je technisch, juridisch, organisatorisch en financieel alles gaandeweg kunt oplossen met elkaar. En zo sluit stap voor stap, met vallen en opstaan, de business case zich. Veel bevoegd gezag gemeentes kampen met het gegeven dat ze met een zeer omvangrijke en veelkoppige problematiek zitten en een woud aan actoren. En het is dan ook wel begrijpelijk dat zij voor een meer top-down benadering kiezen. Daar zit een groot spanningsveld, maar het is inherent aan de omvang en aard van de problematiek aldaar.” Arjan: “Er zijn dus minstens twee GGb sporen te identificeren. Het ene spoor is een gezamenlijk traject waarbij je de aard van het probleem vaststelt en de financieringsverdeling tussen de partijen en al overleggend stap voor stap de problematiek aanpakt. Het andere spoor is dat je zegt: zo ga ik het regelen voor dit gebied en vervolgens stap ik af op de probleemhebbers. En de boodschap is dan tweeledig: jullie moeten het probleem oplossen en dat kan op verschillende manieren. Of je lost het zelf op, op de oude manier, of je kunt het afkopen. Dus zwart/wit gesteld: of je stapt samen op de trein en je ziet waar je uitkomt, of het is kiezen of delen.” Peter: “Bij grote gebieden met een complexe problematiek moet je steeds weer iets nieuws verzinnen. Dus er zijn verschillende GGb wegen naar Rome, waarbij de hoedanigheid van Rome ook nog wel verschilt. Zo kun je bijvoorbeeld meerdere GGb gebiedjes in een gemeente maken. Bodemverontreiniging bekijk je vooral vanuit waar de verontreiniging is ontstaan en minder vanuit de pluim.”

28

Arjan: “Vanuit het perspectief van het drinkwaterbedrijf heeft GGb de volgende voordelen. In de eerste plaats doorbreekt het stagnatie in het proces. Via GGb gebeurt er eenvoudigweg veel meer dan voorheen. GGb zet iets in beweging, dat voorheen behoorlijk vast zat. Een belangrijke Bij complexe gevallen werkt een principe voor ons bij GGb is: bescherm wat beschermd moet worden. En dat vooral vanuit het gevalsgerichte benadering namelijk perspectief van drinkwaterbeleid, wat niet niet. We zetten nu in op GGb maar hetzelfde is als bodembeleid. En vanuit de de kans is groot dat we in de ontwikkelkant kijk je naar duurzame energie zoals toekomst weer nieuwe vormen geothermie en warmtekoude opslag. Daarbij speelt moeten vinden om de complexe het probleem dat je met o.a. WKO het gevaar loopt casuïstiek aan te pakken. dat je een verontreiniging gaat aantrekken. GGb zorgt ervoor dat je daar wat flexibeler naar kunt kijken dan voorheen. Een belangrijke vraag voor zowel Brabant Water als de provincie is de volgende: als je wat meer verontreiniging laat zitten wat betekent dit dan voor de strategische drinkwatervoorraad?” Peter: “Na de ontdekking van Lekkerkerk 6 was het streven dat elke milligram verontreiniging uit de bodem gehaald diende te worden. In de jaren daarna kwam men erachter dat de landelijke kosten van dit streven niet op te brengen zijn. Zo is eind jaren negentig van de vorige eeuw overgegaan op functiegericht saneren. De consequentie daarvan was dat je verontreiniging achterlaat. GGb is in feite in die ontwikkeling een vervolgstap. Bij GGb kijk je meer naar de specifieke situatie en wat die vraagt en mogelijk maakt. Het GGb motto is kort door de bocht: De bron eruit en de pluim monitoren en ingrijpen als dat moet. De vraag is natuurlijk wel waar de ondergrens ligt van deze benadering. Bijvoorbeeld in het licht van de drinkwatervoorziening.”

Een nieuwe generatie GGb in de toekomst? Arjan: “Het is dus een afpelproces door de tijd geweest van alles willen doen naar minder doen. Of anders gezegd: het beleid schrijft minder voor. En dan komt de vraag bovendrijven hoe je complexe Een maatwerkbenadering zal in de gevallen gaat aanpakken. Bij complexe gevallen toekomst een steeds grotere rol werkt een gevalsgerichte benadering namelijk niet. gaan spelen. En dat heeft ook We zetten nu in op GGb maar de kans is groot dat we in de toekomst weer nieuwe vormen moeten consequenties voor het huidige GGb vinden om de complexe casuïstiek aan te pakken.” beleid. Een andere consequentie die Peter: “We moeten de vele verschillende dit heeft, is dat je je ivoren toren mogelijkheden van GGb verder door ontwikkelen en verlaat en met de verschillende, ook meer oog krijgen voor de nazorg. Dat betekent wisselende actoren actief in gesprek dat je je handelingsrepertoire steeds diverser maakt. gaat. Een maatwerkbenadering zal in de toekomst een steeds grotere rol gaan spelen. En dat heeft ook 6

In de jaren 1980 en 1981 haalde Lekkerkerk de landelijke pers, nadat geconstateerd werd dat de grond onder de nieuwbouwwijk ten westen van de Kerkweg enorm vervuild bleek. De kosten voor het verwijderen van deze bodemverontreiniging beliepen uiteindelijk 188 miljoen gulden. Pas in januari 2008 kwam de affaire tot een einde. Het gifschandaal Lekkerkerk had grote effecten op de Nederlandse rechtspraak en de overheid. Twee bedrijven werden schuldig bevonden en beboet. De opschudding na de vondst van het gif werd aangegrepen om een wet op de bodemsanering in te voeren. Deze wet regelt de bescherming van de bodem. Een belangrijkste basis daarvoor vormt de 'zorgplicht' zoals omschreven in artikel 13. (Bron Wikepedia.)

29

consequenties voor het huidige GGb beleid. Een andere consequentie die dit heeft, is dat je je ivoren toren verlaat en met de verschillende, wisselende actoren actief in gesprek gaat. Van groot belang daarbij is een omdraaiing van je benadering, namelijk dat je begint met de wortel en niet de stok. Want over een paar jaar (2019) moeten de spoedeisende locaties wel opgelost zijn. En dat betekent dat er nog heel veel werk aan de GGb winkel is.” In een aparte sessie is over het GGb beleid van vooral de provincie door een aantal deelnemers verder gediscussieerd onder leiding van Peter Ramakers. In een plenaire terugkoppeling vatte hij dit gesprek als volgt samen. “We hebben tot nu toe als provincie vier GGb-plannen vormgegeven. Twee zijn bekrachtigd en twee worden in de aankomende tijd bekrachtigd. Daarnaast zijn er nog ongeveer vier GGb-plannen in ontwikkeling. Er is een essentieel verschil met veel van de plannen zoals die landelijk worden vormgegeven. Landelijke plannen worden vormgegeven met enkele maatgevende bekende verontreinigingen, maar ook met nog onbekende verontreinigingen, in pluimen zowel als in Een GGb plan moet niet alleen een bronzones, die gaande de rit moeten worden ingepast, waar mogelijk op basis van afkoop. We sanering-technische insteek hebben maken in Brabant, althans waar we als provincie maar ook breedte krijgen. Dus er voor aan de lat staan, GGb plannen die anders van staat ook in hoe elke partner erbij aard zijn. In die plannen zijn alle pluimen en betrokken is. Ook moet een GGb brongebieden in beeld. En diegene die plan duidelijk maken wat de verantwoordelijk is voor zo een vlek die zit aan tafel consequenties zijn van die om de aanpak samen met ons vorm te geven en zich te committeren aan de financiële bijdrage die dat betrokkenheid. met zich meebrengt. De investering die wij doen in Brabant om klein te beginnen levert relatief veel op. Dat is het perspectief waar vanuit ons als provincie GGb plannen vormgeven. Dat doen wij uiteraard in overleg met alle partners. Dat zijn waterschappen, gemeentes, provincie, omgevingsdienst, Brabant Water en de bedrijven. Bedrijven hebben de natuurlijke neiging om de verantwoordelijkheden voor een vlek elders neer te leggen. Het is dus heel belangrijk om hen te betrekken in je plannen. Ook lastige kwesties die daarbij opduiken moet je op een goede manier vormgeven. Je moet sowieso komen tot een breed plan waar zoveel mogelijk in is omschreven. Daarin staat onder andere hoe je omgaat met infrastructuur, met WKO, met brandweerputten, enz. Maar ook de beperkingen die opgeworpen worden hebben daarin een plaats en vooral wat je daarmee doet. Een GGb plan moet niet alleen een sanering-technische insteek hebben maar ook breedte krijgen. Dus er staat ook in hoe elke partner erbij betrokken is. Ook moet een GGb plan duidelijk maken wat de consequenties zijn van die betrokkenheid.”

Hoe kom je tot een beschikking? “Onze discussie ging op een gegeven moment over het volgende: hoe ga je dat allemaal nu vangen in een beschikking Wbb? Moet je dat doen aan de hand van een traditioneel saneringsplan? Dat is vaak lastig, want dat is toch erg verschillend van GGb. Er werd ook gezegd in de discussie: eigenlijk is een GGb-plan een saneringsplan, maar dan wat breder. “….En de ervaring leert dat als je goed Uiteindelijk zijn we er op uitgekomen dat je het communiceert dat de bewoners daar beste het college van B&W een (zo breed als niet moeilijk over doen…” wenselijk) besluit laat nemen en dat ter inzage legt. En als dat allemaal doorlopen is, kun je het bij de 30

omgevingsdienst neerleggen, in de hoedanigheid van Wbb-bevoegd gezag. En die nemen dan een besluit over de onderdelen van het plan die betrekking hebben op het verontreinigingsaspect (Wbbbeschikking). Het grote voordeel hiervan is, zo kwam uit de discussie naar voren, is dat je het plan in eerste aanzet breed kan insteken, maar dat je de gewenste omgang met de (ernstige) grondwaterverontreiniging vervolgens Wbb-conform legitimeert.”

Belang van communicatie “Het volgende punt waar we op uitkwamen is dat communicatie essentieel is in de fase van planontwikkeling en -vormgeving. Je zult in ieder geval moeten communiceren met de bewoners. Dit is mede ingegeven door het feit dat je de beperkingen moet gaan vaststellen. Die moeten niet opeens rauw op hun dak vallen. En de ervaring leert dat als je goed communiceert dat de bewoners daar niet moeilijk over doen. We hebben echt letterlijk de vraag gesteld: willen jullie een grondwatermonster genomen hebben in jullie tuin? Er zijn nauwelijks aanmeldingen geweest en er bleek in de paar gevallen waar we wel hebben gemeten dat er niets aan de hand was.”

Handhaving van het GGb plan “We hebben ook gesproken over de handhaving van het GGb plan. Globaal gesproken kwamen daar drie dingen in naar voren. Je moet de doelstelling van het GGB plan kunnen toetsen, je moet toetsen of de monitoring voldoet aan de doelstelling zoals je hem hebt geformuleerd. En je moet het faalscenario goed in kaart brengen. Daar ontleen je je zekerheden aan. Er zijn nog wat extra zaken die je moet regelen kwam uit de discussie naar boven. De constatering is dat over faalscenario’s geen verplichte vormen afgesproken zijn om concreet te kunnen handhaven. Er komt geen AMVB gebiedsgericht beheer en het bevoegde gezag gaat het zelf regelen. Er is dus een bepaalde mate van beleidsvrijheid om om te gaan met faalscenario’s. Dat is een belangrijk en boeiend onderwerp. In de discussie kwam ten slotte nog het volgende aan de orde: de doelstelling van een GGb plan blijft dat je zoveel mogelijk bronnen eruit haalt en dat je op een adequate manier zorgdraagt voor het grondwater zodat het niet het gebied uitstroomt. En daarnaast moet het financiële deel al in het voortraject zijn geregeld, anders kom je niet tot een plan.”

6.3 Het omgevingsdienst perspectief: Kennis is leidend bij GGb Hoe kijkt een omgevingsdienst nu aan tegen GGb? Mark Langenhuijsen van de Omgevingsdienst Midden-West Brabant, gevestigd in Tilburg, geeft een openhartige blik in de keuken. “De omgevingsdiensten zijn vrij recent ter wereld gekomen. Het zijn jonge diensten. Ze verkeren op dit moment nog in de puberfase en zijn dientengevolge nog erg met zichzelf bezig. De wereld om hen heen ontdekken staat voorop. Ze gaan stapje voor stapje richting volwassenheid. Deze stap naar volwassenheid kun je afmeten aan de meerwaarde die de omgevingsdiensten leveren. Ook de Je stelt dus niet de wet centraal maar opdrachtgevers, gemeente of provincie, zitten in een de logica van de praktijk. Als je dat nieuwe fase. Je kunt de opdrachtgevers opvatten als doet dan kom je terecht in een heel ouders met kinderen die het huis verlaten. Dat andere dynamiek. Dan staan niet de betekent dus loslaten. En dat is voor beide partijen even wennen. De relatie wordt anders, maar is niet onmogelijkheden maar de minder intens. In dat proces zitten we nu. Er gebeurt mogelijkheden op de voorgrond. 31

op dit moment erg veel op het gebied van wetgeving. Aan de ene kant wordt gesleuteld aan de wet bodembescherming, en deze gaat uiteindelijk op in de brede omgevingswet. Door de komst van de omgevingswet gaat er iets bijzonders gebeuren. Je ziet dat het bevoegd gezag, meer beleidsvrijheid krijgt, met, ruimere bandbreedtes inzake normering en hoe ze daarmee omgaan bij het maken van omgevingsplannen. Het is soms mogelijk, ik geef een extreem voorbeeld, om bijvoorbeeld aan een vliegveld of snelweg, met een goed gemotiveerd omgevingsplan bepaalde zaken toe te laten die nu niet kunnen. Denk aan bijvoorbeeld bewoning. Je ziet die ontwikkeling al in de crisis– en herstelwet. Ook die biedt ruimte om af te wijken van bestaande wetgeving. Dit om aan de logica van maatschappelijke ontwikkelingen gehoor te geven. Je stelt dus niet de wet centraal maar de logica van de praktijk. Als je dat doet dan kom je terecht in een heel andere dynamiek. Dan staan niet de onmogelijkheden maar de mogelijkheden op de voorgrond.”

Maatschappelijke context wordt steeds belangrijker “Hoe past ons werk nu binnen de brede maatschappelijke context?”, vervolgt Mark. “Deze vraag en de beantwoording daarvan wordt steeds prominenter. Dat betekent ook dat de bodemwereld zich moet gaan verhouden tot Ruimtelijke Ordening. We zullen alles in het werk moeten stellen om die verbinding logischer te maken. We moeten nog meer uit ons eigen bodemdomein stappen en op zoek gaan naar elkaars toegevoegde waarde. Ook in deze masterclass zitten geen RO mensen. Hoe mooi zou het zijn om een keer een masterclass te organiseren waar de mensen van RO wel bij zitten. Het is cruciaal dat we een soort Dan kun je immers redeneren vanuit zowel milieu als kennisinstituut worden dat niet RO. Dan gaat er kennis stromen. En dan leer je alleen binnen de milieuwereld elkaars taal spreken.”

aanzien heeft maar vooral ook daarbuiten. Dan word je aan de verschillende tafels gevraagd.

Mark legt zijn publiek nog een andere vraag voor. “Hoe word je nu serieus genomen als samenwerkingspartner? Natuurlijk als je veel van wetgeving weet. Dat is vanzelfsprekend. Maar dat is niet genoeg. Je moet ook een informatiepositie weten te verwerven. Wij weten zoals we hier zitten veel van de bodem. Het is cruciaal dat we een soort kennisinstituut worden dat niet alleen binnen de milieuwereld aanzien heeft maar vooral ook daarbuiten. Dan word je aan de verschillende tafels gevraagd.”

Level playing Field en diversiteit Mark introduceert nog een derde onderwerp bij zijn gehoor. “We hebben de nodige last gehad, als omgevingsdienst, met het begrip ‘level playing field’ in relatie tot toezicht. Ik leg het begrip uit als overal precies hetzelfde doen. Dat was het vertrekpunt bij onze 27 opdrachtgevers. Het bleek ons al snel dat iedere gemeente er iets anders in zit. Er is dus veel meer diversiteit dan dat het begrip ‘level playing field’ suggereert. Dat leidt tot paradoxale situaties. De ene gemeente zegt op het gebied van toezicht tegen ons: jullie doen veel te veel. Een andere gemeente zegt precies het omgekeerde: jullie doen veel te weinig. We hebben een overleg tussen al onze opdrachtgevers opgetuigd. De vraag is dan steeds: wat is dat eigenlijk, level playing field? Betekent dat nu dat de wijze waarop de uitvoering Het bleek ons al snel dat iedere plaatsvindt overal hetzelfde is? En dan blijkt ons dat gemeente er iets anders in zit. Er is er in hetzelfde werk grote urenverschillen zitten. Het dus veel meer diversiteit dan dat het is dan allemaal erg checklist georiënteerd. Er is besloten om in deze verschillen geen energie meer begrip ‘level playing field’ suggereert. te steken. De werkelijkheid is namelijk erg divers. En Dat leidt tot paradoxale situaties. 32

dat komt in die urenverschillen tot uiting. Die checklist manier van werken hebben we nu ongeveer dertig jaar volgehouden en daar stoppen we nu mee. We gaan het slimmer maken. We stappen over naar risicogestuurd toezicht met als belangrijk principe een focus op de feitelijke risico’s, en daar hebben we een datamodel van gemaakt. Op basis van die feitelijke risico’s ga je dan vervolgens een programma maken. Jullie zullen begrijpen dat dit de nodige tijd gaat kosten. En daar komt nog een vraagstuk bij. Ga ik dit binnen één branche of binnen één milieuthema inzetten, dan wel gooi ik alles op één hoop. Men heeft vaak de neiging in eerste instantie om alles op een hoop te gooien. Echter leidt dit meestal tot een kakofonie en een rommeltje. We gaan nu zelf een branche aanwijzen in onze regio. En dan gaan we samen met de universiteit van Tilburg, de werkgevers en de GGD een risicoanalyse uitvoeren. Zo wordt een wetenschappelijk onderbouwd beheermodel ontwikkeld. In dit model wordt de maatschappelijke context centraal gesteld. Dus niet alleen een milieu of een RO thema.” Als ik het vertoog van Mark in drie kernboodschappen samenvat dan komt het op het volgende neer: toezicht moet slimmer, de focus verschuift nog meer naar RO en bouw een kennispositie op.

6.4 Het waterschap perspectief: GGb op afstand Het is ook interessant om te kijken met welke bril op het Waterschap De Dommel aankijkt tegen GGb. Mark van Lokven liet als operationele waterbeheerder zijn licht schijnen 7. Zijn algemene indruk was dat GGb nog een ver van het bed show is voor de waterschappen, maar dat dit niet houdbaar is. Kort en bondig kwam zijn betoog op het volgende neer. De Dommel maakt een onderscheid tussen GGb in het landelijke gebied en het stedelijke gebied. Waterschappen doen al lang voornamelijk kwantitatief grondwaterbeheer. Hierbij speelt afstemming van de peilen oppervlaktewater en Waterschappen zijn eerder grondwater voor landbouw en natuur, met het belanghebbend dan initiërend in gewenst grond- en oppervlaktewaterregime relatie tot GGb. De rol en (GGOR) 8 als kader, en grondwateroverlast van het bevoegdheden van waterschappen in stedelijk gebied een belangrijke rol. Daarnaast GGb zijn volgens de Waterwet vooral staat tegengaan van verdroging op het menu.

grondwaterbeheer, maar waterschappen hebben relatief weinig instrumenten ter beschikking in deze.

Dit bestaat onder meer uit het vasthouden van grondwater, optimaliseren van wateraanvoer, water besparen en water slimmer benutten. In nauw verband daarmee staat het herstellen van verdroogde natuur, onder andere in Natura 2000 verband. Maar ook kwalitatief beheer van oppervlaktewaterkwaliteit wordt gedaan in KRW verband. Voorbeelden daarvan zijn eutroof grondwater opwaarderen, de kwaliteit van oppervlaktewater verbeteren en Keten- en gebiedsaanpak ‘nieuwe stoffen’ zoals geneesmiddelen en hormonen. Daarnaast levert men in GGb verband een bijdrage aan natuurherstel (schone kwel) en bij beheer van historische grondwaterverontreinigingen. Voorbeelden zijn in het landelijk gebied de zware metalen in De Kempen en in het stedelijke gebied Eindhoven/Waalre en Tilburg. De kapstok bij GGb is het beheer 7

Zie de presentatiesheets. Het Nationaal Bestuursakkoord Water stelt waterschappen en provincies voor de opgave om de komende jaren het gewenste grond- en oppervlaktewaterregime (GGOR) uit te werken. De waterschappen werken volop aan hun GGOR, een regime dat optimaal rekening houdt met alle grondgebruiksfuncties in een gebied. Het vaststellen van het GGOR is een complex proces dat echter ook kansen biedt voor co-creatie met andere partijen. Want als meer partijen belang krijgen bij het GGOR, ontstaan beweging en nieuwe energie. (Bron: www.stowa.nl).

8

33

van bodemverontreiniging (grondwaterkwaliteit), waarbij andere grondwaterproblemen zoals grondwaterkwantiteit meer volgend zijn. Waterschappen zijn eerder belanghebbend dan initiërend in relatie tot GGb. De rol en bevoegdheden van waterschappen in GGb zijn volgens de Waterwet vooral grondwaterbeheer, maar waterschappen hebben relatief weinig instrumenten ter beschikking in deze. Onderstaand plaatje laat de verantwoordelijkheidsverdeling zien tussen provincie, gemeente en waterschap.

Kansen en bedreigingen voor GGb GGb biedt volgens Mark een drietal kansen. GGb kan partijen bij elkaar brengen, GGb kan richting geven en GGb past soms beter dan andere oplossingen. Mark bespreekt aansluitend ook nog een aantal aandachtspunten m.b.t. GGb. Een belangrijke opmerking daarbij is dat in zijn ogen GGb nog te veel over bodemverontreiniging gaat. Grondwateruitdagingen van de waterschappen als eutrofiering en verdroging zijn niet echt zichtbaar in GGb. De aanpak van bodemverontreiniging is de taak van Wbb-bevoegd gezag en niet voor waterschap en een gevalsgerichte benadering wordt te snel afgeschoven naar een GGb-oplossing. Ook kan een risicobenadering van GGb leiden tot extra verspreiding van pluimen (normopvulling). Tenslotte maakt de versnippering in taken bij grondwaterbeheer GGb kwetsbaar. Mark eindigt met een waarschuwing: “Als de bij GGb betrokken partijen niet samenwerken, heeft GGb een geringe kans van slagen.”

