Stichting Demeter Diederichslaan 25d 3971 PA Driebergen
Biodynamische kwaliteit
T 0343 52 23 55 F 0343 51 69 43
[email protected] www.stichtingdemeter.nl
Demeter Monitor 2012 De monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel met Demeter keurmerk 1
2
Demeter is sinds 1927 het internationale keurmerk voor producten uit de biodynamische (BD) landbouw. Deze vorm van landbouw is gebaseerd op de landbouwcursus die antroposoof Rudolf Steiner in 1924 heeft gegeven. Demeter gaat verder dan ‘gewoon biologisch’, de normen en richtlijnen vormen een aanvulling op de Europese wetgeving voor biologische landbouw. Demeter normen zijn bijvoorbeeld: veevoer is 100 procent biologisch en grotendeels afkomstig van eigen bedrijf, bij elke honderd kippen lopen minimaal drie hanen, koeien mogen niet worden onthoornd en melk mag niet worden gehomogeniseerd. Boeren gebruiken verder speciale preparaten om de bodemvruchtbaarheid te versterken. Voor de diverse landbouw en verwerkingsbedrijven gelden nog een groot aantal normen die vooral gericht zijn op het sluiten van kringlopen, de integriteit van plant en dier en de zo natuurlijk mogelijke verwerking van de landbouwproducten voor de consument (na te lezen op www.stichtingdemeter.nl). Naast normen zijn er richtlijnen die naar hogere doelen verwijzen, zoals werken aan een gemengd en divers bedrijf, verzorgen van natuur en landschap, realiseren van bedrijfseigen zaadteelt of fokkerij, of streven naar sociale of economische vernieuwing. Elke boer kan zelf kiezen welke accenten hij (of zij) wil leggen. Wel is hij verplicht zichzelf jaarlijks op deze richtlijnen te controleren via de ‘zelfaudit’. Een vrijwillig gesprek hierover met twee collega’s, de ‘Collegiale Toetsing’, vormt een aanvulling hierop. Het werken aan deze richtlijnen versterkt het bedrijfseigen karakter. Ook komen hier veel vernieuwende initiatieven uit voort die een inspiratiebron vormen voor de hele Nederlandse land- en tuinbouw. Stichting Demeter bewaakt de kwaliteit van het Demeter keurmerk. Ze stelt de interpretaties vast van de internationale normen en richtlijnen voor Nederland en Vlaanderen en laat die controleren. Ook zorgt zij voor voorlichting en voor het vergroten van de bekendheid van het Demeter keurmerk.
voorwoord
Inhoud voorwoord2 FEITEN EN CIJFERS
3
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen 2 Demeter handel en verwerking 3 Bekendheid van Demeter keurmerk
3 8 11
STICHTING DEMETER
12
4 Activiteiten in 2012 5 Certificering en controle 6 Organisatie en jaarcijfers
12 15 16
Leven begint met Demeter Het aantal biodynamische bedrijven met Demeter keurmerk neemt sinds drie jaar weer toe en klimt naar bijna 10 procent van het biologische areaal in Nederland. Hiermee is een einde gekomen aan een jarenlange daling – sinds begin jaren 90 – van het aantal biodynamische bedrijven toen de regels voor biologische landbouw wettelijk werden vastgelegd in een Europese verordening. Vanaf die tijd hebben de biodynamische beweging met haar Demeter keurmerk en de bio-beweging zich samen sterk gemaakt voor de promotie van het EKO keurmerk om biologische landbouw goed op de kaart te zetten. Met succes: biologische producten zijn nu vrijwel overal verkrijgbaar. Dit had tot gevolg dat de biodynamische beweging, waar de bio-beweging grotendeels uit is voortgekomen, zelf minder profiel kreeg. Veel Demeter bedrijven gingen daarom over naar biologisch. Voor Stichting Demeter is de tijd rijp om – als onderdeel van de totale bio-beweging – ook het eigen geluid weer duidelijker te laten klinken. Het werken aan het sluiten van kringlopen en het verzorgen en versterken van levenskrachten in bodem, plant, dier, mens en omgeving is sterk verbonden aan de bio dynamische landbouw en spreekt steeds meer mensen aan. De innovatiekracht die voor de biodynamische landbouw kenmerkend is, is nodig om de landbouw van nieuwe impulsen te voorzien op het gebied van bodemvruchtbaarheid, dierenwelzijn, biodiversiteit, verbindingen van landbouw en zorg en nieuwe economische verhoudingen. Om die reden zijn de promotieactiviteiten sinds een paar jaar opgevoerd en neemt het areaal waarop biodynamisch wordt gewerkt weer toe. Dit is de eerste keer dat wij als Stichting Demeter een jaar monitor uitgeven. Met de hierin verzamelde cijfers willen we jaarlijks inzicht verschaffen aan marktpartijen, media en consumenten over ontwikkelingen en achtergronden die gekoppeld zijn aan de biodynamische bedrijfsvoering en het internationale Demeter keurmerk.
Bert van Ruitenbeek Directeur Stichting Demeter
© Annelijn Steenbruggen
Demeter
118
Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen
119
117 110
116 107 108
112 109
106
105
12 13
115
111
103 114 102 104 101
In omschakeling naar Demeter 11 16
10
8
15 18
17
99
87 90
93
89
92 94
82
1
38
22 21 19 20 23
31 32
72
49
73
29
70
71
33
35
36 34 39 37
66 67
68
65 69
42
64
40 43
55 62
51 50
61
58
52
60
57
53
48
54 120
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
41
44
56 46 47
74
84 83
4
28 30
45
FEITEN EN CIJFERS
91 88
85 86
3
27
76
75 5 6
2
26
77
79 80 78
97 96
7
24 25
81 113
95
9 14
100
98
© Frederiek Bosch
Gecertificeerd Demeter
59
63 124
123 122
1.1 Aantal en areaal De biodynamische land- en tuinbouw groeit. Het areaal van gecertificeerde Demeter bedrijven in Nederland en Vlaanderen is sinds 2008 met 21 procent gestegen. De belang rijkste reden voor de areaaltoename is de toetreding van enkele grote bedrijven. Hierdoor nam de gemiddelde bedrijfsgrootte toe van 34,8 hectare in 2008 naar 42,8 hectare in 2012. De variatie van de bedrijven – van kleine tuinbouwbedrijven tot grote rundveebedrijven – is groot.
