BERNARD DESCHEEMAEKER WORKS OF ART IN GRISAILLE OF IN KLEUR IN GRISAILLE OR IN COLOUR. Meesterwerken uit Limoges Masterpieces from Limoges

BERNARD DESCHEEMAEKER

WORKS OF ART ‘IN GRISAILLE OF IN KLEUR’ • ‘IN GRISAILLE OR IN COLOUR’

Meesterwerken uit Limoges • Masterpieces from Limoges CATALOGUS • 4 • CATALOGUE

‘In grisaille of in kleur’ I Meesterwerken uit Limoges ‘In grisaille or in colour’ I Masterpieces from Limoges

WOORD VOORAF I FOREWORD

In 2004 publiceerde ik mijn eerste catalogus met bijna t w int ig Meesterwerken uit Limoges. Drie er van werden door Franse musea aangekocht en a l le andere stukken, behalve één, vonden snel hun weg naar particuliere collecties in binnen- en buitenland. In deze catalogus presenteer ik mijn huidig aanbod geschilderd e m a i l u i t d e 1 5 de, 16 de e n 17de e e u w. V i j f e n t w i n t i g M e e s t e r w e r k e n uit Limoges passeren de revue, a l l e i n g r i s a i l l e o f i n k l e u r. Met deze catalogus heb ik getracht een mooi overzicht te bieden van de grote diversiteit van de Limogese productie op het gebied van het geschilderd email. Zo zijn er zowel veelkleurige plaketten als serviesgoed in grisaille, maar ook bijna alle toonaangevende meesters van de 15de tot de 17de eeuw komen aan bod. Wat de grondleg gers van het geschilderd email betreft, is niet alleen de Monvaerni-meester

Bernard Descheemaeker Bernard Descheemaeker Works of Art Works of Art Helenalei 7 Helenalei 7 2018 Antwerpen2018 Antwerpen Belgium Belgium [email protected] [email protected] www.worksofart.be www.worksofart.be

The year 2004 saw the publication of m y f i r s t c a t a l o g u e w h ic h f e a t u r e d approx i mately t went y Masterpieces f r o m L i m o g e s. T h r e e o f t h e m w e r e pu rch a sed by French museu m s a nd a l l but one of t he rema i n i ng pieces s o o n fo u n d t h e i r w a y i n t o p r i v a t e collections here in Belgium and abroad. I n t he present cata log ue I i l lust rate my cur rent col lection of painted enamels from the 15 t h , 16 t h , and 17 t h cent u r ies. It i ncludes t went y-f ive Masterpieces from Limoges, - a l l of them in grisaille or in colour. I have tried, by means of this catalogue, to provide an overview that ref lects the great diversity of painted Limoges enamels. It features both polychrome enamel plaques as well as tableware in grisaille, while attention is also paid to virtually all the major artists of the 15th to the 17th century. As far as the originators of painted enamels are concerned, not only is the work of the Monvaerni master - the earliest known Limoges

-de vroegste aller Limogese emailleurs-, vertegenwoordigd, maar ook de meester van het Orléans-triptiek, de meester van de Grote Voorhoofden en Nardon Pénicaud. Vervolgens presenteer ik enkele religieuze plaketten uit het 2de kwart van de 16 de eeuw met onder meer werk van Jean I Pénicaud en Colin II Nouailher. Pierre Reymond is met één kus-plaatje, vier plaketten, een tazza en een bordje, bijna alle gesigneerd en gedateerd, nadrukkelijk aanwezig. Hij voert ons mee naar het 3 de kwart van de 16 de eeuw, de gloriedagen van ‘les pièces de forme’. Kunstenaars als Jean Miette en Pierre en Martial Courteys, maar ook de ateliers van Léonard Limosin en Colin II Nouailher, vervaardigen er serviesgoed van zeer diverse aard. Kunstwerken van Suzanne de Court, Jean I Limosin, Meester IC, Jean II Reymond en Jacques I Laudin, zijnde de latere Limogese emailleurs, sluiten dit overzicht af. Als toemaatje, bied ik tenslotte een prachtige laat 19de eeuwse plaket aan, gesigneerd door Paul Grandhomme en Alfred Garnier, twee van de meest talentrijke meesters van de renaissance van het geschilderd email.

Ik zou nooit geslaagd zijn in het samenbrengen, bestuderen en publiceren van een zo omvangrijke collectie zonder de steun en de medewerking van een aantal vrienden, klanten en kennissen. Mijn grote waardering in deze gaat daarbij in de allereerste plaats uit naar die families die mij de kans hebben gegeven (een deel van) hun email-verzameling rechtstreeks bij hen te verwerven. Hartelijk dank hiervoor, thank you very much, muchos gracias. Belangloos advies met betrekking tot toeschrijvingen, dateringen en het natrekken van literatuurgegevens en provenances kreeg ik ook ditmaal van Véronique Notin (Musée municipal de l’Evêché, Limoges). Heel in het bijzonder wil ik ook Jos, en zijn ganse team, danken voor hun tijd, hun begrip, hun geduld en vooral hun gouden handen.