34

6.5

Het Brabant Water perspectief: drinkwater als ultieme norm voor GGb

We komen nu langzamerhand terecht in de diverse wereld van GGb bij de gemeentes die ruim vertegenwoordigd waren in de masterclass. Niet alleen omdat GGb zich vooral op, of beter gezegd in, hun grondgebied afspeelt, maar ook om dat daar de verscheidenheid van GGb en ook de complexiteit van Een fraai voorbeeld van het op GGb zich ten diepste manifesteert. Hier toont zich de spanning houden van de generiek paradox tussen een generiek concept (GGb) en de versus specifiek paradox. “Hierdoor specifieke omstandigheden van de praktijk. En dan wordt het echt complex. Via het Eindhovens verhaal, wordt ook niet alles op één hoop wordt eerst nog de belangrijke rol van Brabant gegooid”. Anders gezegd, richt je je Water nader toegelicht. En dan dalen we af in de op een specifieke verontreiniging of diepere grondwateren van een bonte verzameling op alles tegelijkertijd? gemeentes. “Het vertrekpunt voor Eindhoven bij GGb”, aldus William Vlamings, afdeling Milieu en Duurzaamheid, gemeente Eindhoven, “zijn de verschillende verontreinigen in verschillende deelgebieden9. Deze (vijf) deelgebieden hebben hun eigen specifieke kenmerken. Vandaar dat er niet is gekozen voor een generieke aanpak. Wel is een ‘gemeenschappelijk’ geohydrologisch model ontwikkeld waarin een grote verscheidenheid aan gegevens is gestopt over deze deelgebieden. Het model wordt ‘open source’ beschikbaar gesteld aan alle adviesbureaus en overige partijen, zodat zij daarmee aan de gang kunnen. Met nieuwe gegevens en resultaten wordt het model verfijnd, zodat een steeds betere grondslag voor planvorming en beheer ontstaat.” Een fraai voorbeeld van het op spanning houden van de generiek versus specifiek paradox. “De deelgebieden vergen elk een eigen GGb-benadering, daarom wordt niet alles op één hoop gegooid. Er is bij deze grondwaterverontreinigingen een aantal grote partijen betrokken, zoals Phillips, DAF, Defensie en de gemeente zelf. Uit modelstudies, gebaseerd op verschillende scenario’s voor de periode lopende van 2010 tot 2060, bleek dat niets doen geen optie was. Eén van de oorzaken is dat een aantal grote bedrijven hun activiteiten aanzienlijk hebben verminderd, waardoor de grondwateronttrekking sterk verminderd is. Eindhoven krijgt als gevolg steeds meer last van ‘natte voeten’ vanwege het stijgen van het grondwaterpeil. Kwantiteitbeheer en kwaliteitbeheer vallen dan samen. Daarnaast is ook de samenwerking met Brabant Water actueel, in die gevallen dat de grondwaterverontreiniging de bestaande bronnen voor de productie van drinkwater bedreigen.”

Brabant Water Dat brengt ons bij het verhaal van Eric van Griensven over het GGb proces bij Brabant Water. “Grondwaterbeheer heeft een lange geschiedenis waar altijd al veel belangen bij elkaar komen. De vraag is nu: wat voor opgave heb je bij GGb als drinkwaterbedrijf? En welke belangen spelen dan? Om succesvol GGb te doen moet je verbonden zijn met alle belangen die daarbij spelen. Grondwater is de bron voor veilig en betrouwbaar water. Brabant Water produceert 190 miljoen m3 per jaar, dat we uit het grondwater oppompen. Op dit moment zijn er 30 productiebedrijven verspreid over de provincie, met een leidingnet van 17.000 km, waarmee we 2,4 miljoen inwoners van drinkwater voorzien. Die inwoners die dagelijks ons water gebruiken, zijn het belang dat we inbrengen in het GGb, dat is de essentie van wat we doen hier. En dat het drinkwater schoon is. Het is een lokaal product waar wij mee werken, het komt hier uit de bodem en daar zitten weer per locatie specifieke verschillen in. Waar wij dus grote zorg voor en over hebben is grondwaterbescherming. En daarin 9

Zie sheetpresentatie

35

hebben we decennia lang een defensieve strategie gevoerd. Dat betekent dat als ergens een verontreiniging zit dat je dan alles helemaal moet opruimen. Grondwater moet overal en altijd drinkbaar zijn, is daarbij de leidende gedachte. Dat is het uitgangspunt bij defensief beleid. Dat is nog steeds onze ambitie. Maar de weg daar naartoe kan ook stimulatie zijn. We hebben in vier sectoren, onder meer de landbouw, een actief stimuleringsprogramma opgezet. En wat zegt een agrariër tegenwoordig tegen ons? Het werkt een stuk gemakkelijker, het is goedkoper en ik heb techniek ontwikkeld die ik graag doorgeef aan een andere boer. We hebben vroeger vaak meegemaakt dat ze ons bij wijze van spreken van hun erf af joegen omdat wij vonden dat ze zo vreselijk bezig waren. GGb is voor ons geen nieuwe term. We hebben het al jarenlang over systeemgericht grondwaterbeheer.”

Betekenis GGb “Maar wat betekent GGb voor ons?”, is dan de hamvraag. “We willen grondwater een sterke positie geven in de samenleving door het uit de vergetelheid te trekken. GGb is Die inwoners die dagelijks ons water gebruiken, voor ons een efficiënte beheervorm zijn het belang dat we inbrengen in het GGb, dat van verontreiniging, die ruimte geeft is de essentie van wat we doen hier. Waar wij dus voor ontwikkeling in het grote zorg voor en over hebben is binnenstedelijk gebied. Daar zitten grondwaterbescherming. En daarin hebben we immers de grootste uitdagingen. Wat grondwater betreft. Er is dus ook decennia lang een defensieve strategie gevoerd. basiskennis nodig over de belangen Grondwater moet overal en altijd drinkbaar zijn, die daar spelen. En ook basiskennis is daarbij de leidende gedachte. Dat is het over het watersysteem in zijn geheel. uitgangspunt bij defensief beleid. Dat is nog Dan kun je grondwater beschermen. steeds onze ambitie. Maar de weg daarnaar toe Dat is en blijft de oorsprong van de kan ook stimulatie zijn. gehele bodemproblematiek. Bescherming is iets anders dan louter beheren. Maar beheer begint met bescherming, beheren is dus een vorm van bescherming. De GGb tool laat mooi zien wat voor vormen van verontreiniging er bijvoorbeeld in Eindhoven zijn. Op het moment van het maken van deze tool wisten we niet goed wat er allemaal was aan verontreiniging. En wij hebben het vinkje aangezet van waterwinning in de tool.

36

Want waterwinning is een belang dat meegenomen moet worden. Wat je hier ziet is de middeldiepe winning, dat gaat tot 80 meter onder het maaiveld. Dat is kwetsbaarder dan dieper gelegen water. We hebben ABC interventiewaarden. Een meerderheid van de bodemwereld is daar niet bekend mee. Wat mij weleens verbaasd, is dat in wet- en regelgeving nog steeds uitgelegd wordt dat de interventiewaarde de streefwaarde is. En dat er dientengevolge soms geen relatie is met de drinkwaternorm. De bodem- en drinkwaterwereld leven wat dat betreft nog wel in verschillende werelden. Je moet dus steeds een koppeling leggen tussen de bodemsaneringsnorm en de drinkwaternorm.”

Het kennisprobleem bij GGb Eric haalt ter illustratie de casus Waalre aan. “Wat ik geleerd heb de afgelopen jaren is dat we goed zijn in onder andere monitoring en asset-beheer. Maar hoe komt het nu dat we het met zijn allen zo georganiseerd hebben dat deze kennis soms moeilijk inzetbaar is vanwege functionele scheidingen? Ik doel op het verhaal van tien jaar lang samenwerken aan gebiedsgericht waterbeheer met wateroverlast, peilbeheer, waterwinning en het slim aansluiten hierop door bodem! En de Wat mij weleens verbaasd, is dat in wetworsteling over ‘hoezo geen urgentie geval’, en regelgeving nog steeds uitgelegd wie betaald wat, en niet wegzakken in de wordt dat de interventiewaarde de stapels werk op het bureau en interne procedures. Het resultaat na deze worsteling streefwaarde is. En dat er dientengevolge is dat dankzij de provincie er een soms geen relatie is met de beheersmaatregel draait en het beheer ligt bij drinkwaternorm. De bodem- en Brabant Water. We ondernemen nu veel drinkwaterwereld leven wat dat betreft andere activiteiten, bij voorbeeld WKO, naast nog wel in verschillende werelden. Je ons kerntaak als drinkwaterproducent. We moet dus steeds een koppeling leggen produceerden lang geleden water en licht. We waren het gemeentelijk energie- en tussen de bodemsaneringsnorm en de waterbedrijf. Dat is op een gegeven moment drinkwaternorm. apart gezet. Zo is de elektra de deur uitgegaan. Drinkwater is een eerste 37

levensbehoefte, maar stroom ook. Dus ons primaire focus is gericht op de rol die we kunnen vervullen in het GGb. We hebben nu vooral een aantal grote WKO’s in beheer.” Er spelen in de sector een aantal zaken. De politieke discussie over drinkwater en de profilering ten opzichte van elkaar van de verschillende drinkwaterbedrijven. Daar zitten regionaal grote verschillen in, zo blijkt. “En dat speelt zich af in het spectrum tussen zeer defensief en zeer stimulerend, inclusief de nevenactiviteiten. En daar komt bij dat maatwerk erg moeilijk is. Om dat te ontwikkelen moet je vanuit een specifieke casus alles gaan uitpluizen. Wat betekent het nu als ik deze norm pak en wat betekent het nu als ik een andere norm pak? Daarbij is een belangrijke vraag: waar zou je nu zelf je geld In de GGb samenwerking staat niet op inzetten? En doe dat eens vanuit het besef dat je zozeer macht of bevoegdheid van een geen pur sang drinkwaterbedrijf bent, maar een partij voorop, maar samen maatschappelijke dienstverlener. De essentie daarbij oplossingen bedenken. Het gaat is steeds weer: zijn de middelen maatschappelijk gesproken goed besteed door ons? Er is nu geen veeleer om een leerproces. plan van aanpak ontwikkeld maar een gebiedsvisie. Dat biedt ruimte om te ontsnappen aan al te stringente procedurele aanpakken. Zo houd je het GGb proces open en heb je manoeuvreerruimte.” Het begon allemaal ooit met grondwateroverlast in Eindhoven. “Daar zijn een aantal partijen gaan samenwerken. Het peilbeheer van het waterschap, winning in relatie tot verontreiniging en bodem schoof als laatste partij aan tafel. Maar uiteindelijk moet je toegroeien naar het totale plaatje met als vraag, wat wil je met de stad als geheel? In de GGb samenwerking staat niet zozeer macht of bevoegdheid van een partij voorop, maar samen oplossingen bedenken. Het gaat veeleer om een leerproces, waar je veel uitdagingen in tegenkomt die het ook spannend houden voor een ieder”, zo concludeert Eric.

6.6 Het gemeente perspectief: bij GGb is weinig hetzelfde 38

De reis op 3 november 2014, door de casuïstiek, nam een aanvang in Den Bosch en de eerste pleisterplaats die we aandeden, was een zaal op het gemeentehuis van Etten-Leur, alwaar Jeroen Krijgsman van de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij 10 en Peter Assenberg van Bodemzorg NoordHolland 11 ons inwijdde in de problematiek die speelt op het bedrijventerrein Vosdonk te Etten-Leur (zie foto). 6.6.1

Bedrijventerrein Vosdonk

Jeroen schetst een langlopend en weerbarstig proces, waarbij veel geleerd is, in een aantal fasen vanaf 2004. Op dat moment werd er al vele jaren op een aanpak van de problematiek gestudeerd. Niet in het minst omdat voor de betrokken probleemhebbers ‘wachten loont’. De bemoeienis van de BOM bracht nieuwe dynamiek. Geleidelijk werden de verschillende problemen van evenveel oplossingen voorzien.

Peter Assenberg gaat verder met de casus onder de titel ‘Zorg in goede handen’. Het gaat hierbij om het verleggen van de risico’s naar een marktpartij, op basis van een gedeelde visie op wat die risico’s zijn en hoe deze financieel gewaardeerd kunnen worden. Nu onder de condities van GGb, met een passende bronaanpak en een vorm van ‘Flexibele Emissie Beheersing’ (FEB 12) voor de pluim. In de discussie over de positie van Bodemzorg gaat men in op het risicoprofiel van een dergelijke organisatie. Bodemzorg is in eigendom van twee provinciale overheden (Noord-Holland en Flevoland). Dat betekent enerzijds dat er geen winstoogmerk is en anderzijds dat de lange termijn is afgedekt. De risico’s die overgenomen worden, hebben immers geen tijdsbegrenzing, en bij echte marktpartijen loop je altijd een risico dat ze omvallen. En bij een overheidspartij, die in dit geval overigens opereert als een marktpartij, loop je dus als bedrijf niet het risico dat je de nazorg weer terugkrijgt. Dat is met nadruk ook een vereiste voor een goede oplossing.

10

Zie de presentatie sheets Zie de presentatie sheets 12 Dit concept is in het verleden ontwikkeld door Arcadis 11

39

Het grijze gebied tussen markt en overheid, waar bodemzorg volgens een aantal vragenstellers zich bevindt (zie ook de Wet Markt en Overheid), blijft in de discussie nog de nodige ambiguïteit bestaan. Wel is het zo dat GGb bij voorkeur bij een overheidspartij neergelegd wordt, hoewel ook opgemerkt wordt dat bestuurders ook niet ongevoelig zijn voor een lage prijs. Ook de vraag na de toelichting op de rekenmodellen en onderliggende risicoanalyses en aannames daarbij, komt weer terug op het verschil tussen opereren als bedrijf. Bij marktpartijen liggen plannen steviger vast en kunnen deze weinig rekening houden met al dan niet plotsklapse omgevingsveranderingen, terwijl de publieke sector dit nu juist wel meer kan of anders gezegd toe gedwongen wordt.

Overheden kunnen meer sturen op veranderende ontwikkelingen, zo is de mening van een vragensteller, en dienen uiteindelijk toch als vangnet. Daarbij kan er ook een cruciaal onderscheid gemaakt worden, in de praktijk, tussen onzekerheden en risico’s. In feite zijn risico’s “hanteerbaar” gemaakte onzekerheden, waarbij het vaak moeilijk is een onderscheid te maken tussen veronderstellingen en wensdenken en aannemelijke feiten. Dit belangrijke thema werd verder niet uitgewerkt door tijdgebrek. 40

6.6.2

De gemeente Dongen: GGb als koevoet in het openbreken van stagnatie

Deze casus betreft GGb in een kleine gemeente 13. Een kenmerk van GGb is dat het ruimte biedt om een groot aantal verschillende en soms ook verassende partijen te betrekken. Aanleidingen voor het omarmen van GGb waren op hoofdlijn de volgende. In het centrum zijn verschillende historische grondwaterverontreinigingen aanwezig. En juist op die plek wil de gemeente ruimtelijk gaan ontwikkelen. In eerste instantie wordt daarbij om de verontreinigde delen heen gebouwd maar dat is niet wenselijk. Dit leidde tot stagnatie. Ook infrastructurele ingrepen zoals riolering dienen aangepakt te worden, er is een probleem met wateroverlast. Tenslotte is één van de vlekken aangemerkt als spoedlocatie, die bij de provincie op de lijst staat. GGb biedt een effectieve uitweg.

In de discussie brengt Peter de Bruijn het zogeheten ‘Wortel en Stok’ scenario in. Als je meegaat met de spelregels van GGb, waarbij verschillende aspecten tegelijkertijd spelen, moet je daar als initiatiefnemers voordeel bij hebben. En een deel van dat voordeel lever je als bijdrage in de kosten.

13

Zie de presentatiesheets

41

GGb is geen verplichting, je kunt ook kiezen voor een traditionele aanpak. Het ligt er in beide gevallen vooral aan de vergunningverlener en handhavers om zeer streng te zijn. Dan neemt het voordeel van de initiatiefnemers immers toe. De wortel lonkt des te meer, naarmate er met de stok harder wordt geslagen. Er wordt tenslotte nog verwezen naar twee links waar boeiende achtergrondinformatie staat 14. 6.6.3

De gemeente Tilburg: De kunst van het GGb schikken

In de context van GGb is Tilburg 15 zelf aan zet, zij is immers bevoegd gezag. En dat betekent een eigen, specifieke invulling van een complexe problematiek. Dat werd al duidelijk in het relaas van Peter Ramakers en Arjan de Vries over de verschillen tussen de provinciale aanpak en de aanpak van bevoegd gezag gemeentes (zie aldaar). Het interessante is dat Tilburg zich niet beperkt tot louter via GGb invulling te geven aan bodembeleid maar dit ook oppakt door het integreren van aanpalende beleidsdossiers, zoals bijvoorbeeld duurzame energie. “De spoorzone in Tilburg is de aanleiding geweest om met GGb te beginnen”, aldus Maaike Paulissen van de gemeente Tilburg. “Daar is de werkplaats van NS met veel bodemverontreiniging. We hebben een paar processtappen geformuleerd die je moet nemen bij GGb. We zijn inmiddels aangeland bij stap 3.”

“Om aan GGb te beginnen”, zo vervolgt ze, “dien je te beschikken over een aantal basisbenodigdheden. Naast gekwalificeerde mensen heb je een echt probleem nodig, een doordachte doelstelling, een goed ingewerkt projectteam en uiteindelijk natuurlijk ook een plan van aanpak. Bij ons begon het met een verzoek aan de gemeenteraad: Mogen wij principes verlaten als ze niet meer doelmatig zijn? We kunnen namelijk wel op een plek gaan schoonmaken, maar als het 14

Links: Organisatie en financiering GGb (UP): http://www.rwsleefomgeving.nl/publish/pages/90445/organisatie_en_financiering_van_gebiedsgericht_grond waterbeheer.pdf Slimme regie op de ondergrond (COB): http://www.cobportaal.nl/Gedeelde%20documenten/Slimme-regie-opde-ondergrond-COB-2013-11-27-web.pdf 15

Zie de presentatiesheets

42

her en der verontreinigd is dan is dit niet haalbaar. Alle puntjes op deze kaart zijn bedrijven die de bodem hebben verontreinigd. En in het linker bovenplaatje zie je de kans op verontreiniging. “

“Ik zal een aantal projecten benoemen”, zo vervolgt Maaike. “De Regenboog is een pluim van een aantal kilometers lang en deze loopt helemaal door de stad. Bij de Jan Aartestraat heb ik zelfs bestuursdwang moeten toepassen om aan de slag te kunnen gaan. Het nieuwe winkelcentrum Pieter Vreedeplein, waar een parkeergarage onder gebouwd is, daar zaten ook een aantal verontreinigingen. De problemen zijn verscheiden van aard, zoals het onderstaande plaatje laat zien.”

“Van belang is dat je door je ingrepen niet de verontreiniging verplaatst. De gemeente heeft ook grote ambities op het gebied van duurzame energie. We willen in 2035 energieneutraal zijn. Dat betekent dat we graag WKO’s en gesloten energiesystemen willen realiseren. Ook bij infiltratie van hemelwater loop je de kans dat verontreiniging verspreidt naar buiten de stad waar de kwetsbare objecten liggen. Daarom hebben we nu besloten een dubbel rioolsysteem aan te leggen. We noemen

43

ons tweede rioolsysteem de blauwe aders. Hierdoor is het mogelijk om het hemelwater buiten de stad te kunnen infiltreren.”

Doelen GGb Nadat de principes van GGb zijn neergezet, gaat Maaike dieper in op de doelstellingen van GGb. “Een van de doelen van GGb bij ons is bescherming. De beheersgebiedgrens is vastgesteld op de bebouwde kom grens. Het meetnet is daarbij dichterbij de verontreinigde locaties gelegd. Zo krijg zo proberen we op het juiste je sneller informatie over de toestand van het moment gesprekken aan te gaan en systeem waardoor je sneller kunt reageren. Een springen het liefst op een al rijdende andere doelstelling is het verbeteren en benutten. trein. Dan combineer je wat je hebt. Dit is een combinatie van een kaart waar ons Het is immers kosteneffectiever om meerjarenprogramma, de activiteiten in de stad, het mee te rijden op lopende aanleggen van verkeer- en vervoerinfra, nieuwe kunstwerken, gelegd zijn op de verontreinigingen.” ontwikkelingen in plaats van het zelf

allemaal opnieuw te ontwikkelen.

Maar er is ook het grote belang van de dialoog aan te gaan met allerlei stakeholders. Maaike vervolgt, “zo proberen we op het juiste moment gesprekken aan te gaan en springen we het liefst op een al rijdende trein. Dan combineer je wat je hebt. Het is immers kosteneffectiever om mee te rijden op lopende ontwikkelingen in plaats van het zelf allemaal opnieuw te ontwikkelen. Als je enige boodschap aan een partij is, je moet je bodemverontreinigingen opruimen, en wel op mijn moment, dan moet je er heel veel energie instoppen om die partij zover te krijgen. Maar als er in zijn omgeving al van alles gebeurd, dan is het vaak makkelijker om mee te liften. Dat is ook het uitgangspunt van beter benutten. Als je een bodembemaling moet uitvoeren, kun je ook meteen wat doen aan het verwijderen van verontreiniging. Zo liften we bijvoorbeeld mee op een initiatief van de provincie Noord-Brabant. Dat gaat over de ondergrond tool. Dat zie je in onderstaand 3D model van de ondergrond. We hebben daar met de spoorzone aan mee gedaan.”

Ook Maaike wijst op de verbinding die het ondergrondse met het bovengrondse dient te maken. “Je kunt je WKO combineren met ruimtelijke ordening. RO mensen kijken meestal hoofdzakelijk bovengronds. En in dit verhaal is de bovengrond maar een smalle reep. En op de diepte is het een 44

grote kegel. In de spoorzone zijn veel ontwikkelingen gaande om wonen en werken te combineren en op deze manier krijg je dus ook letterlijk daar een goede fundering voor.”

Hoe organiseer je GGb? Maaike gaat aansluitend dieper in op de dynamiek van organiseren van het GGb proces. “Het gaat erom te kijken, als je het plan van aanpak in ogenschouw neemt, of de organisatie die we nu We hebben de GGb denklijn bedacht hebben, waarbij de gemeente de uitgedacht en gaan daar nu echte gebiedsbeheerder is, uiteindelijk, als we al deze casuïstiek op los laten. Dan pas kom stappen doorlopen hebben, of dit nog steeds de je erachter of het in de praktijk ook juiste beheerorganisatie is. We leggen de nadruk nu zo werkt als je het op de tekentafel vooral op de uitvoeringsprojecten.”

hebt bedacht.

Maaike licht toe dat GGb ook om organisatie- en/of organiseerveranderingen vraagt op basis van een leerproces. En hierbij speelt het spanningsveld tussen tekentafel en de praktijk een grote rol. “De gemeenteraad heeft in maart 2013 de hoofddoelstellingen, beschermen-benutten-verbeteren, vastgesteld. Daarnaast zijn de gebiedsgrenzen vastgesteld en is een financiële reserve voor GGb veilig gesteld, vooral gericht op monitoring en het meetnet. We zijn nu aan het oefenen met het beheerplan. We hebben de GGb denklijn uitgedacht en gaan daar nu echte casuïstiek op los laten. Dan pas kom je erachter of het in de praktijk ook zo werkt als je het op de tekentafel hebt bedacht. Dit onderstaande plaatje toont het spel en de speelruimte waarin we werken. En dat we niet alleen inzetten op bodembeleid sec.“

“De binnencirkel toont waarop we ons vooral concentreren”, zo vervolgt ze. “Wat buiten deze cirkel ligt, toont de mogelijkheden om ook op aan te grijpen. In de bovenste binnencirkel staan vooral de 45

primaire eigenschappen van het systeem: bodem, planning en control, databeheer en bemalingen openbaar gebied. De andere onderdelen die in het plaatje in de binnencirkel worden getoond, gaan meer over de belangrijke context. Dit zijn duurzame energie en water. Ook met de provincie en de twee waterschappen (vooral de Dommel, maar ook Brabantse Delta) wordt intensieve samenwerking opgebouwd. Met GEO (hulpmiddel voor databeheer ondergrond) gaat het er vooral om de data te vertalen naar actie. Ten aanzien van de probleemhebbers gaat het vooral over afkoop en hoe je bestaande vergunningen in het GGb onderbrengt. In de buitenste ring staan vooral allemaal meeliftende mogelijkheden. Wat kun je, kortom, nog meer doen, zeker ook in relatie tot de geringe capaciteit (FTE) die we hebben, waardoor samenwerking met anderen des te crucialer wordt.”

