Demeter Monitor 2014

Biodynamische kwaliteit

Demeter Monitor 2014 Monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel en de onderwijs- en kennisnetwerken die de biodynamische voedselketen ondersteunen 2

Demeter Demeter is sinds 1928 het internatio­nale keurmerk voor producten uit de bio­ dynamische (BD) landbouw. Een holis­ tische benadering van de landbouw staat centraal. Biodyna­mische landbouw gaat verder dan ‘gewoon biologisch’: de Demeter normen en richt­lijnen vor­ men een aanvulling op de Europese wet­ geving voor biologische landbouw.

INHOUD VOORWOORD1 FEITEN EN CIJFERS

3

1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

3

 REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BODEMLEVEN9 DIERENWELZIJN 10 2 Demeter handel en verwerking  in Nederland en Vlaanderen

11

SAMENWERKENDE ORGANISATIES

15

3 BD en Demeter in ontwikkeling in 2014

15

Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk.

 REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BD-Vereniging De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn

LEVENSKRACHT17 NIEUWE ECONOMIE 18

voor BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies en het ledenblad Dynamisch Perspectief.

4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

19

Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit schenkingen verwerft deze stichting landbouw­ grond en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders.

Warmonderhof Warmonderhof, onderdeel van het Groenhorst College, biedt mbo-onderwijs in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting verbonden.

Kraaybeekerhof Kraaybeekerhof Academie is een opleiding- en cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid

Deze monitor over 2014 verschijnt in september

en gevestigd is op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen.

2015, omdat de cijfers van veel boeren en tuinders

Hier bevinden zich ook een restaurant, een biodynamische

pas in mei beschikbaar zijn. Zij werken namelijk met

groenten- en kruidentuin en een bijentuin.

een gebroken boekjaar van april tot april.

VOORWOORD

Meer pendelwormen Wat is het nieuws van deze Demeter Monitor? Is het de hectaregroei, naar precies 10% van het biologische areaal? Is het de gestaag groeiende markt? Is het de opvallend grote belangstelling van jonge mensen die over bio­ dynamische landbouw willen leren bij Warmonderhof? Natuurlijk is dat allemaal goed nieuws. Maar het mooiste voor mij waren de berichten dat bij Demeter boeren meer wormen en andere bodem­ diertjes in de akkers rondkruipen dan bij veel collega-boeren. Het verhaal over de Hooge Kamp – ‘Wat vertelt de bodem?’, zie pag. 9 – illustreert dit. Biodynamische landbouw gaat immers over het verzorgen van al het levende, te beginnen bij de bodem, door hem te voeden en te koesteren als basis voor gezonde gewassen. Jammer dat we al die wormen niet hebben kunnen tellen voor deze monitor. In een gezonde bodem leven meerdere soorten wormen. Naast de alom bekende regenworm die organisch materiaal omzet in waardevolle plantenmest, zijn er de zogenaamde pendelwormen die plantenresten meenemen in de bodem tot wel drie meter diep. Daarmee zorgen ze voor luchtgangen die bij elkaar tussen de 10 en 20 liter water per vier­ kante meter bodem kunnen bergen! Ook ontstaat ruimte voor een die­ pere doorworteling. Biodynamische bodems zijn beter bestand tegen toenemend extreem weer – van droogte tot stortregens – als gevolg van klimaatverandering. Dat is het belangrijke nieuws achter onze groeicijfers. Langzaam maar zeker krijgt de biodynamische landbouw bredere waardering. Het is echter geen ‘kunstje’ dat is toe te passen met een een­voudige trukendoos. Het is een doorlopend leerproces dat leidt tot nieuwe inzichten in de levensprocessen op een boerderij en hoe alles met elkaar samenhangt. Daarom is, naast de controles op naleving van de normen, Collegiale Toetsing een belangrijk instrument geworden binnen onze stichting. Boeren en tuinders gaan met elkaar op zoek naar verbeterpunten via een methode van open uitwisseling van kennis en ervaringen. Zo kunnen onze boeren en tuinders zorgen voor vrucht­ bare bodems vol wormen en ander nuttig bodemleven, en gewassen verbouwen die bijdragen aan onze vitaliteit.

Bert van Ruitenbeek  Directeur Stichting Demeter

1

129

Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen

128

127

126

118 117 119

124

120

115

14 15

125

121 116 112

123 114

111

113

  Gecertificeerd Demeter

110

90

109

85

122

  In omschakeling naar Demeter

106

12 13

10

17 18

16 19

100

96

1 4 5

42

26

52 53

54

56

43

23 24 27

91

36 37

81

92

79 78 80

35 34

77

38 40 41 39

48 49

73 74

72

45

30

44

76 75

71

46 47

31 51

102

93

33

29

83

97 98 99

3

21

28

84

101

94 95

6 7

2

22

89 88 86

82

8

9

25

87

104 105

11

20

107 108

103

32

50

62 63

69

58 57

68

65

59

67

64

60 61

55 130

66

70

133 132

131

1 De Stadshoeve, Amsterdam | 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen | 3 Land en Boschzigt, ‘s-Graveland | 4 De Stadsboerderij, Almere | 5 Hartstocht, Abcoude | 6 Biologisch Fruitbedrijf Konijn, Z.O. Beemster | 7 Sonnevanck, Beemster | 8 Firma- Zijp-Melse, De Rijp | 9 JW Rutte, Zaandam | 10 Ygdrasil zorgtuinderij, Sijbekarspel | 11 Boerderij Veelust, Hensbroek | 12 De Lepelaar, St. Maarten | 13 Buitenplaats, Eenigenburg | 14 Stichting Sint Donatus, Den Burg | 15 Novalishoeve, Den Hoorn | 16 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen | 17 De Noorderhoeve, Schoorl | 18 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl | 19 De Rodenburghoeve, Uitgeest | 20 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef | 21 C.T.M. van Swieten, Stompwijk | 22 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn | 23 Van Paassen - van Balkom vof, Oude Leede | 24 Hoeve Biesland, Delfgauw | 25 Be-Leaf, ‘s-Gravenzande | 26 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer | 27 Vogeltuin, Rotterdam | 28 A. de Winter, Oostvoorne | 29 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning BV, Tinte | 30 A. Poldervaart, Vierpolders | 31 PC v/d Erve Biologische Akkerbouw, Goudswaard | 32 Mts. Nieuw Bonaventura, ‘s-Gravendeel | 33 Het Derde Erf, Soest | 34 Schoonderbeek, De Glind | 35 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland | 36 De Korenbloem, Zeewolde | 37 De Zonnehoeve, Zeewolde | 38 Ruimzicht, Scherpenzeel | 39 A8, Doorn | 40 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen | 41 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen | 42 Tuinderij Amelis’hof, Bunnik | 43 Groenland Biologische Groentekwekerij SchalkwijkBV, Schalkwijk | 44 Thedinghsweert Zorg in Bedrijf B.V., Tiel | 45 Fruitweelde, Ingen | 46 Deeli, Ophemert | 47 Fruitbedrijf Ruissen, Varik | 48 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos | 49 Kaasboerderij “Noorderlicht”, Noordeloos | 50 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel | 51 De Muyehof, Nieuwerkerk | 52 C.V. Ter Linde, Oostkapelle | 53 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle | 54 Eindelienge, Ritthem | 55 Meulwaeter, Kruiningen | 56 V.O.F. Fruitteelt­ bedrijf De Ring, Oud Sabbinge | 57 De Kromme Lepel, Bergen op Zoom | 58 Loverendale-Wilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder | 59 Stichting De Beukenhof, Breda | 60 De Groenen Hof, Hilvarenbeek | 61 De Kraanvogel, Esbeek | 62 De Sterregaard, Hedel | 63 De Boomgaard, Zeeland | 64 J.A. Eijkelenburg, Gemert | 65 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode | 66 Saanenhof vof, Heeze | 67 De Watertuin, Groeningen | 68 Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak, Oploo | 69 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald | 70 De Hooge Weyer, Baexem | 71 Doornik Natuurakkers, Bemmel | 72 Veld en Beek, Doorwerth | 73 De Grote Kamp, Drempt | 74 De Pasop, Hummelo | 75 Boerderij Ruimzicht, Halle | 76 De Dennenkamp, Rekken | 77 De Vijfsprong, Vorden | 78 De Hooge Kamp, Beemte Broekland | 79 De Oosterwaarde, Diepenveen | 80 Keizersrande, Diepenveen | 81 Het Groene Spoor, Rossum | 82 De Zonnehorst, Punthorst | 83 Het Willink, Ane | 84 ‘t Leeuweriksveld, Emmen | 85 Mts G.H. & J. Katerberg-van der Veen, Klijndijk | 86 Naoberhoeve, Echten | 87 Belle Marie, Ruinerwold | 88 Het Blauwe Huis B.V., Ruinerwold | 89 Mts. Santing Meyling, Ruinervold | 90 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo | 91 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte | 92 Overkempe, De Seizoenen, Olst | 93 De Bolster biologische zaden, Epe | 94 Arenosa vof, Lelystad | 95 BD-tuinderij De Stek, Lelystad | 96 De Zonneboog, Lelystad | 97 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten | 98 V.O.F. Warmonderhofstedebedrijf, Dronten | 99 Mts Twisk, Dronten | 100 De Warmonderhofboomgaard, Dronten | 101 Gaos, Swifterbant | 102 H.J. Westers, Biddinghuizen | 103 Boerderij GroeiZaam, Emmeloord | 104 VOF Keij en van den Dries, Ens | 105 Zonnegoed, Ens | 106 Buitenbant, Bant | 107 VOF Vermuë, Marknesse | 108 Maatschap Vos, Kraggenburg | 109 De Vrolijke Noot, Wapserveen | 110 Villa Sterrebos, Frederiksoord | 111 Mts Lindediek, Boijl | 112 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim | 113 Mts. K. & J. Postma, Tjerkgaast | 114 Mts Deinum S. Ensing J.M. Gerritsma A.S. Smink T.J, Elahuizen | 115 BioBoerBrandsma, Bolsward | 116 S.S. Hiemstra, Easterein | 117 De Verte V.O.F., Sexbierum | 118 Gerbranda State vof, Pietersbierum | 119 Harmannahoeve, Harlingen | 120 Obio, Drachten | 121 De Kompenije, Drachtstercompagnie | 122 Hansketien, Mantinge | 123 Mts. Speelman/ Kanninga, Gasselternijveen | 124 Flobus, Kiel Windeweer | 125 B. Steenbergen, Onnen | 126 van Zanten Biologisch Graanbedrijf/Het Geweide Hof, Garmerwolde | 127 Nieuw Bromo, Hornhuizen | 128 De Eemstuin, Uithuizermeeden | 129 De Groote Ark, Oudeschip | 130 Widar Fonds VZW, Merksplas | 131 Samenland, Haren | 132 De Wassende Maan C.V., Deinze | 133 De Blauwe Spie, Noordschote

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven in Nederland als in Vlaanderen aangesloten. Informatie over de Nederlandse bedrijven staat beschreven in 1.1 en 1.2. De Vlaamse bedrijven komen aan bod in 1.3. Figuur 1.1  Ontwikkeling areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland

1.1 Aantal en areaal in Nederland De gestage groei van het aantal Demeter bedrijven en het areaal heeft zich ook in 2014 voortgezet. De totale oppervlakte van de Nederlandse land- en tuinbouwbedrijven die bij Stichting Demeter zijn aangesloten (zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven in omschakeling) steeg met 23,1% in de afgelo­ pen 5 jaar (zie figuur 1.1). De 129 aangesloten boeren en tuinders bewerkten samen 5845 hectare; dat is 512 hectare meer dan in 2013. Sinds 2010 is de grootte van Demeter bedrij­ ven toegenomen van gemiddeld 42 naar 45,3 hectare, een stijging van 7,8% (zie figuur 1.2). Dit gemiddelde vertoont schommelingen, omdat zowel grote akker- en melkveebedrij­ ven als kleine tuinbouwbedrijven zich bij Demeter aanmelden. Er wordt onderscheid gemaakt tussen bedrij­ ven die in omschakeling zijn naar Demeter en gecertificeerde bedrijven. De omschakelaars – deze bedrijven zijn altijd al biologisch gecertificeerd – hebben meestal een periode van ongeveer een jaar nodig om hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter voorwaarden aan te passen. Zodra ze daaraan voldoen, mogen ze het Demeter keurmerk gebruiken.