enameller - represented, but also of the master of the Orléans triptych, the master of the large foreheads and Nardon Pénicaud. In addition I am able to publish here several religious plaques from the 2nd quarter of the 16th century, including works by Jean I Pénicaud and Colin II Nouailher. But it is the work of Pierre Reymond which is particularly well represented: one pax, four plaques, a tazza and a plate, the majority of which are signed and dated. His work brings us up to the 3rd quarter of the 16th century, the heyday of ‘les pièces de forme’. Tableware of a very diverse nature was produced by artists such as Jean Miette and Pierre and Martial Cour teys, as it was by the workshops of Léonard Limosin and Colin II Nouailher. The overview ends with several small treasures by the later Limoges enamellers: Suzanne de Court, Jean I Limosin, Master IC, Jean II Reymond and Jacques I Laudin. Finally, as an added attraction, I am able to offer a beautiful, late 19 th –century plaque, bearing the signatures of both Paul Grandhomme and Alfred Garnier, two of the most talented masters of the renaissance of painted enamels.

I wou ld not have been able to purchase, research or publish such a sizeable collection without the support and cooperation of a number of clients, friends and acquaintances. First of all, I would like to express my great appreciation to the families who gave me the opportunity to acquire (part of ) their collection of enamels by direct purchase: thank you very much, hartelijk dank, muchos gracias. Next I would like to express my gratitude once again to Véronique Notin (Musée municipal de l’Evêché, Limoges) for her unselfish assistance regarding attribution, dating, and investigation into both literature and provenance. Finally, a special thanks goes to Jos and his team for their time, understanding, patience and above all, their hands with the golden touch.

3

Mogen ook deze Meesterwerken uit Limoges u allen bekoren.

Bernard Descheemaeker

May you too be entranced by the magic of these Masterpieces from Limoges.

Bernard Descheemaeker

De grondleggers van het geschilderd email (ca.1480-ca.1520)

The originators of painted enamels (c.1480-c.1520)

1. PAX: DE AANBIDDING VAN DE KONINGEN I PAX: THE ADORATION OF THE MAGI In zijn standaardwerk over de beginperiode Herkomst: van het geschilderd email in Limoges schrijft verz. M.A. Rosenberg, Parijs, 1909. Jean-Joseph Marquet de Vasselot deze kleine part. verz., 2007. pax-plaat toe aan de zgn. Monvaerni-meester. Deze vooralsnog anonieme emailleur, die zijn Literatuur: noodnaam d a n k t a a n een r a ad sel acht ig e A. Demartial, L’Ecole de Monvaerni, in: Bulletin de la société inscriptie op een triptiek in The Taft Museum archéologique et historique du Limosin, 1910, p.29. in Cincinnati 1 , geldt als de vroegste aller J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du Limogese emailleurs (actief: ca.1480-ca.1500). XVe siècle et de la première partie du XVIe, Parijs, 1921, p.59

1 Ph. Verdier, in : The Taft Museum..., New York, 1995, pp.335-337. 2 Verdier, o.c., 1967, nr.16. 3 Marcheix, o.c., pp.158-159, afb.68 en D.F. Rowe, The Martin d’Arcy Gallery of Art. The First Ten Years..., Chicago, 1979, nr.39. 4 Marcheix, o.c., pp.158-159, afb.65 en S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlijn, 1999, p.14, afb.3. 5 Marcheix, o.c., pp.158-159, afb.66 en M. Marcheix, Guide du Musée municipal, Limoges, 1977, p.69, pl.XX. 6 Marcheix, o.c., pp.157-159, afb.67.

en p.224, nr.27.

Deze Aanbidding van de Koningen maakt deel uit van een groep van amper zes zeer gelijkaardige Epifanie-plaketten van de Monvaernimeester, waarbij dit exemplaar het enige is welke zich nog in particulier bezit bevindt. De vijf overige plaketten worden bewaard in Baltimore (The Walters Art Gallery) 2, Chicago (The Martin d’Arcy Gallery of Art) 3 , Cleveland (The Cleveland Museum of Art) 4, Limoges (Musée municipal de l’Evêché) 5 en Londen (The Courtauld Institute Galleries) 6.

M. Marcheix, The Painted Limoges Enamels in the GambierParry Collection, in: The Burlington Magazine, CIX, 1967, pp.157-158. Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, p.24, voetn.1.

In his reference work on the initial period of Provenance: painted enamels in Limoges, Jean-Joseph Mar- M.A. Rosenberg-coll., Paris, 1909. quet de Vasselot attributed this small pax to the priv. coll., 2007. so-called Monvaerni master. That hitherto anonymous enameller who owes his conven- Literature: tional name to a puzzling inscription on a trip- A. Demartial, L’Ecole de Monvaerni, in: Bulletin de la société tych in The Taft Museum in Cincinnati 1, is archéologique et historique du Limosin, 1910, p.29. considered to be the earliest of all known J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du XVe siècle et de la première partie du XVIe, Paris, 1921, p.59 and Limoges enamellers (active: c.1480-c.1500).