De Rijp | 7 JW Rutte, Zaandam | 8 Ygdrasil zorgtuinderij, Sijbekarspel | 9 Boerderij Veelust, Hensbroek | 10 De Lepelaar, St. Maarten | 11 Buitenplaats, Eenigenburg | 12 Stichting Sint Donatus, Den Burg | 13 Novalishoeve, Den Hoorn | 14 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen | 15 De Noorderhoeve, Schoorl | 16 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl | 17 De Rodenburghoeve, Uitgeest | 18 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef | 19 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn | 20 Van Paassen - van Balkom vof, Oude Leede | 21 Hoeve Bieslan, Delfgauw | 22 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer | 23 P. de Vogel, Rotterdam | 24 A. de Winter, Oostvoorne | 25 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning BV, Tinte | 26 A. Poldervaart, Vierpolders | 27 Mts. Nieuw Bonaventura, ‘s-Gravendeel | 28 Het Derde Erf, Soest | 29 Schoonderbeek, De Glind | 30 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland | 31 De Korenbloem, Zeewolde | 32 De Zonnehoeve, Zeewolde | 33 Ruimzicht, Scherpenzeel | 34 A8, Doorn | 35 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen | 36 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen | 37 Nieuw Rijsenburg, Driebergen | 38 Tuinderij Amelis’hof, Bunnik | 39 Groenland Biologische Groentekwekerij SchalkwijkBV, Schalkwijk | 40 Zorgboerderij Thedinghsweert, Tiel | 41 Fruitbedrijf Ruissen, Varik | 42 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos | 43 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel | 44 Kraaiveld, Woudrichem | 45 De Muyehof, Nieuwerkerk | 46 C.V. Ter Linde,
Het aantal bedrijven dat bij Stichting Demeter is aangesloten nam in deze periode toe van 120 naar 124. Hiervan liggen er drie in Vlaanderen (40 hectare). Dat de belangstelling van nieuwe bedrijven groeit, is zichtbaar aan het aantal bedrijven dat in omschakeling is naar Demeter, dus de nog niet gecertificeerde bedrijven. In 2008 en 2009 waren dat er één en drie, tegenover dertien en zeven in 2011 en 2012. De verwachting is dat de trend van groei zich de komende jaren voortzet.
Oostkapelle | 47 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle | 48 Eindelienge, Ritthem | 49 V.O.F. Fruitteeltbedrijf De Ring, Oud Sabbinge | 50 De Kromme Lepel, Bergen op Zoom | 51 Loverendale-Wilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder | 52 Stichting De Beukenhof, Breda | 53 De Groenen Hof, Hilvarenbeek | 54 De Kraanvogel, Esbeek | 55 De Sterregaard,Hedel | 56 De Boomgaard, Zeeland | 57 J.A. Eijkelenburg, Gemert | 58 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode | 59 Saanenhof vof, Heeze | 60 Watertuin, Groeningen | 61 Zorgboerderij de Lindelaar,
Dronten | 90 De Warmonderhofboomgaard, Dronten | 91 Gaos, Swifterbant | 92 H.J. Westers, Biddinghuizen | 93 Fruitful, Biddinghuizen | 94 Sjaak Twisk, Biddinghuizen | 95 Zorgboerderij
2010
2011
2012
Nieuwe bedrijven die zich bij Stichting Demeter aanmelden zijn altijd al biologisch. Over het algemeen hebben ze een jaar nodig om hun bedrijf aan te passen aan de Demeter voorwaarden. De zeven bedrijven die in 2012 in omschakeling waren, zijn samen 69 hectare groot.
45,0 42,8
42,1
22,9%
39,1
Gemiddeld areaal per gecertificeerd Demeter bedrijf
34,8 2008
2009
2010
2011
2012
Ontwikkeling aantal aangesloten bedrijven
120
124
118
116
124 7 117
zaden, Epe | 85 Arenosa vof, Lelystad | 86 BD-tuinderij De Stek, Lelystad | 87 De Zonneboog, Lelystad | 88 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten | 89 V.O.F. Warmonderhofstedebedrijf,
2009
13 111
Marie, Ruinerwold | 80 Het Blauwe Huis vof, Ruinerwold | 81 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo | 82 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte | 83 Overkempe, Olst | 84 De Bolster biologische
4.140 2008
106 S.S. Hiemstra, Easterein | 107 Gerbranda State vof, Pietersbierum | 108 Harmannahoeve, Harlingen | 109 Koldaard, Grou | 110 Het Marlanner Kaashuis, Jouswier | 111 Obio, Drachten | 112 De Kompenije, Drachtstercompagnie | 113 Hansketien, Mantinge | 114 Pluimveebedrijf Speelman vof, Gasselternijveen | 115 Flobus, Kiel Windeweer | 116 van Zanten Biologisch
2008
2009
2010
Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter
2011
3,3% Totaal aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter
Stichting de Boerderij, Emmeloord | 96 Mts. Keij van den Dries, Ens | 97 Zonnegoed, Ens | 98 Buitenbant, Bant | 99 Maatschap Vos, Kraggenburg | 100 De Vrolijke Noot, Wapserveen | 101 Villa Sterrebos, Frederiksoord | 102 Mts Lindediek, Boijl | 103 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim | 104 Mts. K. & J. Postma, Tjerkgaast | 105 H.N. Brandsma, Bolsward |
20,8% Areaal van gecertificeerde Demeter bedrijven
4 114
73 De Oosterwaarde, Diepenveen | 74 Het Groene Spoor, Rossum | 75 De Zonnehorst, Punthorst | 76 Het Willink, Ane | 77 ‘t Leeuweriksveld, Emmen | 78 Naoberhoeve, Echten | 79 Belle
4.423
3 113
67 De Pasop, Hummelo | 68 Boerderij Ruimzicht, Halle | 69 E.W. Ormel, De Heurne | 70 De Dennenkamp, Rekken | 71 De Vijfsprong, Vorden | 72 De Hooge Kamp, Beemte Broekland |
5.002
4.992 4.800
1 119
Oploo | 62 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald | 63 De Hooge Weyer, Baexem | 64 Doornik Natuurakkers, Bemmel | 65 Veld en Beek, Doorwerth | 66 De Grote Kamp, Drempt |
Ontwikkeling areaal (ha)
Ontwikkeling gemiddeld areaal (ha) per bedrijf
121
1 De Stadshoeve, Amsterdam | 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen | 3 Land en Boschzigt, ‘s-Graveland | 4 De Stadsboerderij, Almere | 5 Sonnevanck, Beemster | 6 Schermereylandt,
Aantal en areaal van land- en tuinbouwbedrijven
2012
Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven
Graanbedrijf, Garmerwolde | 117 Nieuw Bromo, Hornhuizen | 118 De Eemstuin, Uithuizermeeden | 119 De Groote Ark, Oudeschip | 120 Widar Fonds VZW, Merksplas | 121 De Blauwe Spie, Noordschote | 122 De Wassende Maan C.V., Deinze | 123 C.V. Bio Baarlaars, Aalter-Lotenhulle | 124 Netelvuur bvba, Oostwinkel
3
Bijna 30 procent van het Demeter areaal ligt in Flevoland. Nog eens 30 procent ligt in Gelderland en Noord-Holland samen. Slechts 0,8 procent van het areaal (drie bedrijven) ligt in Vlaanderen.
