Bevorderen van stoppen met roken bij achterstandsgroepen en allochtonen op lokaal niveau

Bevorderen van stoppen met roken bij achterstandsgroepen en allochtonen op lokaal niveau

drs. Louk Peters drs. Sarah Pos drs. Jan Bouwens

Bevorderen van stoppen met roken bij achterstandsgroepen en allochtonen op lokaal niveau

Drs. Louk Peters, drs. Sarah Pos & drs. Jan Bouwens NIGZ – Centrum Kennis & Kwaliteit

April 2005

Studie in opdracht van

Colofon De review Bevorderen van stoppen met roken bij achterstandsgroepen en allochtonen op lokaal niveau is een product van het Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ). Dit rapport is opgesteld voor STIVORO met medewerking van M. de Beer, I. Stevens, M.A. Wiebing en G. Zeeman.

Auteurs: drs. Louk Peters, drs. Sarah Pos, drs. Jan Bouwens

Uitgave: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie (NIGZ) Postbus 500 3440 AM Woerden Telefoon: (0348) 43 76 06 (klantenservice) Fax: (0348) 43 76 66 E-mail: [email protected] Internet: www.nigz.nl De review is niet te bestellen, maar kan worden gedownload via de webwinkel van het NIGZ. Ga naar www.nigz.nl, klik op ‘winkel’, klik op ‘productoverzicht’ en typ bij ‘trefwoord’ een trefwoord uit de titel in.

Een uitgebreide samenvatting van deze review is verkrijgbaar bij STIVORO, met als titel: Waar roken nog de norm is. STIVORO voor een rookvrije toekomst Postbus 16070 2500 BB Den Haag Telefoon (070) 3120400 Fax (070) 3120495 I www.stivoro.nl E [email protected]

 NIGZ en STIVORO, Woerden/Den Haag, 2005. Overname van gegevens met bronvermelding is toegestaan.

Inhoud Inleiding 1.1 Doel review 1.2 Werkwijze NIGZ-Centrum Kennis & Kwaliteit 1.3 Zoekmethode 2 Probleemanalyse en determinanten 2.1 Inleiding 2.2 Rookgedrag van mensen met een lage SES 2.3 Rookgedrag van allochtonen 2.4 Determinanten van roken bij mensen met een lage SES 2.4.1 Eigen opvattingen van mensen met een lage SES 2.5 Determinanten van roken bij allochtonen 2.6 Conclusies over rookgedrag en determinanten 3 Lokale aanpak roken bij lage SES en allochtonen 3.1 Inleiding 3.2 De communitybenadering 3.2.1 Kenmerken van de communitybenadering 3.2.2 Fasering van community-interventies 3.2.3 Effectiviteit van de communitybenadering bij stoppen met roken 3.2.4 Bevorderende en belemmerende factoren bij communityprojecten 3.2.5 Community-interventies gericht op lage SES 3.2.6 Community-interventies gericht op allochtonen 3.2.7 Nederlandse interventies 3.2.8 Conclusies communitybenadering 3.3 Gezondheidsbevordering op de werkplek 3.3.1 Werkplekinterventies voor mensen met lage SES 3.3.2 Werkplekinterventies voor allochtonen 3.3.3 Conclusies gezondheidsbevordering op de werkplek 3.4 Overzicht van overige lokaal in te zetten interventies 3.4.1 Interventies gericht op allochtonen 3.4.2 Niet-roken dag als landelijk-lokaal evenement 3.4.3 Conclusies overige lokaal in te zetten interventies 4 Samenwerking en partnerships 4.1 Inleiding 4.2 Partnerships in relatie tot gezondheidsthema’s 4.3 Levenscyclus en fasering van partnerships 4.4 Succes- en faalfactoren uit ervaringen met partnerships rond het thema roken 4.4.1 Bevindingen in de Verenigde Staten 4.4.2 Bevindingen in het Verenigd Koninkrijk 4.5 Opvattingen van referenten 4.6 Conclusies samenwerking en partnerships 5 Conclusies en aanbevelingen 5.1 Conclusies 5.1.1 Lage SES 5.1.2 Allochtonen 5.1.3 Interventies 5.1.4 Communitybenadering 5.1.5 Gezondheidsbevordering op de werkplek 5.1.6 Overige lokaal in te zetten interventies 5.1.7 Samenwerking en partnerships 5.1.8 Meningen van nationale referenten 5.2 Aanbevelingen 5.2.1 Doelgroepkeuze 5.2.2 Doelen 5.2.3 Interventies 5.2.4 Samenwerking Geraadpleegde experts en referenties 1