1 Ph. Verdier, in : The Taft Museum..., New York, 1995, pp.335-337. 2 Verdier, o.c., 1967, no.16. 3 Marcheix, o.c., pp.158-159, ill.68 and D.F. Rowe, The Martin d’Arcy Gallery of Art. The First Ten Years..., Chicago, 1979, no.39. 4 Marcheix, o.c., pp.158-159, ill.65 and S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, 1999, p.14, ill.3. 5 Marcheix, o.c., pp.158-159, ill.66 and M. Marcheix, Guide du Musée municipal, Limoges, 1977, p.69, pl.XX. 6 Marcheix, o.c., pp.157-159, ill.67.

p.224, no.27.

The present Adoration of the Magi belongs to a small group of six closely related Epiphany plaques by the Monvaerni master, of which this example is the only one still in private hands. The five remaining plaques are in Baltimore (The Walters Art Gallery) 2, Chicago (Martin d’Arcy Gallery of Art) 3 , Cleveland (The Cleveland Museum of Art) 4 , Limoges (Musée municipal de l’Evêché) 5 and London (The Courtauld Institute Galleries) 6.

M. Marcheix, The Painted Limoges Enamels in the GambierParry Collection, in: The Burlington Magazine, CIX, 1967, pp.157-158. Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, p.24, note 1.

4

Monvaerni-meester Limoges ca.1484-1495 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 10,4 x 7,5 cm

Monvaerni master Limoges c.1484-1495 painted polychrome enamel, on copper gilt 10,4 x 7,5 cm

in een 19de eeuws verguld koperen lijstje (11,7 x 8,8 cm)

in a 19th century copper gilt frame (11,7 x 8,8 cm)

5



2. PLAKET: DE BEWENING VAN CHRISTUS I PLAQUE: THE LAMENTATION OF CHRIST Deze plaket uit de voormalige verzameling van prins Léopold von Hohenzollern wordt door Jean-Joseph Marquet de Vasselot toegesch reven a a n het zg n. atelier du tr iptique d’Orléans. In zijn standaardwerk over de grondleggers van het geschilderd email (ca.1480-ca.1520), brengt hij een vijfentwintig tal drieluikjes en plaketten in verband met een prachtig en zeer goed bewaard altaartje met De Verkondiging dat zich reeds sinds 1825 in het Musée des Beaux-Arts van Orléans bevindt1. Omdat een drieluikje in Baltimore hieraan haast identiek is en inderdaad ongetwijfeld door dezelfde meester is vervaardigd 2 , wordt deze vroege Limogese emailleur in de meer recentere literatuur ook wel ‘de meester van de Baltimore en Orléans-triptieken’ genoemd.

Men neemt aan dat deze vooralsnog anonieme Herkomst: emailleur actief is vanaf het vierde kwart van verz. Fürst Léopold von Hohenzollern, Sigmaringen, de 15 de eeuw tot de beginjaren van de 16 de 1909. eeuw en dus, in grote mate, een tijdgenoot is 07.12.1967, Londen, Sotheby’s, nr.148. van de Monvaerni-meester. De figuren van de kunsthandel Jan Dirven, Eindhoven, 1967. Orléans-meester zijn echter eleganter en zijn part. verz., Nederland, na 1967-2002. draperingen voelen soepeler aan. Maar het part. verz., 2002-2008. zijn vooral de erg expressieve, bijna naturalistische gezichtstypes en de levendige gebaren Literatuur: welke zijn œuvre zeer herkenbaar maken. J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du XVe siècle et de la première partie du XVIe, Parijs, 1921, p.88 en p.250, nr.62. M.C Ross, The Master of the Orléans Triptych. Enameller and Painter, in: Journal of the Walters Art Gallery, IV, 1941, pp.925.

Tentoonstelling: 1928, Frankfurt, Kurzes Verzeichnis der im staedelschen Kunstinstitut ausgestellten Sigmaringen Sammlungen, Frankfurt, 1928. 1 Marquet de Vasselot, o.c., nrs.51-76. 2 Marquet de Vasselot, o.c., nr.52 en Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.17.

The present plaque from the former collection of prince Léopold von Hohenzollern was attributed by Jean-Joseph Marquet de Vasselot to the so-called atelier du triptique d’Orléans. In his reference work on the originators of painted enamels (c.1480-c.1520), Marquet de Vasselot stylistically relates approximately twenty-five small triptychs and plaques to a beautiful and extremely well-preserved private altar of The Annunciation, which has been in the Musée des Beaux-Arts of Orléans since 18251. In view of the fact that there is a virtually identical triptych in Baltimore2 and that it was without doubt produced by the same early Limoges enameller, that artist is also referred to in the recent literature as ‘the master of the Baltimore and Orléans triptychs’.

Th is h ither to un ident i f ied ena mel ler is Provenance: assumed to have been active during the last Fürst Léopold von Hohenzollern-coll., Sigmaringen, quarter of the 15th century and the beginning 1909. of the 16th century, thus making him to a great 07.12.1967, London, Sotheby’s, no.148. extent a contemporary of the Monvaerni mas- gallery Jan Dirven, Eindhoven, 1967. ter. The f igures by the Orléans master are, priv. coll., The Netherlands, after 1967-2002. however, more elegant and the folds of the priv. coll., 2002-2008. draperies softer. But it is in particular the very expressive, almost naturalistic facial types and Literature: the liveliness of the gestures that make his J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du XVe work so clearly recognizable. siècle et de la première partie du XVIe, Paris, 1921, p.88 and p.250, no.62. M.C Ross, The Master of the Orléans Triptych. Enameller and Painter, in: Journal of the Walters Art Gallery, IV, 1941, pp.925.