GGb lessen die tot nu toe geleerd zijn in Tilburg “Ik sluit mijn verhaal af met nog een paar tips die wij tijdens ons GGb beleid hebben geleerd. Bij GGb maken wij altijd, bij de projecten die we gaan doen, een omgevingsanalyse. Daar brengen we de spelers die je tegenkomt in kaart, hun belangen, en vooral de vraag of het meewegers, meebeslissers en meedenkers zijn. Dit laatste is vooral van belang bij het rond de tafel zetten van bepaalde groepen. Als je dat slim doet, behoudt je voortgang in je project. Je moet vermijden om zomaar iedereen willekeurig aan tafel te zetten, daar moet je tactisch mee omgaan, zodat je iedereen uiteindelijk meekrijgt in je verhaal.” Maar er is nog veel meer dat speelt. “In projecten kom je regelmatig weerstanden tegen. Dat moet je Je moet bij GGb erg oppassen niet niet persoonlijk opvatten, veranderen kost nou steeds weer nieuwe aapjes op je eenmaal tijd. Je moet dus veel geduld kweken, ook schouder toe te laten. Je kunt bij jezelf. Het is ook belangrijk om de omvang van je steeds enorm veel aan je projecten project te bewaken. Je moet immers je GGb boeket toevoegen, het steeds integraler vast kunnen houden. Je moet daarbij erg oppassen niet steeds weer nieuwe aapjes op je schouder toe maken, maar blijf daarbij goed te laten. Je kunt steeds enorm veel aan je projecten focussen op waarom je dit allemaal toevoegen, het steeds integraler maken, maar blijf bent begonnen. En dat is vooral het daarbij goed focussen op waarom je dit allemaal opheffen van stagnatie in de bent begonnen. En dat is vooral het opheffen van beoogde ontwikkelingen. stagnatie in de beoogde ontwikkelingen. Beperk dus je thematiek. In de overleggen die we bijvoorbeeld hadden met het waterschap en de provincie kwam het regelmatig voor dat het probleem op jouw schouders werd gelegd omdat je nou eenmaal het bevoegd gezag bent. Daar stel ik altijd tegenover dat het een breder maatschappelijk probleem is waar we mee te maken hebben. De bedrijven hebben die verontreinigingen immers in de grond gestopt. En louter technologie kan dat niet allemaal oplossen. En bovendien zijn de financiën bij ons ontoereikend. Het probleem is dus maatschappelijk. Daar komt bij dat het misschien nu wel mijn probleem is, maar uiteindelijk stroomt het (grond)water ergens naar toe en dan wordt het ook het probleem van de anderen. Je moet daarbij vooral eerlijk zijn over wat je kan en niet kan en zo raak je elke keer weer in een goed gesprek met elkaar.” Naast een maatschappelijke context gaat het ook om een persoonlijke context en de relatie tussen deze contexten. Maaike legt dat als volgt uit. “Als je iemand aan tafel hebt, is het belangrijk je in te leven in zijn belang. Dat helpt enerzijds bij de begripsvorming en anderzijds helpt het om diegene mee te krijgen in het proces. Je moet dus ook actief zoeken naar mensen die het grootste belang hebben bij de problematiek. Daarom zijn we ook gebiedsbeheerder geworden. Dat brengt namelijk met zich mee dat je een urgentie voelt om het zelf op te pakken. En daarmee kun je de nodige 46

stagnatie in het proces opheffen. Uiteraard hebben we het liefst dat we het gezamenlijk oppakken met anderen die belang hebben bij water, maar de urgentie ligt uiteindelijk bij de gemeente zelf. Een belangrijk bijkomend aspect is dat je goed moet weten wat de bevoegdheden zijn van degenen met wie je rond de tafel zit. Het gaat erom dat je uiteindelijk met dezelfde visie in het proces zit. En dat geldt zowel voor beleid als voor de uitvoering.”

6.6.4

Casus Deventer: GGb als koevoet in de gebiedsgerichte Nazorg

Wendy Klein Douwel-Ogink, van de Gemeente Deventer, heeft ons meegenomen in de wereld van Gebiedsgerichte Nazorg 16. Dit kwam al eerder aan de orde als een belangrijke verdere stap in het ontwikkelen van GGb. Laten we luisteren naar haar verhaal. “Op het plaatje kun je de drie pluimen zien. De Handelskade, de Walstraat en de Raambuurt. In Deventer is er altijd veel aandacht geweest voor de bron van de vervuiling, maar veel minder voor de pluimen. En die pluimen stroomden verder naar de IJssel. De Handelskade is gesaneerd en er staat een hydrologische maatregel op om te voorkomen dat de verontreiniging zich verder zal verspreiden. De kosten daarvan zijn 150.000€ per jaar.”

16

Zie de presentatiesheets

47

Waarom zijn we in GGb gestapt? “We doen GGb nadat we allerlei thema’s hebben onderzocht met de vraag: wat speelt er in de ondergrond van Deventer? Een andere aanleiding was een evaluatie van de nazorgmaatregelen bij de Handelskade. We vroegen ons af, ook in het licht van de onzekerheden, hoe we daar slimmer mee om konden gaan. Dit hield ook verband met mogelijkheden en ontwikkelingen in het gebied. En we wilden kijken hoe we dat konden laten aansluiten bij de normale Wbb kaders. Een andere vraag daarbij was in hoeverre we het grondwater konden laten afstromen naar de IJssel. Daar is RWS bevoegd gezag en stelt eisen hieraan en monitort het ook. We hebben RWS nadrukkelijk betrokken in het proces. We zijn met ze gaan wandelen op de locaties. En zo zijn we in gesprek geraakt over de wederzijdse eisen. Het ging om de vraag waar we als gemeente aan moesten voldoen om RWS mee te krijgen in het GGb verhaal. We wilden door in het Wbb spoor.”

Adviesbureaus en GGb Wendy gaat ook dieper in op de veranderende relatie met de advieswereld. “Als je kijkt naar het adviesbureau vallen een aantal zaken op. We merkten in de discussie met hen dat ze steeds weer met nieuwe zaken aan kwamen zetten. Dit moeten we verder berekenen; en daar moeten we ook naar kijken; vergeet dit niet en dat niet; en moeten we niet meer verontreiniging meenemen. We kregen de indruk dat het adviesbureau de opdracht steeds groter wilde maken. We zeiden steeds nee tegen hun voorstellen, dat doen we niet, we willen het klein houden, en keerden steeds weer terug naar onze basis nazorgvraag en uitgangspunten. Op een gegeven moment zei het adviesbureau: met wat jullie willen kan het bevoegd gezag niet instemmen. En ze zeiden ook: je moet hiermee naar de gemeenteraad. We zeiden steeds weer: nee, we houden het klein en hebben onze Een andere belangrijke ervaring is eigen lijn doorgezet. We hebben nu wel de wens om dat je als opdrachtgever goed vast het gebied te vergroten en we willen de financiële moet houden aan de rol van het risico’s inperken en het zou helemaal mooi zijn als adviesbureau in een dergelijk proces. het ook gebruikt zou kunnen worden door derden. Je moet je steeds afvragen: We willen nu, na een heel leerproces, het nazorgplan waarvoor heb je ze ingehuurd en wat vaststellen voor de hele bebouwde kom van Deventer. We zijn dus klein begonnen en gaan zo moeten ze voor jou doen. stapsgewijs verder.” Wendy licht aansluitend een tipje van de sluier hoe je schrander inspeelt op zich aandienende mogelijkheden en hoe die het GGB proces beïnvloeden. “Wat zijn nu onze ervaringen in het GGb proces tot nu toe? We zijn nu met de organisatie hiervan ook op het punt aanbeland om het naar de gemeenteraad te brengen. Er is nu een nieuwe wethouder die vaart wil maken. Immers als de raad nog meer wil, dan moeten ze ook bekijken waar ze het geld vandaan gaan halen. We zijn nu dus van de inhoud terecht gekomen in de regel- en organisatiefase. Ook de komst van de omgevingswet is gunstig voor dit GGb proces. Deventer is daar een pilotgemeente in met betrekking tot het opstellen van een omgevingsplan. En laat dat nu net de bebouwde kom zijn, waar we de pilot in organiseren. Dat is een mooi middel om het grondwaterplan daar in te schuiven. Dus dat gaan we nu nader verkennen. Een andere belangrijke ervaring is dat je als opdrachtgever goed vast moet houden aan de rol van het adviesbureau in een dergelijk proces. Je moet je steeds afvragen: waarvoor heb je ze ingehuurd en wat moeten ze voor jou doen? Je krijgt vaak van ze een aanbieding voor allerlei randzaken zoals bijvoorbeeld het maken van een plan van aanpak. Maar dat is het niet wat we willen. We weten namelijk heel goed wat we willen. We hebben iemand nodig die ons helpt met schrijven en die de discussie aangaat. En bij die discussie moet je goed kijken naar de diverse expertise die je erbij wilt betrekken. Dat verwachten we van een adviesbureau. En dan willen we niet alleen de 48

bodemmedewerker van het bureau aan tafel hebben. Maar juist ook andere expertise. En je merkt dat dat nog weleens stroef verloopt. Men plaatst het nog veel te veel sec in de bodemwereld.”

Discussiepunten over GGb Het GGb proces loopt door en is ook een doorgaand leerproces, in het bijzonder ten aanzien van het betrekken van nieuwe stakeholders en gebiedsgrenzen. “We zijn nu ook bezig met de volgende interne discussiepunten. Veel locaties zijn eigen locaties en daar hebben we al veel bronaanpak gedaan. Dus daar zitten we al in het nazorg verhaal. Die discussie gaat nu over de grenzen van gebieden. Pak je bijvoorbeeld alleen die gebieden aan die afstromen naar de IJsel of ook daarbuiten? Daarnaast speelt de vraag wanneer we ook de bedrijven gaan betrekken in het verhaal.” Een ander discussiepunt draait om de vraag hoe je met je omgeving omgaat. Hier speelt ook de vraag over het spanningsveld van de paradox tussen generiek en specifiek een rol. Wendy formuleert dit als volgt: “Lossen we eerst onze eigen situatie op en ontwerpen we van daaruit een transparante regeling zodat we de bedrijven iets te bieden hebben? We zijn nu bezig met de vraag wanneer een bedrijf kan aansluiten bij ons GGb proces. En daar speelt dan ook de vraag of ze eerst de bron moeten aanpakken of ook zicht moeten hebben op de pluim. En hoe we de afkoop gaan regelen van de grondwaterpluimen. We willen met vaste regels werken en met een vaste som zodat we op een eenvoudige transparante manier verder kunnen. We willen af van maatwerk zodat we precies kunnen aangeven aan het bedrijf wat het betekent als je mee wilt doen. We hebben de bedrijven bewust tot nu toe niet betrokken bij onze GGb nazorg proces. We hebben namelijk zelf als gemeente het grootste probleem en gaan van daaruit weer verder met de buitenwereld.”

49

7

Help! Ik zit in een proces!

Het GGb proces stond tijdens de masterclass op de voorgrond. Dat bleek al uit de verwachtingen van de deelnemers, maar is ook verklaarbaar door de grote mate van complexiteit die inherent is aan GGb. En dit is ook verklaarbaar uit het ontwikkelen van GGb zelf, zoals eerder uit het relaas van Peter en Arjan bleek. Naarmate de complexiteit van een vraagstuk groter wordt, dient gekozen te worden voor een meer procesmatige aanpak naast inhoud, voorbij de standaardaanpak. En door het betrekken van steeds meer inhoudelijke context en dus ook meer actoren wordt het complex. Dit is een soort van boemerang effect. Om het wat filosofischer te zeggen: je wordt geproduceerd door wat je produceert en omgekeerd. In een paralelsessie die georganiseerd werd, vanuit de wens van een aantal deelnemers onder gespreksleiding van Ingrid Riegman en Maaike Paulissen, ingegaan op het individuele avontuur dat GGb ook is, naast alle samenwerkingsretoriek. De volgende dialoog toont fraai de avontuurlijke kanten van het GGb proces, met al haar wonderen en vervelende verassingen.

7.1 Hoe blijf ik gemotiveerd in het GGb proces en waarom doe ik het? Iemand: “De mens achter het proces interesseert me.” Een ander: “Ik ben jurist en heb daarom de neiging vooral te willen beheersen, zeker als ik een nieuw veld betreedt als GGb.” Weer een ander: “ik ben geïntrigeerd door de vraag wat je nodig hebt om het samen tot een goed einde te brengen.” Ingrid vertelt zelf dat zij “door toeval in het GGb proces is gerold, omdat een enthousiaste collega me in dit avontuur meetrok”. “Ik leef niet in Wbb, regels, toetsen en voorschriften en daarom denk ik dat ik succesvol ben. Ik ga ervan uit dat iets lukt dat ik onderneem en ik ben dan zeer vasthoudend. Ik word een beetje kriegel, ook tijdens deze masterclass, van het feit dat heel erg gaat over bodem. Ik zoek altijd naar beken, sprengen, bedrijven, projectontwikkelaars, enzovoort. En dan pas ga ik kijken naar het gebied met de vraag wat we samen kunnen doen. Ik leef dus niet in de wet bodembescherming en ik ervaar als je eigen dingen loslaat, dat je doelen bijna vanzelf bediend worden. Ik ben betrokken bij een project waar er sprake is van drie verontreinigingsplekken, waarvan de kosten om ze op te ruimen zes miljoen euro zijn. Ik ben toen met bedrijven gaan praten en anderen, en door uiteindelijk te zoeken naar een combinatie van productiewater, een beek die gerealiseerd moest worden en ook bodembescherming, is een project ontstaan, waarbij we verschillende opgaves konden realiseren in combinatie. Maar dan moet je wel uit je eigen ei durven te stappen!”

50

Vraag uit de zaal (Z): “Verontreiniging moet je niet leidend laten zijn, zoveel is duidelijk. Maar hoe verbreedt je nu naar andere beleidsvelden? We hebben in een gebied allemaal pluimen in combinatie met drinkwaterwinning en we hebben behoefte aan het ontwikkelen van bodemenergie. Sommige bedrijven hebben ook wel oren naar afkoop. Op zich een fraai project.” Ingrid: “Wat heb je al die betrokkenen te bieden?” Z: “Daar zijn we op zoek naar. We zijn de mogelijkheden aan het verkennen om te integreren.” Mijn insteek in Tilburg is de Ingrid: “Heb je een zak met geld?” volgende. We hebben een Z: “Daar gaan we het nog niet over hebben.” probleem en dat kost 83 miljoen, en Ingrid: “Durf je open met de mensen in gesprek te dat geld hebben we niet en gaan?” technisch lukt het ook niet. Dus Z: “We willen eerst verkennen of we zullen we het anders moeten doen. gemeenschappelijke doelen hebben.” De vraag is dan: hoe gaan we dit nu Ingrid: “Wat ik denk is het volgende. Ik zou eerst gezamenlijk doen? Het is weliswaar willen weten wat de belangen zijn van alle betrokkenen. En ook inbrengen, dat als je dit gaat nu nog niet jouw probleem, maar doen, dan heeft dat voordelen zoals bijvoorbeeld op een gegeven moment wordt het geldbesparing. Immers het gaat vaak snel over geld dat wel. Vertel een eerlijk verhaal en de vraag is dan hoe je dat geld samen bij elkaar met een bepaalde mate van brengt.” onbevangenheid. Z: “Hoe krijg je het dan op het eind voor elkaar dat je toch bij de Wbb uitkomt?” Ingrid: “Door er niet meteen over te praten.” Maaike: “Je kijkt dus naar de spelers en welke belangen en bevoegdheden ze hebben. Die beschrijf je vanuit de problematiek. En dan kijk je ook naar wat het hun oplevert. Het kan zowel materieel als immaterieel zijn. En dan heb je voldoende draagkracht om verder te gaan. Maar je hebt het nog niet gehad over hoe je het gaat doen. Je toont het speelveld, de verschillende rollen daarbinnen, en wat er voor een ieder in zit. Dat is een open gesprek.”

51

Z: “Mij is gevraagd een presentatie te houden over wetgeving. Daar worstel ik mee. Ik kom zo meteen op de Wbb uit terwijl ik juist naar de verbreding zoek.” Maaike: “Mijn insteek in Tilburg is de volgende. We hebben een probleem en dat kost 83 miljoen, en dat geld hebben we niet en technisch lukt het ook niet. Dus zullen we het anders moeten doen. De vraag is dan: hoe gaan we dit nu gezamenlijk doen? Het is weliswaar nu nog niet jouw probleem, maar op een gegeven moment wordt het dat wel. Vertel een eerlijk verhaal met een bepaalde mate van onbevangenheid. En je moet ook regelmatig een beetje bluffen. Na de oorlog is de industrie er gekomen en die hadden we nodig voor de wederopbouw. We zitten nu met die erfenis. Maar de oude manier om met die erfenis om te gaan is uitgedoofd, dat werkt niet meer.” Iemand anders uit de zaal: “Het is boeiend om het te presenteren als een maatschappelijk probleem. Nu wordt vaak nog een maatschappelijk probleem opgehangen aan één sector.” Provincieperspectief uit de zaal: “we komen nog regelmatig gemeentes tegen die zeggen dat GGb ons probleem is.” Maaike: “Dat snap ik ook wel. Gemeentes hebben in Je moet ook uit je rol kruipen. Daar het kader van de decentralisatie van de zorg de wet niet in willen gedrongen worden maatschappelijke ondersteuning (WMO) erbij door een ander en dat moet je open gekregen. En dan is de houding toch een beetje: dat op tafel leggen. Daarnaast moet je doen wij en jullie het andere. Je moet het ook minder vanuit problemen praten bekijken vanuit de spiegel van de gemeente. Die maar enthousiasmeren en faciliteren krijgen veel taken naar zich toe, met weinig geld en mensen erbij. Je moet het denk ik als provincie wat overzichtelijk maken voor de gemeentes. Het moet de gemeentes een veilig gevoel geven.” Ingrid: “Je moet ook uit je rol kruipen. Daar niet in willen gedrongen worden door een ander en dat moet je open op tafel leggen. Daarnaast moet je minder vanuit problemen praten maar enthousiasmeren en faciliteren.”

Aanbevelingen van de deelnemers voor GGb naar aanleiding van deze dialoog. Veel opgaves vragen om een andere, specifieke benadering, anders wordt het moeilijk zo niet onmogelijk deze te realiseren. Dan blijft het stagneren. Een belangrijk principe van een andere benadering is dat je laat zien dat GGb meerwaarde brengt, voor derden én voor de eigen opgaven. Dat betekent dat je je inleeft in betrokken sleutelspelers die immers een positie en daarbij horende invloed en netwerk hebben. Daarom begin je met Vakmensen zijn vaak bang dat hun een ‘open’ inventarisatie van ambities en belangen trotse vak ondergedompeld raakt in van al die actoren met inachtneming van je eigen belang en positie. Leg daarbij de gezamenlijke en je de integrale aanpak en procesdenken eigen opgave en knelpunten open op tafel. Begin dat inhoud niet respecteert. Waak niet met het eigen grote verhaal, maar nodig uit tot daarover, neem ze niet hun praktijk het vertellen van de verhalen van de anderen. Dan af. krijg je ook inzicht in, en begrip voor, de verschillende culturen van de spelers, ook en juist binnen de eigen organisatie. En trek erop uit, ga op de fiets kijken bij het project. Dan ontstaat er dialoog, die vaak aan de vergadertafel maar moeizaam op gang komt. Vakmensen zijn vaak bang dat hun trotse vak ondergedompeld raakt in de integrale aanpak en procesdenken dat inhoud niet respecteert. Waak daarover, neem ze niet hun praktijk af. Ken de ‘mens’ achter het proces, motiveer en (zo nodig) manipuleer; maar wees in- en meevoelend jegens coproducenten, je wint het niet met (alleen) ratio. Dit heeft consequenties voor het ontwerp en beheer van het GGb procesverloop, via 52

het principe van uitvoerend ontwerp. Dat betekent zoveel als: loop over de brug die je samen bouwt. En als uitsmijter: blijf vasthoudend maar laat los wanneer dat nodig is, neem dan een stapje terug, waarbij je zoekt naar ‘wat kan’, en niet persé naar wat ‘de regels’ voorschrijven of een machtspositie kan afdwingen.

7.2 Reuring helpt

Onder gespreksleiding van Ron Nap en Remco de Boer is met een groep deelnemers ook gesproken over hoe je het GGb proces op gang laat komen en nog belangrijker dit gaande houdt. Veel aspecten zijn hiervoor al aan de orde gekomen. Zoals de urgentie om GGb continu te agenderen, een passende organisatievorm te ontwikkelen, en het leerproces op de voorgrond te stellen en steeds weer op een veranderende toekomst te anticiperen. In deze sessie is ook wat dieper ingegaan op wat ik maar het lawaaispoor zal noemen. Zorg daarbij voor bestuurlijke reuring en ambtelijke aandacht is dan de gedachte. Blijf effectief communiceren en de vorm en wijze waarop is afhankelijk van het geadresseerde en beoogde doel. Ron Nap vatte deze paralelsessie over het GGb procesverloop, in relatie tot het betrekken en motiveren van actoren en in samenhang tot urgentie, als volgt samen. “Als je naar een groep mensen kijkt die met GGb bezig zijn, moet er een gedeeld belang of probleem zijn. In ieder geval een gevoel voor urgentie. GGb krijgt veel aandacht en staat in de wet en er is ook een bodemconvenant. Voorwaarden voor succes zijn commitment voor het plan, maar vooral het proces waar je in stapt. Ook moet je kijken naar bestaande belangen en verworven ingebedde rechten. Er is ook de werkelijkheid van planologische en vergunningtechnische procedures die doorlopen moeten worden. En dat de kosten inzichtelijk zijn en dat er financiële dekking is gevonden voor het GGb proces. Ook een passende organisatievorm kan geen kwaad. GGb zal nog veel aandacht in de toekomst krijgen, dat is ook een zekerheid. “ Maar er is meer dan deze vanzelfsprekendheden en daar ging de dialoog in de groep vooral over. Hoe wordt GGb ervaren door de deelnemers? Ron licht het toe: “In ieder geval is het niet zo bij GGb dat je zonder aanleiding of probleem zomaar met een oplossing aan de gang moet gaan. Er gaat iets belangrijks vooraf aan GGb. Voor je eigen gemeente of gebied kijk je eerst naar wat er speelt. En vooral, wat wil je weten, welke kennis is van belang. En dat is voor mij in eerste instantie het grondwater. De vraag is dan of je je kennis en ervaringen erover kunt delen met andere partijen in je omgeving. Wat zijn nu de verschillende ervaringen met betrekking tot het gevoel voor urgentie of de ervaring van het probleem. Het viel me 53

op in de discussie dat dit niet zozeer ligt op het gebied van bodemverontreiniging zelf. Het kan ook bijvoorbeeld een natuurgebied, dat gevoed moest worden met water, zijn. Waar je iets wilt met Wat zijn nu de goede momenten kwantitatief beheer en vervolgens daarop gaat voor het aanpakken van een samenwerken. En hoe kom je dan vanuit een probleem? Het meest tot de bepaalde context met relevante partijen tot verbeelding sprekend zijn de samenwerking. We komen op dit moment vaak niet zogeheten reuringmomenten. En eens in de modus van probleemerkenning. In het verleden was het gemakkelijk ten aanzien van soms moet je dat een handje verontreinigingen want er werden constant nieuwe helpen. Je hebt dus af en toe wat ontwikkelingen opgestart en daar was ook geld voor. reuring nodig om het goed op de Door de crisis zijn veel zaken op het gebied van agenda te krijgen of te houden. ontwikkeling weggevallen. En daardoor zien we, wat betreft grondwaterbeheer, niet zoveel kansen meer omdat de urgentie is weggevallen. Maar let op, het is misschien nu geen urgentie, maar straks kan het wel degelijk weer een probleem worden. Het is dus van belang toekomstbeelden te schetsen en scenario’s te maken. Je hebt nu immers de tijd om je op de toekomst voor te bereiden. Het is maar net hoe je je eigen situatie ervaart en vooral hoe je er anderen in kunt betrekken.”