5.845 5.150

5.333 4.962

4.749

23,1% Stijging van

2010

2011

2012

2013

2014

2010-2014

Figuur 1.2  Ontwikkeling gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars in Nederland

45,3

42,0

43,7

42,9 41,7

7,8% Stijging van 2010

2011

2012

2013

2014

2010-2014

3

FEITEN EN CIJFERS  1  Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting Demeter is aangesloten steeg sinds 2010 van 113 naar 129, ofwel met 14,2% (zie figuur 1.3). In 2014 kwamen er maar liefst 9 nieuwe bedrijven bij, terwijl er 2 zijn gestopt. Veel boeren (m/v) zetten de stap naar Demeter, omdat hun bedrijf zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld tot ver boven de normen voor ‘gewoon biologisch’. Ze willen bijvoorbeeld geen koper spuiten tegen phytophthora in aardappels, wat binnen de biologische normen wel is toegestaan. Het Demeter keurmerk geeft dan erkenning voor hun werkwijze. Ook zetten boeren de stap naar Demeter, omdat het past bij hun persoonlijke ontwikkeling. Ze zijn op zoek naar verdieping en naar antwoorden op levensvragen.

1.2 Uitsplitsing naar sectoren Het ideale biodynamische bedrijf is een gemengde boerderij, waar de dierlijke en plantaardige productie elkaar aanvullen en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer en bedrijfseigen mest dragen bij aan het eigen karakter van de boerderij, de bedrijfs­ individualiteit. Liefst zijn er meerdere soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd bedrijf niet altijd haalbaar en veel biodynami­ sche boeren en tuinders specialiseren zich in een bepaalde bedrijfstak. Wel gaan

akker- en veebedrijven vaak een samen­ werkings­verband aan om elkaar voer en mest te leveren. Zo kan de kringloop toch rond worden gemaakt, zij het op enige afstand. Een andere ontwikkeling is dat akkerbouw­ bedrijven hun eigen plant­aardige mest gaan produceren in de vorm van ‘maaimeststoffen’. ‘Waarom zou ik eigenlijk mijn stikstofrijke grasklaver naar een veehouder vervoeren, om vervolgens vrachtwagens mest terug te laten rijden?’, dacht akkerbouwer Joost van Strien. ‘Kan ik niet gewoon die grasklaver over mijn akkers uitrijden?’ Hij heeft daar veel mee geëxperimenteerd, in samenwerking met het Louis Bolk Instituut, en de resultaten zijn goed.

Figuur 1.3  Ontwikkeling aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland

129

122 6

7

13

113

119

8

120 4

14,2%

Bron biologische cijfers: Skal

4

het totale aantal van

2010

2011

2012

2013

Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter

2010-2014

2014

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven

Figuur 1.4  Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie

Flevoland (1.651) 27,9%

266 602

Bron: CBS/ Compendium voor de leefomgeving

Van het totale biologische areaal in Nederland werd in 2014 10% bewerkt door Demeter bedrijven (zie figuur 1.5). Voor het aantal bedrijven ligt dit aandeel iets lager: 8,1% van de biologische bedrijven heeft een Demeter licentie. Demeter bedrijven zijn gemiddeld groter zijn dan biologische, namelijk 45,3 tegenover 36,7 hectare. (Ter vergelijking: volgens het CBS was in 2013 het gemiddeld areaal van alle landbouwbedrijven in Nederland 27 hectare.) Ten opzichte van 2013 is het aandeel van Demeter binnen de totale biologische land­ bouw licht gestegen. Dat geldt zowel voor het oppervlak (van 9,5 naar 10,0%) als voor het aantal bedrijven (van 7,4 naar 8,1%). Opvallend is dat het totale aantal biologische bedrijven in 2014 afnam van 1.647 naar 1.600, terwijl het aantal Demeter bedrijven toenam van 122 naar 129.

Stijging van

121

116

112

107

109

In figuur 1.4 is duidelijk zichtbaar, dat het grootste deel van de Nederlandse Demeter landbouwgrond te vinden is in Flevoland: hier ligt 27,9% van het totale areaal. Daarna volgen Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Holland en Friesland. Dankzij drie nieuwkomers (een melkveehouder, een akkerbouwer en een glastuinder) heeft Zuid Holland in 2014 Friesland en Noord-Holland ingehaald. Kijken we naar de gehele biologische land­ bouw (naast Demeter bedrijven ook de andere biologische bedrijven) dan is Flevoland, de jongste provincie van Nederland, de meest ‘biologische provincie’. Bijna 10% van de jonge zeeklei wordt hier biologisch bewerkt, terwijl landelijk gezien 2,7% van het landbouwareaal biologisch is. Wat ook opvallend is: van het biologische areaal ligt 17% in Flevoland, terwijl van het Demeter areaal 27,9% in deze provincie ligt. Blijkbaar wordt in Flevoland een relatief groot aandeel van het biologisch oppervlak door Demeter boeren bewerkt.

Gelderland (732) 12,4%

171 657

Zuid-Holland (686) 11,6%

288

1.651

Noord-Holland (657) 11,1%

686

Friesland (602) 10,2%

131

732

Zeeland (360) 6,1% Overijssel (288) 4,9% Groningen (266) 4,5% Noord-Brabant (264) 4,5%

360

264 37

Drenthe (171) 2,9% Utrecht (131) 2,2% Limburg (37) 0,6%

Areaal (ha)

1  Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen  FEITEN EN CIJFERS

Dieren Op 39 van de 129 Demeter bedrijven is melk­ vee aanwezig (zie figuur 1.6). Opvallend is dat melkveehouders bij de vormgeving van hun stal niet alleen denken aan de koe, maar ook aan de bodemvruchtbaarheid. Illustratief is een uitspraak van melkveehouder Henk den Hartog uit Abcoude, die in omschakeling is naar Demeter en een nieuwe stal hoopt te bouwen: “Het nieuwe winterverblijf is voor de biodynamische veeteelt cruciaal. Dat moet drie producten voortbrengen: bodemvrucht­ baarheid, melk en vlees. Ja, in die volgorde. Mijn stalontwerp biedt ook de mogelijkheid om er groente en kruiden te verbouwen als de koeien in de zomer buiten lopen, of om er educatie te verzorgen. Maar de hoofdzaak is om de dieren zo te huisvesten, dat hun uit­ werpselen optimaal zijn in te zetten voor de bodemvruchtbaarheid.” (Uit: Dynamisch Perspectief 2015;3) Demeter bedrijven zijn divers; dat blijkt bij­ voorbeeld uit het overzicht van het aantal dieren per bedrijf (zie figuur 1.6). Zo zijn er naast de 30 grotere melkveehouderijen ook 9 bedrijven die minder dan 35 koeien melken. En 4 van de 8 geitenhouderijen hebben minder dan 100 geiten. Voor deze bedrijven vormen melkkoeien of -geiten niet de hoofd­ tak, maar staan ze in dienst van de rest van het bedrijf; voor de mestvoorziening, de zorg en/of de kaasmakerij. Naast de 4 legkippen­ bedrijven met meer dan 4000 kippen, zijn er 15 bedrijven met kleinere koppels kippen, vaak bedoeld voor de huisverkoop.

Figuur 1.5  Aandeel van Demeter bedrijven binnen de biologische land- en tuinbouw, inclusief omschakelaars in Nederland

Totaal areaal (ha)

Aantal land- en tuinbouwbedrijven

Gemiddeld areaal (ha)

58.645

55.938

1600

1647

43,7

45,3 36,65

33,96

5.333

5.845

122

129

9,5%

10,0%

7,4%

8,1%

2013 Biologisch

2014

2013

2014

2013

2014

Demeter

Figuur 1.6  Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven, inclusief omschakelaars in Nederland

Aantal dieren

Melkvee Vleesrundvee

Aantal bedrijven

2.041

39a

52

507

26 b

20

Zeugen Vleesvarkens Melkgeiten Vleesschapen Paarden Leghennen Slachtkippen

Gemiddeld per bedrijf

3

3

1

47

9

5

1.523

8c

190

502

20 d

25

44

15

3

33.865

19e

1.782

210

2

105

a

De vier grootste, gespecialiseerde biodynami­ sche pluimveebedrijven werken nauw samen. Hoe urgent het is om zowel aan de gezond­ heid van de kip, als aan de gezondheid van de gehele pluimveesector te werken, bleek weer eens bij de uitbraak van vogelgriep in november 2014. Demeter pluimveehouders zijn nog afhankelijk van kippensoorten uit de gangbare fokkerij. Net als in de zadenwereld heb je hier machtsconcentraties en worden kippen gefokt op minimaal voergebruik en maximaal rendement, niet op weerbaarheid. Naast een kip die weerbaar is tegen ziektes, willen de Demeter pluimveehouders graag een kip die goed eieren legt én genoeg vlees aan de botten heeft. De haantjes kunnen dan voor het vlees worden gehouden en hoeven niet meer als eendagskuiken vernietigd te worden. De kip moet bovendien nageslacht krijgen met diezelfde goede eigenschappen, zodat de pluimveehouders zelf kuikens kunnen grootbrengen en deze niet steeds van fokbedrijven hoeven te kopen. In 2008 zijn ze samen met stichting Bio-KI (met steun van onder meer Stichting Demeter) gestart met het fokken van een eigen kippenras. Dit vraagt veel tijd, maar het gaat de goede kant op.

waarvan 30 bedrijven met meer dan 35 melkkoeien waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderen c waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeiten d waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesschapen e waarvan 4 bedrijven met meer dan 4.000 leghennen b

Wytze Nauta van Stichting Bio KI zet zich voor het fokken van een kip die goed eieren legt én genoeg vlees aan de botten heeft én weerbaar is tegen ziektes

5

FEITEN EN CIJFERS  1  Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Een andere verbetering waar de pluimvee­ houders aan werken is de kwaliteit van het voer. Omdat met het beschikbare biologische voer geen goede eiwitsamenstelling bereikt kan worden, is in 2014 ontheffing verleend om maximaal 5% gangbaar eiwit bij te mengen. In 2015 is dit 2%. Streven is om zo snel mogelijk tot 100% biologisch voer te komen. De Demeter vleessector is klein, omdat er nog weinig afzetkanalen zijn voor Demeter vlees. Dit wordt voornamelijk verkocht via boerderijwinkels en boerderij-bezorgdiensten. De dieren worden dan onder verantwoorde­ lijkheid van de boer bij een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn er geen speci­ fieke extra regels voor de slacht. Hoewel de belangstelling om op biodyna­ mische wijze bijen te houden zeer groot is (er zijn 1100 imkers aangesloten bij het e-mailnetwerk van de BD-imkerwerkgroep) zijn er geen Demeter gecertificeerde bijen­ houders. Deze imkers richten zich namelijk niet op de verkoop van honing (waarbij een keurmerk gewenst zou kunnen zijn), maar op nieuwe manieren van bijenhouden waarbij de gezondheid van de bij centraal staat. Tot voor kort was het voor de imkers hier zelfs niet mogelijk om een biologisch certificaat te verkrijgen. In het dichtbevolkte Nederland is het praktisch onmogelijk om te voldoen aan de internationale norm dat er binnen 3 kilometer rond de bijenkast alleen bio­ logische landbouw of natuurgebied moet liggen. In maart 2014 heeft controleorgani­ satie Skal regels vastgesteld over hoe een imker in Nederland dient om te gaan met deze norm.

paddenpoelen of oude rassen. In 2014 hebben de boeren op verzoek van Stichting Demeter aangegeven wat en hoeveel er aan biodiversiteit op hun bedrijf aanwezig is. Een studentonderzoeker heeft boeren geïnter­ viewd, de gegevens verwerkt en een voorstel gemaakt om de nieuwe norm naar meetbare voorwaarden te vertalen. Daarnaast onder­ zoekt Stichting Demeter de mogelijkheid om samen met natuurorganisaties een project te starten waarbij geïnventariseerd wordt welke soorten er op biodynamische bedrijven voorkomen.