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS
Areaal van
Areaal (ha)
gecertificeerde
196
Demeter bedrijven
473
per provincie
111
653
212
Er zijn drie gespecialiseerde legpluimvee bedrijven, waarvan de grootste 11.700 kippen heeft. Daarnaast lopen er voor de huisverkoop kleinere koppels kippen rond (tussen 10 en 250 stuks) op 13 bedrijven. Het grootste Demeter pluimveebedrijf is in samenwerking met onderzoekers een project gestart om een ‘dubbeldoelkip’ te fokken: een kip die goed eieren legt, waar vlees aan zit en waarbij de mannelijke nakomelingen kunnen opgroeien tot volwassen hanen. Stichting Demeter ondersteunt dit project met een bijdrage uit haar BD-ontwikkelingsfonds. Op Demeter pluimveebedrijven zijn per honderd hennen sowieso drie volwassen hanen verplicht.
169
141
831 320 31
Het aandeel van de biodynamische bedrijven binnen de totale biologische landbouw in Nederland bedraagt bijna 10 procent: 5031 van 53.782 hectare1.Een biodynamisch bedrijf was in 2012 gemiddeld groter dan een bio logisch bedrijf: 42 tegenover 32 hectare.
31
5
4
Noord-Holland (653) 13,1%
Flevoland (1.464) 29,3%
Limburg (31) 0,6% Antwerpen (31) 0,6%
Overijssel (169) 3,4%
Zuid-Holland (360) 7,2%
Gelderland (831) 16,6%
Zeeland (212) 4,2% Groningen (196) 3,9%
Friesland (473) 9,5%
Bij deze vergelijking zijn de Vlaamse bedrijven eruit gelaten en zijn de bedrijven in omschakeling wel meegeteld. Van de 1658 biologische bedrijven in Nederland zijn er 121 biodynamisch (7,3%).
Noord-Brabant (320) 6,4%
Oost-Vlaanderen (5) 0,1%
Utrecht (141) 2,8%
West-Vlaanderen (4) 0,1%
Drenthe (111) 2,2%
Het aandeel van Demeter bedrijven binnen de biologische land- en tuinbouw in Nederland
Demeter
5.031
Biologisch
121
Totaal areaal (ha) Gecertificeerd en in omschakeling
1.2 Uitsplitsing naar sectoren
41,6
1658
53.782
Bio
Aantal land- en tuinbouwbedrijven Gecertificeerd en in omschakeling
32,44
Gemiddeld areaal (ha)
Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven Aantal dieren Melkvee
Biodynamische bedrijven zijn over het algemeen zeer divers en gemengd. Zo zijn er naast de 26 boerderijen met meer dan 35 melkkoeien ook 14 bedrijven die tussen de 7 en 30 koeien melken: een kleinere tak die interessant is voor de mestvoorziening, voor de zorg en/of voor de kaasmakerij. In de melkgeitenhouderij zijn er 4 bedrijven die meer dan 100 dieren melken en 4 bedrijven met minder dan 100 dieren. Bijna al die bedrijven verwerken de geitenmelk zelf. De Demeter vleessector is klein met 160 kippen, 46 varkens, 509 runderen, 179 schapen en 15 kalkoenen.
Vleesrundvee Zeugen
26.236
Vleesvarkens Melkgeiten
1
Vleesschapen Paarden
1.833
Leghennen
1.473
Vleespluimvee Kalkoenen a
3
Aantal bedrijven
1.833 509
Gemiddeld per bedrijf
40
45 a
29
18 b
4
4
1
46
12
4
1.473
8
184 c
579
18
32d
61
16
4
26.236
16
1637e
160
1
160
15
1
15
Waarvan 26 bedrijven met meer dan 35 dieren Waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 dieren c Waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 dieren d Waarvan 5 bedrijven met meer dan 35 dieren e Waarvan 3 bedrijven met meer dan 4500 dieren b
2
Gecertificeerd Demeter areaal per gewasgroep
2.251
Voedergewassen en weiland
955
Land onder natuurbeheer
1.464 360
De reden is dat er in 2012 nog geen groot Demeter gecertificeerd vleesverwerkend bedrijf was en er daardoor geen aanbieders waren om de natuurvoedingswinkels van Demeter vleesproducten te voorzien. Het vlees van Demeter dieren is via boerderij winkels en bezorgdiensten wel verkrijgbaar.
Demeter rundveebedrijven moeten minimaal 80 procent van hun voedergewassen zelf verbouwen. Van het totale areaal is gemiddeld bijna de helft in gebruik voor voedergewassen (inclusief weilanden). Opvallend is het hoge aandeel ‘land onder natuurbeheer’, gemiddeld 19 procent, waarbij het areaal bos nog niet is meegeteld. Dit natuurland (grotendeels weides) wordt meestal verpacht door natuurorganisaties, zoals Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Zij geven vaak de voorkeur aan BD-boeren wanneer zij pachters zoeken, omdat de biodynamische werkwijze goed aansluit bij natuurbeheer. Op natuurland gelden beperkingen in verband met natuur behoud, bijvoorbeeld niet voor half juni maaien zodat weidevogels rustig kunnen broeden. Een vijfde van het areaal is in gebruik voor akkerbouw en grove groenteteelt. De arbeidsintensieve fijne groenteteelt, fruitteelt en kasteelt nemen samen 3 procent in van het areaal. In sommige kassen wordt in het geheel niet gestookt, namelijk op 4 van de 23 hectare bedekte teelten. Het fenomeen ‘zorgboerderij’ is ontwikkeld vanuit biodynamische boerderijen. Nog steeds houdt een hoog percentage (29 procent) van de bedrijven zich bezig met één of meerdere vormen van zorg, namelijk 34 van de 117 gecertificeerde boerderijen. De gehandicaptenzorg komt het meest voor (op 16 boerderijen), gevolgd door re-integratie op de arbeidsmarkt (13), jeugdzorg (7) en psychiatrische zorg (4).