3

5 5 5 5 7 7 7 8 9 10 12 13 15 15 15 15 16 17 19 20 22 27 31 32 33 34 34 34 38 39 40 43 43 43 43 44 44 45 48 51 53 53 53 53 53 54 55 55 56 57 57 57 57 59 61 63

4

1

Inleiding

1.1 Doel review Deze review biedt een beknopt overzicht van de prevalentie van roken bij groepen met een lage sociaaleconomische status (SES) en bij allochtonen in Nederland. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van de determinanten van roken bij deze groepen. De kern van de review zal een overzicht en analyse bieden van effectieve interventies en ‘best practices’. De focus is op activiteiten en projecten gericht op preventie van roken, verhogen van bewustzijn, stimuleren van (intentie tot) stoppen en gebruikmaking van ondersteuningsaanbod. De geselecteerde interventies moeten een lokale of regionale aanpak kennen of daarnaar te vormen zijn. Aspecten als community-aanpak, omgevingsgerichte interventies, lokale partnerships en aanpak via diverse settings komen daarbij in beeld. Vanuit de veronderstelling dat Nederlandse bronnen en voorbeelden hiervan schaars zijn, wordt ook en vooral naar internationale bronnen en gegevens gezocht. Voor deze opdracht geldt een aantal randvoorwaarden. De doelgroep is allochtonen en lage-SES-groepen en met name volwassenen. Het gaat dus expliciet niet om jongeren. De review dient uit te monden in concrete aanbevelingen voor een toekomstige regionale aanpak van het thema roken. De review zal suggesties geven voor methodieken en interventies die landelijk kunnen worden ontwikkeld en gebruikt om aandacht voor roken op lokaal niveau en in het kader van lokaal gezondheidsbeleid gestalte te geven. Daarbij dient ook inzichtelijk te zijn welke eisen een dergelijke aanpak en de interventies aan de diverse betrokkenen en intermediairen stellen.

1.2 Werkwijze NIGZ-Centrum Kennis & Kwaliteit De review is tot stand gekomen volgens de standaardwerkwijze van het NIGZ-Centrum Kennis & Kwaliteit (CKK). Uitgangspunt hierbij is het opstellen van de review vanuit de optiek van praktijk, beleid en onderzoek. Hiervoor wordt ervaring en kennis verzameld en geanalyseerd aan de hand van schriftelijke informatiebronnen en gesprekken met mensen uit de drie genoemde optieken. Door deze werkwijze komt de huidige stand van zaken uit praktijk, beleid en onderzoek in de review naar voren. De relatief korte termijn waarbinnen een review gemaakt wordt en het streven naar compactheid, brengt met zich mee dat deze niet geheel uitputtend zal zijn.

1.3 Zoekmethode Voor deze review is met name gezocht in Pubmed (National Library of Medicine) en de NIGZ-bibliotheek en is door STIVORO gezocht in het eigen informatiecentrum. De zoektermen die zijn gebruikt, waren met name gericht op combinaties van het onderwerp (stoppen met) roken met de onderwerpen communitybenadering, achterstandsgroepen en allochtonen. Daarnaast is gebruikgemaakt van relevante informatie en publicaties die reeds bekend was/waren bij de auteurs of bij collega’s, zoals rapporten van het NIGZ, en van NIGZattenderingsdiensten zoals Scan en Prepers. Er is vooral gezocht naar nationale en internationale overzichtsliteratuur (reviews en meta-analyses) en in mindere mate naar publicaties over individuele studies. Voor informatie over Nederlandse projecten over roken voor achterstandsgroepen en/of allochtonen is contact gezocht met personen die betrokken zijn bij zulke projecten.