Exhibition: 1928, Frankfurt, Kurzes Verzeichnis der im staedelschen Kunstinstitut ausgestellten Sigmaringen Sammlungen, Frankfurt, 1928. 1 Marquet de Vasselot, o.c., nos.51-76. 2 Marquet de Vasselot, o.c., no.52 and Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, no.17.

atelier van de meester van het Orléans-triptiek Limoges ca.1490-1500 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 21 x 16,7 cm

workshop of the master of the Orléans tryptich Limoges c.1490-1500 painted polychrome enamel, on copper gilt 21 x 16,7 cm

in een 19de eeuws verguld koperen lijstje (22,3 x 18 cm)

6

in a 19th century copper gilt frame (22,3 x 18 cm)

7



3. PAX: DE VERKONDIGING I PAX: THE ANNUNCIATION Het kleine formaat en de halfronde vorm bovenaan laten er geen twijfel over bestaan dat dit object oorspronkelijk als pax of kusplaat bedoeld was. Tijdens de eucharistie werden de gelovigen uitgenodigd om een pax-plaatje te zoenen, een gewoonte die in de Katholieke eredienst nog niet helemaal in onbruik is geraakt. Dit verklaart ook de aanwezigheid, op de achterzijde, van een handvat waarmee de priester de pax vasthield. Daar deze kus-plaatjes tijdens de offerande -dus in de funeraire context van Dood en Begrafenis- gebruikt werden, bieden Passie-voorstellingen en Beweningen een passende iconografie (kat. nr. 5). Daarnaast treffen we op paxen ook meer devotionele thema’s aan zoals De Annunciatie, De Geboorte (kat. nr. 1) of De Madonna met Kind (kat. nrs. 4 en 11).

Een pax met De Verkondiging in de Hermitage1 Herkomst: is iconograf isch, stilistisch én kwalitatief zo part. verz., Nederland, 2008. gelijkaardig dat beide ongetwijfeld aan hetzelfde, vooralsnog anonieme atelier kunnen 1 T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, worden toegeschreven. Diezelfde vroeg 16 de Limoges, 2004, nr.49. eeuwse hand meen ik eveneens te herkennen 2 V. Notin, in : tent. kat. : 1992, Limoges, Trésors d’émail..., op een kus-plaat met De Kruisiging in het Limoges, 1992, nr.15, pl.11c. Musée municipal de l’Evêché te Limoges2.

Its small size and semi-circular top undisputedly indicate that the present object was originally used as a pax or baiser de paix. During the Catholic Eucharist it was customary for worshippers to be invited to kiss the pax, a practice which has today not entirely fallen into disuse. That explains the presence on the reverse of a handle enabling the priest to hold the object. As paxes were generally used during the offertory – a funerary rite connected with Death and Burial – depictions of The Passion of Christ and The Lamentation provided appropriate iconography (cat. no. 5). In addition we also find paxes with more devotional themes such as The Annunciation, The Nativity (cat. no. 1) or The Virgin and Child (cat. nos. 4 and 11).

There is a pax depicting The Annunciation in Provenance: the Hermitage1 which is iconographically, sty- priv. coll., The Netherlands, 2008. listically and of a quality so similar to the present pax that it is possible to attribute both 1 T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, of them to the same hitherto unidentif ied Limoges, 2004, no.49. workshop. Also, the same early 16th–century 2 V. Notin, in : exh. cat. : 1992, Limoges, Trésors d’émail..., hand is, in my opinion, recognizable on a baiser Limoges, 1992, no.15, pl.11c. de paix, depicting The Crucifixion in the Musée municipal de l’Evêché at Limoges2.

Limoges ca.1500-1510 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 7 x 5 cm

Limoges c.1500-1510 painted polychrome enamel, on copper gilt 7 x 5 cm still within its original early 16th century

nog steeds gemonteerd in zijn origineel vroeg 16de eeuws bronzen lijstje (8,8 x 6,8 cm)

8

bronze frame (8,8 x 6,8 cm)

9



4. PAX: TRONENDE MADONNA MET KIND I PAX: THE VIRGIN AND CHILD ENTHRONED Geflankeerd door twee musicerende engelen Herkomst: zit Maria op een troon neer. Met haar beide verz. Alfred Rütschi, Zürich, voor 1954. handen houdt ze het naakte Kind vast dat op 26-27.11.1954, Bern, Stuker, nr.386. haar schoot neerzit. part. verz., 2007. Niet alleen de compositie en het sterk grafische karakter van de voorstelling, maar ook het koloriet en vooral de zeer herkenbare gezichtstypes laten ons toe deze plaket in verband te brengen met een Madonna met Kind in Baltimore1. Deze pax wordt door Philippe Verdier toegeschreven aan het atelier van de mee st er va n de Grot e Voorhoofden en omstreeks het begin van de 16 de eeuw gedateerd, een situering welke ongetwijfeld eveneens voor onze plaket geldt.