559
Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)
341
Industriegroenten
198
Overige grove groenteteelt
97
Fijne groenteteelt Fruitteelt (hard en zacht fruit) Bedekte teelt (kas en platglas)
90 23 487
Overig (erf, water, bos)
0
500
1000
1500
2000
2500 Areaal (ha)
Aandeel van het aantal zorgboerderijen en het soort zorg
4
34 7 117
Aantal bedrijven Aantal bedrijven met zorg Aantal Demeter bedrijven
16 13
= 29,1% van totaal >
Zorgfuncties Gehandicaptenzorg Re-integratietraject Jeugdzorg Psychiatrische zorg
© Fokke van Saane
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
Samen zijn we sterk Op zorgboerderij De Noorderhoeve in Schoorl werken 55 deelnemers mee om koeien te verzorgen, kaas te maken, groente te telen en de natuur op en rondom het bedrijf te ontwikkelen. Elke deelnemer heeft z’n eigen plek en taak. “Verbinding met elkaar en participatie aan de maatschappij geeft zin aan het leven”, aldus directeur Hannelore Speelman. “Ieder mens heeft z’n beperkingen, dat geldt in het bijzonder voor onze deelnemers, maar ieder mens heeft ook z’n kwaliteiten en mogelijkheden. Als je kunt doen waar je goed in bent, wordt je identiteit bekrachtigd. Met een positief zelfbeeld voel je als vanzelf de daadkracht om je eigen verantwoordelijkheid te nemen. Het resultaat is dat onze deelnemers ‘s ochtends fluitend op de boerderij aankomen.”
1 Bron van de biologische cijfers: Jaarverslag 2012 Skal
4
5
FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen
Van de 117 Demeter bedrijven houden 96 zich actief bezig met meerdere vormen van natuur- en landschapsbeheer: het verzorgen van landschapselementen (op 76 bedrijven), slootkantenbeheer (55), akkerrandenbeheer (44), weidevogel- en akkervogelbeheer (40) en aanleg en onderhoud van natuurpaden (10). Een grote biodiversiteit is onlosmakelijk verbonden met biodynamische landbouw, omdat een gevarieerde natuurlijke omgeving bijdraagt aan een gezond en robuust bedrijf. Een natuurlijk evenwicht is onmisbaar om ziekten en plagen te kunnen beheersen.
1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS
1.3 Internationaal
Aandeel van het actief natuur- en landschapsbeheer en het soort activiteiten
Demeter is een internationaal keurmerk. Wereldwijd waren er in 2011 2 4733 bio dynamische bedrijven met 147.495 hectare in 48 landen. Duitsland is absolute koploper. Hier ligt 45 procent van het wereldwijde areaal. Nederland staat hier op de zevende plek met bijna 5000 hectare (3 procent).
De top 10 van landen met Demeter landbouw (ha) in 2011
66.991 45,4%
1 Duitsland
2 Italië
3 Frankrijk
4 Hongarije
5 India
8.688 5,9% 8.100 5,5% 7.264 4,9% 5.882 4,0%
6 Oostenrijk
5.501 3,7%
7 Nederland
4.952 3,4%
8 Groot-Britannië
4.885 3,3%
9 Zwitserland
10 Verenigde Staten
4.150 2,8% 3.911 2,7%
10 76
96 117
44 55
Aantal bedrijven met beheer Aantal Demeter bedrijven
= 82,1% van totaal >
Aantal bedrijven met beheer Landschapselementen Slootkantenbeheer Akkerranden Weide- en akkervogelbeheer Natuurpad
© Frederiek Bosch
Aantal bedrijven
Aansluiten bij de keten van de natuur Biodiversiteit is voor Louis Dolmans van Doornik Natuurakkers in Bemmel een vanzelfsprekend onderdeel van zijn bedrijf: “Ik teel oude graanrassen en ik wil een lekker en gezond product maken. Dat kan alleen door aan te sluiten bij de keten van de natuur. Vogels zijn voor mij gidsen. Als ik op mijn akker sta en patrijzen, leeuweriken en geelgorzen zie, die in hun broedtijd van een keur aan insecten afhankelijk zijn, dan weet ik dat er een rijk bodemleven is en dat de omgeving gezond is. Volgens wetenschappers bevat ons biodynamische Broodje Doornik veel gezonde mineralen.”
Totaal areaal biodynamische bedrijven wereldwijd
147.495 2 Bij het samenstellen van deze monitor waren de gegevens van 2012 nog niet beschikbaar bij Demeter internationaal.
6
7
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking
2 Demeter handel en verwerking FEITEN EN CIJFERS
2 Demeter handel en verwerking 2.1 Aantal licentie houders in Nederland en Vlaanderen Stichting Demeter certificeert alle Demeter producten die in Nederland worden gepro duceerd, verwerkt of verhandeld. Boerderijen met een verwerkingstak, zoals een kaas makerij, een kruidendrogerij of een stroop kokerij, moeten naast hun landbouwlicentie ook een bereidingslicentie aanvragen. In 2012 waren er 54 handelaren en verwerkers en 30 boerderijverwerkers. Hiervan bevonden zich respectievelijk drie en één in België. Het is opvallend dat een kwart van de Demeter landbouwbedrijven (30 van de 117) ook actief is als verwerker. Het aantal Demeter hande laren en (boerderij)verwerkers is sinds 2008 met bijna 20 procent toegenomen.
Stichting Demeter zet zich via voorlichting en promotie in om ervoor te zorgen dat meer producten van biodynamische land- en tuinbouwbedrijven ook werkelijk met Demeter keurmerk in de winkelschappen terecht komen (zie hoofdstuk 4).
Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen
84 73
71
39 32
2008
43
76
72
30
43 29
2009
2010
Handelaren & verwerkers
29
2011
Boerderijverwerkers
18,3%
54
47
30
Ontwikkeling aantal handelaren & verwerkers en boerderijverwerkers
2012 Totaal
Het aandeel van Demeter handelaren en verwerkers binnen de biologische handelaren en
Het totale aantal biologische handelaren en verwerkers in Nederland3, dus aangesloten bij Skal, was in 2012 1765. De 80 Nederlandse bedrijven met Demeter licentie vormen hiervan 4,5 procent.
verwerkers in Nederland
Demeter
80
2.2 Omzet De licentiehouders die bij Stichting Demeter zijn aangesloten, geven door hoeveel omzet zij realiseren uit de verkoop van Demeter producten. Voor verwerkers en handelaren was dit in 2012 10,4 miljoen euro en voor boerderijverwerkers 2,8 miljoen. Hieruit blijkt dat boerderijen maar liefst een vijfde deel van deze totale omzet realiseren. Het overgrote deel van deze omzetcijfers heeft betrekking op Nederlandse bedrijven; het aandeel van Vlaanderen is klein. De omzet van de boerderijverwerkers steeg sinds 2008 met 7,4 procent, die van handelaren en verwerkers in dezelfde periode met 5,9 procent. Vaak verhandelen of verwerken deze bedrijven zowel biologische als biodynamische producten. Niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven worden met dit keurmerk op de markt gebracht, omdat er soms onvoldoende vraag naar is: ze gaan dan mee in de stroom van ‘gewoon biologisch’. Wanneer bijvoorbeeld Demeter aardappels zonder Demeter keurmerk in een zak met het Europees biologisch keurmerk worden verhandeld, zijn ze in deze omzetcijfers niet meegenomen. Ook alle onverpakte Nederlandse AGF komt niet voor in deze omzetcijfers.
3 Bron van de biologische cijfers: Jaarverslag 2012 Skal
8
Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd (zie ook hoofdstuk 5). Het deel van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt niet in deze omzetcijfers. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentiehouders, zit wel in de omzetcijfers, de export van onbewerkte versproducten niet. De importwaarde van Demeter producten is naar een grove schatting op basis van bij Demeter bekende cijfers ongeveer even hoog als de totale omzetten van in Nederland verwerkte en gecertificeerde producten, waarmee de totale omzetten in producten met Demeter keurmerk tussen de 25 en 30 miljoen euro uitkomen. Deze cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met de cijfers van de totale biologische branche, zoals gepubliceerd in de Monitor Duurzaam Voedsel 2012. Daarin staan de consumentenbestedingen in winkels genoemd. Deze gegevens zijn voor Demeter producten nog niet beschikbaar.
Omzet van gecertificeerde Demeter handelaren en (boerderij)verwerkers in Nederland en Vlaanderen
Omzet boerderijverwerkers (in €)
2.779.114 2.780.000
2.475.435 2.587.454 2.414.982
2008
2009
2010
2011
2012
Omzet handelaren en verwerkers (in €)
10.147.698 10.380.000
9.386.931 9.804.111
2008
9.303.128
2009
2010
2011
2012
Biologisch
1.765
2.3 Afzetkanalen Demeter producten zijn in Nederland voor het overgrote deel te koop via de biologische speciaalzaken (natuurvoedingswinkels). Dit waren er in 20124 410. Daarnaast zijn veel BD-boerderijen gericht op rechtstreeks contact met de consument: 50% van alle BD-bedrijven doet aan huisverkoop. Hiervan hebben 32 bedrijven een boerderijwinkel en hebben 20 groenteabonnementen. Ook staan BD-boeren op boerenmarkten en hebben ze webwinkels en bezorgdiensten. Enkele producten worden verkocht in supermarkten en worden gebruikt in catering en restaurants. Ze zijn dan niet altijd als Demeter product herkenbaar.
Totaal
12.926.812 13.160.000
11.862.366 12.391.565
2008
11.718.109
2009
2010
6,2% Omzet boerderijverwerkers en handelaren & verwerkers
2011
2012
4 Bron: Bionext
9
FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking
2.4 Aandeel in biologische speciaalzaken
3 Bekendheid van Demeter keurmerk FEITEN EN CIJFERS
Food
10% 150
Verschillende winkelketens profileren zich met eigen Demeter merken. De EkoPlaza winkels, onderdeel van biologische groothandel Udea, voeren het Demeter huismerk ‘het dichtste bij de natuur’. Natudis, onderdeel van Wessanen, met eigen winkelformules Natuurwinkel en Gooodyfooods, zet in op de promotie van haar eigen Demeter merk LunaeTerra. In de Estafette winkels van Estafette Odin is het eigen huismerk Odin in de meeste gevallen van Demeter kwaliteit. Het basisassortiment in deze winkels bevat relatief veel biodynamische producten. Naast AGF is zuivel een belangrijke productgroep. Hierin is Zuiver Zuivel van Ecomel (onderdeel van FrieslandCampina) marktleider. De groothandels Udea en Estafette Odin hebben doorgegeven hoe groot het Demeter aanbod was in week 31 van 2013 in totaal 40 winkels. Van de voedingsproducten was gemiddeld 10 procent van Demeter kwaliteit. Bij groente en fruit lag het aandeel hoger, namelijk 18 procent, dit aandeel varieert overigens sterk per seizoen. Binnen de categorie nonfood is het aanbod Demeter nihil.
Demeter
1500
Totaal artikelen
3%
3%
5000
Demeter telling in de Groene Winkel in Zeist
Zuivel
Meel, bakproducten
14,9%
4,2% Diepvries
Sappen, siropen
3,2%
13,0%
Babyvoeding
2,9% Kaas
10,7%
Koekjes
1,6% Ontbijtgranen
1,6% Olie, azijn, sauzen
1,3%
Brood
2,9% Om een specifieker beeld te kunnen geven van het aandeel Demeter producten in het assortiment van speciaalzaken, hebben medewerkers van de Groene Winkel in Zeist (winnaar van de Inspiratieprijs Bio-Winkel 2013) een Demeter telling uitgevoerd in week 31, 2013 5 . De meeste Demeter producten zijn te vinden in de categorie sappen & siropen, kaas en zuivel. Ook in de categorie thee & koffie, aardappelen, groente & fruit en groente- en fruitconserven zijn veel Demeter producten te vinden. Bij AGF varieert het aanbod sterk per seizoen.