5

6

2

Probleemanalyse en determinanten

2.1 Inleiding Deze review richt zich op het terugdringen van roken bij lage-SES-groepen en allochtonen. In dit hoofdstuk wordt kort ingegaan op het rookgedrag van beide groepen en de determinanten die ten grondslag liggen aan het rookgedrag. Om een goed beeld te krijgen van de doelgroep van deze review, wordt in deze inleiding een overzicht gegeven van het aantal mensen dat behoort tot de groep lage SES en het aantal volwassen allochtonen in Nederland. Sociaal-economische status is een meer-dimensionaal begrip dat samenhangt met de mate waarin mensen kunnen beschikken over schaarse goederen zoals kennis, arbeid en bezit. De meest gebruikte indicatoren voor SES zijn opleiding, beroep en inkomen. Daarnaast worden ook opleiding, beroep en inkomen van de ouders of de partner als indicatoren voor SES gezien. Andere vaak gehanteerde indicatoren zijn bijvoorbeeld het al dan niet werkzaam zijn en de waarde van de woning. Deze indicatoren hebben alle invloed op SES, maar bieden geen concrete definitie (Van der Lucht, 2001). Zo wordt ten aanzien van het opleidingsniveau soms uitgegaan van mensen die hooguit basisonderwijs hebben gevolgd, terwijl soms ook mensen met een opleiding op VMBOniveau tot lage SES worden gerekend. Door deze verschillende indicatoren en het ontbreken van een algemeen geaccepteerde definitie, is het moeilijk om aan te geven hoeveel mensen in Nederland behoren tot de groep lage SES. Wanneer het aantal mensen dat op bijstandsniveau leeft als indicator wordt genomen, is het aantal 950 000. Over het algemeen wordt de term lage SES echter wat breder getrokken en wordt er gesproken over 10% van de bevolking (Persoonlijke communicatie Joop ten Dam). Een andere indicator van SES, opleiding, levert het volgende beeld op van de Nederlandse bevolking. In Nederland beschikte in 1999 65% van de volwassenen van 25-64 jaar over een diploma in tenminste het hoger secundair onderwijs (havo, vwo, mbo-niveau 2 en hoger) (Ministerie OCW, 2002). Zo’n 25% van de jongvolwassenen heeft hoogstens een opleiding op vbo-mavo niveau. De uitval (zonder diploma een opleiding verlaten) in het voortgezet onderwijs is ongeveer 10% (SCP, 2001). Het overzicht van de allochtonen beperkt zich tot de vier grootste groepen, omdat er met name wat betreft rookgedrag en determinanten alleen maar over deze groepen gegevens bekend zijn. Het gaat hier om: Marokkanen, Turken, Surinamers en Antillianen (en Arubanen). Tabel 1: Vier grootste groepen allochtonen naar leeftijdscategorie per 1 januari 2004 Land van herkomst Marokko Turkije Suriname Nederlandse Antillen en Aruba 60.315 68.216 52.439 27.718 20-30 jaar 52.835 71.201 60.520 21.797 30-40 jaar 29.211 38.053 54.061 17.033 40-50 jaar 16.946 19.556 30.550 10.366 50-60 jaar Totaal 159.307 179.026 197.570 76.914 Bron: CBS, 2004 De genoemde groepen allochtonen wonen voornamelijk in de grote steden. In de steden met meer dan 150.000 inwoners woont 44% van het totale aantal Turken in Nederland, 54% van het totale aantal Marokkanen, 60% van het totale aantal Surinamers en 46% van het totale aantal Antillianen/Arubanen (CBS, 2000). Veel niet-westerse allochtonen wonen in deze grote steden in achterstandswijken (Jansen, Ten Dam & Van der Jagt, 2004). Hoewel zeker niet alle allochtonen een lage SES hebben, is er wel een zekere overlap tussen deze groepen.