Het belang van doorgaande dialoog en communicatie over GGb Hoe ga je dit delen met je samenwerkingspartners en omgevingsdiensten is dan de vraag. Zodat iedereen kan beoordelen welke rol hij daarin speelt. Als je eenmaal de urgentie erkent, is de volgende vraag hoe je dit over het voetlicht krijgt bij het bestuur en je collega’s en andere partijen. Ron vervolgt: “In de communicatie daarvan is een keer een workshop organiseren niet voldoende. Je moet er continu mee bezig zijn. Je moet elke mogelijkheid aangrijpen om het weer aanhangig te maken. Het is ook een zoekproces om na te gaan wat voor soort samenwerking er dan ontstaat. Een belangrijke vraag daarbij is of er wel een bereidheid tot samenwerken aanwezig is. Als je erkent dat samenwerken een probleem vormt, kun je bijvoorbeeld via de bestuurlijke weg om oplossingen vragen voor dat soort samenwerkingsproblemen. Daarmee bevorder je de legitimiteit van de samenwerking. En dam je wegduikgedrag enigszins in. Het kan soms op een persoon hangen. De opgave Het gaat erom dat je als vakman je is hiervoor aandacht te vragen met een zekere ervaringskennis durft in te zetten. hardnekkigheid.

Dan ontstaat er in ieder geval een goed proces. Buiten dit gegeven moet je ook bepaalde dingen weten. Weten hoe je grondwatersysteem werkt. Weten hoe je gemeente in elkaar steekt. Weten waar de verontreiniging zit en hoe diep die zit.

In onze dialoog zijn we ook op een aantal praktische zaken gestuit. Wat zijn nu de goede momenten voor het aanpakken van een probleem. Het meest tot de verbeelding sprekend zijn de zogeheten reuringmomenten. En soms moet je dat een handje helpen. Je hebt dus af en toe wat reuring nodig om het goed op de agenda te krijgen of te houden. Daarbij helpt het overdrijven, het ietwat uitvergroten, ook bij de urgentiebepaling. Zo is in Apeldoorn GGb niet ontstaan uit een hoop data, maar vanaf de tekentafel. Ik heb een tekenaar een hoop pluimen laten tekenen op basis van mijn ervaringskennis. En zo stond de kaart vol met pluimen. En het hielp goed bij de urgentiebepaling. Een aantal jaren later bleek, tot mijn vreugde, dat ze er allemaal ook echt zaten en dat we er dus niet 54

naast zaten. Het gaat erom dat je als vakman je ervaringskennis durft in te zetten. Dan ontstaat er in ieder geval een goed proces. Buiten dit gegeven moet je ook bepaalde dingen weten. Weten hoe je grondwatersysteem werkt. Weten hoe je gemeente in elkaar steekt. Weten waar de verontreiniging zit en hoe diep die zit. Weten wat het pakket is en waar de vracht naartoe stroomt. Je moet ook een taal hebben die zowel begrijpelijk is voor de bodem collega als de water collega en de andere betrokkenen, zodat je uiteindelijk ten aanzien van je systeem kennis deelt. Blijft een waterplan alleen een plan voor het oppervlakte water of kan een waterplan ook letterlijk verdieping krijgen zodat het over het hele systeem gaat. Denk daarbij aan het grondwater dat ook opkwelt. Het water is dan schoon of vies of wordt vies. En wat is dan de relatie met gezondheid. Dat soort verbindingen leg je gemakkelijker als je met elkaar kennis over een systeem deelt.”

55

7.3 GGb is een paradoxaal en dus complex proces

Govert Geldof hield naar aanleiding van deze vertogen een korte reflectie over een tweetal paradoxen die hem opvielen tijdens deze sessies en de nauwe relatie tussen paradox en omgaan met Een paradox als uiting van complexe vraagtukken. De wijze waarop wij complexiteit kun je op spanning complexiteit ervaren is via paradoxen is dan de veronderstelling 17. “Als we in de praktijk aan de slag houden door elkaar verhalen te willen met elkaar”, stak hij van wal, “dan komen we vertellen over ervaringen in de paradoxen tegen, schijnbare tegenstellingen. En die praktijk, in het verleden, heden en kun je niet in een rekensommetje oplossen. Uit de toekomst. Het delen van hierboven gepresenteerde verhalen haal ik er twee ervaringskennis is de manier om uit. De eerste is: maak het enerzijds zo simpel en met paradoxen om te gaan. anderzijds zo complex mogelijk. Als je het simpel maakt dan wordt het beheersbaar. Maar daarmee Ervaringen wissel je uit door erover verspeel je de mogelijkheid om aansluiting te krijgen te verhalen en niet via een met vraagstukken die urgent zijn. Als je bijvoorbeeld rekensom. in een wijk vraagt aan de bewoners wat vindt je van het waterbeheer hier, dan zijn ze niet geïnteresseerd. Maar als je vervolgens kijkt naar wat er wel bij die mensen leeft, dan is dat wel urgent voor ze. Ik ben in het verleden betrokken bij een specifiek geval geweest waar die urgentie het sluipverkeer was in een wijk in een stad. Ik kwam voor een waterbeheer probleem. Je moet dan een relatie leggen tussen waterbeheer en sluipverkeer. En die hebben we gelegd via Wadi’s 18 die we inzetten als een omgekeerde verkeersdrempel. En zo werd het probleem waar geen enkele interesse voor was opgelost door het urgente probleem ook aan te pakken. Als je andere vakgebieden betrekt, maak je het complexer. En er speelt altijd veel meer dan alleen grondwater. Het aanhechten aan een vraagstuk van andere vraagstukken betekent ook de komst van andere en nieuwe actoren. Dat maakt het complex. En dat moet je tegelijkertijd weer zo simpel mogelijk houden. Hou deze simplex/complex paradox dus in stand.” “Een andere paradox die ik hoorde is de volgende: je moet vasthouden en open zijn. Je moet het dus allebei zijn. Ook hier werkt de rekensom niet. Deze paradoxen noemen Albert Cath en ik een knoop. En die paradoxen zijn uitdagend, die maken het vraagstuk spannend. Je kunt een paradox niet oplossen, je moet hem op spanning houden en dat betekent dat je het er altijd over moet hebben. Een paradox als uiting van complexiteit kun je op spanning houden door elkaar verhalen te vertellen over ervaringen in de praktijk, in het verleden, heden en toekomst. Het delen van ervaringskennis is de manier om met paradoxen om te gaan. Ervaringen wissel je uit door erover te verhalen en niet via een rekensom.” Tenslotte stond Govert stil bij een cruciale voorwaarde en inhoud voor het doorgaans wat holle begrip ‘samenwerken’. “Als je een GGb proces in gaat, heb je allemaal verschillende beelden over dat proces en het onderliggende vraagstuk. Voor de een is het urgent, voor de ander niet. De vraag is 17

Zie ook het Theatermodel om complexiteit in kaart te brengen in bijlage 2. En de inleiding van dit narratief verslag.

Met een wadi wordt in Nederland een bufferings- en infiltratievoorziening bedoeld, die tijdelijk gevuld is met hemelwater. De naam verwijst naar de Arabische naam voor een vaak droogstaand rivierdal en is ook een acroniem van Water Afvoer Door Infiltratie. 18

56

dan: wanneer pas je je beelden aan en wanneer niet? Als je in een discussie gaat zitten waarin iedereen op basis van argumenten zo hard mogelijk gelijk wil krijgen dan is er weinig kans dat je je beelden zult aanpassen. En dan gaat iedereen zijn eigen beelden verharden. Het gaat dus om de dialoog en die gaat over de uitwisseling van ervaringen en daarin kun je je beelden bijstellen. En dat geldt ook voor de anderen. En zo gaat ervaringskennis stromen en boek je voortgang in je GGb proces. Samenwerken is dus vooral werken rond concrete issues met elkaar en dat is heel iets anders dan samen vergaderen.”

57

8

Inhoudelijke bespiegelingen

In dit hoofdstuk geven Jan Frank Mars, Remco de Boer, Peter Ramakers, Govert Geldof, Peter de Bruijn en Albert Cath een persoonlijke bespiegeling op de masterclass Bloemen uit Brabant. In dit laatste hoofdstuk geven we onze visie, geïnspireerd door de verhalen en inbreng van de deelnemers op het belang van Gebiedsgericht Grondwaterbeheer. Niet om het laatste woord te hebben, maar omdat we veel geleerd hebben van de masterclass Bloemen uit Brabant en dat graag teruggeven aan de deelnemers en naar wij hopen vele andere belangstellenden. We menen ook dat de waardevolle ingebrachte inzichten en perspectieven en grote energie van de deelnemers aan de masterclass van groot belang zijn voor de verdere organisatie- en strategieontwikkeling van GGb. Dit betreft zowel de ‘Diepte’ als de ‘Verbreding’ van het GGb vak.

8.1 Bespiegelingen van Jan Frank Mars, Remco de Boer en Peter Ramakers

Een veel gehoorde opmerking als je over gebiedsgericht grondwaterbeheer praat is: “Gebiedsgericht grondwaterbeheer dat is toch heel ingewikkeld en dat kan toch niet bij ons?”. Die opmerking is voor Bodem+ en de provincie Noord-Brabant één van de redenen geweest om de masterclass Bloemen uit Brabant te organiseren. Gebiedsgericht grondwaterbeheer doe je niet alleen en van elkaar kun je leren. Daarom is een mix van starters, gevorderden, beleidsmakers, handhavers en vergunningverleners in deze masterclass bij elkaar gebracht. Juist door samen in gesprek te gaan over de risico’s, hoe gebiedsgrenzen te markeren en de voordelen om samen te werken met de gebruikers van een gebied stonden centraal tijdens de masterclass. Dit is de basis om kansen die GGb biedt optimaal te benutten. Met de masterclass hopen we zowel binnen Noord-Brabant als daarbuiten een impuls te hebben geven aan deze nieuwe manier van werken. De masterclass Bloemen uit Brabant is succesvol afgesloten met een bestuurlijke bijeenkomst op het provinciehuis in ’s-Hertogenbosch. Het echte werk met de laarzen in de modder gaat natuurlijk gewoon door. Op 17 maart 2015 is het nieuwe bodemconvenant ondertekend. Eén van de pijlers van het convenant is kennisontwikkeling en –borging. Wij roepen de deelnemers dan ook op om elkaar op te blijven zoeken en kennis en kunde te delen. Maak gebruik van bestaande initiatieven zoals de Bodempool (info: [email protected]), het www.Grondwatercollectief.nl en vooral, neem initiatief! Bodem+ en de provincie Noord-Brabant ondersteunen dat van harte! GGB staat niet stil in Noord-Brabant, het ontwikkeld zich verder. Als je nieuwsgierigheid is gewekt, dan helpen Bodem+ en de Provincie Noord Brabant je graag verder.

8.2 Bespiegeling Peter de Bruijn

Help, ik zit in een proces. Dat credo gold voor de deelnemers, die in de eigen praktijk vorm geven aan Gebiedsgericht Grondwaterbeheer. Het gold ook voor ons, de begeleiders van de masterclass. Startend met een voorbedacht programma, maar al snel gestuurd door de vragen van en gesprekken met deelnemers en opdrachtgevers. Balans zoekend tussen de veelheid van te bespreken onderwerpen en te bezoeken voorbeeldlocaties, de diepgang van toelichting en gesprek, en de simpele voortgang van de tijd. Zes dagdelen is veel tijd, genoeg voor een eerste ronde van beeldvorming en reflectie. Maar we hadden met gemak meer dagdelen kunnen vullen, en dat is tekenend voor de veelheid van aspecten die schuil gaan achter de letters ‘GGb’. 58

De deelnemers waren gretig. Gretig om er achter te leren van elkaar, gretig om te bepalen of GGb iets in de eigen praktijk kan betekenen, gretig om te bevragen hoe dat dan precies zou moeten. Zoals vaak bleek de wandelgang een belangrijk onderdeel van het leerproces. En ‘het echte leven’ ging door, gaande de duur van de masterclass werd merkbaar voortgang geboekt. Van Noord-Brabant tot Drenthe, van Dongen tot Deventer werden door de betrokken overheden stappen gezet die de toepassing van de gebiedsgerichte benadering dichterbij bracht. Consensus over scope en benadering, goedkeuring van een plan door B&W of gemeenteraad, een ‘geslagen’ beschikking binding van een private probleem- of baathebber. Naast inhoud en proces werd tijd besteed aan ‘wat het met je doet’, en ‘wat het van je vergt’. Ervaringen werden gewisseld, ziel en zaligheid werden gedeeld. De een gaf, de ander ontving, en beiden verdienen respect. Je moet maar durven om in deze relatief dunne tijden de veilig gebaande paden te verlaten, of geen genoegen te nemen met een veilig ‘niets doen’. Om een onbekende en onzekere vorm van beheer voor te stellen aan je collega’s, bazen, bestuurder, controller, waarbij je als overheid zelf verantwoordelijkheid neemt voor zaken die financieel onbestemd zijn, met kosten die kunnen tegenvallen en opbrengsten die vooral bij anderen landen. Toch doen, en volhouden! Vanuit de overtuiging dat de benadering verantwoord en doelmatig is, en dat daarmee de doelen en taakstelling van de eigen organisatie gediend worden. De provincie Noord-Brabant ‘deelde’ vergelijkbaar haar gedrevenheid, visie en ervaring met de deelnemers uit andere provincies. De eigen optiek en drijfveren van de provincie hebben er toe geleid dat GGb op tal van plaatsen wordt toegepast en verder wordt ‘uitgerold’. Dat succes wordt graag gedeeld, in ruil voor constructieve kritiek of welgemeende schouderklop. Met dank aan Bodem+ die juist dergelijke kennisuitwisseling faciliteert. De masterclass maakte duidelijk dat de provincie inmiddels een b(l)oeiende praktijk tot stand heeft gebracht. Complimenten en lof hiervoor zijn op z’n plaats. Evenals dank voor gastheerschap en gastvrijheid, van de kant van provincie, Bodem+ en alle anderen die bijdroegen aan dit boeket ‘Bloemen uit Brabant’.

8.3 Bespiegeling Govert Geldof: Op weg naar het GGb Gilde

Zelf ben ik al enkele decennia lang actief in het grondwater, maar dan als civiel ingenieur. Ooit ben ik (in 1986) afgestudeerd op grondwateroverlast in de stad en ben gaandeweg met andere aspecten van water en de stad in aanraking gekomen. Ik schrok een beetje toen ik voor het eerst uitgelegd kreeg dat gebiedsgericht grondwaterbeheer (GGb) vooral het beheer van pluimen betreft. Je bakent het gebied rond de pluimen af, maakt afspraken over monitoring … en dan doe je voorlopig niets. Punt. Dat leek mij een ernstige ontkenning van de complexiteit van de werkelijkheid. Grondwater is veel meer dan pluimen en de stad omvat veel meer dynamiek dan die rond de mensen die bezig zijn met gebiedsgericht grondwaterbeheer. Wat mij vooral is bijgebleven van de masterclass Bloemen uit Brabant is dat het toch veel complexer blijkt te zijn dan hiervoor geschetst en dat de betrokkenen volop bezig zijn die complexiteit hanteerbaar te maken. Gelukkig. Zelfs de meest eenvoudig ogende casus blijkt nog complex te zijn. Dat was ook de reden dat de masterclass georganiseerd was. Volgens mij zijn er twee vervolgstappen. Ten eerste, de tijd is rijp om plannen te maken voor een nieuwe generatie GGb’s, plannen waarin de complexiteit recht in de ogen wordt gekeken… en zelfs wordt opgezocht. Ten tweede, ontmoetingen zoals tijdens de masterclass moeten niet beperkt blijven tot Bloemen uit Brabant. Dat gaven de deelnemers duidelijk aan. Je zou een continue stroom van dialoog moeten hebben waarin medewerkers en bestuurders steeds meer complexiteit 59

aankunnen. Wat is effectiever dan dit te organiseren in een Gilde 2.0? Rond plannen in de echte praktijk helpen mensen elkaar. Volgens mij is de tijd er rijp voor.

8.4 Bespiegeling Albert Cath

Een belangrijke rode draad die door de masterclass Bloemen uit Brabant is geregen, betreft het doorbreken van stagnatie in GGb processen. Het in beweging krijgen van het proces, het doorbreken van vanzelfsprekende modellen, aanpakken en patronen die hun werking hebben verloren. Kortom het problematiseren van het alledaagse, de daar achterliggende denkmodellen en werkwijzen. Het openbreken van deze vanzelfsprekendheden, het inslaan van andere wegen, het aangaan van systeem innovaties vereist dapperheid, schranderheid en het vertrouwen op de in de praktijk opgedane ervaringskennis. Dit zijn belangrijke kenmerken van vakmannen en -vrouwen. En wat zij in feite doen, is het aangaan van complexe vraagstukken, daar vertroosting in vinden, dit in de wetenschap dat dit om een gedurfd ander handelingsrepertoire vraagt. En dat betekent ook dat je over de moed beschikt om op een van wijsheid getuigende manier, bij tijd en wijle, tegen de stroom in durft te roeien. Ik pak in mijn bespiegeling de draad op van de thematieken met een bespiegelende handreiking over wat daar bij komt kijken in termen van procesvoorwaarden. Ik put daarbij uit ervaringen en geleerde lessen uit mijn praktijk en leven de afgelopen 25 jaar en mijn al jarenlange dialoog en samenwerking met Govert Geldof en vele anderen. De hieronder staande bespiegeling komt voort uit de inbreng van de deelnemers en begeleiders. Hun inbreng klinkt door hierin. Mijn bespiegeling biedt een meer theoretische kader daarvoor. Geen goede praktijk zonder theorie, geen goede theorie zonder de praktijk als vertrekpunt te nemen, is daarbij de leidende gedachte.

Drie complexe relaties Als we naar het GGb vraagstuk kijken, vanuit de verschillende perspectieven en Sferen, dan doen we dat vanuit drie mogelijke relaties. Relaties die de complexiteit van vraagstukken zichtbaar maakt. In eerste instantie is dat een complementaire relatie. We voelen ons dan vertrouwd met een problematiek en de dialoog over het beheer daarvan - binnen en tussen de GGb Sferen - verloopt verbindend, versterkend en aanvullend. We voegen dus steeds iets toe en op die manier wordt het beheer stapje voor stapje verbeterd. In deze relatie wordt er vooral gezocht naar overeenstemming voorbij de stagnatie.

Als ik één grote les hieruit kan trekken dan is het dat deze drie relaties rondom concrete GGb vraagstukken steeds spelen, meestal tegelijkertijd, soms volgordelijk, soms op de voorgrond, soms op de achtergrond. En dat ze gaandeweg van stuivertje kunnen wisselen.

Maar het vraagstuk kan ook een paradoxale relatie opleveren. Dan is er sprake van schijnbare tegenstrijdigheden. Het wordt wat fuzzy en voelt allemaal wat minder vertrouwd aan en we weten ook niet goed wat we er mee aan moeten. Er zijn verschillende al dan niet fictieve beelden over de situatie mogelijk. Het is allemaal behoorlijk complex en wie het weet mag het zeggen. En we merken dat het allemaal niet meer zo vertrouwd is, het begint een beetje te wringen binnen en tussen de Sferen.

60

De vertrouwde dialoog over het beheer begint te stokken. Maar als je goed kijkt, biedt de onderlinge situatie nog ruimte om de verbindingen en verschillende oplossingsrichtingen open te houden. De derde relatie is die van de contradictie. Een echte tegenstrijdigheid: het is zwart of wit. Maar ook: zonder zwart, geen wit en omgekeerd. En dan gaan we schuttersputjes graven en een beetje ruzie maken over de werkelijkheid van het vraagstuk. We gaan onderhandelen over de waarheid en de zich voordoende situatie in het GGb. De verbindingen worden stroef, kennis stroomt niet meer echt, de energie wordt hoofdzakelijk ingezet om iets af te dwingen. Wat ik zeg is waar en wat jij zegt is onwaar. Dan is het complexe karakter van het vraagstuk teruggebracht tot de eenvoud van het machtsspel tussen en binnen de GGb Sferen over de werkelijkheid van het vraagstuk. Als ik één grote les hieruit kan trekken dan is het dat deze drie relaties rondom concrete GGb vraagstukken steeds spelen, meestal tegelijkertijd, soms volgordelijk, soms op de voorgrond, soms op de achtergrond. En dat ze gaandeweg van stuivertje kunnen wisselen. Maar, hoe paradoxaal of tegenstrijdig ook, er zit altijd nog wel een beetje ruimte om te bewegen tussen de relaties. Er zit altijd ergens een gat in de muur die we hebben opgetrokken. Hier komt het begrip vakmanschap om de hoek kijken. Ervaren professionals zijn, zo blijkt telkens weer, bij uitstek mensen die goed uit de voeten kunnen met complexe vraagstukken. Ze doorbreken immers de vicieuze cirkel van het rationele beheer en haar standaard checklists en kunnen iets ongewoons en verrassend doen, waardoor de vicieuze cirkel van het standaard handelingsrepertoire wordt doorbroken.

Een handelingsrepertoire dat nog wel goed werkt bij overzichtelijke, meestal sectorale, getemde vraagstukken. Dit kwam mooi tot uiting als de vakmensen, redenerend vanuit de complexe praktijk zich tijdens de masterclass lieten horen.