1 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.24.

Mary sits on a throne f lanked by two angel Provenance: musicians, supporting with both hands the Alfred Rütschi-coll., Zürich, before 1954. naked Child sitting on her lap. 26-27.11.1954, Bern, Stuker, no.386. priv. coll., 2007.

Not only the composition and the strong graphic character of the representation but also the colouring and in particular the clearly recognizable facial types allow us to relate the present plaque with a Virgin and Child in Baltimore1. The latter was attributed by Philippe Verdier to the workshop of the master of the large foreheads and is dated to the beginning of the 16th century or thereabouts, which are without doubt equally applicable to the present plaque.

1 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, no.24.

toegeschr. aan het atelier van de meester van de Grote Voorhoofden Limoges ca.1510 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 9,8 x 7,5 cm

attr. to the workshop of the master of the large foreheads Limoges c.1510 painted polychrome enamel, on copper gilt 9,8 x 7,5 cm

gevat in een monumentale 19de eeuwse verguld bronzen lijst (20,8 x 12,7 cm)

10

mounted in a monumental 19 th century copper gilt frame (20,8 x 12,7 cm)

11



5. PAX: DE BEWENING VAN CHRISTUS I PAX: THE LAMENTATION OF CHRIST Deze compositie die ongetwijfeld aan een grafisch voorbeeld is ontleend, kennen we van diverse pax-platen in geschilderd email. Het vroegste voorbeeld dat wellicht nog op het einde van de 15 de eeuw moet worden gedateerd, betreft een kus-plaat in de Hermitage1. Terwijl dit object veelal aan het atelier van de meester van het Orléans-triptiek wordt toegeschreven, is ons exemplaar wellicht in het atelier van Nardon Pénicaud (ca.1470-1541) vervaardigd. Een derde variante welke zich in Baltimore bevindt 2, blijkt dan weer af komstig uit het atelier van de zgn. meester van de Grote Voorhoofden, die eveneens in het begin van de 16de eeuw werkzaam is. In het Louvre 3 en in de voormalige verzameling van Richard von Kaufmann 4 bevinden zich nog andere pax-platen met dezelfde compositie, maar van wellicht iets jongere datum.

gedateerde plaket met De Kruisiging. Hij is de oudere broer van Jean I Pénicaud (ca.1480-na 1541) en hij is de vader van Jean II en Pierre Pénicaud, die beide in zijn testament van 1541 bij name genoemd worden.

1 J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du XVe siècle et de la première partie du XVIe, Parijs, 1921, p.249, nr.60 en T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, nr.48. 2 Verdier, o.c., nr.23. 3 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Parijs, 2000, p.52.

Herkomst: verz. Enrico Caruso, New York, 1923 (?).

4 04-08.12.1917, Berlijn, Die Sammlung Richard von Kaufmann, Berlin, Berlijn-München, 1917, nr.474, pl.78.

05 - 08.03.1923, New York, A mer ican A r t Ga l ler ies, nr.1056 (?). verz. Ernst en Marthe Kofler-Truniger, Luzern. part. verz., Zwitserland, 1999. ku n sth a ndel Blu m k a, New York & Ku n st ha nd lu ng Böhler, München, 1999-2000. kunsthandel Jan Dirven, Antwerpen, 2000-2001. part. verz., Nederland, 2001-2002. part. verz., 2002-2008.

Literatuur: Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted

Léonard (Nardon) Pénicaud is de vroegste bij Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, p.40. naam bekende Limogese emailleur. Hij wordt niet alleen vanaf 1493 geregeld vermeld in Tentoonstelling: diverse archiefstukken, maar in het Musée 2000, New York, Blumka-Böhler, Collecting Treasures of national du moyen age in Parijs bevindt zich the Past. The Kofler-Truniger Collection …, München, 2000, ook een door hem gesig neerde en 1503 nr.58.

This composition which was undoubtedly derived from a graphic source is found on various painted enamel paxes. The earliest example that possibly dates from the end of the 15th century is a baiser de paix in the Hermitage1. While that object is commonly attributed to the workshop of the master of the Orléans triptych, it is likely that the present example was executed in the workshop of Nardon Pénicaud (c.1470-1541). There is a third version in Baltimore 2 which appears to have originated in the workshop of the so-called master of the large foreheads, who was also active at the beginning of the 16 th century. Other paxes with the same composition are in the Louvre 3 and in the former collection of Richard von Kaufmann4, but it is possible that they are of an even later date.

the older brother of Jean I Pénicaud (c.1480after 1541) and the father of Jean II and Pierre Pénicaud, both of whom are mentioned by name in his will of 1541.

1 J.-J. Marquet de Vasselot, Les émaux limousin de la fin du XVe siècle et de la première partie du XVIe, Paris, 1921, p.249, no.60 and T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de SaintPétersbourg, Limoges, 2004, no.48. 2 Verdier, o.c., no.23.