2.2 Rookgedrag van mensen met een lage SES Er bestaan aanzienlijke verschillen in rookgewoonten tussen bevolkingsgroepen met een verschillende sociaal economische status (SES, gemeten naar opleiding, lopend van lager onderwijs tot hoger beroepsonderwijs of universiteit). De SES-verschillen zijn groter in de jongere leeftijdsgroepen dan in de oudere leeftijdsgroepen. Dit geldt vooral voor vrouwen. Het verschil is het sterkst in de leeftijdscategorie van 30-39 jaar: in deze groep rookt 56% van de laag opgeleide mannen tegen 31% van de hoog opgeleide mannen. Bij de vrouwen van deze leeftijd rookt 53% van de laag opgeleiden tegen 25% van de hoog opgeleiden (Bemelmans, Hoogenveen, Verschuren, & Schuit, 2004). In vergelijking tot alcoholgebruik en lichamelijke inactiviteit zijn voor roken de verschillen naar opleidingsniveau relatief groot. 7

62

Geraadpleegde experts en referenties Albeda, W. (2001). Sociaal-economische gezondheidsverschillen verkleinen: eindrapportage en beleidsaanbevelingen van de Programmacommissie SEGV-II. Den Haag: ZorgOnderzoek Nederland. Alting, D.E.M., Bouwens, J.G.M. en Keijsers, J.F.E.M. (2003). Het evalueren van community interventies: resultaten en conclusies van een reviewstudie naar onderzoeksmethoden en meetinstrumenten. Woerden: NIGZ. Ashenden, R., Sliagy, C. en Weller, D. (1997). A systematic review of the effectiveness of promoting lifestyle change in general practice. Family Practice 14(2): 160-175. Assema, P. van, Steenbakkers, M., Kok, G. et al. (1994). Results of the Dutch community project ‘Healthy Bergeyk’. Prev Med 23(3): 394-401. Bemelmans, W. J. E., Hoogenveen, R.T., Verschuren, W.M.M. et al. (2004). Inschatting effecten van openbaar gezondheidsbeleid gericht op roken. Scenario analyses totale bevolking en laag opgeleiden. Bilthoven: RIVM. Bleeker, J. K. en Reelick, N.F. (1998). De gezondheid van Marokkanen in de randstad. Rotterdam: GGD Rotterdam e.o. Blenkisopp, A., Anderson, C. en Armstrong, M. (2003). Systematic review of the effectiveness of community pharmacy-based interventions to reduce risk behaviours and risk factors for coronary heart disease. Journal of Public Health Medicine 25(2): 144-153. Bracht, N. (editor) (1999). Health Promotion at the community level. Newbury Park, CA: Sage Publications. Brownson, R. C., Hopkins, D.P. en Wakefield, M.A. (2002). Effects of smoking restrictions in the workplace. Annual Reviews Public Health 23: 333-348. Burton, S.L., Kemper, K.E., Baxter, T.A., Shiffman, S., Gitchell, J. en Currence, C. (1997). Impact of promotion of the Great American Smokeout and availability of over-the-counter nicotine medications, 1996. Morbidity and Mortality Weekly Report 46(37): 867-871. Campbell, M. K. T., I., DeVelis, B., Benedict, S., Kelsey, K., Belton, L. en Sanhueza, A. (2002). Effects of a tailored health promotion program for female blue-collar workers: health works for women. Preventive Medicine 34(3): 313-323. CDC (1991). The Great American Smokeout. Morbidity and Mortality Weekly Report 40(44): 753. CDC (1998). The Great American Smokeout. Morbidity and Mortality Weekly Report 47(43): 921. Coleman, T. (2004). Special groups of smokers. BMJ 328: 575-577. Delden, M. v., Witlox, N. en Kunst, M. (1997). Probleemanalyse stoppen-met-roken voorlichting aan lagere SES-groepen. Amsterdam: CO-efficiciënt. Dijkshoorn, H. (2002). Amsterdamse Gezondheidsmonitor. Ongezonde leefgewoonten in Amsterdam ’99-’00. Amsterdam: GG&GD Amsterdam. Droomers, M. (2002). Socioeconomic Differences in Health Related Behaviour. Rotterdam: Erasmus Universiteit. Fiore, M.C., Bailey, W.C., Cohen, S.J. et al. (2000). Treating tobacco use and dependence. Clinical practice guideline. Rockville, Md: Centers for Disease Control, US Department of Health and Human Services. Fisher, E. B., Auslander, W.F., Munro, J.F. et al. (1998). Neighbors for a smoke free north side: evaluation of a community organization approach to promoting smoking cessation among African Americans. Am J Public Health 88(11): 1658-63.