3 Bekendheid van Demeter keurmerk
Aandeel van het aantal Demeter artikelen in biologische speciaalzaken
Thee, koffie
Vega, olijven, maaltijden
1,3%
9,1% Granen
2,9% Aardappelen, groente, fruit
7,5%
Wijn en cider
2,9%
Specerijen, kruiden, zout
Pasta's
1,0% Noten, zuidvruchten
MarketResponse6 heeft in 2010 en in 2012 onderzoek gedaan onder 1105 Nederlandse consumenten naar de bekendheid en de waardering van het EKO-keurmerk ten opzichte van andere voedingskeurmerken. Ook Demeter is in dit onderzoek meegenomen. Van de respondenten wist 1 procent direct waar het Demeter keurmerk voor staat. Wanneer de interviewer iets meer informatie gaf, kende in 2012 9 procent dit keurmerk, 2 procent meer dan in 2010. In deze enquête gaf 4 procent van alle ondervraagden aan wel eens een Demeter product te kopen, terwijl 20 procent wel eens een EKO-product kocht. De klanten van natuurvoedingswinkels zijn beter geïnformeerd: van hen kende 31 procent het Demeter keur en 19 procent kocht wel eens Demeter producten. Het imago is onderzocht met de vraag: ‘Kunt u aangeven in hoeverre u deze eigenschappen bij het keurmerk vindt passen?’ Wanneer minimaal 70 procent van de mensen ‘past goed’ of ‘past heel goed’ heeft geantwoord, kan deze waarde aan het keurmerk worden toegeschreven. Demeter scoort het best op de waarden biologisch, natuurlijk, milieuvriendelijk en betrouwbaar. Opvallend is dat Demeter 93 procent behaalt op het kenmerk ‘biologisch’ in de gehele onderzoeksgroep, terwijl EKO daar 73 procent krijgt. Demeter scoort bij de meeste kenmerken beter dan de twee andere keurmerken. Vooral onder klanten van natuurvoedings winkels is het imago uitstekend: alleen regionaal, eerlijke handel en smaakvol komen onder de 70 procent.
97%
93%
96%
89%
Betrouwbaar
93%
75%
Milieuvriendelijk
92%
81%
Hoge kwaliteit
89%
72%
Gezond
88%
71%
Diervriendelijk
81%
72%
Vertrouwd
77%
61%
Kleinschalig / ambachtelijk
70%
62%
Smaakvol
67%
54%
Eerlijke handel / prijs
63%
52%
Regionaal
51%
44%
EKO Keurmerk Onder klanten van natuurvoedingswinkels
Onder alle respondenten
Milieuvriendelijk
92%
82%
Natuurlijk
86%
78%
Biologisch
83%
73%
Betrouwbaar
82%
69%
Gezond
76%
67%
Hoge kwaliteit
73%
60%
Diervriendelijk
71%
64%
Vertrouwd
66%
55%
Smaakvol
58%
48%
Eerlijke handel / prijs
55%
55%
Kleinschalig / ambachtelijk
51%
41%
Regionaal
32%
26%
Onder klanten van natuurvoedingswinkels
Crackers, afbakbrood, rijstwafels
0,6% Droge kruidenierswaren
Biologisch Natuurlijk
1,0%
2,6%
6,2%
Onder alle respondenten
EU Keurmerk
Vlees, vis, kip Broodbeleg
Onder klanten van natuurvoedingswinkels
1,0%
7,5% Groente- en fruitconserven
Demeter
Vers en koeling
Onder alle respondenten
Milieuvriendelijk
80%
74%
Biologisch
80%
84%
Natuurlijk
79%
87%
Betrouwbaar
72%
71%
Gezond
71%
71%
Diervriendelijk
70%
72%
Vertrouwd
67%
61%
Hoge kwaliteit
65%
58%
Smaakvol
59%
69%
Eerlijke handel / prijs
59%
52%
Kleinschalig / ambachtelijk
46%
43%
Regionaal
38%
32%
De imagowaarden van het Demeter, het EKO en het Europees keurmerk onder alle respondenten en onder respondenten die klant zijn van natuurvoedingswinkels (het percentage geeft aan hoeveel 5 De tellingen zijn dit jaar uitgevoerd en daardoor in tegenstelling tot de andere cijfers van 2013
10
6 Bron: Broekert, T. de en I. van Rooijen, Meerderheid kent het EKO-keurmerk, Onderzoek naar de waarde van het EKO-keurmerk onder Nederlandse boodschappers, Marketresponse, Leusden, december 2012
mensen ‘past goed’ of ‘past heel goed’ hebben aangegeven).
11
4 Activiteiten in 2012 STICHTING DEMETER
© Frederiek Bosch
Demeter plein op de BioVak
STICHTING DEMETER
12
Biodynamische kwaliteit
Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biologisch-dynamische landbouw. Demeter gaat verder dan alleen biologisch. Met strengere eisen en grensverleggende landbouwmethoden ondersteunen boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke groenten eet. www.stichtingdemeter.nl
Aan de jaarlijkse ‘Lekker naar de Boer’ open dagen doen altijd relatief veel biodynamische bedrijven mee: van de 160 deelnemers in 2012 hadden er bijna 30 het Demeter keurmerk. Dit betekent dat een kwart alle biodynamische bedrijven meedeed. Van de boerderijen die ‘gewoon biologisch’ zijn, deed 8 procent mee. Stichting Demeter heeft de deelnemende BD-boerderijen, aanvullend op de informatiematerialen van organisator Bionext, een voorlichtingspakket gestuurd met daarin de nieuwe folder ‘Leven begint met Demeter’ en een spandoek met ‘Welkom op ons biologisch-dynamische bedrijf’.
Toekomst zaaien In de weekenden van oktober hebben 500 mensen graan gezaaid bij acht biodynamische bedrijven. Stichting Demeter haalde het internationale evenement ‘Sowing the Future’ in 2012 voor het eerst naar Nederland. ‘Toekomst zaaien’ heeft een politieke boodschap: houd onze landbouw gentechvrij. Voor de deelnemers stond de beleving echter voorop. Enkele reacties: ‘Het lijkt zo’n simpele handeling, zaaien, maar het maakt absoluut iets los‘, ‘Kinderen gingen er helemaal in op’ en ‘Later, terugkijkend op deze ervaring, blijft vooral het beeld mij bij van zaadkorrels, zwierend door de lucht’.