61

Het verhaal over GGb en complexe handelingspersperspectieven Vele bijdragen en discussies in de parallelle verdiepingssessies gingen dieper in op het vraagstuk hoe je nu moet omgaan met complexe vraagstukken. Innoveren, hoe doe je dat nu eigenlijk? Dat verwijst naar wat ik ook wel werkplaatsachtig werken noem, met als leidend principe: combineer wat je hebt, waarbij je duurzaamheid bevordert door het verbinden van maatschappelijke functies. Een voorbeeld gaf Govert met de wadi als combinatie “scheidt niet dwingend dat wat van wal tegen sluipverkeer en tegelijkertijd waterbeheer. Daarmee voeg je de nodige context natuurlijk verbonden is, en, verenig toe, wat de complexe praktijk weer in het spel niet dwingend dat wat natuurlijk voorop stelt en zwaar laat meewegen in de gescheiden is” conceptuele wereld van de tekentafel. En dat is iets anders dan strakke, veelal toch sectorale, planning. Deze contexttoevoeging maakt het vraagstuk per definitie complex. Immers je tracht verschillende maatschappelijke functies, met hun eigen vertogen, wereldbeelden, sociaal-culturele opvattingen en tradities, verschillende technologieën en beleidsterreinen en –theorieën te integreren. En niet te vergeten, de verschillende belangen en machtsrelaties. Je bent aan het GGb bloemschikken zou Maaike zeggen. Immers een investering in het ene domein kan heel goed opbrengsten opleveren in een ander domein. De praktische complexe werkelijkheid kan gekenschetst worden door het plotsklaps manifesteren van wonderen en nare verrassingen. En deze dieptestructuur van complexiteit verdwijnt helaas niet door het dan maar weer keurig scheiden van de verschillende functies. De Franse complexiteitsdenker Edgar Morin verwoordt dit in de volgende fraaie paradox: “scheidt niet dwingend dat wat natuurlijk verbonden is, en, verenig niet dwingend dat wat natuurlijk gescheiden is”.

Het verhaal over het GGb proces: hoe doe je dat nou? GGb, hoe doe je dat nu in de praktijk was een dominant thema tijdens de masterclass. Er zijn vijf, onderling samenhangende, algemene lessen te trekken die te maken hebben met de feitelijke inrichting en uitvoering van het GGb proces. Er zijn meer lessen en lesjes, maar deze vijf wil ik in dit verband benadrukken. Het zijn procesvoorwaarden voor het omgaan met complexe vraagstukken, zoals bij GGb, maar ook voor vele andere vraagstukken. Uiteraard zijn deze procescondities geen wetmatigheden zoals de wetten van Newton. Maar zij bieden wel een samenhangend kader om werkplaatsachtig werken, als mogelijkheid om complexe vraagtukken tegemoet te treden, te bevorderen en gaande te houden.

Het belang van verhalen niet uit het oog verliezen Zodra je het hebt over ervaringskennis en het daaraan verbonden vakmanschap, dan kun je niet om verhalen heen. Ervaringskennis wordt als het ware gedragen door de verhalen die verteld en/of 'voorgeleefd' worden. In de verhalen zit het lokale, de specifieke omstandigheid en het (inter)persoonlijke van ervaringskennis. Een verhaal is een samenstelsel van verschillende levende verhalen vanuit de verschillende perspectieven, posities en Sferen van de betrokken deelnemers. Vanuit de verschillende perspectieven en posities van de deelnemers wordt de complexe problematiek in beeld gebracht van het voorliggende vraagstuk. In de Masterclass BuB kwam ook het onderscheid tussen dialoog en discussie mooi naar voren. Een dialoog is uitwisseling met respect en nieuwsgierigheid naar het perspectief van de ander, en de bereidheid om van positie en beeld te veranderen. Dat wordt 'transactioneel werken' genoemd. In een discussie gaat het veel meer om de posities en het verstevigen daarvan door middel van argumenten, redenaties en macht. Dat wordt 'positioneel werken' genoemd. Een discussie is een 62

onderhandeling over de werkelijkheid van een vraagstuk, waarbij de een de ander tracht te overtuigen van zijn gelijk. In een dialoog is meer oog en oor voor zwakke signalen, nieuwe onverwachte invalshoeken en ontwikkelingen die nog niet opgemerkt worden door de radars van het dominante beeld over grond- en waterbeheer. Hierdoor worden vanzelfsprekendheden opengebroken. In discussie gaat het juist om wie wint, de sterkste is. In de dialoog stroomt de ervaringskennis en komen beelden in beweging, juist omdat er geen overheersende opinies, overtuigingen, heilige huisjes en onwrikbare stellingen worden betrokken, maar ervaringen en verhalen worden verteld, beluisterd, overdacht en gedeeld. Mijn ervaring is dat het domineren van discussie over dialoog funest is voor iedere vorm van (sociale) innovatie en aanpassingsvermogen. Een verhalende werkwijze bevordert een houding van dialoog, terwijl een houding van dialoog op haar beurt een verhalende werkwijze bevordert. De inzet is steeds om door de bevordering van dialoog en verhalen een cultuur gericht op de uitwisseling van ervaringskennis te bevorderen die een voorwaarde is voor werkplaatsachtig werken. Dat is in feite niets anders dan de overgang van 'positioneel werken' naar 'transactioneel' werken te bevorderen.

Het 'Moment van de Moeite' niet uit de weg gaan Als een GGb proces eenmaal op stoom is en er sprake is van echte dialoog, dan is het onvermijdelijk dat er op een gegeven moment 'een moment van de moeite’ of stagnatie wordt ervaren. De verschillende verhalen zijn in eerste aanleg verteld, de beelden van de natuurlijke, technologische, sociale, juridische, bestuurlijk-organisatorische en politieke werkelijkheid zijn verrijkt en verdiept en de groep komt vast te zitten in een ogenschijnlijk onoplosbaar dilemma. Dit heeft te maken met grondhouding. Elk (sociaal) innovatieproces komt vroeg of laat onvermijdelijk uit op momenten waar het vast zit, waarop de dilemma’s over elkaar heen tuimelen en het tegenstrijdige karakter van de complexe situatie zich ineens overduidelijk toont. Dit is de moeilijkste fase, en de meeste groepen in en tussen organisaties tonen dan de neiging om dat ‘moment van de moeite’ uit de weg te willen gaan. De hele opzet van werkplaatsachtig werken is gericht om daar niet aan toe te geven. In vruchtbare GGb processen worden momenten van de moeite juist opgezocht en helemaal doorgeploegd. Pas dan ontstaat er beweging. Dit bleek ook in de gesprekken in de masterclass, onder andere beschreven in het hoofdstuk ‘Help! Ik zit in een proces! ‘. Vaak is er wel een wil om eruit te komen, maar zijn er ruim voldoende redenen aan te dragen waarom het niet gaat lukken. Je zoekt deze 'momenten van de moeite' bewust op. De komiek Groucho Marx stelde ooit: "we maken geen enkele kans, en die moeten we met beide handen aangrijpen." Vandaar.

Het werken vanuit het concrete, kleine, lokale en de inbedding in het alledaagse Grote, brede, tekentafel-achtige vergezichten hebben een grote zuigkracht en bieden veel ruimte om de 'momenten van de moeite' te ontwijken door te vluchten in dat waardoor die zuigkracht wordt veroorzaakt: de schoonheid van de inperkende denkconcepten en metaforen, de verleiding van de integrale oplossing voor van alles en de valkuil van het idee dat voor weinig geld één oplossing voor complexe vraagstukken voor het oprapen ligt. In de papieren werkelijkheid oogt alles fraai, maar papier is ook geduldig. Het voordeel van het kleine, lokale en concrete is dat je door de zure appel heen moet bijten. Omdat je moet komen tot concrete oplossingen. Dat vergroot ook de mogelijkheden om een complex project uit te voeren binnen het alledaagse werk. Daarmee wordt tevens vermeden dat de opgave als iets aparts wordt gezien, los van het alledaagse. In een werkplaatsachtig GGb proces wordt dan ook niet gesproken over het werk, maar middenin en vanuit het werk. Werk dat toch al gedaan moest worden. Bij werkplaatsachtig werken hoeft over de wat langere termijn bezien geen extra tijd vrij gemaakt te worden omdat de gekozen oplossingen slimmer zijn en beter verankerd, dan oplossingen die vooral op papier er fraai uitzien. Het is de kunst om enerzijds kleine, lokale en concrete projecten te kiezen die én een pittig zure appel zijn waar 63

ervaringskennis hard nodig is en goed kan gaan stromen én die anderzijds een goed voorbeeld zijn van een grotere, generieke problematiek. Dit in de wetenschap dat als je dit ene concrete project tot een goed, innovatief, einde brengt, je ook het daaraan verbonden grotere vraagstuk meer in de vingers krijgt. Dan wordt het een echt leerproces, dat via gilde vorming de opgedane kennis verder laat stromen. De Masterclass BuB is daar een goede eerste stap in geweest.

Zoveel als nodig Bloemen en Sferen daarbinnen bijeen brengen Er is, zo veronderstel ik, in de grond- en waterwereld nog voldoende ervaringskennis aanwezig, maar deze zit opgesloten in de verschillende partijen en binnen de verschillende Sferen 19 van de partijen. In een GGb proces doorbreken we dit en halen we verschillende Bloemen en hun Sferen bij elkaar en doen er alles aan om de ervaringskennis onderling weer te laten stromen.

Het is niet altijd even gemakkelijk om mee te doen aan een GGb proces. Vooral het betrekken van bedrijven en (groepen) burgers en ngo’s is vaak lastig, maar dat geldt ook voor de verschillende publieke organisaties. Daarvoor zijn diverse redenen. Allereerst een hele praktische: tijd en capaciteit. Maar als het mogelijk is de relevante partijen te betrekken met de juiste mensen aan boord (praktijk-beleid-politiek-bestuur-techniek) dan heeft dat een belangrijke betekenis in het hernieuwd verbinden van de tekentafel en keukentafel. Het blijken ervaringen te zijn die naar meer smaken, zeker bij een complexe problematiek.

19

Zie hoofdstuk 4.4.

64

Kieken wat ’t wödt 20

Deze laatste les heeft te maken met de grondhouding die mensen aannemen ten opzichte van de complexiteit van een vraagstuk, onzekerheid over de kennis met betrekking tot het vraagstuk en een mate van onenigheid over de probleemstelling van het vraagstuk. Je kunt niet alles van tevoren weten, plannen, controleren en beheersen. Er doen zich in een GGb proces altijd plotsklapse, schijnbaar tegenstrijdige gebeurtenissen voor en die hoeven niet altijd ongunstig uit pakken. Complexe vraagstukken kenmerken zich immers door wonderen en onaangename verassingen die zich aandienen tijdens het proces. Door continu met elkaar in dialoog te blijven kun je veel onzekerheid aan. En in plaats van deze onzekerheid weg te drukken en te reduceren kun je zo de concrete rijkdom die erin verstopt zit, en die zich in de tijd zal manifesteren, gaan benutten. Het is in de grond- en waterwereld een diep ingesleten gewoonte om eerst een plan te maken, daarna dit uit te voeren en vervolgens hoeft het alleen maar onderhouden en gemonitord te worden. Alsof de wereld dan stilstaat. Alles wat complex is, de natuur, de samenleving, de organisatie, de mensen zelf, blijft zich redelijk onvoorspelbaar gedragen. Onderhoud en beheer gaan dus over meebewegen, en soms voorop gaan. De kern van de 'Kieken wat ut wödt' is dat we accepteren dat we niet alles binnen het plan kunnen oplossen, maar een slim plan wel kan helpen om een stevig kader te bieden voor oplossingen. Hetzelfde geldt voor goed beleid, bestuur, management, wetenschap, technologie en alles waarin de mens in een beweging van nadenkendheid en bewustzijn een stapje naar achteren neemt, als een schilder van zijn schilderij.

Tenslotte Deze vijf punten - en vele andere – zijn geen dwangbuis. Het zijn wel bouwstenen, belangrijke procescondities en richtingwijzers met betrekking tot werkplaatsachtig werken. Elk vraagstuk is immers anders, kent eigen omstandigheden, gebeurtenissen, specifieke opgaven en telkens verschillende mensen uit de verschillende bloemen. Meer van hetzelfde is dan vaak de dood in de pot. "Eigenlijk is het heel simpel en zouden we elk project zo moeten doen," stelde eens iemand. "Maar het gebeurt niet. We maken geen tijd voor elkaar," zei hij er ook bij. Iedereen heeft wel eens ervaringen met situaties die sterke gelijkenis hadden met voornoemde aspecten van werkplaatsachtig werken. Kortom, het is heel menselijk allemaal, die werkplaatsen, niet echt bijzonder en het ligt binnen handbereik. De ingewikkeldheid even laten voor wat die is, en de rijkdom van de complexiteit van de praktijk aanboren en inbrengen in de actie. Werkplaatsachtig werken 0ndersteunt dit en biedt ook een richtsnoer daarvoor. Meer niet, maar ook niet minder. Om het in één zin samen te vatten aan de hand van de Deense organisatiedenker Bent Sørensen:

"Alle abstracties zijn eenvoudig; alle dingen die concreet zijn, zijn complex"

20 20

‘Kieken wat ’t wödt’: deze Twentse levenshouding verwijst naar een niet afwijzende, maar wel een afwachtende houding ten opzichte van nieuwigheden. Zie Marlous Blankensteijn, 2011: pagina 79. Bij Koninklijke TenCate omschrijft men het als volgt: ‘In Twente bestaat een gevleugelde uitdrukking die heel goed de volksaard beschrijft: ‘kieken wat 't wödt'. Het betekent zoveel als: we zullen eens zien. Men kijkt enerzijds de kat uit de boom, maar is anderzijds toch ook niet te beroerd om iets het voordeel van de twijfel te geven. Het is natuurlijk altijd gevaarlijk om een organisatie te reduceren tot een karikatuur van een bepaalde volksaard, maar iets van deze houding moet toch wel in de genen van TenCate zitten. Het is namelijk precies de manier waarop het bedrijf met innovatie om gaat: een kritische, maar toch ook open en onderzoekende houding.’

65

Bijlagen

9

9.1 Bijlage 1. Deelnemers Masterclass Bloemen uit Brabant

5 3

2

6

7 8

9

10

12

13 14

15

16

18

19

20

21 22 23 25 26

28 30 31

4

32

33

27 17 1

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

24

11

29 34

35

NAAM Hennie Loohuis Lydia Plant Jac Beekers William Vlamings Jeroen Kemper Ronald Cornelisse Esther Raats-Leenders Remco de Boer Reinder Slager

ORGANISATIE Gemeente Almelo Gemeente Almelo Gemeente Etten-Leur Omgevingsdienst ZO Brabant RUD Utrecht Omgevingsdienst MW Brabant Gemeente Waalwijk RWS Leefomgeving / Bodem+ 3Dimensies

E-MAIL [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Peter Ramakers Raymond Sonneveldt Maaike Paulissen Wendy Klein Douwel-Ogink Albert Cath Peter de Bruijn Ron Nap Govert Geldof Jan Frank Mars Nora de Klein Harm Janssen

Provincie Noord-Brabant Omgevingsdienst MW Brabant Gemeente Tilburg Gemeente Deventer Narratio Kennis & Advies de Bruijn Advies & Management Omgevingsdienst Veluwe IJssel Geldof c.s. RWS Leefomgeving / Bodem+ RUD Drenthe BSB Zuid

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

66

21 Marjolijn Portena 22 Astrid Slegers

RUD Drenthe [email protected] Provincie Noord-Brabant / BOOG [email protected]

23 Maarten Kantelberg 24 Saskia Ouwerkerk

Provincie Limburg Provincie Noord-Brabant

[email protected] [email protected]

25 Ingrid Riegman 26 Antoni Verbossen

Omgevingsdienst Veluwe IJssel Provincie Noord-Brabant

[email protected] [email protected]

27 Timo van der Heijden 28 Dave Rensman

Gemeente Veghel Omgevingsdienst ZO Brabant

[email protected] [email protected]

29 Daniëlle Slock 30 Pieter Jansen

Provincie Noord-Brabant Omgevingsdienst MW Brabant

[email protected] [email protected]

31 Esther van Alphen 32 Arjan de Vries

Omgevingsdienst MW Brabant Brabant Water

[email protected] [email protected]

33 Nathalie van der Pluijm 34 Martin Zeeman

Gemeente Oss Omgevingsdienst MW Brabant

[email protected] [email protected]

35 Carolien Feldbrugge

Beeldleveranciers

[email protected]

Niet op foto Sjoerd Sibbing Astrid Egberts-Huijbregts

Provincie Noord-Brabant Gemeente Dongen

67

[email protected] [email protected]

9.2 Bijlage 2: Complexiteit en het theatermodel

De figuur schetst het theatermodel 21 voor het analyseren van de complexiteit bij water- en bodemprojecten. Het maken van een theaterproductie wordt gehanteerd als metafoor voor samenwerking. Sommige producties zijn relatief simpel, bijvoorbeeld een eenakter van Harold Pinter in het lokale dorpshuis, andere producties zijn zeer complex, zoals een musical met honderden acteurs, dansers en muzikanten in Carré.

Het theatermodel, van relatief eenvoudig (blauw) tot zeer complex (rood). De uitdaging is om aan het begin van een project de zes elementen (taartpunten) van het theatermodel zo scherp mogelijk in beeld te brengen. Dat moet niet door één persoon gebeuren, maar in wisselwerking met elkaar. Alleen dan worden percepties expliciet gemaakt. Betrokkenen hebben veelal verschillende opvattingen over hoe complex script en theater zijn en wat de rollen en verantwoordelijkheden zijn van producenten, regisseurs, spelers en publiek. Wordt het toneelstuk een standaardproductie dat weinig vergt van de betrokkenen of wordt het een spektakel met veel mensen waar het publiek actief wordt betrokken? Het is raadzaam om het expliciet maken van de zes elementen een vast onderdeel te laten zijn aan de start van een samenwerkingsproject. Het herhalen van deze exercitie is ook zeer aan te raden, want wat in het begin relatief eenvoudig lijkt, kan verderop in het proces veel complexer blijken te zijn. Tevens, wat in de planfase eenvoudig is, kan bij uitvoering complex zijn.

Functionele en relationele complexiteit

Van de zes elementen bepalen het theater en het script de functionele complexiteit. Wat haalbaar is en niet hangt af van de wat de feitelijke uitgangssituaties is (het theater) en wat de doelen en ambities zijn (het script). De andere vier elementen bepalen de relationele complexiteit. Er worden verschillende groepen van mensen bij het proces betrokken, met sterke variatie in het kunnen beïnvloeden van maatregelen en het beïnvloed worden door maatregelen. Wat aanvaardbaar is en niet, hangt af van deze groepen – hier aangeduid als producenten, regisseurs, spelers en publiek. In relatief eenvoudige projecten is de haalbaarheid van doelen groot en worden voorgestelde maatregelen – op basis van een goede inhoudelijke onderbouwing – snel aanvaard. Bij complexe projecten staan haalbaarheid en aanvaardbaarheid continu met elkaar op gespannen voet en moet een spel worden gespeeld waarbij deze uiteindelijk bij elkaar worden gebracht. Het benutten van de spanning om tot mooie resultaten te komen, stelt hoge eisen aan alle betrokkenen; vooral aan de speler van het waterschap op wie we in deze handreiking speciaal de schijnwerper richten.

21

Tauw Deventer 2007. Auteurs: Govert D. Geldof, Hans van Ees, Pieter Lems en Frederique Six.

68

Theater

Het theater betreft het gebied waar het spel wordt opgevoerd, oftewel het projectgebied. Er is sprake van een relatief eenvoudige situatie (blauw) als er sprake is van volledige zeggenschap over de ruimte en/of een maagdelijk gebied met volledige vrijheid voor inrichting. Gaat het project uitsluitend over ondergrondse riolering of moet een nieuw stedelijk gebied worden ingericht dat volledig in handen is van gemeente en waterschap, dan biedt het theater volop mogelijkheden. Dat wordt anders als waterdoelen gerealiseerd moeten worden in bestaand stedelijk gebied waar ruimteclaims al snel onder financiële druk komen te staan en vele andere vraagstukken interfereren met de watervraagstukken. In het theater van de stedelijke vernieuwing is veelal sprake van hoge complexiteit (rood). Bij het segment van het theater staat de ruimtelijke dimensie centraal; bij het script is het de tijdsdimensie. De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Wat is het vraagstuk en hoe denken anderen daarover? • Wanneer is het project geslaagd? Wat moet er dan zijn bereikt? • Is het denkbaar dat er in het gebied tot gepaste oplossingen wordt gekomen? • Welke factoren in het gebied zorgen voor beperkingen? Of: welke randvoorwaarden zijn van toepassing? • Zijn er ruimteclaims die conflicteren met de waterbelangen? • Welke processen hebben zich in het verleden in het gebied voltrokken? • Welke niet-watergebieden vraagstukken bepalen de politieke agenda in het gebied? Is het mogelijk daarmee een verbinding te maken?

Script

Het script betreft het verhaal dat verteld gaat worden. Hoe worden de problemen en doelen tot elkaar gebracht en welke ambities worden daarbij gehanteerd? Het gaat om het verloop in de tijd. Is er veel helderheid aanwezig over problemen en doelen en zijn de ambities laag, dan is sprake van een lage complexiteit. De doelen zijn dan gemeenschappelijk en niet tegengesteld. De complexiteit is hoog (rood) als de problemen niet helder zijn en sterk met elkaar verweven, de doelen tegengesteld en niet gemeenschappelijk zijn en de ambities hoog. Er is sprake van vele onzekerheden, niet alleen in de domeinen van de statistische en scenario onzekerheid, maar ook in de domeinen van gekende en totale onwetendheid (zie 2.1.5). De uitkomst van het spel ligt niet vast en is afhankelijk van de kwaliteit van de samenwerking. Velen hebben invloed op het script dat in de tijd verandert. Of de uiteindelijke maatregelen het gewenste effect hebben is nog maar sterk de vraag. Een combinatie van coöperatie, conflict, coalitie en competitie maakt het script extra complex, en boeiend. De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Welke personen schrijven het script? • Wat is onze ambitie en wat zijn de ambities van medeschrijvers? • Is het mogelijk jargon te vermijden? • Gaat het om het formuleren van een gepast antwoord op een helder probleem of is het nog onduidelijk wat de problemen en oplossingsrichtingen zijn? • Wanneer begint het proces en wanneer eindigt het? Welke fasen worden doorlopen (initiatieffase, programmafase, ontwerp/planfase, voorbereidingsfase, realisatiefase en beheerfase)? • Kunnen beproefde technieken worden ingezet om tot verbeteringen te komen of gaat het om nieuwe – innovatieve – technieken? • Beperkt het handelingsperspectief zich tot de korte termijn of gaat het om het bewerkstelligen van een transitie over langere tijd (soms vele decennia)? • Welke onzekerheden spelen een rol (statistische onzekerheid, scenario onzekerheid, gekende onwetendheid en totale onwetendheid)? • Zien anderen deze onzekerheden op dezelfde wijze?