63

Gaunt-Richardson, P. et al. (1999). Breaking down the barriers: women, low income and smoking. Edinburgh: ASH Scotland. Gebauer, C., Kwo, C.Y., Haynes, E. en Wewers, M. (1998). A nurse-managed smoking cessation intervention during pregnancy. JOGNN 27:47-53. Giardina, T.D., Hyland, A., Bauer, U.E. & Cummings, M. (2004). Which population-based interventions would motivate smokers to think seriously about stopping smoking? American Journal of Health Promotion 18(6): 405-408. Goeij, H. de en Van Kasteren, J. (2001). Van peen, preek en zweep naar werkende weg: gezondheidsbevordering is soms meer gebaat bij de gezonde aanpak. Uit K. Stronks en J. Hulshof (2001). De kloof verkleinen. Theorie en praktijk van de strijd tegen sociaal-economische gezondheidsverschillen. Koninklijke Van Gorcum. Groeneveld, R. (2004). Pilot projectplan Programma “Homeparty’s” 2003 – 2004. Een plan voor de uitvoering van homeparty’s met als thema roken. In samenwerking met de Ambulante verslavingszorg Groningen (de AVG). GGD Groningen. Stronks, K. en Hulshof, J. (2001). De kloof verkleinen. Theorie en praktijk van de strijd tegen sociaaleconomische gezondheidsverschillen. Koninklijke Van Gorcum. Health Development Agency (2001). Tackling smoking through partnerships. Lessons learned from the National Alliance Scheme. Health Development Agency (2004). Smoking and public health: a review of reviews of interventions to increase smoking cessation, reduce smoking initiation and prevent further uptake of smoking. Evidence briefing, first edition. London: Health Development Agency. Health Promotion Agency for Northern Ireland (2004). No Smoking Day 2004: Northern Ireland Evaluation. www.healthpromotionagency.org.uk/ Resources/tobacco/pdfs/ 23 maart 2005 Hopkins, D. P., Briss, P.A., Ricard, C.J. et al. (2001). Reviews of evidence regarding interventions to reduce tobacco use and exposure to environmental tobacco smoke. Am J Prev Med 20(2 Suppl): 16-66. Hunt, M. K., Stoddard, A.M., Barbeau, E., Goldman, R., Wallace, L., Gutheil, C. en Sorensen, G. (2003). Cancer prevention for working class, multiethnic populations through small businesses: the healthy directions study. Cancer Causes and Control 14(8): 749-760. Jackson, N. & Prebble, A. (2002). Perceptions of smoking cessation. Products and services among low income smokers. London: HDA. Jansen, J., Dam, J. ten en Jagt, F. van der (2004). Onverdeeld gezond: terugdringen sociaal-economische gezondheidsverschillen en bevorderen gezond leven door lokaal beleid. Utrecht: GGD Nederland. Jenkins, C., McPhee, S., Le, A., Pham, G., Ha, N. en Stewart, S. (1997). The effectiveness of a media-led intervention to reduce smoking among Vietnamese-American men. Am J Public Health 87:1031-4. Kegler, M.C., Steckler, A., McLeroy, K. en Malek, S.H. (1998). Factors that contribute to effective community health promotion coalitions: a study of 10 Project ASSIST coalitions in North Carolina. Health Education & Behavior, 25(3), 338-353. Klesges, R.C., Haddock, C.K., Lando, H. en Talcott, G.W. (1999). Efficacy of forced smoking cessation and an adjunctive behavioral treatment on longterm smoking rates. J. Consult Clin Psychol 67:952-8. Lawrence, D., Graber, J.E., Mills, S.L., Meissner, H.I. en Warnecke, R. (2003). Smoking cessation interventions in U.S. racial/ethnic minority populations: an assessment of the literature. Preventive Medicine 36(2): 204-216. Leest, L. A. T. M. van, Dis, S.J. van en Verschuren, W.W.M. (2002). Hart- en vaatziekten bij allochtonen in Nederland. Een cijfermatige verkenning naar leefstijl- en risicofactoren, ziekte en sterfte. Bilthoven/Den Haag: RIVM/NHS.