© Aafke Brinkhuijsen
Eigentijdse communicatie
© Frederiek Bosch
Lekker naar de Boer
4 Activiteiten in 2012
De basis onder alle communicatieactiviteiten van Stichting Demeter is: voor de productie van gezonde en lekkere producten is een gezond landbouwsysteem nodig, dat de levenskracht op alle niveaus – bodem, planten, dieren, mens en omgeving – ondersteunt en versterkt. Vanuit deze visie is in 2011 de slogan ‘Leven begint met Demeter’ ontwikkeld samen met communicatie-experts en een klankbordgroep van boeren, handelaren, winkeliers en onderzoekers. In 2012 is dit vertaald naar de huisstijl met een geheel vernieuwde website. Hoewel de grondbeginselen van de biodynamische beweging bijna 90 jaar teruggaan zijn deze uiterst actueel als het gaat om het geven van antwoorden op actuele vraagstukken over behoud biodiversiteit, bodemvruchtbaarheid, dierenwelzijn, etc. De nieuwe slogan en huisstijl zijn ingezet om dit eigentijds te vertalen en onder de aandacht te brengen van een breder publiek.
Op de BioVak is de nieuwe folder ‘Leven begint met Demeter’ gepresenteerd. Deze biologische beurs vond eind januari 2012 plaats in de IJsselhallen in Zwolle. Stichting Demeter gaf samen met de BD-Vereniging, Warmonderhof en Stichting Grondbeheer vorm aan het Demeter plein. In de ‘Demeter winkel’ op dit plein konden winkeliers zien hoe uitgebreid het assortiment van Demeter producten is. De fototentoonstelling die in opdracht van Stichting Demeter door Frederiek Bosch was gemaakt, straalde levenskracht en dynamiek uit.
Samen zaaien met 80 mensen Albert en Angela Hoeve van De Stads hoeve bij Amsterdam: “Zondag 28 oktober hebben wij meegedaan met Toekomst zaaien. Samen met tachtig mensen van 2 tot 83 jaar hebben wij een hectare land ingezaaid met rogge. De Biobakker gaat er volgend jaar roggebrood van bakken. We willen mensen ervan bewust maken dat natuurlijke grondstoffen steeds meer verdwijnen en worden vervangen door ‘eenheidsworst’ uit laboratoria. Het was een prachtige en zelfs ontroerende dag. In de weken en maanden erna zagen we
geregeld mensen langs de akker wandelen, omdat ze wilden zien hoe de door hen gezaaide rogge erbij stond.” Op facebook hebben Angela en Albert er foto’s van geplaatst. Zo is het zaaiklaar maken van de grond te zien (25 oktober), het zaaien zelf (28 oktober) en twee weken later het ontkiemen van het graan (14 november). Als reactie bij die laatste foto hebben betrokken zaaiers geschreven: ‘Toevallig hadden we het er vandaag over aan de eettafel; of de zaadjes inmiddels ontkiemd zouden zijn’ en ‘Er liepen net zes fazanten te snoepen van de rogge’.
13
STICHTING DEMETER 4 Activiteiten in 2012
5 Certificering en controle STICHTING DEMETER
Jubileumcongres Levende Landbouwcultuur
5 Certificering en controle
Dagelijks verliezen we wereldwijd honderden voetbalvelden aan vruchtbare grond door overbemesting, zo gaan we de mensheid niet voeden, aldus Volkert. Emeritus professor Eric Goewie ging in op de verschillende landbouwconcepten en gaf aan dat BD landbouw wel degelijk een wetenschappelijke grondslag heeft. Op heel veel punten scoort BD landbouw hoog en is het de aanjager van vernieuwing. BD landbouw gaat uit van levenskrachten die we niet kunnen waar nemen, omdat de ervaring leert dat planten in de levende natuur zich altijd anders manifesteren dan in het laboratorium. Het leven is geen optelsom van stofjes. Volgens Goewie reduceert Wageningen planten tot zakjes mineralen, en dieren tot stekbare organismen, terwijl voor de samenleving ook ecologie, smaak en dierenwelzijn tellen.
14
© Dick Boschloo
Eric Goewie
© Dick Boschloo
Met de keuze voor Amsterdam zette de BD-sector letterlijk een stap richting consument, die cruciaal is om de ontwikkeling van de biodynamische landbouw een nieuwe impuls te geven. Het goed zichtbaar maken van de toegevoegde waarde van Demeter producten is een gezamenlijke taak voor boeren, handelaren, verwerkers en winkeliers. De lezingen en de discussies in de workshops hebben nieuwe inspiratie gegeven om hier samen aan te werken. Volkert Engelsman, directeur van Eosta, gaf aan dat in het huidige gepolariseerde debat de juiste vragen ont breken. Met wat voor voedsel willen we mensen voeden? Met veel vlees? Met pro ducten die industrieel gekweekt en bewerkt zijn en tot tal van welvaartsziekten leiden? Volgens hem staat een gezond bodemleven centraal.
Stichting Demeter laat de controles uitvoeren door dezelfde organisaties die in Nederland verantwoordelijk zijn voor de controles in de biologische landbouw: Skal en Control Union. Voor Vlaanderen zijn dit Integra en Certisys. De inspecteurs worden door Stichting Demeter geïnstrueerd om de Demeter normen te controleren als aanvulling op de biologische eisen. Deze normen zijn in handboeken vastgelegd en gebaseerd op de normen en richtlijnen van Demeter Internationaal.
© Frederiek Bosch
Stichting Demeter is primair een certificeringsorganisatie. Demeter Internationaal heeft haar de accreditatie verleend om in Nederland en Vlaanderen Demeter licenties uit te geven en controles uit te voeren. In landen waar een dergelijke certificeringsorganisatie ontbreekt, voert Demeter Internationaal zelf de controles uit. In 2012 heeft Demeter Internationaal de Nederlandse organisatie doorgelicht en de accreditatie opnieuw goedgekeurd.
Bijna 300 mensen uit het hele biodynamische veld – van boer tot winkelier, van onderzoeker tot journalist – kwamen 8 november 2012 naar De Rode Hoed voor het congres ‘Levende Landbouwcultuur’ ter gelegenheid van 75 jaar BD-Vereniging. Voor stichting Demeter, die in 2006 is afgesplitst van de BD-Vereniging, vormde deze jubileumviering een mooie gelegenheid om samen met de BD-Vereniging de verbindingen in de gehele handelsketen te versterken.