Zorgboerderijen De zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de bio­ dynamische landbouw en de heilpedagogie

(antroposofische gehandicaptenzorg). Nog steeds houdt een hoog percentage (24,8%) van de Demeter bedrijven zich bezig met één of meerdere vormen van zorg, namelijk 32 van de 129 boerderijen (zie figuur 1.8). De variatie onder de zorgboerderijen is groot. Aan de ene kant zijn er familiebedrijven met 3 cliënten. Aan de andere kant zijn er grote (antroposofische) zorginstellingen die meer­ dere biologische en biodynamische bedrijven bezitten. Er worden verschillende soorten zorg aangeboden: gehandicaptenzorg (op 15 boerderijen), re-integratie op de arbeidsmarkt (14 keer), jeugdzorg (5 keer) en psychiatrische zorg (3 keer). Opgeteld zijn dit 37 zorgfuncties op 32 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden dus meerdere soorten zorg aan.

Figuur 1.7  Demeter areaal (ha) per gewasgroep (incl. omschakelaars) in Nederland

2311 39,5%

Voedergewassen en weiland Land onder natuurbeheer

1194 20,4%

Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet)

690 11,8% 287 4,9%

Industriegroenten Overige grove groenteteelt Fijne groenteteelt

122 2,1%

Fruitteelt (hard en zacht fruit) Bedekte teelt (kas en platglas)

213 3,6% 110 1,9%%

22 0,4%

Overig (erf, water, bos)

492 8,4% 404 6,9%

Land zonder vast contract

Gewassen Van het biodynamische areaal bestaat 39,5% uit weiland en voedergewassen (zie figuur 1.7). Dat hangt samen met de norm dat rundvee­bedrijven minimaal 80% van hun voedergewassen zelf moeten verbouwen. Veehouders gebruiken dus veel voer van eigen bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd uit het buitenland. Een vijfde deel van het Demeter areaal bestaat uit ‘land onder natuurbeheer’. Dit zijn voor­ namelijk (graan)akkers of weides die zijn gepacht van natuurorganisaties, zoals Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten. Natuurorganisaties die pachters zoeken, werken graag samen met biodynamische boeren, omdat hun werkwijze goed aansluit bij natuurbeheer.

Figuur 1.8  Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg

15 Gehandicaptenzorg 32 24,8%

14

Re-integratietraject

97 75,2% 5 Jeugdzorg 37

3

Psychiatrische zorg

Aantal bedrijven zonder zorg Aantal bedrijven met zorg

Het aantal zorgfuncties (37) is groter dan het aantal zorgboerderijen (32), omdat sommige boerderijen

In 2013 heeft Demeter Internationaal een nieuwe norm voor biodiversiteit vastgesteld: 10% van het areaal van de boerderij of tuin­ derij moet uit natuurwaarden bestaan, zoals bloemrijke akkerranden, solitaire bomen,

6

meerdere soorten zorg aanbieden

1  Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen  FEITEN EN CIJFERS

1.3 Demeter land- en tuinbouw in Vlaanderen

1.4 Demeter Internationaal Wereldwijd waren er in 2014 4.928 biodynami­ sche bedrijven in 50 landen. Het totale areaal was 156.392 hectare (zie figuur 1.10). Daarvan lag 5.602 hectare (3,6%) in Nederland en 100 hectare in België. De Vlaamse bedrijven worden gecertificeerd door Stichting Demeter in Nederland en de Waalse bedrijven via de Demeterorganisaties in Frankrijk en Luxemburg. Verreweg het grootste deel van het internatio­ nale Demeter areaal ligt in Duitsland, namelijk

5

4

5

2010

2011

2012

Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven

3

4

2013

2014

1 3

Eind 2014 waren 4 Vlaamse bedrijven ­aangesloten bij Stichting Demeter (zie figuur 1.9). Samen bewerkten zij 65 hectare. Met een gemiddeld oppervlak van 16 hectare zijn ze dus kleiner dan Nederlandse bio­ dynamische bedrijven, die gemiddeld 45 hectare groot zijn. Nieuwkomer dit jaar was tuinderij Samenland bij Kasteel Nieuwenhoven in Sint Truiden. Het is de eerste permacultuur-tuinderij met een Demeter licentie. Het natuurlijke ecosysteem vormt bij permacultuur de inspiratiebron voor de inrichting van het teeltsysteem. Op het perceel van Samenland zijn om de 20 meter ‘bosranden’ gecreëerd: stroken met vaste soorten zoals appels, pruimen en bessen. Hoge en lage bomen, struiken en kruiden zijn zo geplant, dat de zoninstraling zeer efficiënt benut wordt. Tussen de boomstroken liggen stroken met groentegewassen. Ook zijn er acht waterpoelen en 30 bijenvolken. De klan­ ten van Samenland zijn nauw bij het bedrijf betrokken volgens de principes van de Community Supported Agriculture. Ook de andere drie aangesloten Vlaamse bedrijven richten zich voornamelijk op directe verkoop via huisverkoop en groente­ abonnementen. Naast de 4 Demeter bedrijven zijn er in Vlaanderen nog 9 andere landen tuinbouwbedrijven die volgens de bio­ dynamische methode werken, maar zij hebben geen Demeter licentie aangevraagd. Bij de afzet van hun producten gebruiken zij dus niet het Demeter keurmerk, maar ze doen bijvoorbeeld wel mee met de Vlaamse werk­ groep van de BD-Vereniging, ze bezoeken de winterconferentie van de BD-Vereniging en/of ze doen mee aan BD-beroepsontwikkeling of Collegiale Toetsing. Hoewel Collegiale Toetsing (zie ook pag. 20) ontwikkeld is als instrument voor Demeter certificering, doen in Vlaanderen ook niet-Demeter bedrijven eraan mee.

Figuur 1.9  Ontwikkeling aantal bedrijven in Vlaanderen

Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter

De deelnemers van de Assembly van Demeter Internationaal in Frankrijk

44,3%. Het karakter van de bedrijven kan per land enorm verschillen: de 4.210 hectare in Zwitserland wordt bewerkt door 255 boeren, terwijl het bij de 3.831 hectare in Tsjechië slechts om 4 boerderijen gaat. In veel landen is de biodynamische sector nog erg klein. Er zijn 15 landen met 1 tot 3 Demeter bedrijven. Demeter Internationaal is een vereniging van nationale Demeter organisaties wereldwijd (zie ook 4.1). Er zijn 18 landen aangesloten die volledig lid zijn – ze hebben een eigen Demeter-organisatie – en 5 ‘gastlanden’ die door Demeter Internationaal worden bege­ leid. Jaarlijks vindt een Assembly plaats om actuele vraagstukken en aanpassingen van de normen te bespreken. In juni 2014 vond deze plaats in Frankrijk bij het bedrijf van Pierre en Vincent Masson, die zich hebben toegelegd op de grootschalige productie van preparaten. Daarbij hebben ze

een nieuwe bereidingswijze ontwikkeld. Het effect van dit preparaat in de wijnbouw is zo duidelijk zichtbaar, dat ook niet biodynami­ sche wijnbouwers het graag gebruiken. Ook schakelen veel wijnbouwers om naar Demeter: twee derde van de bedrijven die bij Demeter Frankrijk zijn aangesloten, zijn wijnboeren. Tijdens de Assembly is gestemd over een aantal vernieuwingen van de regelgeving en ook is de kern van het internationale bio­ dynamische werk vastgesteld in deze visie: ‘We want an Agri-Culture which impels and empowers people to unfold their individual potential, develop their consciousness and become judicious.’ Met deze missie: ‘In order to achieve our vision we want to provide farmers with the opportunity to implement Agri-Culture for the future and thereby provide schooling and capacity building in order to improve the quality of work.’

7

FEITEN EN CIJFERS  1  Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen

Internationaal is er veel belangstelling voor de Collegiale Toetsing die in Nederland is ontwikkeld (zie pag. 20). In verschillende deel­ staten van Duitsland zijn deze Farm Talks, zoals Collegiale Toetsing internationaal wordt genoemd, al geïntroduceerd en gaan ze zelfs verder dan Nederland: er wordt geëxperimen­ teerd met individuele ontwikkelingsgesprek­ ken voor handel en verwerking. Groepsgesprekken liggen moeilijk in de handel vanwege de concurrentie. Demeter Internationaal draagt bij aan de ont­ wikkeling van biodynamische landbouw door onder meer het werk van de Landbouwsectie van de internationale antroposofische vereni­ ging te ondersteunen. Deze Landbouwsectie organiseert ieder jaar – en dat gebeurt al sinds 1925 – een internationale biodynamische land­ bouwconferentie. Deze vindt plaats in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland), het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van Rudolf Steiner is gebouwd. De conferentie van 2014 had het thema ‘de bijen als scheppers van relaties’, een thema dat volgens een van de organiserende imkers te danken was aan Rudolf Steiner én de varroamijt. ‘De varroa heeft ons gewekt, anders zouden we nu nog gangbaar imkeren’. Uit 29 landen waren 500 mensen naar Dornach gekomen, en het zouden er veel meer zijn geweest als er geen verbouwing had plaats gevonden in de grote zaal. Opvallend was de passie waarmee de imkers over het wezen van de bijen spraken. Door hun aanstekelijke enthousiasme zien steeds meer mensen in dat er een directe relatie is tussen (de bloemen in) het landschap en de gezondheid van de – voor de voedselvoorziening onmisbare – bijen. Overal ontstaan initiatieven om aan een bloei­ end landschap te werken. Dat mensen uit zoveel landen aan dezelfde doelen werken en elkaar inspireren, geeft de biodynamische beweging veel kracht.

Figuur 1.10  De top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) in 2014 In deze tabel zijn de bedrijven in omschakeling niet meegenomen en daarom wijken de Nederlandse cijfers iets af van eerder genoemde cijfers (Bron: Demeter Internationaal)

69.324 44,3%

1 Duitsland

2 Frankrijk

9.800 6,3%

3 Italië

8.934 5,7%

4 Hongarije

7.363 4,7%

5 Oostenrijk

5.679 3,6%

6 Nederland

5.602 3,6%

7 India

5.162 3,3%

8 Groot-Brittannië

4.958 3,2%

9 Zwitserland

10 Tsjechië

4.210 2,7% 3.831 2,4%

156.392 40 België

100 0,1%

Totaal areaal wereldwijd (ha)

In het door Rudolf Steiner ontworpen Goetheanum in het Zwitserse Dornach komen jaarlijks honderden biodynamische boeren en geïnteresseerden bijeen voor themabijeenkomsten

8

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie  REPORTAGES

BODEMLEVEN

Wat vertelt de bodem? Knolvoet. Het is een lastige schimmel­ziekte in koolgewassen. De tuinders op De Hooge Kamp werden ermee gecon­ fronteerd én hebben het opgelost. Hoe? Door te luisteren naar wat de bodem hen te vertellen heeft. Tuinder Reni ter Wal vertelt welk proces ze hebben doorlopen. “Vijf jaar geleden kregen we last van knolvoet en ook de grasklaver stond er niet optimaal bij. We zijn niet gaan mopperen. Vanaf het begin hebben we gezegd: de bodem heeft ons iets te vertellen, wij zijn nu aan zet. We zagen het als een uitdaging om de bodem terug in evenwicht te brengen. In de afgelopen dertig jaar zijn er op dit bedrijf regelmatig grondanalyses gemaakt. Uit die gegevens konden we aflezen dat het organisch stofgehalte, de zuurgraad en kali in de loop der jaren waren afgenomen. Wij realiseerden ons: er zijn zoveel vakmensen die hier verstand van hebben, laten we hen vragen om mee te kijken. Dat heeft veel goede adviezen opgeleverd, waar­ mee wij aan de slag zijn gegaan. We zijn begonnen met een oppepper van natuurcompost, bekalking en kali­ korrels. Vervolgens hebben we gekeken hoe we het binnen de kringloop van het bedrijf structureel kunnen aanpakken met groenbemesters, de wijze van bemesting en een aangepast teeltplan.”