64

Lillington, L., Royce, J., Novak, D., Ruvalcaba, M. en Chelbowski, R. (1995). Evaluation of a smoking cessation program for pregnant minority women. Cancer Pract 3: 157-63. Lipkus, I. M., Lyna, P.R. en Rimer, B.K. (1999). Using tailored interventions to enhance smoking cessation among African-Americans at a community health center. Nicotine Tob Res 1(1): 77-85. Lucht, F. van der en Verkleij, H. (2001). Gezondheid in de grote steden. Achterstanden en kansen. Themarapport van de Volksgezondheid Toekomstverkenning 2002. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. Manfredi, C., Crittenden, K., Warnecke, R., Engler, J., Cho, Y. en Shaligram, C. (1999). Evaluation of motivational smoking cessation intervention for women in public health clinics. Prev Med 28:51-60. McIntyre, D. (2003). No Smoking Day 2003: Awareness and participation results. www.nosmokingday.org.uk/downloads/ 23 maart 2005. McPhee, S.J., Jenkins, C.N.H., Wong, C., Fordham, D., Lai, D.Q., Bird, J.A. et al. (1995). Smoking cessation intervention among Vietnamese Americans: a controlled trial. Tobacco Cont 4:S16-S24. Mittelmark, M.B. (2001). Investing in communities: principle, panacea or placebo? TSG-Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen 79: 532-535. Mudde, A. (1995). Lokale actie bereikt meer rokers, landelijke campagne boekt meer resultaat. Effecten van een community benadering en massamediale aanpak. TGV 12(3). Munoz, R., Marin, B., Posner, S. en Perez Stable, E. (1997). Mood management mail intervention increases abstinence rates for Spanish-speaking Latino smokers. Am J Commun Psychol 25:325-43. Murray, R.P., Connet, J.E., Buist, A.S., Gerald, L.B. en Eichenhorn, M.S. (2001). Experience of Black participants in the Lung Health Study smoking cessation intervention program. Nicotine Tobacco Res 3:375-82. Nierkens, V., Stronks, K. Oel, C.J. van et al. (2004). Beliefs van Turkse en Marokkaanse immigranten in Nederland over stoppen met roken: implicaties voor preventieprogramma’s. TSG 82(3). O’Loughlin, J., Paradis, G., Renaud, L. et al. (1997). The “Yes, I Quit” smoking cessation course: does it help women in a low income community quit? J Community Health 22(6): 451-68. Orleans, C., Boyd, N., Bingler, R., Sutton, C., Fairclough, D., Heller, D. et al. (1998). A self-help intervention for African American smokers: tailoring cancer information service counseling for a special population. Prev. Med 27:S61-S70. Pederson, L. L., Ahluwalia, J.S., Harris, K.J., en McGrady, G.A. (2000). Smoking cessation among African Americans: what we know and do not know about interventions and self-quitting. Preventive Medicine 31(1): 23-38. Peters, L. (2001). De netwerkbenadering. Woerden: NIGZ. Platt, S., Amos, A., Gnich, W. et al. (2002). Smoking policies. Reducing inequalities in health. A European perspective. J. Mackenbach and M. Bakker. London New York: Routledge. 125-143. Poel, F. van der., Kok, H. en Molleman, G. (2004). Aandacht voor achterstandsgroepen. Woerden, NIGZ. Poort, E.C., Spijker, J., Dijkshoorn, H. en Reijneveld, S.A. (2003). Zelfredzaamheid en zorggebruik van de eerste generatie Turkse en Marokkaanse migrantenouderen. TSG 81(4), 202-209. Pos, S. en Bouwens, J. (2004). Preventie van hart- en vaatziekten bij jong volwassenen van 20 tot 40 jaar. Aanknopingspunten voor prioritering en beleidskeuzes. Den Haag/Woerden: NHS/NIGZ.