69

Producenten

De producenten financieren en leveren andere productiemiddelen, zoals arbeid, grond, beleid en vergunningen. Zij hebben daarmee veel invloed op het proces, maar ervaren vaak niet zelf de consequenties van de maatregelen (in tegenstelling tot de mensen die in een gebied wonen). Er zijn projecten waarbij de gemeente vrijwel de enige producent is en het waterschap eenvoudig kan aanschuiven of via het middel van vergunningverlening het proces naar haar hand kan zetten. Dan is sprake van een relatief eenvoudige situatie. Echter, als er vele producenten zijn en die hebben alle eigen opvattingen over wat er moet gebeuren, dan wordt het al gauw zeer complex. In nieuw stedelijk gebied wordt de complexiteit rond producenten veelal bepaald door de grondposities. Als de gemeente en het waterschap alle grond in handen hebben, kunnen ze eenvoudig bepalen wat er moet gaan gebeuren. Hun afhankelijkheid van anderen is gering. Echter, de praktijk leert dat grondposities versnipperd en lastig te verwerven zijn. Projectontwikkelaars handelen vaak snel en zorgen ervoor dat ze in een vroegtijdig stadium grond verwerven waardoor ze invloed krijgen. In bestaand stedelijk gebied spelen woningbouwverenigingen een belangrijke rol als producent. Soms is sprake van een ingewikkeld consortium waarin ook banken vertegenwoordigd zijn. Investeerders willen vaak rendement, wat in strijd kan zijn met het realiseren van duurzaamheiddoelstellingen, ook al hoeft dat niet. De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Is het duidelijk wie de producenten zijn? En weten ze dat zelf? • Welke voorwaarden zijn verbonden aan financiering, of cofinanciering? • Wat zijn de risico’s per producent? • Is de financiering min of meer rond? • Kunnen uitgaven in de tijd worden uitgesteld? • Kunnen er nieuwe financiers worden gevonden?

Regisseurs

Wie voeren de regie uit bij het spel? Wie zijn de projectleiders bij het samenwerkingsproject? In het eenvoudigste geval gaat het om een samenwerking tussen waterschap en gemeente en stellen ze gemeenschappelijk één projectleider aan. Maar het kan ook anders. Vaak is er een projectleider van de gemeente en een projectleider van het waterschap die aangestuurd worden door een stuurgroep waarin niet alleen vertegenwoordigers zitten van de gemeente en het waterschap, maar bijvoorbeeld ook van de provincie en het waterleidingbedrijf. Als een project voor een deel wordt uitbesteed, heeft ook de projectleider van het adviesbureau de nodige invloed. Als hier geen helderheid is en vele kapiteins het schip besturen, dan is dat een voorspelbare bron voor extra problemen binnen het project. Een specifiek probleem treedt op als de regisseur zwak is of niet als regisseur wordt geaccepteerd door de spelers. De formele regie ligt dan in de handen van een persoon die niet de competenties heeft om hier goed invulling aan te geven. Het is van belang een dergelijk probleem vroegtijdig zichtbaar te maken. De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Is het duidelijk wie de regisseur is of wie de regisseurs zijn? • Is deze persoon of zijn deze personen geschikt voor deze rol en wordt het door de anderen geaccepteerd? Oftewel: is er sprake van vertrouwen? • Kan continuïteit worden gegarandeerd? • Welke afspraken zijn gemaakt of moeten worden gemaakt over de regierol? • Wat zijn de risico’s bij de regie?

Spelers

De spelers staan op het toneel en voeren het project uit. Ze werken samen. Ze voeren studies uit, discussiëren over wat haalbaar en aanvaardbaar is, vechten een conflict uit, maken een slag van concept tot realisatie, herschrijven delen van het script, inspireren elkaar, verdedigen standpunten richting bestuur, overleggen en onderhandelen, troeven elkaar af, etc. Dat gaat 70

relatief eenvoudig als rollen en verantwoordelijkheden helder zijn (zie 2.1.3) en bij allen de wil aanwezig is tot goede resultaten te komen. Het gaat ook gemakkelijker als de personen elkaar liggen qua karakter en denkkader. Ze weten dan wat ze aan elkaar hebben. Maar ook hiervoor geldt dat de werkelijkheid weerbarstiger is en dus ook complexer. Het expliciteren van percepties draagt in sterke mate bij aan de kwaliteit van het proces, maar karaktereigenschappen en denkbeelden kunnen niet eenvoudig worden veranderd. In veel projecten opereren medewerkers die erg normgericht denken. Bijvoorbeeld, de afspraken uit het Nationaal Bestuursakkoord Water moeten letterlijk worden gehaald en over de KRW-doelen kan niet worden onderhandeld. Ze denken vaak alleen in problemen die moeten worden opgelost. Anderen zien vooral de kansen en opereren op opportunistische wijze. Weer anderen denken holistisch of streven naar synergie. Ze hebben allen een eigen referentiekader. Voor de vertegenwoordiger van het waterschap wordt de complexiteit sterk bepaald door de opdracht die hij of zij heeft meegekregen van de directie en het bestuur (zie 2.1.4) en de onderhandelingsruimte die geboden wordt. Is het mogelijk om in een vroegtijdig stadium helderheid te bieden over de financiële bijdrage van het waterschap? Kunnen er toezeggingen worden gedaan zonder terug te koppelen naar het Dagelijks Bestuur en het Algemeen Bestuur van het waterschap? De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Wie zijn de spelers en wat zijn hun belangen? • Wat is hun rol in het spel en zien ze elkanders rol op dezelfde wijze? • Is het team compleet? Is er voldoende kennis en competentie? • Hoe zien de spelers het probleem en de mogelijke oplossingsrichtingen? Wat zijn hun ambities en verwachtingen? Staan de spelers – qua hiërarchie – op hetzelfde niveau? Hoe gaan de spelers met elkaar om? • Welke afspraken kunnen worden gemaakt over de uitwisseling van informatie en hoe wordt omgegaan met gevoelige informatie? • Hoe vindt terugkoppeling plaats met bestuurders? • Zijn er qua karaktereigenschappen spanningen te verwachten? • Kunnen de spelers voldoende tijd vrijmaken om aan het spel deel te nemen?

Publiek

Het publiek (bewoners, bedrijven, bezoekers) heeft niet direct een eigen taak – soms indirect, zoals een belangengroepering – maar ervaart wel de consequenties van het spel dat wordt opgevoerd. Als maatregelen worden uitgevoerd, kunnen ze overlast ervaren tijdens de uitvoering, grond of uitzicht kwijtraken, op kosten worden gejaagd, in een mooier gebied komen te wonen, etc. Zijn de spelers niet afhankelijk van het draagvlak en kunnen ze mooie projecten realiseren waaraan het publiek op positieve wijze betekenis toekent, dan is sprake van een eenvoudige situatie (blauw). Echter, in een situatie zoals bij stedelijke vernieuwing is de afhankelijkheid van draagvlak groot en wordt slechts in geringe mate betekenis toegekend aan de waterprojecten. Het wordt dan al gauw complex en participatie is geen wondermiddel. De volgende vragen helpen de complexiteit te duiden: • Welke mensen vormen het publiek? • Zijn ze georganiseerd? • Welke belangen hebben ze bij het project? • Vertrouwt het publiek de producenten, regisseurs en spelers? • Is de uitkomst van het project afhankelijk van de opstelling van het publiek? • Is het te verwachten dat sommige personen of groepen van personen worden gedupeerd door de uitkomst van het project? • Zijn er vervelende dingen gebeurd in het verleden die nu kunnen gaan opspelen? • Is er in het publiek veel kennis aanwezig over de lokale omstandigheden? • Wil het publiek betrokken worden? 71

Van belang is het om even stil te staan bij het begrip ‘vertrouwen’. In Nederland zeggen we: “vertrouwen komt te voet, maar vertrekt te paard.” Waar wantrouwen heerst, wordt niet of nauwelijks gereageerd op informatie, ook al is deze nog zo goed. Vertrouwen is vaak gebonden aan personen en hangt sterk af van de wijze waarop wordt gecommuniceerd. Als intenties worden gecommuniceerd en duidelijk wordt aangegeven wie welke belangen heeft, is dat beter dan dat claims worden gelegd. Ook neemt het vertrouwen toe als onzekerheden van anderen serieus worden genomen, ook als komen die nog zo irrationeel over.

72

9.3 Bijlage 3: inhoudelijke aandachtspunten GGb In deze bijlage zijn per thema discussie- en aandachtspunten geformuleerd, die het startpunt voor de werksessies vormden. In de volgende paragrafen 1 t/m 6 zijn de gedeelde inzichten per thema samengevat:

Vraagstelling 1: Melding, aard van het besluit, toetsing bij aanvang GGb Vraagstelling 2: Inhoud van het plan, informatiegrondslag Vraagstelling 3: Communicatie en informatie-uitwisseling Vraagstelling 4: Toezicht en handhaving Vraagstelling 5: Maatregelen Vraagstelling 6: kosten, kostendragers en financiering In bijlage 4 zijn verwijzingen opgenomen naar verdiepende achtergrondinformatie.

Vraagstelling 1: Melding, aard van het besluit, toetsing bij aanvang GGb Startpunt van het Gebiedsgericht Grondwaterbeheer is artikel 55 van de Wet bodembescherming: een bestuursorgaan (gemeente, bevoegd gezag Wbb of een ander bestuursorgaan) neemt initiatief voor de gebiedsgerichte benadering met het oog op de omgang met (verontreinigd) grondwater in een zeker gebied. De aanleiding vormt de Wbb-opgave, in het bijzonder de aanpak van spoedeisende gevallen, of de inpassing van nieuwe gebruiksfuncties zoals WKO. Het initiatief nemend bestuursorgaan stelt het GGb-plan op en voert dat uit. Hierbij worden andere partijen betrokken en zo nodig gebonden door middel van een samenwerkingsovereenkomst. Het bevoegd gezag Wbb: • beoordeelt of de gebiedsgerichte benadering van toepassing mag zijn: o omdat gevallen van grondwaterverontreiniging dooreenlopen of elkaar onderling beïnvloeden, o waardoor gewenste ruimtelijke ontwikkelingen en/of beoogd gebruik worden belemmerd; • stelt het beheergebied vast, met een logische, kenbare en handhaafbare begrenzing; • beoordeelt of met het plan de doelen van het gebiedsgericht grondwaterbeheer behaald zullen worden: o geen risico’s voor functies, gebruik, kwetsbare objecten, o risico’s van verspreiding van verontreinigingen over de grens van het beheergebied worden voorkomen.

Discussie: Volstaat een brief van het Wbb-bevoegd gezag waarin ‘uitsluitend’ staat: o wij namen kennis van uw voornemen, o wij stellen het door u voorgestelde gebied vast, o wij menen dat met het door u voorgelegde beheerplan de doelstellingen van de gebiedsgerichte benadering ex artikel 55 van de Wbb in voldoende mate worden verzekerd.

73

Discussie: Het bevoegd gezag toetst of de gebiedsbenadering van toepassing mag zijn op basis van feitelijke omstandigheden (overlopende pluimen, belemmeringen voor maatschappelijk gewenste ontwikkeling). Mag ze ook iets vinden van de door het initiatief nemende bestuursorgaan gemaakte afweging tussen ‘reguliere gevalsbenadering’ en ’gebiedsgerichte benadering’, en hoe nauwkeurig moet die keuze worden gemotiveerd?

Het voorgelegde plan moet het bevoegd gezag Wbb in staat stellen om tot een oordeel te komen. De Wbb geeft aan welke onderwerpen in het plan zijn opgenomen: • grondwatersysteem, verontreinigingen en belemmeringen; • hanteerbare begrenzing; • mogelijke risico’s voor functies en randen van het beheergebied (in 3 dimensies); • maatregelen om relevante risico’s tijdig te signaleren en (dreigend) onaanvaardbaar risico te corrigeren; • organisatie en financiering; • communicatie en afstemming met onder meer betrokken overheden en bevoegde gezagen.

Discussie: Het initiatief nemend bestuursorgaan heeft het plan vastgesteld, en daarmee het maatregelenpakket, de onderbouwing van te voorkomen risico’s etc. Het bevoegd gezag Wbb toetst of de bij wet gestelde doelen van de gebiedsgerichte benadering in redelijkheid zullen worden behaald. Mag het bevoegd gezag ook iets vinden van cq aanwijzingen geven voor de inhoud van het plan en de vormgeving van de maatregelen? Het initiatief nemend bestuursorgaan, dat ook verantwoordelijkheid gaat dragen voor de uitvoering, heeft een direct belang om een zo goed mogelijk beeld te vormen van de concrete doelen en maatregelen van het gebiedsgericht beheer, en van de organisatie en financiering daarvan. Om afbreukrisico in een later stadium van besluitvorming te voorkomen is het noodzakelijk om ook de betrokken bevoegde gezagen bij de planvorming te betrekken. Dat betreft het bevoegde gezag Wbb, die met het plan moet instemmen, maar ook andere bevoegde gezagen, waterpartners en stakeholders. Vroegtijdige afstemming met ‘handhaving’ ligt evenzeer in de rede.

Discussie: Mag het bevoegd gezag Wbb eisen stellen aan de organisatie van het beheer, en aan de financiering daarvan, anders dan voorgenomen door het initiatief nemende bestuursorgaan? Instemming vergt gedeelde inzichten, over het grondwatersysteem (kwantiteit, kwaliteit), het veilig gebruik van maaiveld, ondergrond en grondwater, en over de inrichting en handhaving van verantwoord beheer. Er dient overeenstemming te zijn over kritische aspecten en faalscenario’s, de monitoring daarvan en de te treffen corrigerende maatregelen wanneer er iets mis dreigt te gaan. Voor dergelijke faalscenario’s bestaan geen voorschriften, het identificeren van risico’s en het formuleren van de mogelijke responsmaatregelen is maatwerk. Voor het ‘zo nodig’ ingrijpen door de gebiedbeheerder moeten de afspraken voldoende hard zijn: wanneer, door wie, op wiens kosten.

74

Organisatie en financiering moeten voldoende robuust en verzekerd zijn, in handen van het initiatief nemend bestuursorgaan als eindverantwoordelijke overheid.

Discussie: Kan de toetsing door het bevoegd gezag Wbb marginaal zijn (op hoofdlijnen, het is aannemelijk gemaakt dat ...) of moet dat inhoudelijk gedetailleerd en nauwkeurig onderbouwd zijn. Er is geen voorschrift voor de mate van volledigheid, detaillering en ‘onderbouwing’ van het GGbplan. De grondslag kan variëren van een globaal, conceptueel beeld tot een gedetailleerd 3-D kwaliteitsbeeld op basis van metingen en modelexercities. Zowel de initiatiefnemer als het bevoegd gezag moeten hun oordeel op deze grondslagen baseren. Afstemming in een vroeg stadium met de bevoegde gezagen (Wbb, waterbeheerder) is noodzakelijk.

Discussie: Mogen of moeten andere bevoegde gezagen er ook iets van vinden? De gebiedsgerichte benadering beslaat (vaak) meer aspecten dan uitsluitend de bodem- en grondwaterverontreiniging waarop de Wbb van toepassing is: grondwaterkwantiteitbeheer, de uitstroming van grondwater in het oppervlaktewatersysteem, bemalingen en de afvoer van bemalingswater, de inpassing van WKO-systemen. Het in dat verband behalen van ‘voordelen’ kan een maatgevend onderdeel zijn van het maatregelenpakket, dat bijdraagt aan het behalen van de doelstelling van de gebiedsgerichte benadering. Voor deze aspecten verzorgen andere bevoegde gezagen dan het bevoegd gezag Wbb de vergunningverlening en houden zij toezicht. Vroegtijdige afstemming is noodzakelijk. De gebiedsgerichte benadering kan er toe leiden dat vergunningplichtige ingrepen worden toegelaten, ingepast of uitgevoerd op een wijze die afwijkt van wat zonder GGb gebruikelijk is. Het is dan zaak dat het betrokken bevoegde gezag instemt met deze door de invoering van GGb gewijzigde regels, en dat ze die wijzigingen ook doorvoert in de eigen beleidskaders en werkpraktijk. Tenslotte oefenen grote grondwatergebruikers, zoals waterleidingbedrijven, invloed uit op het grondwatersysteem, en hebben ze tegelijkertijd daarin grote belangen. De ‘waterpartners’ zijn daarom ook noodzakelijke en gewenste partijen bij het ontwikkelen en uitvoeren van het beheer.

Discussie: In welke mate richten toetsing en aanwijzingen door het bevoegd gezag Wbb zich (ook) op de wijze van communicatie over voortgang en relevante veranderingen tijdens de uitvoering van het beheer, anders dan voorzien wordt door het initiatief nemende bestuursorgaan. Het GGb-plan geeft aan hoe relevante functies en kwetsbare objecten in het beheergebied worden beschermd. Bevoegd gezag toetst of deze bescherming ‘voldoende’ is: inhoudelijk, mogelijk ook of de organisatie van het beheer solide is en de financiering afdoende verzekerd. Bij relevante veranderingen in plan of omstandigheden moet ‘voldoende’ bescherming gewaarborgd blijven, dit ter beoordeling van het bevoegd gezag Wbb. Dit houdt in dat de initiatiefnemer c.q. beheerder het bevoegd gezag Wbb informeert over maatgevende veranderingen en de omgang daarmee. 75

Voor het overige staat het Wbb-bevoegde gezag in de beheerfase op afstand. Het initiatief nemend bestuursorgaan voert het beheer uit en draagt daarvoor de verantwoordelijkheid. Zij volgt daartoe relevante ontwikkelingen en informeert zo nodig de betrokken bevoegde gezagen (Wbb, waterbeheerders). Toetsing tijdens de uitvoering van het beheer richt zich op de resultaten van monitoring, toegespitst op maatgevende risico’s en plaatsen. Dit op basis van de in het beheerplan geformuleerde ‘regels’ en faalscenario’s voor kwetsbare objecten en grenzen: wat kan er mis gaan, wat moet het initiatief nemend bestuursorgaan c.q. de gebiedsbeheerder doen als er iets mis gaat of dreigt te gaan. Dit is tevens de kern van de handhaving van GGb, het is dan ook wenselijk om faalscenario’s en beheerregels op te stellen in fase van planvorming, in overleg tussen de initiatiefnemer en de toezichthoudende c.q. toetsende partijen. Dit ‘toezicht’ is ook een groeimodel: het object van controle, de kwantitatieve maatvoering, de instrumentatie, beoordeling en bijsturing kunnen gaande het beheer worden uitgebreid, of afgebouwd.

Vraagstelling 2: Inhoud van het plan, informatiegrondslag De Wbb geeft feitelijk aan wat er in het GGb-plan moet staan: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Doelstellingen van het beheer en daartoe getroffen maatregelen. De termijn waarop de doelstellingen worden verwezenlijkt. Beschrijving van het onderzoek dat is verricht met het oog op het opstellen van het plan. De wijze waarop het plan past binnen relevante ruimtelijke en waterplannen. Begroting van de kosten van sanering en overzicht van daarvoor beschikbare middelen. De wijze waarop belemmeringen voor doelmatige aanpak worden weggenomen, de wijze van samenwerking met GS / bg Wbb indien deze het plan niet zelf vaststelt. 7. Verontreinigingen in het diepere grondwater die onderdeel zijn van de gebiedsgerichte aanpak cf art. 55g. 8. Ook: overzicht van aanvullende of vervangende maatregelen die in aanmerking komen indien de doelstellingen niet of niet tijdig worden bereikt. De beschikbare voorbeeldplannen, zoals het GGb-plan Dongen en het GGb-plan Roombeek Enschede, voldoen (ruim) aan deze planinhoud. Enkele discussiepunten, aan de hand van bovenstaande opsomming: •

•

•

Ad. 2: termijn verwezenlijking doelstelling: Kan instemming worden gegeven aan plan zonder eindige termijn? Het GGb-plan Roombeek gaat niet uit van eindig beheer, er is geen ‘onbeheerde’ toekomst voorzien. Het plan Dongen gaat er van uit dat door afbraakprocessen de verspreiding van de pluim op de lange duur zal stoppen. Een termijn wordt niet gegeven, afbouw van het beheerregiem moet volgen uit monitoring. Ad. 3: Gegevensgrondslag: In de voorbeelden Dongen en Roombeek Enschede zijn als ‘onderzoek dat is verricht voor opstelling van het plan’ alle nu beschikbare, relevante onderzoeksgegevens bij elkaar gebracht. Er is geen verder ‘chemisch’ bodem- en grondwateronderzoek uitgevoerd. Wel zijn modelberekeningen uitgevoerd, van de grondwaterstroming en het verwacht stoftransport, met inbegrip van bijvoorbeeld beïnvloedingsareaal van onttrekkingen uit het beheerde grondwatersysteem. Deze informatiegrondslag blijkt voldoende voor oordeelsvorming. Ad 5, ad 8: Kosten van maatregelen: 76

•

•

•

•

In beide plannen worden het operationele beheer, de monitoring en faalmaatregelen beschreven en financieel gewaardeerd. Voor de voorzienbare kosten is dekking aangegeven. Faalmaatregelen op lange termijn zijn geïdentificeerd, omschreven en indicatief begroot, gewogen naar kans van optreden en gekapitaliseerd. Dekking daarvan is in principe geregeld door toezegging van betrokken gemeente. Het bevoegde gezag Wbb acht dit voldoende. Ad 6: Afstemming met bevoegd gezag: Beide plannen kwamen tot stand in een intensieve samenwerking van initiatiefnemer, betrokken bevoegde gezagen en andere ‘maatgevende’ partijen. Elk plan geeft nauwgezet aan hoe de informatie-uitwisseling tussen de verschillende betrokken overheden plaats zal vinden. Het bevoegd gezag Wbb is actief partij in het beheer bij besluitvorming over de aanpak van bronzones en/of in het aanspreken van saneringsplichtigen. Het bevoegd gezag zou in dat verband de gevolgen van het gebiedsgericht beheer moeten opnemen in de eigen werkprocessen. Hetzelfde geldt voor andere betrokken bevoegde gezagen zoals de kwantiteitbeheerder en WKO-vergunningverlener. Ad 7: welke verontreinigingen behoren tot het GGb-plan: Het plan en de verantwoordelijkheid van het initiatief nemende bestuursorgaan, c.q. van de gebiedsbeheerder, strekt tot ‘alle’ verontreinigingen in het diepere grondwater – behoudens die welke toebehoren aan een saneringsplichtige probleemhebber! In beide GGb-plannen zijn de ‘pluimen’ of ‘gevallen‘ die onder de werking van het plan vallen specifiek benoemd. In de loop van de tijd kunnen hieraan andere ‘pluimen’ of ‘gevallen‘ worden toegevoegd. Door te werken met zo’n ‘positieve lijst’ blijft het risico van de gebiedbeheerder beperkt. Ad 7: welke verontreinigingen behoren tot het GGb-plan: Voor ‘pluimen’ binnen het beheergebied gelden de generieke regels (bewegen mag), maar de beheerder is niet verantwoordelijk voor een specifieke pluim waarvan de verantwoordelijkheid nog berust bij de ‘saneringsplichtige’ (ook zijnde het bevoegde gezag Wbb voor projecten uit het eigen Wbb-programma), totdat de beheerder bij aanvang (vaststelling plan) of later (inpassing gaande de rit) die verantwoordelijkheid heeft overgenomen. Ad 7: welke verontreinigingen behoren tot het GGb-plan: De GGb-beheerder, c.q. het initiatief nemend bestuursorgaan, draagt verantwoordelijkheid voor wat er aan de gebiedsgrenzen gebeurt, ook aan de onderzijde. Dat geldt in beginsel voor alle (mobiele) verontreinigingen.