Klantgericht “Mijn partner Roel en ik zijn vijftien jaar geleden als markt­ verkopers bij De Hooge Kamp gestart. Wij studeerden toen bos- en natuurbeheer in Arnhem. Na een tijdje zijn we gevraagd om op de tuinderij mee te werken. Vanuit de praktijk zijn wij in het tuindersvak gegroeid. Het ligt in onze achtergrond om heel klantgericht te werken. Doordat we onze producten regionaal en direct afzetten, hebben we een intensief teeltplan met ruim zestig gewassen. Kool is zwaar vertegenwoordigd omdat onze klanten graag een brede variatie aan kool willen, zoals raapstelen, paksoi, bloemkool en spruiten. We waren echter zo met de wens van de klant bezig, dat de bodem te weinig aandacht kreeg. Daar is nu verandering in gekomen. Toen Roel en ik afgelopen winter over de tuin liepen, zagen we winter­ rogge, Japanse haver, wintererwt en grasklaver staan. We zeiden tegen elkaar: het is ons gelukt om de groen­ bemesters maximaal te integreren. Seizoenskrachten verbazen zich over de hoeveelheid wormen die ze bij het planten en oogsten tegenkomen. Er is inderdaad meer bodemleven dan vroeger. Als jonge ondernemers hebben we deze tijd nodig gehad om vanuit de afzetkant te aarden op dit bedrijf. Ik heb het gevoel dat ik nu zowel de klant als de bodem respectvol in beeld heb. De grond heeft weer veerkracht. De knolvoet is nog niet helemaal weg, maar hij houdt zich rustig. Zijn stille aanwezigheid houdt ons scherp.”

9

9

REPORTAGES  Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie

DIERENWELZIJN

Familiekudde Het is melkveehouder Gerjo Koskamp van Boerderij Ruimzicht in Halle (Gelderland) gelukt om een hoog celgetal in zijn melk structureel te verlagen. Hoe? Met een familiekudde. Alle leeftijden – van kalf, pink, vaars tot melkkoe – lopen bij elkaar. Het effect is een stressvrije veestapel. “Vijf jaar geleden ben ik als eerste in Nederland met de enige échte familiekudde gestart. De aanleiding was het hoge celgetal in onze melk. Dat vertelt mij dat het afweer­ systeem van de koe actief is. Vaak wijst een hoog celgetal op een uierontsteking, maar mijn koeien waren gewoon gezond. Ik kon niks aantoonbaars vinden. Behalve dat het invoegen van nieuwe vaarzen bij de melkkoeien tot heftige rangordegevechten leidde. Ik heb vroeger heel veel natuurfilms gekeken. Daarin heb ik gezien dat in de natuur alle leeftijden in één kudde lopen. Ik ben dat zoveel moge­ lijk gaan kopiëren: kalfjes, pinken, vaarzen en melkkoeien houd ik nu bij elkaar. In de natuur zwerft de stier zo’n beetje rondom de kudde. Bij mij heeft hij een privéweitje met zicht op de dames. De enige ingreep die ik doe, is de kalfjes na twee maanden uit de kudde halen zodat ze het afleren om melk te drinken. Na een half jaar breng ik ze als groot kalf weer terug. De dieren omarmen het systeem. Ik zie geen rangordegevechten meer. De kalfjes krijgen hooguit wat opvoedkundige stootjes.”

10

Te gekke dingen “De familiekudde is een logische stap binnen de ontwikke­ ling van mijn bedrijf. Mijn vader was gangbaar boer maar ik vond het een hard systeem waarin ik mijn ei niet kwijt kon. Toen ik in Wageningen studeerde, ontdekte ik dat het ook anders kon. Mijn vader wilde samen met mij wel omschake­ len naar biologisch. Ik wilde echter nog verder innoveren. De overstap naar biodynamisch was voor mijn vader te groot. Dat was het moment dat ik het bedrijf volledig van mijn ouders overnam. Ik was toen los van de oude generatie en had alle ruimte en vrijheid om echt – te – gekke dingen te gaan doen. We maakten een heuvelstal en beweiden nu ‘s zomers en ‘s winters. Recent heb ik functionele hout­ singels in de weilanden aangeplant. Voor boeren in mijn omgeving is dat onbegrijpelijk. Zij kappen bomen weg en ik plant ze juist aan. Die bomen wortelen diep en halen mineralen naar boven waar mijn koeien weer profijt van hebben. Ik streef naar een agro-ecosysteem waarin ik met de natuur kan samenwerken.”

2  Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen  FEITEN EN CIJFERS

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2.1 Aantal licentie­houders

Figuur 2.1  Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen

85

59

27

31

29

58

47

29

30

90

54

84

76

72 43

Stichting Demeter certificeert bedrijven in Nederland en Vlaanderen die Demeter pro­ ducten verwerken of verhandelen. Ook boer­ derijen met een verwerkingstak, zoals een kaasmakerij, een kruidendrogerij of een stroopkokerij, moeten naast hun landbouw­ licentie een bereidingslicentie aanvragen. In 2014 steeg het aantal handelaren en verwerkers dat bij Stichting Demeter is aan­ gesloten van 58 naar 59 (zie figuur 2.1). Hiervan zijn er vijf in Vlaanderen gevestigd. Het aantal boerderijverwerkers schommelt: in 2013 hielden drie boeren op met hun ver­ werkingstak, maar in 2014 kwamen er weer vier nieuwe bij. Het aantal steeg naar 31, waarvan één in Vlaanderen ligt. Het totale aantal handelaren, verwerkers en boerderij­ verwerkers in Nederland en Vlaanderen samen steeg in 2014 van 85 naar 90. Bij de boerderijverwerkers is niet echt een trend zichtbaar, maar het aantal handelaren en verwerkers vertoont wel duidelijk een gestaag stijgende lijn. Alle Demeter licentiehouders hebben ook een licentie bij Skal voor het verwerken of verhandelen van biologische producten. In 2014 waren er bij Skal 2138 biologische handelaren en verwerkers, inclusief boerderij­ verwerkers, ingeschreven (zie figuur 2.2). Het aantal bedrijven in Nederland met een Skal licentie is met 184 toegenomen, een groei van 9,4% ten opzichte van 2013. Het aantal Nederlandse handelaren en verwerkers met een Demeter licentie groeide van 78 naar 84 (dus Vlaanderen niet meegeteld); dat is 7,7% groei ten opzichte van 2013.

Figuur 2.2  Het aandeel Demeter van het totale aantal handelaren en verwerkers

Bron biologische cijfers: Skal

(inclusief boerderijverwerkers) in Nederland

2010

2011

2012

2013

2014

25% Stijging van het totale aantal van

Aantal boerderijverwerkers

Aantal handelaren en verwerkers

2138

1.954

2010-2014

Biologisch Demeter

2013

78

84

4,0%

3,9%

2014

11

FEITEN EN CIJFERS  2  Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

2.2 Demeter omzet van de licentiehouders De omzet van biologische producten in Nederland in de supermarkt, de speciaalzaak en de horeca ligt rond de 1 miljard euro. Ervan uitgaand dat 10% van het biologische areaal op biodynamische wijze wordt bewerkt, liggen de consumentenbestedingen aan Demeter producten naar schatting rond de 100 miljoen. Deze grove schatting kan echter niet gestaafd worden met harde cijfers, omdat in de statistieken van biologische omzetcijfers geen onderscheid wordt gemaakt tussen ‘gewoon biologische’ en Demeter producten. Ook komen veel biodynamische producten zonder Demeter keurmerk in winkels terecht. Wel heeft Stichting Demeter betrouwbare cijfers die laten zien hoe de Demeter omzet van de licentiehouders zich ontwikkelt door de jaren heen. De aangesloten bedrijven geven namelijk jaarlijks aan Stichting Demeter door welke omzet zij realiseren uit de verkoop van Demeter producten, die ze verwerken of (opnieuw) verpakken (zie kader). Hieruit blijkt dat de omzet van handelaren en verwerkers (inclusief boerderijverwerkers) in 2014 is gegroeid van 15,2 naar 15,9 miljoen euro (zie figuur 2.3). Het aandeel van de Vlaamse bedrijven hierin is klein, een half procent. De totale omzet die wordt weergegeven in figuur 2.3 is een optelsom van de omzet van de handels- en verwerkingsbedrijven (zie figuur 2.4) en die van de boerderij­ verwerkers (zie figuur 2.5). De cijfers tonen een vergelijkbare trend: sinds 2010 ligt de groei op resp. 35,3 en 37,5 procent. De groei van de omzet is mede te danken aan de promotieactiviteiten die Stichting Demeter heeft georganiseerd samen met winkelketens en andere organisaties (zie hoofdstuk 3 en 4). Het Demeter keurmerk komt daardoor op de winkelvloer én in de media prominenter in beeld. Demeter producten zijn in Nederland voor het overgrote deel te koop via de 337 bio­logische speciaalzaken (natuurvoedings­ winkels). Daarnaast zijn veel Demeter boerderijen gericht op rechtstreeks contact met de consument via boerderijwinkels, groenteabonnementen, boerenmarkten, webwinkels en bezorg­diensten. Voor veel biodynamische ondernemers gaat het vormgeven van een toekomst­ bestendige landbouw samen met het bouwen aan een duurzame economie. Daarbij ontstaan vernieuwende initiatieven, zoals de klantencoöperatie met 2000 ‘koe­ deelhouders’ bij boerderij Veld en Beek (zie pag. 18). Ook groothandel Odin heeft zich omgevormd tot een coöperatie met ruim 2000 leden en dit ledenaantal groeit door.

12

Figuur 2.3  Totale omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro)

15,19 12,93

15,90

13,16

11,71

35,7% 2010

2011

2012

2013

2014

Stijging van 2010-2014

Figuur 2.4  Omzet van Demeter handelaren en verwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro)

12,15 9,30

10,15

12,58

10,38

35,3% 2010

2011

2012

2013

2014

Stijging van 2010-2014

Figuur 2.5  Omzet van Demeter boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro)

2,78

2,78

3,04

3,32

2,41

37,5% 2010

2011

2012

2013

2014

Stijging van 2010-2014

2  Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen  FEITEN EN CIJFERS

Ook de afzet van biodynamische producten via de groothandel heeft een meer regionaal karakter, wat boeren en telers minder afhan­ kelijk maakt van de grillen van de wereld­ markt. Dat bleek bijvoorbeeld toen Rusland in augustus 2014 aankondigde de import van groente en fruit uit de EU te verbieden. De markt voor gangbare appels stortte in. Om de markt te ontlasten, kregen fruittelers een vergoeding van de EU als ze hun appels lieten hangen. De appels van Boomgaard ter Linde (zie ook pag. 17) gingen echter gewoon voor een goede prijs weg, net als andere jaren. De boycot had geen enkele invloed, vertelt Piet Korstanje: “Integendeel. De biologische sector wordt er sterker van. Mensen gaan door die boycot nadenken waar hun eten vandaan komt.”

Biodynamische kwaliteit

Leven begint met Demeter

Uitleg bij de cijfers Waarom is er zo’n groot verschil tussen de grove schatting aan consumenten­ bestedingen en de omzetcijfers in deze grafieken? Allereerst is de winkelmarge bij de consumentenbestedingen voor biologisch wel meegeteld en bij onze omzetcijfers van de Demeterlicentiehouders niet. Verder geven de handelaren en verwerkers alleen de omzet door van producten die zij met het Demeter keurmerk op de markt brengen. Omdat er nog onvoldoende vraag naar is, komen niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de markt. Een deel gaat mee in de stroom van ‘gewoon bio­ logisch’. Komen Demeter aardappels bijvoorbeeld zonder Demeter keurmerk in een zak met het Europees biologisch keurmerk terecht, dan worden ze niet in deze omzetcijfers meegenomen.