65

Ronda, G., Assema, P. van, Candel, M., Ruland, E., Steenbakkers, M., Ree, J. van en Brug, J. (2004). The Dutch Heart Health Community Intervention ‘Hartslag Limburg’. Effects on smoking behaviour. European Journal of Public Health 14: 191-193. Schayck, O. van, Wagena, E., Vries, H. de, Schooten, F.J. van en Willemsen, M. (red.) (2004). Programmeringstudie bevorderen van niet roken. Maastricht: Universiteit Maastricht. Schorling, J. B., Roach, J., Siegel, M. et al. (1997). A trial of church-based smoking cessation interventions for rural African Americans. Prev Med 26(1): 92-101. Secker-Walker, R.H., Flynn, B.S., Solomon, L.J. et al. (2000). Helping women quit smoking: results of a community intervention program. Am J Public Health 90(6): 940-6. Secker-Walker, R.H. et al. (2004). Community interventions for reducing smoking among adults (Cochrane Review). The Cochrane Library, Issue 2. Chichester, UK: John Wiley & Sons. Sellers, D. E., Crawford, S. L., Bullock, K., en McKinlay, J. B. (1997). Understanding the variability in the effectiveness of community heart health programs: a meta-analysis. Social Science and Medicine 44(9), 13251339. Segaar, D. en Willemsen, M. (2003). Tabaksrook in de werkomgeving. Resultaten van het PARA-meter onderzoek onder werkgevers. Den Haag: STIVORO. Sorensen, G., Barbeau, E., Hunt, M.K. en Emmons, K. (2004). Reducing social disparities in tobacco use: a social-contextual model for reducing tobacco use among blue-collar workers. American Journal of Public Health 94(2): 230-239. Stevens, W., Thorogood, M. en Kayikki, S. (2002). Cost-effectiveness of a community anti-smoking campaign targeted at a high risk group in London. Health Promot Int 17(1): 43-50. Stronks, K. (1997). Socio-economic inequalities in health: individual choice or social circumstances? Rotterdam: Erasmus Universiteit. Stronks, K. (2002). The Netherlands. In J. B. Mackenbach & M. Bakker (eds.), Reducing inequalities in health: a European perspective. London: Routledge. Struben, H. W. A. en Middelkoop, B.J.C. (2002). Gezondheidsvragen in de Stadsenquête Den Haag 2001; de uitkomsten bekeken in relatie tot de etnische achtergrond. Epidemiologisch bulletin 37(4). Taket, A. et al. (2004). Achieving culturally appropriate health promotion: an evaluation of the London-wide Ramadan Campaign. Presentatie UIHPHE conference Melbourne, 2004. London: London South Bank University. Tesoriero, F. (2001). Partnerships in health promotion and the place of trust and equality as obstacles to promoting health. Health Promotion Journal of Australia 11(1), 48-55. Voorhees, C., Stillman, F., Swank, R., Heagerty, P., Levine, D. en Becker, D. (1996). Heart, body and soul: impact of church-based smoking cessation interverntions on readiness to quit. Prev Med 25: 277-85. Wieringa, J., Nierkens, V. en Stonks, K. (2002). Determinanten van roken onder Turkse en Marokkaanse jongeren. TSG 80(8), 521-527. Windsor, R., Lowe, J., Perkins, L., Smith-Yoder, D., Artz, L., Crawford, M. et al. (1993). Health education for pregnant smokers: Its behavioral impact and cost benefit. Am J Public Health 83: 201-6. Willemsen, M. C. (1997). Kicking the habit. The effectiveness of smoking cessation programs in Dutch worksites. Maastricht: Universiteit Maastricht. Willemsen, M. C. Z. en Zeeman, G. (2000). Strategieën om rokers met een lage sociaal-economische status te bereiken. Een regionale pilot van ‘Quit & Win’. TSG 78(4): 223-229.

66

Willemsen, M.C., Zeeman, G., Vries, H. de en Dijkstra, A. Consumer satisfaction with computer generated advice to quit smoking. www.stivoro.nl. Wiltenburg, K. (2004). Evaluatieverslag project ‘Roken, uw keuze’. GGD Noord-Kennemerland. Youdan, B. (2004). No Smoking Day 2004: Awareness and participation results. www.nosmokingday.org.uk/downloads/ 23 maart 2005.

Experts Mw. Renée Corstjens, GG&GD Amsterdam Mw. Vera Nierkens, AMC Dhr. Erik Ruland, NIGZ Mw. Karien Stronks, AMC Dhr. Stefan Wigger, KWF Kankerbestrijding

67

Postbus 500 3440 AM Woerden Telefoon (0348) 43 76 00 Fax (0348) 43 76 66 e-mail [email protected] www.nigz.nl