Provenance:

3 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Paris,

Enrico Caruso-coll., New York, 1923 (?). 05 - 08.03.1923, New York, A mer ican A r t Ga l ler ies,

2000, p.52. 4 04-08.12.1917, Berlin, Die Sammlung Richard von Kaufmann, Berlin, Berlin-Munich, 1917, no.474, pl.78.

no.1056 (?). Ernst and Marthe Kofler-Truniger-coll., Luzern. priv. coll., Switzerland, 1999. galler y Blumka, New York & Kunsthandlung Böhler, Munich, 1999-2000. gallery Jan Dirven, Antwerp, 2000-2001. priv. coll., The Netherlands, 2001-2002. priv. coll., 2002-2008.

Literature: Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted

Léonard (Nardon) Pénicaud is the earliest Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, p.40. Limoges enameller known by name. Not only is his name mentioned regularly in various Exhibition: archive documents from 1493 onwards, but in 2000, New York, Blumka-Böhler, Collecting Treasures of the the Musée national du moyen age in Paris Past. The Kof ler-Truniger Collection …, Munich, 2000, there is also a plaque depicting The Crucifixion no.58. bearing his signature and the date 1503. He is

atelier van Nardon Pénicaud Limoges ca.1515 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 11,8 x 8,6 cm

workshop of Nardon Pénicaud Limoges c.1515 painted polychrome enamel, on copper gilt 11,8 x 8,6 cm

in een 19de eeuws verguld bronzen lijstje (13 x 9,8 cm)

12

in a 19th century copper gilt frame (13 x 9,8 cm)

13

Religieuze plaketten uit het 2de kwart van de 16de eeuw

Religious plaques from the 2nd quarter of the 16 th century

6. PLAKET UIT EEN PASSIE-REEKS: DE VOETWASSING VAN PETRUS I 6. PLAQUE FROM A PASSION SERIES: THE FOOT-WASHING OF SAINT PETER Deze Voetwassing en de hiernavolgende Getse- Herkomst: mane (kat. nr. 7) behoorden oorspronkelijk tot part. verz., Zwitserland, voor 1969-2008. een zeer gelijkaardige reeks. Niet alleen hebben beide haast dezelfde afmetingen, maar 1 De gelijkenis -vergelijk vooral de gezichtstypes- met een Judaskus uit het atelier van Jean I Pénicaud is hierbij zeer overtuigend ook hun identieke stijl en techniek, inclusief (I. Müsch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, het gebruik van zgn. paillons d’argent, laten ons Braunschweig, 2002, nr.2, kleurpl.2, p.54). toe deze twee plaketten aan het atelier van 2 V. Scherer, Dürer. Des Meisters Gemälde, Kupferstiche und Holzschnitte, (Klassiker der Kunst, 4), Stuttgart-Leipzig, 1904, Jean I Pénicaud (ca.1480 -na 1541) toe te p.224. schrijven en omstreeks 1520-1530 te dateren1. 3 Zie : kat. nr. 5. Beide composities zijn bovendien vervaardigd n a a r t we e op e e nvol g e nd e pr ent e n va n Albrecht Dürer, gemaakt voor de zgn. Kleine Passie-reeks welke zo’n vijftien jaar eerder is ontstaan (af bn.6a en 7a) 2 . Het is inderdaad Jean I Pénicaud, de jongere broer van Nardon Pénicaud 3, die de gravures van Dürer, samen met die van andere Duitse en enkele Nederlandse meesters, in Limoges introduceert en er veelvuldig gebruik van zal maken.

6a

The present Pedilavium and the following Geth- Provenance: semane (cat. no. 7) originally belonged to a priv. coll., Switzerland, before 1969-2008. closely related series. Not only are the dimensions virtually the same but also the identical 1 The similarity - compare especially the facial types - with a Kiss of Judas executed in the workshop of Jean I Pénicaud is particularly style and technique, including the use of soconvincing (I. Müsch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts called paillons d’argent, admit the attribution of aus Limoges, Brunswick, 2002, no.2, colour pl.2, p.54). both plaques to the workshop of Jean I Péni- 2 V. Scherer, Dürer. Des Meisters Gemälde, Kupferstiche und Holzschnitte, (Klassiker der Kunst, 4), Stuttgart-Leipzig, 1904, caud (c.1480 -after 1541) and a dating of p.224. approximately 1520-15301. 3 See : cat. no. 5. Both compositions are, moreover, after two consecutive prints by Albrecht Dürer, belonging to the so-called Small Passion series, which was published approximately fifteen years earlier (ills.6a and 7a) 2. Indeed, it was Jean I Pénicaud, the younger brother of Nardon Pénicaud 3 , who was the f irst to introduce to Limoges the engravings of Dürer together with those of several other German and Netherlandish masters and to use them repeatedly.