Toe aan een nieuwe ontwikkelingsstap als boer of tuinder? Geïnteresseerd in het bieden van producten met meerwaarde in uw winkel? Geïnteresseerd in de handel of verwerking van biodynamische producten? Ga dan eens kijken bij www.stichtingdemeter.nl Als sinds 1928 is Demeter het keurmerk voorbiodynamische voeding

Via advertenties, zoals deze, draagt Stichting Demeter bij aan de bekendheid van Demeter

Ook alle onverpakte aardappelen, groente en fruit komen niet voor in deze omzetcijfers. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt dus niet in deze omzetcijfers. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentie­ houders, zit wel in deze omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet.

13

FEITEN EN CIJFERS  2  Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen

Licentiehouders  Handelaren en verwerkers

14

Bedrijf

Plaats

Bedrijf

Plaats

Aaldering Bio ui

Biddinghuizen

Sensient Dehydrated Flavours

Elburg

Agrico (afd Bioselect)

Emmeloord

Simon Levelt B.V.

Haarlem

Agrifirm Plant BV (biologische afdeling)

Apeldoorn

Texelse Milieuvr. Natuurprodukten B.V.

Den Burg

Ardo Food Ingredients BV

Veghel

Thylbert bvba

Oedelem

BD Graan B.V.

Middenmeer

Udea BV

Veghel

BD-Totaal

Houten

Usselerriet BV

Enschede

Bio Kaas BV

Molenschot

V.O.F. 't Bakhuis

Alkmaar

BioCuisine BV

Haaksbergen

Van Gorp Diervoeders BV

Waalwijk

Biol. slagerij Ton Molenaar vof (Dynamic Meat)

Amersfoort

Verbeek Groothandel B.V.

Brummen

BioRomeo B.V.

Ens

Wessanen Benelux B.V

Amsterdam Zuid Oost

CêlaVíta BV

Wezep

Zonnemaire, Biologische Bakkerij Ad van der Westen BV

Waspik

Curt Landuyt

Moorslede

CZ. Rouveen u.a.

Rouveen

De Commandeursmolen BV

Mechelen

De Halm B.V

Heeswijk-Dinther

De Keuken & Zo

Oudeschild

De Nieuwe Band

Marum

De Producent - veevoeders De Traay BV

Licentiehouders Boerderijverwerkers

Bedrijf

Plaats

Bodegraven

Boerderij De Hondspol BV

Driebergen

Lelystad

Boomgaard Ter Linde

Oostkapelle

Ecomel BV

Limmen

Buitenplaats

Eenigenburg

Eleonas Sprl

Brussels

CV Ter Linde

Oostkapelle

Estafette Associatie (Odin-Abonnementen C.V.)

Geldermalsen

De Bolster

Epe

Estafette Odin BV

Geldermalsen

De Dennenkamp

Rekken

Fritz Vanlerberghe

Passendale

De Grote Kamp

Drempt

Frumarco BV

Reuver

De Kompenije

Drachtstercompagnie

Green & White BV

Huissen

De Lindelaar

Oploo

Gunnewick vof Korenmolen "De Vier Winden"

Vragender

De Muyehof

Nieuwerkerk

Hartog B.V.

Abbekerk

De Naoberhoeve

Echten

Hermus B.V.

Made

De Noorderhoeve

Schoorl

Het Blauwe Huis B.V.

Ruinerwold

De Vijfsprong

Vorden

Het Zonnelied B.V.

Zeewolde

Flobus

Kiel Windeweer

Joannusmolen BV

Cuijk

Fruitbedrijf Ruissen

Varik

Kaasmakerij Henri Willig BV

Heerenveen

Hansketien

Mantinge

Korenmolen 't Roode Hert

Alkmaar

Harmannahoeve

Harlingen

Kroon B.V.

Nieuwegein

Het Willink

Ane

Kroon Biologisch BV.

Amsterdam

Kaasboerderij "Noorderlicht"

Noordeloos

Lovian

Zutphen

Maatschap Vos

Kraggenburg

Maasoever Cold Store BV

Waspik

Mts. Nieuw Bonaventura

's Gravendeel

Machandel BV Organic Foods

Haulerwijk

Nieuw Bromo

Hornhuizen

Marc't

Marknesse

Novalishoeve

Den Hoorn

Meurens Natural

Herve

Saanenhof

Heeze

Mts. Klaas de Lange Weerribbenzuivel

Nederland

Seaking Rotterdam B.V.

Ophemert

Natudis Nederland B.V.

Harderwijk

V.O.F. Ridammerhoeve

Amstelveen

ODI "De Dageraad" B.V. (Aurora)

Ven-Zelderheide

Vof Fruitteeltbedrijf De Ring

Oud Sabbinge

Oerlemans Foods Nederland BV

Venlo

Warmonderhof Boomgaard

Dronten

Organic Flavour Company BV

Veenendaal

Widar Fonds VZW

Merksplas

Proverka BV

Vijfhuizen

WKG . De Klompenhoeve

Egmond a/d Hoef

Reudink BV

Lochem

Ygdrasil Zorgtuinderij

Sijbekarspel

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 3  BD en Demeter in ontwikkeling in 2014

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 3 BD en Demeter in ontwikkeling in 2014 Creatief denken in De Kunsthal, waarnemen met 12 zintuigen op De BioVak en verbindingen leggen tijdens het Toekomst Zaaien. Door dit soort activiteiten gezamenlijk te organiseren dragen de organisaties uit het biodynamisch veld bij aan ontwikkeling en vernieuwing.

Creatief denken in De Kunsthal “De creatieve denkkracht van Rudolf Steiner heeft op veel gebieden voor vernieuwing gezorgd tot aan de dag van vandaag”, zei hoogleraar organische architectuur Pieter van Ree bij de opening van de ‘Inspiratiemiddag voor biodynamische landbouw’. Op deze bijeen­ komst, die op 18 september in De Kunsthal in Rotterdam werd gehou­ den, kwamen 160 belangstellenden af. 90 Jaar nadat Steiner met zijn landbouwlezingen de kiem legde voor de ontwikkeling van de biodynamische landbouw, bood De Kunsthal een overzichtstentoonstelling van zijn leven en zijn werk, onder de titel Alchemie van het Alledaagse. Een wandeling door de expositiezalen liet zien hoe veelzijdig en vernieuwend Steiner is geweest, niet alleen in de landbouw, maar ook in (bewegings)kunst, architectuur, onderwijs, zorg en geneeskunst. Steiner wist steeds wetenschap, kunst en spiri­ tualiteit te verbinden. Die ‘creatieve denkkracht’ is een onmisbaar instrument bij het leren zien van samenhangen. Dat maakt de biodynamische landbouw vandaag de dag zo relevant, aldus Bert van Ruitenbeek van Stichting Demeter. Boeren, tuinders en andere betrokkenen zoeken op alle niveaus naar verbinding. Daarmee geven ze tegengas aan de eenzijdige gerichtheid van de samenleving op economische groei. Van Ruitenbeek: “Het rendements-denken leidt tot ontbinding: negatieve effecten worden afgewenteld op mens en milieu en de landbouw raakt losgezongen van zijn sociale en ecologische context. Biodynamische boeren en tuinders zijn vaak voortrekkers van vernieuwing en het letterlijk weer in cultuur brengen van de landbouw.” Ook hoofdspreker Michiel Rietveld zette het leren zien van samen­ hangen in levensprocessen centraal. “Grote gehelen kun je innerlijk waarnemen. Denk aan cellen in organen, vervolgens aan organen in een organisme. Zo kun je consequent doordenken in steeds grotere,

Odin Imker Jos Willemse (geruite blouse) vertelt over de twee bijenkasten (rechts) die op het dak van De Kunsthal zijn geplaatst

levende gehelen. Op die manier kunnen we spirituele waarnemings­ instrumenten ontwikkelen.” Zo ga je ook zien dat de aarde een levend organisme is. “We moeten de aarde als onze bruid of bruidegom beschouwen en haar met liefde, aandacht en respect behandelen. Om dat te kunnen, moeten we in de eerste plaats werken aan onze innerlijke scholing.” Rietveld sloot zijn verhaal af met een oproep: “Biodynamische pioniers hebben hun nek uitgestoken en doen dat nog steeds, soms met veel tegenwind. Een groot applaus voor alle biodynamische boeren en tuin­ ders!” Een staande ovatie volgde. Drie boeren gaven vervolgens een voorbeeld van hoe hun bedrijf zich vernieuwt vanuit de vragen die ze zichzelf stellen. ‘Wat zou er gebeuren als ik de fosfaatbemestingsadviezen niet volg?’, dacht Piet van IJzendoorn, boer op Zonnehoeve. Glastuinder Rob van Paaschen vroeg zich af ‘Waarom gaat het in de natuur niet fout en in mijn kas wel?’. Terwijl tuinder Henk Bunskoek van alles aanplantte om meer bloemen en dus sterkere bijen te krijgen, merkte hij dat de bijen zijn bedrijf sterker maakten. De inspiratiemiddag werd een succes dankzij de samenwerking van Stichting Demeter, BD-Vereniging en de Antroposofische Vereniging.

15

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 3  BD en Demeter in ontwikkeling in 2014

Twaalf zintuigen op de BioVak Op oranje Demeter kuubskisten, verspreid over het Demeter plein, stond van alles uitgestald: bijenkorven met raten, zakken zaad (van zaadvaste rassen), een flowform met stromend water, een koeien­ schedel, gedroogde kamille – de vele geuren, kleuren, vormen, smaken en geluiden vormden een uitnodiging voor de zintuigen. ‘De twaalf zintuigen’ was het thema van het Demeterplein op 22 en 23 januari 2014 tijdens de BioVak, de biologische vakbeurs in de IJsselhallen in Zwolle. De organisatoren van het Demeter Plein (Stichting Demeter, BD-Vereniging, Grondbeheer, Warmonderhof en Kraaybeekerhof) wilden met dit thema het waarnemen centraal stellen. Een goede boer is een goede waarnemer. Aandachtig waarnemen is essentieel om processen en samenhangen te leren zien. Dat geldt voor de boer, maar evengoed voor de bakker en de kok. Ruiken, proeven, zien, horen en voelen zijn voor iedereen bekend. Maar we gebruiken nog meer zintuigen om de wereld om ons heen te leren kennen. Rudolf Steiner onderscheidt wel twaalf zintuigen, waaronder de evenwichtszin, de voorstellingszin en de levenszin. Het Demeter plein vormde een levendig geheel. Elk half uur waren er presentaties over onderwerpen die de biodynamische landbouw na aan het hart liggen, zoals bodem, zaadteelt, preparaten, dubbel­ doelkippen (zowel leghen- als vleeskip) en bijen. Uiteraard was er ook ruimte voor uitwisseling en vragen aan de organiserende orga­ nisaties over opleidingen, cursussen, BD-beroepsontwikkeling, Collegiale Toetsing, doorschakelen naar Demeter, begeleiding bij bedrijfsopvolging en gebruik van promotiematerialen.