Discussie: wiens zorg is de bestaande situatie? Artikel 55 e stelt: ‘In het plan wordt rekening gehouden met de gevolgen van de gebiedsgerichte aanpak voor terreinen die daarvan geen onderdeel uitmaken, en worden zo nodig voorzieningen opgenomen om mogelijk voor die terreinen optredende gevolgen te monitoren alsmede maatregelen om alsdan in te grijpen’. Het lijkt zo te zijn dat de gebiedsbeheerder verantwoordelijk wordt voor ‘alles’ wat niet expliciet in het GGb-plan is opgenomen, en ‘overal’ moet gaan monitoren. Door te werken met een ‘positieve lijst’ is duidelijk op welke ‘diepere grondwaterverontreinigingen’ de beheerder mag worden aangesproken. Relevante beïnvloeding van percelen is bij aanvang van het gebiedsgerichte beheer een zaak van perceeleigenaar en de voor de betreffende verontreiniging verantwoordelijke partij. Totdat de gebiedsbeheerder die verantwoordelijkheid heeft overgenomen.

77

In het geval dat er een nieuwe, relevante beïnvloeding ontstaat door een ingreep (bv onttrekking) of een wijziging van gebruik, ligt de verantwoordelijkheid voor de (nieuwe) situatie in handen van de initiatiefnemer van ingreep of gebruikswijziging, en niet in handen van de gebiedsbeheerder. Totdat anders wordt afgesproken.

Vraagstelling 3: Communicatie en informatie-uitwisseling Om het plan te kunnen beoordelen moet het bevoegd gezag Wbb voldoende inzicht hebben in de doelstellingen en werking van het plan, het maatregelenpakket, organisatie en financiering etc. Zij neemt daartoe kennis van het plan en achterliggende gegevens, modellen, beschouwingen. In die zin volgt zij de gebruikelijke toetsing voor een (deel) saneringsplan. Er blijken dan ongetwijfeld vragen te leven die instemming in de weg kunnen staan. Het voorgelegde GGb-plan is op dat moment al door het initiatief nemende bestuursorgaan zelf vastgesteld en kan niet eenvoudig worden gewijzigd. Relevante vragen - en opvattingen - van het bevoegd gezag Wbb moeten daarom bij voorkeur voor dat moment al aan de orde zijn gekomen. Het ligt in de rede dat het bevoegd gezag Wbb nauw betrokken is bij het opstellen van het plan. Indien de uitvoering van het GGb-plan gevolgen heeft voor de vergunningverlening door andere bevoegde gezagen, geldt mm hetzelfde als voor het bevoegde gezag Wbb. Betrokkenheid bij de formulering van maatregelen en werking van het gebiedsgericht beheer, instemming met op de eigen bevoegdheid en taakstelling betrokken onderdelen, en de werkafspraak om als uitvloeisel van het plan de eigen werkpraktijk conform aan te passen. Het initiatief nemend bestuursorgaan besluit om de gebiedsgerichte benadering te volgen en stelt het plan daarvoor vast. Hierbij wordt een ‘normale’ Awb-procedure doorlopen: bekendmaking voorgenomen besluit, ter inzage legging, het bieden van bezwaarmogelijkheden. Hierop volgt dan het bestuurlijk besluit (bv college B&W) en vaststelling door het controlerend orgaan (bv de gemeenteraad). Verwacht mag worden dat relevante bezwaren c.q. partijen in deze procedure in beeld komen en afdoende geadresseerd worden. Nadat het plan is vastgesteld wordt het voor instemming voorgelegd aan het bevoegd gezag Wbb. Deze vormt haar eigen oordeel en besluit er al dan niet mee in te stemmen. Ook dit besluit vergt bekendmaking van het voorgenomen besluit, ter inzage legging etc., volgens de Wbb-conforme procesgang. Discussie: kan het bevoegd gezag Wbb eisen stellen aan communicatieafspraken in een GGb-plan? Jegens haarzelf en ook jegens andere betrokken partijen? In de Handreiking GGb (bijlage 4) en ook in andere documenten wordt ingegaan op communicatie en informatieuitwisseling. Onderstaande opsomming geldt ter bepaling van de gedachte. Bij opstellen GGb-plan • afstemming met eigen ambtelijke en bestuurlijke omgeving; • afstemming met andere betrokken bevoegde overheden; • afstemming met publieke, semipublieke en private partijen (belanghebbers, coproducenten). Bij vaststelling plan 78

• • • •

Awb-conforme procesgang initiatief nemend bestuursorgaan (B&W, Raad, publiek, inclusief ter inzage legging plan en voorgenomen besluit, bezwaartermijn e.d.); voorlegging aan bevoegde gezagen (aanvraag, GGb-plan, eventuele nadere onderbouwing); ter inzage legging voorgenomen besluit, conform werkwijze betreffend bevoegd gezag; terugmelding akkoord aan initiatief nemend bestuursorgaan.

Bij implementatie • vorming en toerusting personele en administratieve organisatie; • inrichting ‘governance’; • afspraken over periodieke rapportage aan bestuurlijk verantwoordelijken, bevoegde gezagen; • doorwerking van ‘beleidsregels’ binnen organisatie en werkpraktijk van betrokken bevoegde gezag. Bij bekendmaking plan en tijdens uitvoering • publieksvoorlichting, informeren specifieke doelgroepen, bv m.b.t. gebruiksbeperkingen; • beschikbaarstelling bodeminformatie, grondwatermodel e.a. aan derden, informatieverzameling en -verwerking ‘grondwatersysteem’; • actieve en passieve benadering belanghebbenden, coproducenten, kostendragers; • gebiedsbeheerder verwijst vergunningaanvragers, saneringsvoornemens e.d. door naar regulier bevoegd gezag, bevoegd gezag wijst deze partijen op mogelijke ‘slimme deals’ met gebiedsbeheerder. NB. het afdoen van ‘meldingen’ verloopt in beginsel via het betreffende bevoegde gezag Wbb; • tkn informeren van bevoegd gezag over maatgevende veranderingen (gebruik, beheer) resp. over de inpassing van nieuwe ‘gevallen’; • bekendmaking van Wbb-beschikkingen over ‘bronaanpak’, volgens reguliere procesgang Wbb, en m.m. bekendmaking andersoortige vergunningen. Standaard rapportages • periodieke rapportages aan betrokken bestuursorganen, bevoegde gezagen (niveau GG plan als geheel, ook: individuele ‘gevallen’ in GGb-portefeuille), met aanbevelingen voor bijsturing, verbreding, verdieping, vereenvoudiging e.d.; • financiële rapportage, risico portefeuille; • publieksvoorlichting, ‘performance’ van GGb-benadering als geheel.

Vraagstelling 4: Toezicht en handhaving In vraagstelling 1 kwam al aan de orde op welke punten het bevoegd gezag toeziet bij vaststelling van het GGb-plan. Open eind daarbij is in welk detail en met welke onderbouwing het bevoegd gezag tot oordeel wil komen over de ‘compliance’ van het GGb-plan ten opzichte van de wettelijke vereisten. Discussie: Wat te verstaan onder een ‘Handhavingstoets’ bij vaststelling GGB-plan Op de hoofdaspecten (geen risico voor functies, geen relevante verspreiding buiten het gebied) moet de inrichting van het beheer zodanig zijn dat de ‘compliance’ hiervoor gewaarborgd is. De ‘spelregels’

79

en instrumenten om deze te bewaken moeten daartoe voldoende operationeel, nauwkeurig en toetsbaar zijn. Discussie: Wat te verstaan onder ‘handhaving’ bij uitvoering van het gebiedsgericht beheer. In het beheergebied gelden andere regels (bv Wbb) dan daarbuiten. Het gebied moet daarom (her)kenbaar zijn. Binnen het gebied geldt voor alle bronsaneringen en voor sanering/beheer van niet specifiek in het plan opgenomen pluimen het normale Wbb-regiem. Beschikkingverlening en handhaving blijven als gebruikelijk verlopen, inclusief het inwachten van en reageren op meldingen van saneringsvoornemens. Indien deze, naar het oordeel van het bevoegd gezag, gevolgen kunnen hebben voor het gebiedsgericht beheer, of daar voordeel van kunnen hebben, zal verwezen worden naar de gebiedsbeheerder. De uitvoering van het gebiedsgerichte beheer zelf is geen onderwerp van een toetsende of handhavende rol van het bevoegd gezag Wbb. Discussie: Als het bevoegd gezag Wbb niet toeziet, doet het initiatief nemend bestuursorgaan dat dan wel, jegens zichzelf? Het initiatief nemende bestuursorgaan, cq. de gebiedsbeheerder, handelt naar inzicht en conform het vastgestelde GGb-plan. Zij moet zelf vaststellen dat ze voldoet aan de gestelde doelen en randvoorwaarden. Zij controleert daartoe zichzelf, ze kan daarvoor de Omgevingsdienst inzetten. Zij informeert het bevoegde gezag Wbb regelmatig over voortgang en bevindingen. Dit mede en vooral ten aanzien van de ‘compliance’ op de gebiedsgrenzen.

Vraagstelling 5: Maatregelen Startpunt is de doelstelling van de Wbb dat ‘de risico’s van verspreiding over de grens van het beheergebied zoveel mogelijk worden voorkomen’. Het GGb-plan geeft aan: • de relevante, te bewaken grenzen (kwelzones, dieper gelegen delen van het grondwatersysteem); • de wijze waarop die grenzen bewaakt worden (monitoringpunten, frequentie en parameters); • de wijze waarop de monitoringresultaten worden beoordeeld; • hoe corrigerend wordt ingegrepen wanneer daar aanleiding voor is. Discussie: Mag er ‘niets’ over de gebiedsgrens uitstromen? Het begrip ‘risico’s van verspreiding’ die volgens de Wbb moeten worden voorkomen kan op twee manieren worden ingevuld: • als ‘concentratiebenadering’: een gehalte of vracht verontreiniging die niet boven een zekere grens mag komen (bv < I-waarde, o-vracht); • als risicobenadering: de actuele of verwachte stofvracht mag geen onaanvaardbaar risico inhouden voor een kwetsbaar object, functie of (grond)watersysteem waar het beheergebied aan grenst. De tweede benadering ligt in de lijn van de doelstellingen van de gebiedsgerichte benadering (doelmatig risicobeheer). Het biedt de beheerder meer ruimte voor beoordeling en zo nodig 80

corrigerend ingrijpen. Voorwaarde is dan dat de monitoring op zodanige afstand van de gebiedsgrens ligt, dat er voldoende tijd resteert voor het uitvoeren van aanvullende metingen en nadere beoordeling, en voor het treffen van corrigerende beheermaatregelen. Discussie: Is de gebiedsbeheerder verantwoordelijk voor ‘alles’? Het initiatief nemend bestuursorgaan neemt verantwoordelijkheid voor (mobiele) verontreinigingen in het diepere grondwater. Volgens de systematiek van de Wbb is dat alles buiten de zgn. bronzones, dat zijn de delen van het systeem waar zich nog relevante hoeveelheden verontreiniging bevinden die het diepere grondwater in relevante mate belasten. Volgens deze definities is de gebiedsbeheerder ook verantwoordelijk voor nieuwe vormen van (mobiele) verontreiniging in het diepere grondwater waarvoor geen bronzone, of een daarvoor verantwoordelijke partij, aangewezen kan worden. Bijvoorbeeld diffuse verontreinigingen en nieuwe vormen van verontreiniging zoals medicijnresten. Dit gegeven vormt een (financieel) risico voor het initiatief nemend bestuursorgaan. Zij kan dit risico beperken door te werken met een ‘positieve lijst’, volgens welke alleen specifiek genoemde ‘pluimen’ onder haar GGb-verantwoordelijkheid gebracht worden. Gebiedsgericht grondwaterbeheer beoogt dat ‘een overheid’ zich bekommert om het kwaliteitsbeheer van het (diepere) grondwater, ook en in het bijzonder aan de grenzen van het beheergebied. De gebiedsbeherende overheid zou daarom bij voorkeur ook dergelijke ‘nieuwe’ risico’s moeten wegen en zo nodig tegemoet treden. Doet zij dat niet, dan komt de opgave terug bij het bevoegd gezag Wbb, als vangnetoverheid voor (relevante) bodemvervuilingproblematiek. Het ligt in de rede dat signalering en bewaking van dit soort risico in handen gelegd wordt van de gebiedbeheerder, maar dat met het bevoegd gezag Wbb wordt afgesproken dat eventuele problemen, wanneer aan de orde in een mate die de spankracht van de gebiedbeheerder te boven gaat, in goed overleg en in gezamenlijkheid worden aangepakt. Discussie: Geldt GGb ook voor nieuwe verontreinigingen, veroorzaakt na 1987? In de systematiek van de Wbb wordt onderscheid gemaakt tussen gevallen van (grondwater)verontreinigingen die voor of na 1987 zijn ontstaan. Geconcludeerd wordt dat het voor de aanpak van die gevallen niet veel uitmaakt: sanering en beheer zijn gestoeld op dezelfde doelen, redelijkheideisen (relevante risico’s wegnemen, kosteneffectieve vrachtverwijdering e.d.). Wel is de onderhandelingspositie van de betrokken partijen verschillend: bevoegd gezag - saneringsplichtige cq probleemhebber – gebiedsbeheerder. Het bevoegd gezag toetst de saneringsaanpak van ‘het geval’ volgens het geldende bodembeleidskader. Zij kan daarbij laten meewegen dat het ‘geval’ van na 1987 stamt, of dat het een gevolg is van een calamiteit. Als saneringsdoelstelling geldt dan in beginsel ‘geheel opschonen’. Of dat in redelijkheid ook haalbaar is hangt af van de omstandigheden. Het beheer van (resterende) grondwaterverontreiniging in het kader van het gebiedsgerichte grondwaterbeheer kan onderdeel uitmaken van de aanpak van een individueel, ‘nieuw’ geval. De probleemhebber zal dan overeenstemming moeten vinden met de gebiedsbeheerder. De inhoud van die overeenstemming (mate van bronsanering, beheermaatregelen, afkoop en vrijwaring, financiële vergoeding) hangen eveneens af van de omstandigheden. Het bevoegd gezag Wbb moet zich kunnen

81

vinden in de saneringsaanpak van het ‘nieuwe geval’, waarvan dan GGb-beheer onderdeel kan uitmaken. Discussie: Wat zijn GGb-maatregelen? Een GGb-plan geeft doelen en maatregelen. Een aantal maatregelen is concreet: monitoring, interceptiebemaling e.d. Veel maatregelen bestaan uit ‘spelregels’ die binnen het beheergebied gelden, op een bepaalde plaats of bij een bepaalde gebeurtenis. Voorbeelden zijn: • de randvoorwaarde voor stofvracht of concentratie verontreiniging op de gebiedsgrens; • de wijze waarop wordt omgegaan met bemalingen; • handeling- en afwegingskader voor bronaanpak. Dergelijke ‘spelregels’ moeten worden bewaakt, en (dreigende) afwijking of overschrijding moet corrigerend worden ingegrepen. Daarnaast omvat een GGb-plan ook maatregelen in verband met organisatie en financiering, met communicatie, of met de aanpassing van beleidskaders en de toepassing daarvan. De beheerplannen Dongen en Roombeek Enschede geven een goed inzicht in de aard van de maatregelen. Onderstaande beschouwingen kunnen bijdragen aan de beeldvorming. Maaiveldzijde, bronaanpak, nalevering vanuit bronzones Bronsaneringen maken in eerste aanzet geen deel uit van de gebiedsgerichte benadering. Het staat het bestuursorgaan vrij om ‘gevallen’ te benoemen en op te nemen in het GGb-plan waarvoor (ook) een bronsanering zal worden uitgevoerd. Er kan een restverontreiniging achterblijven na sanering van de bronzone. In beginsel draagt de saneringsplichtige hiervoor verantwoordelijkheid, conform het saneringsplan. Met de gebiedsbeheerder kan worden overeengekomen dat deze de verantwoordelijkheid voor het beheer van de restverontreiniging c.q. van de resterende bronzone overneemt. Alsdan wordt de Wbb-beschikking (bronzone) naar de gebiedbeheerder verlegd. Het is ook mogelijk dat de gebiedbeheerder voorziet in de bronaanpak, in dat geval wordt de beschikking (aanpak bronzone) al in een eerder stadium verlegd van saneringsplichtige naar gebiedbeheerder. Het bevoegd gezag Wbb besluit over de aanpak van de bronzone en zal daartoe beoordelen dat er afdoende zekerheid is dat de bronzone volgens plan wordt gesaneerd en dat in ‘passend’ beheer van eventueel achterblijvende verontreiniging wordt voorzien. De gebiedbeheerder kan pas verantwoordelijk worden voor de pluim wanneer de sanering van de bronzone conform de afspraak (saneringsplanbeschikking) heeft plaatsgevonden, dat is wanneer het bevoegd gezag Wbb dat heeft vastgesteld (evaluatierapport). Als ‘maatregel’ kan een afwegingskader worden beschreven op grond waarvan het bevoegde gezag Wbb oordeelt over de mate van bronsanering. Hierbij spelen, conform de reguliere gevalsbenadering twee aspecten: • functionele geschiktheid; • kosteneffectieve vrachtverwijdering. Met GGb worden eventuele risico’s van verontreiniging via het (diepe) grondwater op zich al voorkomen. De ‘kosteneffectiviteit’ van vrachtverwijdering uit de bronzone verschuift daardoor ten opzichte van de situatie zonder GGb. Dit kan leiden tot een voordeel voor de probleemhebber, 82

zodanig dat locatieontwikkeling kan plaatsvinden en hij financieel wil bijdragen aan het GGb. Afweging en uitkomst daarvan in de concrete situatie is steeds maatwerk. Maatregelen in het grondwatersysteem Deze richten zich op bronsaneringen en/of het beschermen van specifieke functies en objecten zoals een grondwaterwinning of de strategische grondwatervoorraad. Natuurlijke afbraakprocessen dragen bij aan het behalen van doelstellingen (‘trendomkering’, structurele kwaliteitsverbetering). Als maatregel kan worden voorzien in ‘procesmonitoring’, waarbij het optreden van afbraak of kwaliteitsverbetering wordt gevolgd. Soms wordt monitoring ingezet om de verplaatsing van een ‘pluim’ te volgen (vgl. stabiele eindsituatie na 30 jaar). Omdat in GGb-verband ‘bewegen’ mag, is dat minder zinvol, anders dan in samenhang met een te bewaken grens of kwetsbaar object. Maatregelen aan onderzijde beheergebied Doorslag naar een ondergelegen, te beschermen grondwaterreservoir moet worden voorkomen. Dat kan inhouden dat er in monitoring wordt voorzien. Wel moet dan worden bezien of het risico van doorboring van beschermende lagen opweegt tegen het beter kunnen vaststellen van eventuele doorslag. Maatregelen aan uitstromingszijden beheergebied De buitenste grenzen van het beheergebied worden bepaald door het initiatief nemende bestuursorgaan. De Wbb geeft een specifieke doelstelling voor de grens van het beheergebied: ‘... het zo veel mogelijk voorkomen van de risico’s van verspreiding van verontreinigingen buiten het aangewezen gebied’. De concrete doelen van het beheer ter plaatse van de gebiedsgrenzen moeten in het GGb-plan worden omschreven, ze moeten ook controleerbaar c.q. handhaafbaar zijn. Het soort doelstelling (concentratiegericht, risicogericht) heeft gevolgen voor de wijze van monitoring, de noodzaak van corrigerend ingrijpen, de kosten en (financiële) risico’s van het beheer. Inpassing van nieuwe functies (maaiveld, ondergrond) Het GGb-plan kan aangeven hoe hiermee wordt omgegaan. In beginsel draagt een initiatiefnemer de verantwoordelijkheid voor zijn handelen of nalaten. Op een initiatief (bouwen, graven, pompen, WKO e.d.) is de vigerende regelgeving van kracht, met inbegrip van de ‘gevalsgerichte’ Wbb. In dit perspectief verandert GGb niet veel aan verantwoordelijkheden, vooraarden voor inpassing en toezicht daar op. Wel worden belemmeringen weggenomen door wijziging van ‘spelregels’ voor aanwezigheid en beweging van verontreinigingen in het diepere grondwater. Maatregel organisatie Het bestuursorgaan dat het plan uitvoert voorziet in een beheerorganisatie, de ‘gebiedsbeheerder’. De bemensing daarvan is een belangrijke onderdeel van GGB. De GGb-organisatie kan intern belegd worden als ‘dienstonderdeel’ of extern worden uitbesteed. Uitbesteding betreft dan de operationele taken, aansturing en verantwoordelijkheid berusten bij het initiatief nemende bestuursorgaan. In de Handreiking GGb en andere achtergronddocumenten wordt ingegaan op de organisatorische vormgeving van het beheer. Maatregel financiering Personele capaciteit vormt een belangrijke kostenpost, deze kosten zullen, gewoonlijk, door het initiatief nemend bestuursorgaan gedragen worden. Daarnaast vergt gebiedsgericht beheer een 83

aanloopinvestering (planvorming, implementatie, aanleg monitoring) en relatief geringe jaarkosten voor exploitatie. Tenslotte moet op langere termijn mogelijk worden voorzien in corrigerende maatregelen. Het GGb-plan geeft aan om welke bedragen dit globaal gaat en hoe daarin wordt voorzien. In het rapport ‘Organisatie en financiering gebiedsgericht grondwaterbeheer’ (zie bijlage 4) wordt hier nader op ingegaan.