14

toegeschr. aan het atelier van Jean I Pénicaud Limoges ca.1520-1530 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld 15 x 11,3 cm

attr. to the workshop of Jean I Pénicaud Limoges c.1520-1530 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 15 x 11,3 cm

naar een prent van Albrecht Dürer voor De Kleine Passie (1509-1511)

after an engraving by Albrecht Dürer for The Small Passion (1509-1511)

15



7. PLAKET UIT EEN PASSIE-REEKS: CHRISTUS IN DE HOF VAN OLIJVEN I 7. PLAQUE FROM A PASSION SERIES: THE AGONY IN THE GARDEN Deze Getsemane en de voorgaande plaket met Herkomst: De Voetwassing (kat. nr. 6) heb ik uit twee ver- 02.07.1991, Londen, Christie’s, nr.6. schillende collecties verworven. Toch lijken part. verz., 1991-2008. beide in hetzelfde atelier te zijn vervaardigd én behoorden ze oorspronkelijk ongetwijfeld 1 Zie hiervoor : kat. nr. 6. tot een erg gelijkaardige reeks1. Beide taferelen danken hun schitterend en zeer helder koloriet aan het rijkelijk gebruik van zgn. paillons d’argent. Dit is een uiterst virtuoze en erg delicate techniek waarbij men de plaket, nadat deze met een basislaag van kleurloos email is bedekt, al dan niet volledig, van een f linterdunne zilverfolie voorziet. Hierop wordt tenslotte translucied -dus doorschijnend- email aangebracht. Dit procédé resulteert in een sterke luminositeit omdat het licht, doorheen het transparante email schijnt en door de zilverfolie weerkaatst wordt. Het meesterschap over deze techniek bereikt een absoluut hoogtepunt in het œuvre van Jean I Pénicaud (ca.1480-na 1541), wat mijn toeschrijving aan zijn atelier lijkt te bevestigen.

7a

The present Gethsemane and the previous Provenance: plaque representing The Pedilavium (cat. no. 6) 02.07.1991, London, Christie’s, no.6. both appear to have been produced in the same priv. coll., 1991-2008. workshop and without doubt both originally belonged to an extremely similar series1. 1 On this, see : cat. no. 6. The brilliance and clarity of the colouring in both scenes is due to the generous use of socalled paillons d’argent. The delicacy and virtuosity of the technique requires great precision whereby, after a base-layer of transparent enamel has been applied to the plaque, it is then covered wholly or partially with a feather thin layer of silver foil. A further application of translucent – almost transparent – enamel is then put on to complete the process. It produces a strong luminescence owing to the light that shines onto the transparent enamel and is ref lected back through the silver foil. The absolute mastery of this technique reached its zenith in the oeuvre of Jean I Pénicaud (c.1480after 1541), which appears to confirm my attribution to his workshop.

16

toegeschr. aan het atelier van Jean I Pénicaud Limoges ca.1520-1530 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld 13,9 x 11,6 cm

attr. to the workshop of Jean I Pénicaud Limoges c.1520-1530 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 13,9 x 11,6 cm

naar een prent van Albrecht Dürer voor De Kleine Passie (1509-1511)

after an engraving by Albrecht Dürer for The Small Passion (1509-1511)

17



8. REEKS VAN VIER PLAKETTEN UIT EEN PASSIE-REEKS I 8. SERIES OF FOUR PLAQUES FROM A PASSION SERIES Deze reeks plaketten verbeeldt achtereenvolgens Christus in de Hof van Olijven (Getsemane), De Doornkroning van Christus, De Kruisdraging met de Hl. Veronica en De Bewening (Pieta). Het betreft hier geen volledige reeks, maar wel een onderdeel van een meer omvangrijke cyclus met Passie-voorstellingen. Uitgebreide series -veelal met taferelen uit Het Leven van Maria of uit De Passie van Christuswaren blijkbaar erg populair, vooral tijdens het tweede kwart van de 16 de eeuw 1. Naast talloze individuele plaketten 2 , zijn er ons immers een vrij groot aantal vergelijkbare reeksen bekend, waarvan er slechts enkele integ raa l bewa ard gebleven zijn. Tot de bekendste behoren onder meer het retabel van Mesnil-sous-Jumièges (ca.1530), dat zelfs nog

zijn oorspronkelijke lijst bewaard heeft 3 , het Herkomst: prachtige retabel voor Anne de Montmorency part. verz., Frankrijk, 2004. in Ecouen (1556), het zwaar gehavende Passie-retabel van de Basiliek van Saint-Hubert Tentoonstelling: (België) (voor 1560) 4 en het uit niet minder 2004, Antwerpen, Over god en de goden. Meesterwerken uit dan 36 plaketten bestaande altaar in het Tiro- Limoges, Antwerpen, 2004, p.4. ler Landesmuseum te Innsbrück. Een al bijna even omvangrijk ensemble in het Musée du 1 Zie : M.-T. Witting, Quelques remarques au sujet des retables en émail peint, in : Les émaux peints limousins … Actes du Château in Vitré (Bretagne) geldt dan weer colloque …, Limoges, 2005. als het best gedocumenteerde. Een inscriptie 2 Zie bijvoorbeeld : kat. nrs. 9 en 10. op de achterzijde van dit drieluik leert immers 3 V. Notin, in : tent. kat. : 1992, Limoges, Trésors d’émail..., Limoges, 1992, nr.16, pln.12-15. dat het retabel in 1544 door Jean Br icier g e s chon ke n we r d a a n d e O n z e - L ie ve - 4 J. Toussaint, in : tent. kat. : 1996, Namen, Emaux de Limoges..., Namen, 1996, nr.69. Vrouwe-kerk van Vitré en vermeldt boven- 5 V. Notin, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, dien de namen van de diverse handwerkers Limoges, 2002, p.208, voetn.6. die bij de uiteindelijke montage betrokken waren5.