Toekomst Zaaien verbindt Een springkussen op het erf, een kopje koffie of thee met taart van de BioBakker en een kopje pompoensoep van EkoPlaza … de familie Overesch had van het Toekomst Zaaien een groot feest gemaakt op haar bedrijf op 19 oktober 2014. Er kwamen maar liefst 100 mensen op af, waarvan een kwart kinderen. Na de feestelijke ontvangst op het erf en uitleg door boer Jan Overesch, kregen de volwassenen een zak en de kinderen een pet vol rogge overhandigd om te zaaien. In een lange rij liepen ze vervolgens over de akker om het graan zo mooi mogelijk te verspreiden. Ook daarna bleven de mensen nog lang napraten en eten. De kinderen hadden veel belangstelling voor de biggen en de landbouwmachines. En na afloop kreeg iedereen een brood naar keuze mee van de BioBakker. Naast boerderij Overesch deden nog zes bedrijven mee met het Toekomst Zaaien, dat voor de derde keer in Nederland werd geor­ ganiseerd door Stichting Demeter, BD-Vereniging en Stichting Zaadgoed. Het samen zaaien schept een band met het graan, met de akker, met de boer, met elkaar en met het toekomstige brood. Sowing the Future is een internationaal evenement, dat in 2006 door twee Zwitserse BD-boeren werd gestart als protest tegen monopolise­ ring en manipulatie van zaadgoed. Het is uitgegroeid tot een positieve beweging waarin de verbinding van boeren en burgers centraal staat. Zo liet Warmonderhof op haar facebook-pagina zien hoe de Lichtkorn die tijdens het Toekomst Zaaien was gezaaid, zich op de akker ontwik­ kelde: vanaf het zaaien van deze roggesoort op 28 oktober 2013 tot de oogst op 21 juli 2014 plaatsten ze elke week een foto, 39 weken lang.

PARTNERS Deze activiteiten werden mede mogelijk gemaakt door EkoPlaza/Udea (Toekomst Zaaien, Kunsthal, BioVak), Estafette Odin (Toekomst Zaaien, Kunsthal, BioVak), De Nieuwe Band (Toekomst Zaaien), ZuiverZuivel (Kunsthal, BioVak), Eosta (Kunsthal), BD-Totaal (Kunsthal), Land&Co (BioVak) en Natudis (BioVak).

16

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie  REPORTAGES

LEVENSKRACHT

Levendige boomgaard Vitaliteit. Het is een term die vaak op biodynamische voeding geplakt wordt. Ook voor fruittelers Heleen van Elsacker, Piet Korstanje en Tim Moerman van Boomgaard Ter Linde in Oostkapelle is levenskracht een product­ kwaliteit waar ze bewust aan werken. Maar hoe meet je dat? Piet deed mee aan een internationaal onderzoek en ontdekte hoe je vitaliteit kunt bepalen. Sinds 1991 telen Heleen en Piet appels en peren op Boomgaard Ter Linde. Vorig jaar januari is Tim vennoot geworden. Op termijn zal Tim het bedrijf overnemen in de geest van zijn voorgangers: met een focus op kwaliteit. De productkwaliteit zien de drie vennoten als het resultaat van alle aspecten die zij op het bedrijf verzorgen. Een belang­ rijk aspect vormen de bijen die Heleen op een natuurlijke manier houdt. Heleen: “Naast onze eigen bijen willen we graag nog meer leven in de boomgaard. Op diverse plekken staan vaste planten en bloemenstroken die allerlei insecten aantrekken. Ook hebben we brede windsingels met bes­ dragende struiken voor de vogels. In alle seizoenen is er wel wat kleurigs te vinden.” In lijn met het streven om processen constant te optimaliseren, onderzoekt Tim momenteel hoe het gespecialiseerde fruitteeltbedrijf onderdeel kan zijn van een gemengd bedrijf. Tim: “We gebruiken al potstalmest en drijfmest van de buren in ruil voor fruit voor hun koeien. Ik vind het mooi om mest te gebruiken van koeien die de boomgaard geproefd hebben. Het idee is om de kringloop op lokaal niveau zo goed mogelijk te sluiten, zodat de bedrijfs­eigenheid nog beter tot uitdrukking komt.”

Vormkracht Om de kwaliteit van de appels en peren te waarborgen, houden ze op Ter Linde het sorteren en bewaren in eigen hand. Afgelopen jaar hebben ze geïnvesteerd in een nieuwe sorteerlijn. Daarnaast worden de smaak en voedingswaar­ den gemonitord door zuur, suiker, structuur en mineralen in het fruit te meten. Die analyses zeggen echter niks over de vitaliteit waar de telers met bijen, biodiversiteit en een gesloten kringloop aan werken. Om daar een beter beeld van te krijgen, heeft Piet vijf jaar geleden een internationaal onderzoek aangezwengeld naar de levens- en vormkrach­ ten van appels. Piet: “Op zes fruitteeltbedrijven in Europa hebben we het appelras Pilot aangeplant op verschillende plantafstanden. Samen met het Louis Bolk Instituut hebben we de vitaliteit van de appels onderzocht met kristallisaties en vormkrachtenonderzoek. Het proeven van de appels, waarbij je meditatief openstaat voor het beeld dat die appel jou geeft, was een van de onderzoeksmethodes. Met name het vormkrachtenonderzoek gaf mij nieuwe inzichten waarmee wij in de boomgaard aan de slag zijn gegaan. We hebben ons oude plantsysteem losgelaten en bekijken nu per ras wat de plantafstand moet zijn. Het appelras Natyra hebben we bijvoorbeeld dichter bij elkaar geplant dan we gewend zijn.”

17

REPORTAGES  Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie

NIEUWE ECONOMIE

Koedeelhouders Melkveehouder Jan Wieringa van Veld & Beek in Doorwerth geeft vorm aan een nieuwe economie. Hoe? Door een klantencoöperatie met bijna tweeduizend leden. De leden zijn eigenaar van de koeien en altijd welkom op het erf; ze zijn ‘koedeelhouder’. Het resultaat is een rendabele boerderij met trouwe afnemers. “Wij zetten 100 procent van onze producten regionaal af. Als mensen bij ons willen kopen, moeten ze eerst lid worden van de klantencoöperatie. Dat kost 2,50 euro per jaar. Elk lid krijgt een sleutel waarmee hij of zij op vijf afhaalpunten in de omliggende dorpen zuivel, kaas, vlees en groentes uit de koelwagens kan pakken. Sinds kort hebben we ook roggebrood van eigen rogge. Het meel is gemalen in een lokale windmolen en gebakken door de bakker uit het dorp. Klanten schrijven op wat ze mee­ nemen en ik incasseer het bedrag later van hun rekening. We hebben bijna tweeduizend leden en dat aantal groeit nog steeds met 20 procent per jaar. De koeien zijn eigen­ dom van de klantencoöperatie. Die financiert de kudde met het ledengeld en aandelen die ik ‘koedelen’ heb genoemd. Een koedeel is een renteloze lening van 100 euro. Triodos Bank wilde mij destijds geen geld lenen, omdat ik niet bij de melkfabriek afzet. Inmiddels ziet Triodos Bank in dat tweeduizend afnemers minder risico­ vol is dan één fabriek. Ze willen nu juist graag zaken met mij doen. Aan Triodos Bank moet ik rente betalen. Mijn koedeelhouders hoeven geen rente, zij vinden het een warm idee dat die koeien van hen zijn.”

Premium product “Economische vernieuwing betekent ook voor mij: goed luisteren naar wat de consument wil. Dat zal iedere onder­ nemer zeggen, maar wij voeren dat in extremo door. Wij vragen ons af: wil de consument melk uit gras of uit krachtvoer, van koeien met of zonder hoorns, kalfje wel of niet bij de moeder? Als je écht luistert naar de consument, innoveert je bedrijf vanzelf. Doordat wij aan al die wensen gehoor geven, bieden wij een premium product. Daar hebben we ook een premium prijs aan gehangen. Mensen kopen dus niet bij ons omdat we goedkoop zijn, maar omdat wij producten maken die aan alle maatstaven vol­ doen. Onze leden zijn altijd welkom op het erf. De deur staat open, open, open. Dat wij door zoveel mensen omringd worden, geeft energie aan de boerderij. De schouderklopjes die ik krijg, helpen niet alleen mij maar ook het boerderijorganisme om krachtig te zijn.”

18

4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers  SAMENWERKENDE ORGANISATIES

4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers Demeter kernwaarden De kernwaarden van Demeter komen tot uiting in onder andere de volgende normen: Levende bodem • Bemesting gericht op evenwicht (max. 112 kg N/ha) • Verbod op stomen van de grond • Geen gangbare drijfmest • Ruime vruchtwisseling en toepassing van groenbemesting Integriteit van dieren • Verbod op onthoornen en knippen van snavels en staarten • 2 hanen per 100 hennen • Verbod op extreme vleesrassen • Verbod op reproductie via embryo transplantatie Dierenwelzijn • Verplichte weidegang • Max. 5 leghennen per m2 leefoppervlakte • Strooien van hele granen voor kippen

Dit hoofdstuk beschrijft het werk van de vijf organisaties die deze Demeter Monitor samenstellen: Stichting Demeter, BD-Vereniging, Grondbeheer biologischdynamische landbouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof.

4.1 Stichting Demeter Wanneer mag een boer, tuinder, bakker of zuivelfabriek producten met het Demeter keurmerk verkopen? Daarover gaat Stichting Demeter, de organisatie die de certificering en promotie van het Demeter keurmerk verzorgt. Demeter Internationaal, een vereniging van nationale Demeter organisaties wereldwijd, stelt de normen en richtlijnen op hoofdlijnen vast en vervolgens bepaalt Stichting Demeter

hoe die regels in Nederland en Vlaanderen worden geïnterpreteerd. Er zijn normen en richtlijnen voor zowel landbouw als voor verwerking. Deze zijn gericht op optimale verzorging en ontwikkeling van de vitaliteit en levenskracht van bodem, plant en dier en bij de verwerking op optimaal behoud van de levenskracht van de grondstoffen. Binnen de biodynamische landbouw staat een holistische visie centraal. De kiem voor deze vorm van landbouw werd in 1924 gelegd, toen de antroposoof Rudolf Steiner een serie lezingen – de Landbouwcursus – gaf over de landbouw. Sindsdien experimenteren boeren en tuinders over de hele wereld om hun bedrijf zo in te richten dat bodem, plant, dier, mens en omgeving een samenhangend geheel vormen. Na 90 jaar zijn er 4.928 BD-bedrijven in 50 landen.

Levenskracht • Toepassing van preparaten • Minimaal 10% biodiversiteit • 100% biologisch voer en gebruik van biologisch stro • Bedrijfseigen voer en melk • Bedrijfseigen mest of door samen­ werking met partnerbedrijf • GGO-vrij (ook vrij van protoplastfusie, een GGO-verwante veredelings­ techniek die binnen de biologische normen wel is toegestaan) Een volledig overzicht van normen en richt­lijnen staat in het Handboek Demeter Voorwaarden, dat te downloaden is van de website van Stichting Demeter.

Certificering en controle Stichting Demeter werkt met een Demeter Voorwaarden Commissie (DVC) en een Demeter Licentie Commissie (DLC). De DVC stelt de interpretaties vast van de internatio­ nale normen ten behoeve van de Nederlandse situatie of stelt voorwaarden op voor kwesties waar internationaal nog geen standaard voor bestaat. De DLC beoordeelt of bedrijven wel

19

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

of geen licentie krijgen aan de hand van de rapportages van de inspecteurs. Stichting Demeter laat de controles uitvoeren door dezelfde organisaties die in Nederland verantwoordelijk zijn voor de controles in de biologische landbouw: Skal en Control Union. Voor Vlaanderen zijn dit Integra en Certisys. De inspecteurs worden door Stichting Demeter geïnstrueerd om de Demeter normen te controleren als aanvulling op de biologische eisen. Indien daar aanleiding voor is, worden boetes opgelegd of ontheffingen op onderdelen gegeven. Bij ernstige en aan­ houdende overtredingen raakt het bedrijf zijn keurmerk kwijt.