Vraagstelling 6: kosten, kostendragers en financiering Kosten en baten GGb Dit onderwerp kon in de cursus niet uitvoerig worden besproken. Uit de voorbeelden van GGb in de huidige praktijk blijkt dat de kosten van gebiedsgericht grondwaterbeheer overzienbaar zijn: • kosten planvormingsfase: enkele tienduizenden euro; • kosten aanleg monitoring: 0,5 à 1 ton euro; • exploitatie: o personele kosten: ca. 1 fte, o operationeel beheer: enkele tienduizenden euro per jaar, o dekking voorzienbare risico’s (kansgewogen en gekapitaliseerde kosten van corrigerende maatregelen): enkele tonnen euro, o resterend ‘onvoorzienbaar’ risico: p.m. (‘bestuurlijk risico’ veeleer dan een financieel risico). De baten van GGb zijn divers: • kostenbesparing bodemsanering en –beheer (bronsaneringen, pluimbeheer); • kostenbesparingen beheertaken (grondwaterbeheer, riolering) • kostenbesparing aanleg ondergrondse gebruiksruimte, aanleg WKO-systemen e.d.; • kostenbesparing en vermindering afbreukrisico van vergunningprocedures (t.b.v. onttrekkingen, bemalingen, WKO-systemen); • afgeleide en indirecte baten van nieuwe gebruiksfuncties, gewonnen ruimtelijke kwaliteit ea. Deze baten zijn omvangrijk, ze kunnen in stedelijk gebied oplopen tot miljoenen euro. De baten van GGb vallen toe aan vele publieke en private partijen, en maar voor een deel aan het initiatief nemende bestuursorgaan c.q. aan de gebiedsbeheerder. Deze dient wel te voorzien in de dekking van de door haar gemaakte kosten en te dragen risico’s. De belangrijkste inkomstenbronnen hiervoor zijn: • exploitatierekening en getroffen voorzieningen (reserveringen t.b.v. risicodekking) van het initiatief nemend bestuursorgaan; • incidentele of structurele financiële bijdragen van andere betrokken overheden; • afkoop; • financiële bijdragen in het kader van vereenvoudigde vergunningverlening. Vergelijkbaar met ‘afkoop’ bij overname van beheerverantwoordelijkheid speelt de vraag in hoeverre tegenover een vereenvoudigd vergunning- en uitvoeringstraject voor bemalingen of aanleg van WKO-installaties een financiële bijdrage aan het gebiedsbeheer kan worden gevraagd (‘GGb-tax’). Een relatief geringe vergoeding per stuk levert bij grotere aantallen vergunningen een relevante bijdrage aan de financiering van het beheer. Het is aan de vergunningverlener om de initiatiefnemer

84

er toe te bewegen om door afspraken met de gebiedsbeheerder – tegen een zekere vergoeding voordeliger uit te zijn. Afkoopsom en onderhandeling daarover Een belangrijk discussiepunt vormt ‘afkoop’, het tegen betaling overnemen van sanering- en beheerverplichtingen door de gebiedsbeheerder. Als startpunt van de onderhandeling over afkoop wordt vaak gebruik gemaakt van het ‘Bosatexmodel’. Het Bosatex-model geeft het historisch verband tussen de omvang van een (VOCl-)pluim en de saneringskosten. Dit bedrag wordt dan beschouwd als startpunt voor onderhandeling, het representeert de saneringskosten voor de probleemhebber bij een gevalsgerichte aanpak. De gedachte is dat de saneringsplichtige deze kosten bespaart als hij meegaat in een gebiedsgerichte aanpak, dit vormt als het ware de bovengrens voor onderhandeling. Althans, in de perceptie van de gebiedsbeheerder. In werkelijkheid is de probleemhebber niet van plan de sanering uit te voeren c.q. de kosten van een gevalsaanpak te dragen. Wel wil hij van z’n probleem af, wil hij een locatie ontwikkelen en/of verkopen, wil hij financiële onzekerheden elimineren. De ‘opbrengst na sanering, inclusief zijn voordeel van risico-eliminatie, is derhalve een bovengrens in dit spel. De gebiedsbeheerder besomt bij aanvang van de onderhandeling welke voorzienbare beheerkosten (eventueel inclusief bronaanpak) en risico’s hij neemt door overname van het beheer. Dit is zijn ondergrens voor onderhandeling. In de ogen van de probleemhebber zijn de (meer)kosten van de beheerder voor het overnemen van zijn probleem nihil: er wordt toch al in beheer voorzien, dus een vlekje meer maakt niets uit. Voor de beheerder is de minimaal gewenste uitkomst voor afkoop een faire bijdrage aan de beheerkosten en het risico dat de gebiedsbeheerder draagt. De onderhandeling over afkoop verloopt dan volgens een vast stramien (figuur 1). Beide partijen starten vanuit een (onjuist) beeld van de positie van de tegenpartij (schijnbare onderhandelingsruimte): • gebiedsbeheerder: ik vraag net iets minder dan de kosten van een eigen gevalsaanpak, • probleemhebber: ik bied net iets meer dan nihil (“ mijn geval stelt niets voor”, “het beheer van mijn pluim kost jou niets extra”); maar komen binnen de feitelijke onderhandelingsmarge tenslotte uit op een voor beiden aanvaardbaar onderhandelingsresultaat: • gebiedsbeheerder: krijgt meer dan de additionele directe kosten en evenredige risico-opslag, • probleemhebber: betaalt minder dan de directe besparingen en/of opbrengsten, inclusief waardering van eliminatie lange termijn aansprakelijkheidsrisico en van blijvende beheerverplichtingen.

85

Probleemhebber, vanuit perspectief beheerder: bovengrens = kosten gevalsgerichte aanpak

Probleemhebber: aanvaardbare bovengrens = baten + kostenbesparingen + reductie aansprakelijkheidsrisico + vermeden beheerverantwoordelijkheid

Gebiedsbeheerder: aanvaardbare ondergrens = voorzienbare (meer)kosten beheer + additioneel risico + bijdrage overige risicodekking

Gebiedsbeheerder, vanuit perspectief probleemhebber: ondergrens = additionele beheerkosten

Figuur 1:

Onderhandelingsruimte ‘afkoop’: • startpunt: schijnbare onderhandelingsruimte (links) • eindpunt: tussen voor beide partijen aanvaardbare grenzen (rechts)

Het bestuursorgaan, c.q. de gebiedsbeheerder, staat hier voor een principiële keuze: • transparant, vast tarief: de gevraagde vergoeding voor afkoop ligt vast (bv. percentage van Bosatex-som, gestaffeld tarief naar gelang historie, omvang e.d.); • opportuun onderhandelingsresultaat: maatwerk per keer, uitkomst ongewis, bepaald door de ‘investeringsbereidheid’ van de tegenpartij en de vaardigheid van de onderhandelaar. Het bevoegd gezag Wbb zit indirect aan tafel. Ten eerste legt zij druk op de probleemhebber om ‘zijn geval’ zelfstandig aan te pakken en tegelijk te verwijzen naar de gebiedbeheerder om te komen tot een aantrekkelijker alternatief. Ten tweede moet zij instemmen met de saneringsaanpak voor de bronlocatie. Met inbegrip van de wijze waarop wordt voorzien in het beheer van na sanering achterblijvende verontreinigingen, voor zover dat aan de orde is.

86

9.4 Bijlage 4: GGb-masterclass ‘Bloemen uit Brabant’ – Nuttige achtergrondinformatie Grondwatercollectief www.grondwatercollectief.nl De website waarop alle onderstaande producten ontsloten worden. Nu nog opgenomen als lijst onderverdeeld in categorieën. Binnenkort ook met korte omschrijving over doelgroep en gebruik van instrument/rapport enz. Naast producten worden op de website ook praktijkvoorbeelden ontsloten. Doel van de website is om zowel de bodem- als de waterprofessional te bedienen en ze ook kennis van elkaars werelden te laten nemen. Handreiking gebiedsgericht grondwaterbeheer Handreiking gebiedsgericht grondwaterbeheer, versie 01-10-2010 Het doel van de handreiking is om de ervaringen met de gebiedsgerichte aanpak van grootschalige grondwaterverontreinigingen onder de aandacht te brengen van alle decentrale overheden. De handreiking biedt handvatten voor de omslag van sectoraal (milieu, water, ruimte, energie) naar integraal werken. Webtool 'Kansrijke gebieden gebiedsgericht grondwaterbeheer'/ Ggb tool Webtool 'Kansrijke gebieden gebiedsgericht grondwaterbeheer' Een handige hulpmiddel bij het verkennen van kansrijke gebieden voor gebiedsgericht grondwaterbeheer, is de Deze tool geeft potentiële gebiedsbeheerders inzicht in de kansen voor gebiedsgericht grondwaterbeheer. De webtool is een hulpmiddel dat gebruikt kan worden om in gesprek te komen met belanghebbenden en gezamenlijk de mogelijkheden voor gebiedsgericht grondwaterbeheer te verkennen. De webtool is vanaf nu te raadplegen. Het betreft een versie die verder ontwikkeld wordt naar aanleiding van de signalen die we ontvangen tijdens de regiodagen. Op de website van de webtool 'Kansrijke gebieden gebiedsgericht grondwaterbeheer' vindt u meer informatie over de achtergronden en de werking van de tool. Zie ook de Presentaties regiodagen Gebiedsgericht grondwaterbeheer: nu kan het, daar kan het, zo kan het!. Organisatie en financiering gebiedsgericht grondwaterbeheer Organisatie en financiering gebiedsgericht grondwaterbeheer, 27-5-2011 Dit rapport is primair bedoeld als ondersteuning voor de partijen (in de regel zijn dit gemeenten en provincies) die reeds onderkend hebben dat een gebiedsgerichte aanpak een goede oplossing kan bieden voor hun grondwaterproblematiek. Het accent van het rapport ligt dan ook op de organisatie en financiering van een gebiedsgerichte aanpak. Echter ook partijen in gebieden waar gebiedsgericht grondwaterbeheer nog in de kinderschoenen staat, kunnen inspiratie met dit rapport opdoen. Met veel elementen die voor de uitvoering van gebiedsgericht grondwaterbeheer van belang zijn, moet namelijk al tijdens de visievorming en de verdere voorbereiding rekening worden gehouden. Brochure De Europese Kaderrichtlijn Water en het landelijke bodemsaneringsbeleid De Europese Kaderrichtlijn Water en het landelijke bodemsaneringsbeleid

87

De brochure geeft uitleg over het nationale waterbeleid en bodemsaneringsbeleid aan de ene kant, en de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) en de Grondwaterrichtlijn (GWR) aan de andere kant. De raakvlakken worden benoemd. Daarmee vormt de tekst een brug tussen wet- en regelgeving op gebied van (grond-)water en bodem, zowel landelijk als regionaal. De brochure is ontwikkeld in opdracht van het Uitvoeringsprogramma Bodemconvenant, onderdeel Gebiedsgericht grondwaterbeheer. Zowel overheden als bedrijfsleven kunnen hiermee een beter beeld vormen van de samenhang tussen Europees en nationaal beleid. U kunt de brochure gebruiken om te bepalen op welke manier u te maken heeft met de KRW vanuit het bodembeheer en de aanpak van (grondwater-)verontreinigingen. De KRW biedt een raamwerk waarbinnen lidstaten rekening houdend met de specifieke situatie aan de doelstellingen van de richtlijn kunnen voldoen. Lidstaten hebben dus een zekere vrijheid voor eigen invulling van de te nemen maatregelen. Op gebied van historische grondwaterverontreiniging was onduidelijk welke eisen de KRW en GWR stellen en welke uitzonderingen er zijn. In deze brochure wordt ingegaan op de relatie tussen de KRW en het Nederlandse bodemsaneringsbeleid. Daarmee is de brochure een interpretatie -vanuit een deskundige achtergrond - waarbij uitleg wordt gegeven van wet- en regelgeving, maar vervangt deze uiteraard niet. Cahier gebiedsgericht grondwaterbeheer - 2014 http://www.rwsleefomgeving.nl/publish/pages/104285/cahier_gebiedsgericht_grondwaterbeheer_2 01406.pdf Bodem+ verstrekt dit cahier aan de deelnemers van de cursus. Het cahier biedt een blik op de praktijk van gebiedsgericht grondwaterbeheer. Het beschrijft stapsgewijs wat er allemaal komt kijken bij het in gang zetten, organiseren en financieren van gebiedsgericht grondwaterbeheer. Een goede introductie van, en een praktisch naslagwerk over alle facetten van gebiedsgericht grondwaterbeheer. Bedoeld voor iedereen die op wat voor manier dan met grondwater te maken heeft of krijgt: bestuurders, bodem- en waterprofessional bij gemeenten, waterschappen, drinkwaterbedrijven, provincies. Afwegingen bij het gebruik van grondwater en de ondergrond http://www.grondwatercollectief.nl/upload/documents/producten/Afwegingen%20bij%20het%20ge bruik%20van%20grondwater%20en%20de%20ondergrond%20Deltares%20RIVM%202013%20DEF.p df Dit rapport is opgesteld door RIVM en Deltares. Het biedt een overzicht van ecosysteemdiensten van de ondergrond, in relatie met de kwantiteit en kwaliteit van het grondwater. Dit overzicht is technisch-inhoudelijk van aard. Het rapport gaat verder in op de samenhang tussen activiteiten in de ondergrond en de verschillende ecosysteemdiensten. Het biedt een aanzet voor een afwegingskader terzake. Bodemtool Vergelijkbaar met het webtool kansrijke gebieden: •

om ondergrondinformatie te verzamelen, te ontsluiten en daar waar aan de orde te combineren en begrijpelijk en op maat (eindgebruiker-gericht) te presenteren;

•

om de informatie over de boven- en de ondergrond (inclusief alle issues, kansen en bedreigingen) met elkaar te combineren; 88

•

om keuzes in het ondergrondse domein en keuzes in het bovengrondse domein te toetsen (ook in relatie tot elkaar) op haalbaarheid (fysiek en beleidsmatig);

•

om scenario’s voor inrichting van de boven- en de ondergrond te toetsen op wenselijkheid (in termen van People, Planet en Profit).

Rekenmodel Nazorg en Beheer (RNB) Rekenmodel Nazorg en Beheer (RNB) Deze applicatie werd oorspronkelijk ontwikkeld door een consortium van organisaties in een SKBproject als rekenmodel voor de nazorg van bodemsaneringslocaties en stortplaatsen (ReNaBo). Een voorbeeldraming voor gebiedsgerichte aanpak is ontwikkeld binnen Interreg IVB NWE project CityChlor. Het model verschaft een standaard ter ondersteuning voor een objectieve afweging van beheervarianten of nazorg. Het model assisteert de financiële afweging bij besluiten rondom individuele en gebiedsgerichte beheerlocaties zowel in planfase als bij overdracht naar beheerfase. RNB is geen beslismodel, het model dient ter ondersteuning om meerjarig beheer en nazorg te kapitaliseren. Daarmee worden kosten inzichtelijk gemaakt. COB: Slimme regie op ondergrond http://www.cob.nl/kennisbank/webshop/artikel/slimme-regie-op-de-ondergrond.html Door regie te voeren op ondergronds ruimtegebruik kunnen problemen voorkomen. Noodzakelijke activiteiten blijven inpasbaar, burgers ondervinden geen onnodige hinder en de plannen van overheden en bedrijfsleven komen niet in de knel. De vooronderstelling dat alles met betrekking tot de ondergrond maakbaar is, gaat niet meer op: we moeten keuzes maken, liefst in een vroeg stadium. Hiermee ontstaan ook kansen op integrale oplossingen, die zeker in tijden met beperkte financiële middelen meer dan welkom zijn. De handreiking Slimme regie op de ondergrond onderstreept het belang van regie en biedt concrete handvatten voor degenen die regie willen gaan voeren.

89

9.5 Bijlage 5: Verslag bestuurlijke sessie GGB Brabant maart 2015 De aanleiding van de sessie De provincie Brabant geeft invulling aan het Gebiedsgericht Grondwater Beheer (GGB) door het actief bevorderen van het vestigen en inrichten van GGB bij gemeenten; dit omdat de primaire verantwoordelijkheid voor vestiging en uitvoering van GGB bij deze decentrale overheden ligt. De acties van Brabant richten zich op initiëren, faciliteren, stimuleren en ondersteunen en op het creëren van de juiste randvoorwaarden waarbij het uiteindelijke doel is dat door middel van GGB de spoedlocaties efficiënt aangepakt worden (c.q. verminderd worden). Brabant heeft het GGB in een aantal gebieden ontwikkeld. Vervolgens is in een bestuurlijke bijeenkomst (op 24 april 2013) een aantal van deze voorbeelden gepresenteerd. Op basis daarvan is besloten met dit proces door te gaan en in meer gebieden in Brabant GGB vorm te geven. Tevens is afgesproken om een tweede bestuurlijke sessie te organiseren om met elkaar de successen en verbeterpunten te delen. Het convenant Op 10 juli 2009 is het 'Convenant Bodemontwikkelingsbeleid en aanpak spoedlocaties' ondertekend. Het bodembeleid is hiermee ingrijpend veranderd en de verantwoordelijkheden van het Rijk zijn verschoven naar de decentrale overheden (provincies en gemeenten). Onderdeel van het convenant is een uitvoeringsprogramma bestaande uit drie pijlers: Ondergrond, Spoedlocaties en Gebiedsgericht grondwater beheer (GGB).

Het doel van de sessie De doelstellingen van de bestuurlijke sessie zijn de volgende: •

Het krijgen van draagvlak om door te gaan met de beleidsontwikkeling inzake GGB en het in het verlengde daarvan ontwikkelen indien nodig van instrumenten (juridisch, financieel, inhoudelijk, procedureel) om GGB efficiënt en effectief in te zetten (bijvoorbeeld nazorg, financiële arrangementen, etc.):

•

Het implementeren van GGB op nieuwe locaties binnen Brabant (en in het verlengde daarvan het geven van een plek van het GGB in het PWMP):

•

Het landelijk positioneren van de Brabantse aanpak zodat deze aanpak daar waar aan de orde verder opgepakt, uitgewerkt en uitgerold kan worden.

De opzet Gezien de doelstelling van de sessie is het van belang dat er veel ruimte is voor discussie, het uitwisselen van standpunten en het vormen van meningen en ideeën. Daarom is gekozen voor een aantal korte inleidingen op basis waarvan aan de hand van stellingen in een aantal groepen gediscussieerd is. Na iedere discussieronde heeft iedere groep een korte terugkoppeling gegeven.

De inleidingen •

Johan van den Hout (gedeputeerde Brabant) schetst kort de aanleiding en de doelstelling van de sessie. Op basis daarvan gaat Peter Ramakers nader in op de activiteiten die Brabant samen met de gemeente inzet om GGB uit te voeren. De focus ligt hierbij bij het detecteren van kansrijke 90

gebieden voor GGB en het daadwerkelijk inzetten van GGB in die gebieden, het delen van kennis over GGB (masterclass GGB en bloemen uit Brabant) en het ontwikkelen van instrumentarium (financieel, juridisch, procedureel, inhoudelijk) om GGB gemakkelijk in te kunnen zetten. •

Annemieke van de Ven (wethouder gemeente Veghel) geeft aan dat de gemeente een logische partij is om GGB gebiedsgericht te implementeren omdat de gemeente de relevante stakeholders kent en daarmee de rol van organisator goed op zich kan nemen. Van belang is dat de resultaten, rollen, taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden goed gedefinieerd zijn. Ook is het van belang dat er risico scenario’s zijn (inclusief afspraken hoe daar mee om te gaan). In het verlengde daarvan heeft de gemeente de rol van beheerder op zich genomen (nadrukkelijke wens van andere stakeholders. Ad van Beek (wethouder gemeente Dongen) zegt dat de aanleiding voor GGB voor gemeenten primair ligt bij ruimtelijke en economische ontwikkeling. Daarnaast is de milieuhygiënische winst (aanpak grondwaterverontreiniging) ook van belang. Om het tot een succes te maken is het van belang om alle stakeholders (waaronder de bewoners) vanaf het begin te betrekken. Om GGB tot een succes te maken is een helder kader voor ingrepen in het grondwater essentieel. Dongen heeft alles vastgelegd in een gebiedsbeheerplan dat formeel vastgesteld wordt (en is daarmee de eerste in NL). Ook de gemeente Dongen is de (gebied)beheerder. Tot slot geeft Ad aan dat transparante communicatie van wezenlijk belang is om vertrouwen te krijgen en daarmee om GGB te laten slagen. Stelling: het gaat niet over de samenwerking, de inhoud staat centraal bij GGB

•

Eric van Griensven (Brabant Water) gaat in op de positie en de doelstelling van Brabant Water inzake de strategische grondwatervoorraad en inzake het instrument GGB daarbinnen. De ondergrond is een belangrijke productiefactor voor Brabant Water en een goede volksgezondheid en economische ontwikkeling van Brabant zijn sturend daarbinnen. In het verlengde daarvan is de balans tussen beschermen en benutten van grondwater is een belangrijk vraagstuk voor Brabant Water. Daarom participeert Brabant Water ook in de projecten rondom GGB omdat dit bijdraagt aan de doelen van Brabant Water. Brabant Water wil zich dan ook hard maken voor het nader uitwerken van samenwerkingsmodellen tussen provincie, gemeenten, waterschappen en Brabant Water waarbij flankerend beleid en instrumentarium geen overbodige luxe is. Lambert Verheijen (dijkgraaf Waterschap Aa en Maas) zegt in zijn inleiding dat het waterschap gaat over de kwaliteit en kwantiteit van het oppervlaktewater en op onderdelen over de kwaliteit en kwantiteit van het grondwater. Daarom speelt ook bij het waterschap GGB, waarbij GGB een middel is om doelen in termen van kwaliteit te realiseren. GGB is niet alleen iets is voor puntbronnen in het stedelijke gebied maar zeker ook voor diffuse bronnen in het landelijke gebied. Gezien de positie van het Waterschap en de provincie dienen deze partijen trekkend te zijn inzake GGB in het landelijke gebied (daar waar gemeenten trekkend kunnen zijn in het stedelijke gebied) en er ligt dan ook een grote opgave om GGB in het landelijke gebied vorm te geven. Stelling: GGB is meer dan alleen puntverontreiniging in stedelijk gebied

91

De conclusies Uit zowel de presentaties van de inleiders als uit de (op onderdelen zeer geanimeerde) discussie die op basis van de inleidingen plaats gevonden heeft, blijkt het volgende: •

GGB biedt voordelen aan gemeenten waarbij de ruimtelijke en economische ontwikkelingen alsmede de volksgezondheid de aanleiding vormt om aan de slag te gaan met GGB (immers een middel). Daarnaast is GGB ook financieel interessant en biedt het een kader voor risicomanagement.

•

Voor het slagen van GGB is het evident dat er goede afspraken gemaakt moeten worden in termen van kaders, doelen, rollen, taken, bevoegdheden, verantwoordelijkheden, bijdragen en risicomanagement. Hierbij hebben gemeente en provincie een faciliterende en trekkende rol.

•

Op dit moment speelt GGB vooral in het stedelijke gebied (puntbronnen). GGB dient op termijn ook ingezet te worden in het landelijke gebied waar meer diffuse bronnen aanwezig zijn.

•

Omdat het maatschappelijk en economisch interessant is om GGB in te zetten is het van belang dat het juiste instrumentarium opgetuigd wordt om GGB optimaal in te zetten, is het van belang daar waar nodig innovatie te stimuleren (op bèta en gamma niveau) en is het van belang de opgedane kennis en kunde te laten landen bij de stakeholders.

De vervolgafspraken Onderstaand zijn per stakeholder de vervolgafspraken opgesomd. •

Brabant blijft gemeenten faciliteren om met GGB aan de slag te gaan waarbij het doel is om de komende tijd het GGB op 4-6 nieuwe locaties in te zetten. Daarnaast gaat Brabant aan de slag met het ontwikkelen van instrumentarium om GGB efficiënt en effectief uit te kunnen rollen (bijvoorbeeld instrumenten over financieringsmodellen, risicomanagement, nazorg, etc.). Tot slot ligt er voor Brabant een opgave om te bezien hoe GGB in het landelijke gebied ingezet kan worden:

•

Voor de gemeenten biedt GGB een kans om goed om te gaan met grondwaterverontreiniging in relatie tot maatschappelijke, economische en ruimtelijke ontwikkeling. Van belang is dat gemeenten van elkaar kunnen leren en bereid zijn GGB in te zetten op die locaties waar GGB meerwaarde biedt. De gemeenten gaan hier actief mee aan de slag.

•

Voor de Waterschappen en Brabant Water biedt GGB een kans om de kwaliteit van het grondwater nu en in de toekomst op adequaat niveau te krijgen c.q. houden. Aa en Maas en Brabant Water willen dan ook graag participeren in projecten waar GGB ingezet wordt.

92