Stichting Demeter werkt met een Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) en een Demeter Licentie Commissie (DLC). De DVC stelt de interpretaties vast van de internationale normen ten behoeve van de Nederlandse situatie. De DLC beoordeelt of bedrijven wel of geen licentie krijgen aan de hand van de rapportages van de inspecteurs en een zelfevaluatie door de land- en tuinbouwbedrijven. Indien daar aanleiding voor is worden boetes opgelegd of ontheffingen op onderdelen gegeven. Deze inkomsten bestemt Stichting Demeter voor haar BD-ontwikkelingsfonds, waarmee ze vernieuwende projecten ondersteunt.
Volkert Engelsman
Sponsors maken activiteiten mogelijk Dankzij de financiële steun van veel bedrijven en organisaties kon Stichting Demeter in 2012 een aantal activiteiten op professionele wijze vormgeven en hierdoor extra media-aandacht genereren. Zowel voor de BioVak, het project Toekomst Zaaien en het Jubileumcongres werden extra fondsen geworven. Stichting Demeter wil haar dank uitspreken aan de bedrijven BD-Totaal, Biobakker, EkoPlaza, Eosta, Estafette/Odin, Natudis en ZuiverZuivel, en aan de organisaties Antroposofische Vereniging in Nederland, BD-Vereniging, Iona Stichting, Land&Co, Stichting Grondbeheer, Stichting Zaadgoed en Triodos Bank.
Naast het toezien op de normen werkt Stichting Demeter met Collegiale Toetsing. Dit is een ontwikkelingsgericht systeem waarbij boeren uit verschillende bedrijfstypes elkaar bevragen over de ontwikkelingen op hun bedrijf. Nederland is hierin voorloper. In het buitenland is dit systeem bekend aan het worden onder de naam ‘farm talks’. Hoe Collegiale Toetsing zich verder gaat ontwikkelen en of het een volledig onderdeel kan worden van de certificeringssystematiek is nog in discussie.
15
STICHTING DEMETER 6 Organisatie en jaarcijfers
6 Organisatie en jaarcijfers Dat de organisatie dit jaar aan de weg heeft getimmerd, is terug te zien in de jaarcijfers: alle baten en alle lasten zijn gestegen. De basisinkomsten van de organisatie vormen de bijdragen van de licentiehouders, in 2012 bijna 220 duizend euro. De biodynamische bedrijven dragen het overgrote deel van de kosten van controle en promotie zelf. De bijdrage van de boeren en tuinders wordt vastgesteld op basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren. De afdracht van de hande laren en verwerkers is gebaseerd op hun omzetgegevens.
De Demeter monitor 2012 is een uitgave van Stichting Demeter
In 2012 is ruim een ton uitgegeven aan promotie (driemaal zoveel als in 2011), vooral vanwege de organisatie van het jubileum congres. Daar stonden hogere bijdragen vanuit sponsoring en omzet tegenover, van 7 duizend in 2011 naar 54 duizend in 2012. Het financieel jaarverslag 2012 is bij Stichting Demeter op te vragen.
September 2013 Samenstelling Loes van Loenen Eindredactie Bert van Ruitenbeek v.l.n.r. Huib Bor, Edwin Crombags, Rudi Gerding, Jozien Vos, Walter Schneemann
Research data Eric Brendel (IBISsoft)
Bestuur Stichting Demeter in 2012
Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) in 2012
Demeter Licentie Commissie (DLC) in 2012
Tekst Ellen Winkel (Schrijfwinkel)
Huib Bor (voorzitter) Demeter melkveehouder in Noordeloos
De Demeter Licentie Commissie (DLC) kent de Demeter certificaten toe. Leden zijn:
Foto omslag Max van Tilburg van Nieuw Bromo (GR) © Frederiek Bosch
Rudi Gerding (penningmeester) Eigenaar biologische speciaalzaak in Zeist
De Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) stelt de normen vast voor Nederland en Vlaanderen op basis van de wereldwijd geldende Demeter Standards van Demeter Internationaal. Leden in 2012 waren:
Walter Schneemann (secretaris) Bedrijfsadviseur
René Dijkstra (voorzitter) Adviseur bedrijfsprocessen
Edwin Crombags Manager marketing & sales van Ecomel/ Friesland Campina
Sigrid Brandligt Udo de Haas Consument
Jozien Vos Demeter akkerbouwer in Kraggenburg
Bureau Stichting Demeter in 2012 Bert van Ruitenbeek Directeur Rienk ter Braake, Coördinator Demeter certificering Joke Doorschodt Secretariaat en financiële administratie Loes van Loenen Interim projectleider
16
Leen Janmaat Medewerker Louis Bolk Instituut Gerard Kok Demeter melkveehouder in De Glind (tot zijn overlijden op 17 juli 2012) Lex Kruit Demeter akkerbouwer in Lelystad Hans Piet van Sprang Natuurvoedingswinkelier in Zeist
Peter Jacobs (voorzitter) Managent consultant in de branche van bio logische en biodynamische levensmiddelen
Fotografie Frederiek Bosch, Dick Boschloo, Aafke Brinkhuijsen, Fokke van Saane, Annelijn Steenbruggen
Floris Guepin Jurist
Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag
Agnes Jansen Consument
Druk BuroLaga
Marcel Schoenmakers Demeter melkveehouder in Driebergen Servan Strijtveen Inspectie-achtergrond en nu werkzaam in de jeugdzorg
Demeter keurmerk
Janetta Wanders Assortimentsmanager groothandel Natudis Nederlands biologisch keurmerk
Huib Bor Demeter melkveehouder in Noordeloos (aspirant lid en opvolger van Gerard Kok) Europees logo voor biologische producten
Copyrights Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron vermelden: Demeter monitor 2012. Bronnen en disclaimer De cijfers uit deze Demeter monitor zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen jaren geordend zijn, en de database van Demeter Internationaal. Wij danken Skal voor het beschikbaar stellen van het onderzoek Meerderheid kent het EKO-keurmerk door Marketresponse (december 2012). Ook danken wij Udea, Estafette Odin, Groene Winkel Zeist voor het aanleveren van gegevens over het aandeel Demeter in hun assortiment. Aan de cijfers in deze Demeter monitor kunnen geen rechten worden ontleend.
Stichting Demeter Diederichslaan 25d 3971 PA Driebergen
Biodynamische kwaliteit
T 0343 52 23 55 F 0343 51 69 43
[email protected] www.stichtingdemeter.nl
Demeter Monitor 2012 De monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel met Demeter keurmerk 1
2