Collegiale Toetsing Naast de – verplichte – normen (zie kader op pag. 19) zijn er ook richtlijnen. Demeter bedrijven worden gestimuleerd om hieraan te werken. Voorbeelden zijn: werken aan een gemengd en divers bedrijf, verzorgen van natuur en landschap, realiseren van bedrijfs­ eigen zaadteelt of fokkerij, en streven naar so­ ciale of economische vernieuwing. In Nederland kan elke boer zelf kiezen welke accenten hij (of zij) wil leggen. Om vanuit de richtlijnen aan de bedrijfsont­ wikkeling te werken hebben vrijwel alle boeren in 2013 deelgenomen aan Collegiale Toetsing. Hierbij bezoeken boeren en tuin­ders in kleine groepjes elkaars bedrijven en bespreken welke kwaliteitsverbeteringen er mogelijk zijn. De Collegiale Toetsing ging in 2008 van start als een experiment met de ambitie: individuele bedrijven beoordelen ten opzichte van de Demeter richtlijnen, waarbij subjectieve bevindingen objectief gemaakt worden, zodat Stichting Demeter ze als onderdeel van het Demeter certificaat kan beoordelen. Er kwam echter onvoldoende informatie beschikbaar ten behoeve van certificering. Ook bleek de methodiek van ‘controleren’ niet verenigbaar met die van ‘het stimuleren van ontwikkeling’. Daarom heeft de DLC midden 2013 aangegeven Collegiale Toetsing niet als certificerings­ instrument te gaan gebruiken. Het collegiale gesprek wordt door de deel­ nemers over het algemeen wel zeer gewaar­ deerd. Een Werkgroep Collegiale Toetsing, met commissieleden, bestuursleden en coaches van de BD-Vereniging, heeft zich daarom in 2014 bezonnen op de toekomst van Collegiale Toetsing. Conclusie was dat het voeden van kwaliteitsverbeteringen op het bedrijf door collegiale gesprekken even zinvol is als het controleren op de minimum normen. Nu ‘ontwikkelen’ en ‘certificeren’ los van elkaar worden gezien als twee parallelle wegen, kan Collegiale Toetsing verder evo­ lueren en bijdragen aan een cultuuromslag. Herziening van de manier van certificeren is op termijn nog altijd mogelijk. Het bestuur van Stichting Demeter heeft in november

20

2014 besloten dat Collegiale Toetsing als inspanningsverplichting in het licentiecontract vanaf 2016 voor iedereen gaat gelden en dat coördinatie hiervan in handen van Stichting Demeter blijft.

‘Welkom bij ons biodynamische bedrijf’ -spandoek, folders en receptenkaarten. De facebook-pagina die halverwege het jaar de lucht in ging, telde begin 2015 al meer dan 1.000 likes.

Activiteiten Stichting Demeter in 2014

Jaarcijfers 2014

Naast de activiteiten beschreven in hoofdstuk 3 heeft Stichting Demeter ook in 2014 geïnvesteerd in promotieactiviteiten om de bekendheid van het keurmerk te vergroten. Voor het eerst werd een digitale nieuwsbrief verstuurd aan alle natuurvoedingswinkeliers in Nederland over het beschikbare promotie­ materiaal. Vooral de schapkaarten met info over de belangrijkste productgroepen zijn voor winkeliers interessant om het Demeter assortiment extra onder de aandacht te brengen. De 31 Demeter boerderijen die meededen aan de landelijke Lekker naar de Boer-dagen op 21 en 22 juni, kregen een promotiepakket toegestuurd met een

In 2014 is op een begroting van € 300.000 een klein overschot geboekt van € 10.000. Dit is voor de helft toegevoegd aan de reser­ ves en voor de andere helft aan een speciaal potje voor innovaties. Dankzij de toename van het aantal gecertificeerde boeren, hectares en omzetten nemen de inkomsten verder toe, maar de uitgaven om de certificering te begeleiden stijgen navenant. De biodynami­ sche bedrijven dragen het overgrote deel van de kosten van controle en promotie zelf. De bijdrage van de boeren en tuinders wordt vastgesteld op basis van areaal, bedrijfstype en aantal dieren. De afdracht van de hande­ laren en verwerkers is gebaseerd op hun omzetgegevens.

Stichting Demeter coördineerde de organisatie van de ‘inspiratiemiddag voor biodynamische landbouw’ in De Kunsthal met Michiel Rietveld (rechts) als hoofdspreker

4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers  SAMENWERKENDE ORGANISATIES

4.2 BD-Vereniging

Figuur 4.1 Aantal leden van de BD-Vereniging in 2013 en 2014

BD-Vereniging in cijfers De BD-Vereniging had eind 2014 1823 leden (zie figuur 4.1). Zij ontvangen het ledenblad Dynamisch Perspectief en worden uitgeno­ digd voor bijeenkomsten en excursies. Een deel van deze leden, 290 mensen, is beroeps­ lid. Zij zijn als boer, winkelier, onderzoeker of natuurvoedingskundige werkzaam in de bio­ dynamische branche. Ze betalen een hogere contributie en kunnen gratis deelnemen aan de BD-beroepsontwikkeling (intervisiegroe­ pen en coaching) en aan de winterconferen­ ties. De tussencategorie ‘uitgebreid leden’ is in 2014 opgeheven: deze leden mochten kiezen of ze lid of beroepslid wilden worden. Het totale ledental is in 2014 met 13 personen gedaald. De belangrijkste inkomsten in 2014 waren de contributies (€ 96.000) en giften (€ 107.000). Deze donaties, die voor een belangrijk deel uit legaten bestaan en dus jaarlijks sterk verschillen, komen ten goede aan het Willy Schilthuisfonds. Dit fonds maakt niet alleen verenigingsactiviteiten op het gebied van onderzoek en ontwikkeling mogelijk, maar ook andere projecten. Zo heeft het Willy Schilthuisfonds in 2014 bijgedragen aan de film Dansen met gehoornde dames, het film­ project Future Farmers en de komst van Vandana Shiva naar de Voedsel Andersconferentie, waar ruim 800 deelnemers op af kwamen. Het jaarverslag met de jaarcijfers is te downloaden via www.bdvereniging.nl/dp

Soort lidmaatschap Basisleden Nederland

Aantal 31/12/13

Aantal 31/12/14

Mutatie 2014 tov 2013

1.431

1.469

+38

Jeugdleden

19

21

+2

Basisleden buitenland

45

43

-2

Uitgebreid leden

79

0 (afgeschaft)

-79

262

290

+28

1.836

1.823

-13

Beroepsleden Totaal

Activiteiten BD-Vereniging in 2014 Kuilen graven en kijken naar wormen, krui­ meligheid, verdichte lagen en hoe diep de plantenwortels groeien: dat deden groepen boeren en bodemdeskundigen bij enkele boerderijen die al tientallen jaren op bio­ dynamische wijze werken. Na deze reeks bodem-studiebijeenkomsten organiseerde de BD-Vereniging haar twee winterconferen­ ties (in Dronten en in Vlaanderen) over dit thema ‘Bodemvruchtbaarheid als vrucht van de landbouw’ (zie foto) en wijdde hier een themanummer aan van ledenblad Dynamisch Perspectief. Bodemprofielen vertellen zelf het verhaal: ze laten zien dat goede landbouw geen afbreuk doet aan de bodem, maar juist bodemvruchtbaarheid produceert. Het bodem-thema vormde de aanloop naar het door de Verenigde Naties uitgeroepen Internationale Jaar van de Bodem in 2015.

De BD-Vereniging deed mee aan de door verschillende organisaties georganiseerde Kick-off van dit bodemjaar op 7 november 2014 op boerderij Zonnehoeve. Bij al haar activiteiten richt de BD-Vereniging zich op ontwikkeling en vernieuwing, op uit­ wisseling van kennis en ervaring en het bieden van inspiratie. Maandelijks vindt een ‘excursie bedrijfsindividualiteit’ plaats bij een BD-bedrijf. De jongeren binnen de vereniging organise­ ren het BD-Jong weekend.

21

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

4.3 Stichting Grond­ beheer biologischdynamische landbouw

Figuur 4.2 De pachters van Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw in 2014

Bedrijfsnaam

Jaar van grondaankoop

Zonnehoeve (Zeewolde)

Stichting Grondbeheer in cijfers Stichting Grondbeheer biologisch-dynami­ sche landbouw stelde in 2014 184,8 hectare grond beschikbaar aan 13 BD-bedrijven (zie figuur 4.2) Van dit areaal heeft de stich­ ting 71 hectare in eigendom en de rest in erfpacht. Het betreft voornamelijk twee per­ celen van ieder ruim 50 hectare in Zeewolde. Deze zijn, net als veel andere landbouw­ gronden in de Flevopolder, eigendom van het Rijksvastgoedbedrijf. Stichting Grondbeheer heeft 345 donateurs, die in 2014 in totaal € 93.164 bijeenbrachten. Ongeveer een kwart hiervan (€ 24.439) is geschonken aan de campagne voor de grond van Landgoed Kraaybeekerhof. Voor de grond van De Kromme Lepel kwam € 3.864 binnen. De rest (€ 64.861, waarvan € 35.000 afkom­ stig was uit een legaat.) had een algemene bestemming.

Activiteiten Stichting Grondbeheer in 2014 Stichting Grondbeheer biologisch-dynami­ sche landbouw zorgt ervoor dat het levens­ werk van biodynamische boeren en tuinders – de opbouw van een vruchtbare bodem – kan worden doorgeven aan volgende gene­ raties. Zij maakt het mogelijk dat deze goede landbouwgrond vandaag én in de toekomst beschikbaar is voor de productie van gezonde en vitale voeding. Hoe meer mensen geld geven aan Grondbeheer, des te meer grond de Stichting kan kopen ten behoeve van bio­ dynamische boeren en tuinders. Daarom zijn veel activiteiten van Grondbeheer erop gericht om mensen enthousiast te maken voor deze doelstellingen. Naast de algemene fondsenwerving voor vrije grond, voerde Grondbeheer in 2014 twee campagnes voor de gronden van Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen-Rijsenburg en De Kromme Lepel in Bergen op Zoom. Wervingsactiviteiten bij De Kromme Lepel waren bijvoorbeeld een gesponsorde recla­ mefilm, een boerenpicknick en deelname aan Toekomst Zaaien. De jaarlijkse donateursdag van Grondbeheer vond in juni plaats in samenwerking met de BD-Vereniging op akkerbouwbedrijf De Korenbloem in Zeewolde. Grondbeheer deed ook mee met de Kick-off van Jaar van de Bodem op boerderij Zonnehoeve. Samenwerking met bedrijven als De Bolster, Weleda, Dr. Hauschka, EkoPlaza, Gimsel Rotterdam en Odin droeg bij aan het werven van nieuwe donateurs en Facebook-fans.

22

Areaal gepacht van Grondbeheer tov totale bedrijf (ha)

1982

De Hooge Kamp (Beemte Broekland)

50,3 / 190,0

1984, 1990

9,4 / 9,4

De Grote Kamp (Drempt)

1984

4,0 / 19,0

De Korenbloem (Zeewolde)

1990

51,8 / 250,0

Eindelienge (Ritthem)

1991

4,3 / 12,0

De Vijfsprong (Vorden)

1992

3,1 / 63,0

Thedinghsweert (Tiel)

1995

27,8 / 27,8

De Vrolijke Noot (Wapserveen)

1997

4,2 / 4,2

De Noorderhoeve (Schoorl)

1999

4,0 / 50,0

2003, 2010, 2013

5,2 / 5,2

De Zonnehorst (Punthorst) Landgoed Kraaybeekerhof (Driebergen)

2011

5,8 / 5,8

De Groenen Hof (Hilvarenbeek)

2011

8,3 / 8,3

De Kromme Lepel (Bergen op Zoom)

2011

6,6 / 19,7

Totaal verpacht door Grondbeheer

184,8 hectare

Figuur 4.3  Aantal leerlingen op Warmonderhof in 2013 en 2014

Opleiding Voltijd studenten Deeltijd BD-landbouw Deeltijd Landbouw&Zorg Totaal

Aantal 31/12/13

Aantal 31/12/14

Mutatie 2014 tov 2013

95

105

+10

112

152

+40

12

21

+9

219

278

+59

Stichting Grondbeheer voerde onder andere campagne voor De Kromme Lepel, het tuinbouwbedrijf van Peet en Elza de Krom

4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers  SAMENWERKENDE ORGANISATIES

4.4 Warmonderhof Warmonderhof in cijfers Warmonderhof Opleidingen is onderdeel van het Groenhorst College en biedt mboonderwijs aan in de richtingen biologischdynamische landbouw en landbouw & zorg, zowel in voltijd- als in deeltijdopleidingen. De belangstelling voor Warmonderhof neemt de laatste jaren toe (zie figuur 4.3). Vooral het deeltijdonderwijs voor volwassenen (veelal tussen 25 en 45 jaar) groeit en bloeit: de twee deeltijdopleidingen samen telden in 2014 49 deelnemers meer dan in 2013, een stijging van bijna 40%. Het totale leerlingen­ aantal was in 2012 nog 198, steeg in 2013 naar 219 en in 2014 naar 278. Warmonderhof zorgt zo voor een groeiende stroom van jonge mensen die over de basiskennis beschikken om in de praktijk van de biodyna­ mische land- en tuinbouw en zorglandbouw aan het werk te gaan.

Activiteiten Warmonderhof in 2014 De groei van het aantal leerlingen leidt tot meer klassen, meer lesuren en dus tot een puzzel om optimaal gebruik te maken van de beschikbare ruimte en docenten. Hier ging in 2014 veel aandacht naar uit. Omdat het ernaar uitziet dat de groei doorzet, worden nieuwe docenten aangetrokken. In december 2014 bleek bij de verschijning van de Keuzegids MBO 2015 dat Warmonderhof zich opnieuw een ‘Topopleiding’ mag noemen. Groenhorst, waar Warmonderhof onderdeel van is, is voor de vijfde keer uitgeroepen tot beste AOC (Agrarisch Opleidings Centrum). Om het voor leerlingen makkelijker te maken om na de opleiding werk te vinden bij een bedrijf of zelfs een bedrijf over te nemen,

Figuur 4.4  Aantal cursisten op Kraaybeekerhof in 2013 en 2014

Opleiding

Aantal 31/12/13

Aantal 31/12/14

Mutaties

Deeltijdopleidingen

95

98

+3

Cursussen

61

154

+93

Studiedagen

96

70

-26

252

322

+70

Totaal

participeert Warmonderhof in het initiatief Landgilde. Een website verbindt mensen die werk (of een bedrijf) zoeken en mensen die dit in de aanbieding hebben. In 2014 maakten hier 125 mensen en bedrijven gebruik van. Landgilde is een gezamenlijk initiatief van Warmonderhof, BD-Vereniging en Land&Co.

4.5 Kraaybeekerhof Kraaybeekerhof in cijfers Op landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen is de Kraaybeekerhof Academie gevestigd, een opleiding- en cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn op het gebied van aarde, voeding en gezondheid. Naast cursussen en studiedagen verzorgt de Academie vier deel­ tijdopleidingen: Natuurvoedingskundige, Natuur in Leiderschap, Barstensvol Leven en De wereld van Kruiden. Het totaal aantal cursisten groeide in 2014 fors: van 252 naar 322 (zie figuur 4.4). De groei is onder andere te danken aan het nieuwe initiatief om cursus­ sen op locatie aan te bieden, zoals op bio­ dynamische boerderijen. Naast de academie bevinden zich op het land­ goed een restaurant, een biodynamische groenten- en kruidentuin, een landgoed­winkel

en een bijzondere bijenstal met bijentuin. In het restaurant staan de seizoenen, natuurvoe­ ding en uiteraard de eigen biodynamische tuin centraal. In 2014 steeg het aantal bezoekers van het restaurant, en nam ook de catering en de zaalverhuur fors toe.

Activiteiten Kraaybeekerhof in 2014 Sinds 2014 kiest Kraaybeekerhof Academie ervoor zich sterker te profileren met het aspect van bewustwording dat in alle oplei­ dingen en cursussen de basis vormt. Of je nu leert over natuurvoeding of over natuurlijk leiderschap, bij alles gaat het om de verbin­ ding met de gezonde aarde. In 2014 is een nieuwe opleiding gelanceerd: het inspiratie­ jaar ‘Barstensvol Leven!’ leert biologische en biodynamische landbouw te onderscheiden en laat ervaren hoe biodynamische landbouw bijdraagt aan levenskracht in voeding. Het landgoed Kraaybeekerhof heeft een rijk aanbod aan activiteiten door de samen­ werking van aca­demie, tuin, restaurant, zaal­ verhuur en bijentuin. Zo zijn er ‘open tuin dagen’ en een Kerstmarkt. Een groep imkers verzorgt de bijentuin en organiseert rond­ leidingen, lezingen en cursussen over natuur­ lijk bijenhouden.

23

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 4  Het werk van de organisaties; feiten en cijfers

4.6 De mensen in de organisaties Stichting Demeter BESTUUR  Jozien Vos (voorzitter) Biodynamisch akkerbouwer, Edwin Crombags Marketing & sales Ecomel/Campina, Rudi Gerding (penningmeester) Natuur­ voedingswinkelier, Ronald van Marlen Directeur St EKO keurmerk en lid Raad van Toezicht Bionext, Walter Schneemann (secretaris)Bedrijfsadviseur BUREAU  Bert van Ruitenbeek (directeur en promotiezaken), Petra Derkzen (coördina­ tor certificering), Joke Doorschodt (financiën/ office manager), Loes van Loenen (freelancer/ speciale projecten) DVC - DEMETER VOORWAARDEN COMMISSIE  René Dijkstra (voorzitter) Adviseur bedrijfsprocessen, Huib Bor Bio­ dynamisch melkveehouder, Elisabeth Lanz Youth Food Movement, Martijn Schieman Biodynamisch akkerbouwer, Marion Schoenmakers Willem & Drees, Hans Piet van Sprang Natuurvoedingswinkelier, Jan Weijsenfeld Biodynamisch tuinbouwer, Jan de Wit Senioronderzoeker duurzame veehouderij en markt & economie

DLC - DEMETER LICENTIE­COMMISSIE Peter Jacobs (voorzitter) Zelfstandig onder­ nemer en adviseur in biologische producten, Yuri Blanken Manager biologische verswaren Kroon/Wessanen, Digni van den Dries Biodynamisch akkerbouwer, Floris Guepin Jurist, Servan Strijtveen Inspectieachtergrond, werkzaam in jeugdzorg, Jaap de Vries Voormalig directeur Skal

VRIJWILLIGERS ST. DEMETER EN BD-VERENIGING 

Redactie Dynamisch Perspectief  Ellen Winkel (hoofdredacteur), Luc Ambagts, Wim Goris, Gineke de Graaf Biodynamisch tuinder, Andries Palmboom Odin Estafette

BD-JONG  Caren Krul, Klarien Klingen Joke Bloksma en Jaap Vermuë (projectleiding)

Stichting Grondbeheer biologischdynamische landbouw BESTUUR  Kees van Biert (voorzitter), Loes van Loenen (communicatie en fondsen­ werving), Severijn Velmans (penningmeester en secretaris) RAAD VAN TOEZICHT  Max Rutgers van Rozenburg (voorzitter), Ronald van der Giessen, Willem Meijers, Christina van Tellingen

Warmonderhof BESTUUR  Piet van IJzendoorn (voorzitter) Biodynamisch boer, Maria van Boxtel Projectbureau Land &co, Derk Klein Bramel Coach, docent en adviseur, Eline van den Muijsenberg (BD-Jong)

BUREAU  Luc Ambagts (organisatie en projecten) Bram Gordijn (secretariaat en boekhouding)

24

(locatiedirecteur), Leon Veltman en Tjalling Sijperda (stichtingsdirectie), Johan Verheye (veehouder), Paul Fisher (akkerbouwer), Reg Waleson (tuinder), Do Veltman (studen­ tenhuisvesting en winkel), Nelleke Gordijn en Maarten Roelofs (catering)

BD-BEROEPSONTWIKKELING

Gerda en Adri van der Wiel-Wiebenga, Anja de Waard, Helène van Moorsel

BD-Vereniging

OVERIGE MEDEWERKERS  Anne Dijk

DOCENTENTEAM  Joke Bloksma (fruit­ teelt, werken met aandacht, bedrijfsinrichting), Meindert Bruinsma (planning, economie, bodem), Wiebe Cool (kunst, landbouw en zorg), Ruud Hendriks (schoolleider en bodemvruchtbaarheid), Arjen Huese (BD fenomenologie, plantkunde, praktijkonder­ wijs), Coos Lohman (talen), Frens Schuring (veehouderij), Theo Smeeman (techniek, praktijkleren, stagecoördinator), Jan van Vliet (veehouderij), Bart Willems ((glas)tuinbouw, coördinator deeltijd)

Kraaybeekerhof DOCENTEN  Peter van Berckel (product­ kunde, koken), Annette Beerens (tuinthera­ peutische methoden), Joke Bloksma (bedrijfs­ organisme), Hanneke Gordijn (tuinbouw), Jan Graafland (fenomenologie), Annemiek Grimbergen (voedingsleer), Maartje Gruter (kruidenleer), Gabrielle Habets (verslavings­ zorg), Ruud Hendriks (bodemkunde), Loes van den Heuvel (geneeskunde), Johannes Kingma (menskunde), Yvonne Kruseman (jaarcyclus), Henny de Lint (diëtetiek), Yvonne Maessen (kruidenleer), Wilfred Minne Psychya­trie, Michiel Rietveld (BD-landbouw en voeding), Aart van der Stel (medische basiskennis), Wieger Veerman (euritmie), Rosalind Veltman (communicatie), Yoke de Wilde (natuurcoaching)

OVERIGE MEDEWERKERS  Denise Veldhuis en Ronnie Horstman (stichtings­ directie), Carmen ten Have (studieleider Natuurvoedingskundige), Leonie JoostingBunk (studieleider Natuur in Leiderschap), Petra Essink (studieleider Barstensvol Leven!), Maartje Gruter (studieleider De wereld van Kruiden), Cathy Verschoor (coördinatie academie)

De Demeter Monitor 2014 is een uitgave van Stichting Demeter en de BD-Vereniging i.s.m. Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw, Warmonderhof en Kraaybeekerhof. September 2015 Projectleiding Loes van Loenen Eindredactie Bert van Ruitenbeek, Jeanne Roefs Tekst Ellen Winkel, Annelijn Steenbruggen (reportages op pag. 9, 10, 17 en 18) Research data Eric Brendel (IBISsoft) Fotografie Annelijn Steenbruggen, Olav Kaspers, Demeter Internationaal, Dick Boschloo, Stichting Grondbeheer, Odette Waleson, Warmonderhof, Kraaybeekerhof, Ruud Hendriks Vormgeving Ontwerpwerk, Den Haag Druk BuroLaga

Demeter keurmerk

Nederlands biologisch keurmerk

Europees logo voor biologische producten

Copyrights Bij overname van gegevens uit deze uitgave graag de bron vermelden: Demeter Monitor 2014. Bronnen en disclaimer De cijfers in hoofdstuk 1 en 2 van deze Demeter Monitor zijn met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samen­ gesteld uit de database van Stichting Demeter, waarin de gegevens van de licentiehouders van de afgelopen jaren zijn opgeslagen, en de database van Demeter Internationaal. Overige bronnen: BD-Vereniging, Bionext, CBS, Compendium voor de Leefomgeving, Dynamisch Perspectief, Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw, Kraaybeekerhof, Landwijzer, Skal, Warmonderhof. Aan de cijfers in deze Demeter Monitor kunnen geen rechten worden ontleend.

Stichting Demeter Diederichslaan 25d 3971 PA Driebergen 0343 52 23 55 [email protected] www.stichtingdemeter.nl BD-Vereniging Wisentweg 12 8251 PC Dronten 0321 31 59 37 [email protected] www.bdvereniging.nl Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw p/a Diederichslaan 25 3971 PA Driebergen 06 17 838 789 (Severijn Velmans) [email protected] www.bdgrondbeheer.nl Warmonderhof Wisentweg 10 8251 PC Dronten 088 020 51 30 [email protected] www.warmonderhof.nl Kraaybeekerhof Diederichslaan 25 3971 PA Driebergen 0343 51 29 25 [email protected] www.kraaybeekerhof.nl

1