The present series of plaques represents The Agony in the Garden (Gethsemane), The Crowning with Thorns, The Road to Calvary with Saint Veronica and The Lamentation (Pieta), respectively. The series is incomplete and belonged to a more sizeable cycle with scenes of The Passion. Extensive series – representing, as a rule, scenes of The Life of Mary or The Passion of Christ – were apparently extremely popular, particularly during the second quarter of the 16th centur y 1. In addition to numerous individual plaques2, a sizeable number of similar series is known to have existed; only a few of these, however, have survived in their entirety. Several of the most famous of these are the retabel

of Mesnil-sous-Jumièges (c.1530), which still Provenance: has its original frame 3 ; the magnificent altar- priv. coll., France, 2004. piece for Anne de Montmorency in Ecouen (1556); the Passion retabel of the Basilica of Exhibition: Saint-Hubert (Belgium) (before 1560) 4 which 2004, Antwerp, About God and the Gods. Masterpieces from is in poor repair; and the altar in the Tiroler Limoges, Antwerp, 2004, p.4. Landesmuseum, Innsbrück, comprising no less than 36 plaques. Another ensemble almost as 1 See : M.-T. Witting, Quelques remarques au sujet des retables en émail peint, in : Les émaux peints limousins … Actes du colloque …, extensive in the Musée du Château in Vitré Limoges, 2005. (Brittany) is the best documented of all. An 2 See f.i. : cat. nos. 9 and 10. inscription on the back of the triptych reveals 3 V. Notin, in : exh. cat. : 1992, Limoges, Trésors d’émail..., Limoges, 1992, no.16, pls.12-15. that the altarpiece was donated in 1544 by Jean Bricier to the Notre Dame Church at Vitré, 4 J. Toussaint, in : exh. cat. : 1996, Namur, Emaux de Limoges… , Namur, 1996, no.69. and in addition it mentions the names of sev- 5 V. Notin, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, eral artisans who worked on its assembly in the Limoges, 2002, p.208, note 6. church5.

Limoges ca.1540 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper 19 x 14,3 cm (elk)

Limoges c.1540 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 19 x 14,3 cm (each)

in een moderne houten lijst (44 x 36 cm)

18

in a modern wooden frame (44 x 36 cm)

19



9. PLAKET: HET LAATSTE AVONDMAAL I PLAQUE: THE LAST SUPPER Tijdens het tweede kwart van de 16 de eeuw Herkomst: waren er in Limoges meerdere ateliers actief kunsthandel Jan Dirven, Eindhoven, ca.1965. die gespecialiseerd waren in de vervaardiging part. verz., Nederland, ca.1965-2002. van uitgebreide series, veelal met taferelen uit part. verz., 2002-2008. Het Leven van Maria of uit De Passie van Chris1 Zie : M.-T. Witting, Quelques remarques au sujet des retables en tus1. émail peint, in : Les émaux peints limousins … Actes du De meeste van deze ateliers hechtten minder colloque …, Limoges, 2005. belang aan grote kwaliteit en technische ver- 2 Naast het retabel zelf (V. Notin, in : tent. kat. : 1992, Limoges, f ijning, maar waren schijnbaar in staat zeer Trésors d’émail..., Limoges, 1992, nr.16, pln.12-15), kunnen ook een aantal afzonderlijke plaketten aan dit atelier worden snel grotere ensembles voor een zo breed toegeschreven (zie o.m. : S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der mogelijk publiek in een meer commerciële Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlijn, 1999, nr.3 stijl te vervaardigen. Daarbij onderscheiden en p.68, afbn.a-c en B. Descheemaeker, in : tent. kat. : 2007, we onder meer de meester van het retabel van Antwerpen, ‘Invenit et fecit’..., Antwerpen, 2007, nr.10). Mesnil-sous-Jumièges (actief ca. 1530) 2 en 3 Véronique Notin (Les acquisitions du Musée municipal ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, het atelier van meester NB dat omstreeks CXXXIII, 2005, pp.246-248) geeft een opsomming van alle 1540-1545 werkzaam was 3. Ook deze plaket bekende gemonogrammeerde en gedateerde plaketten van meester met Het Laatste Avondmaal moet omstreeks die NB. tijd vervaardigd zijn, zij het wellicht in een 4 Zie : Notin, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, p.209, afb.183. nog ander atelier. Qua stijl en kleurgebruik is het niet onwaarschijnlijk dat ook de reeks van vier plaketten uit een Passie-reeks (kat. nr. 8) in ditzelfde anonieme atelier is vervaardigd, net zoals een Graflegging in het Musée municipal de l’Evêché te Limoges 4.

During the second quarter of the 16th century Provenance: several workshops were active in Limoges, gallery Jan Dirven, Eindhoven, c.1965. whose speciality was the production of exten- priv. coll., The Netherlands, c.1965-2002. sive series, usually depicting scenes from The priv. coll., 2002-2008. Life of Mary or The Passion of Christ1. The majorit y of such workshops paid less 1 See : M.-T. Witting, Quelques remarques au sujet des retables en attention to quality and technical refinement, émail peint, in : Les émaux peints limousins … Actes du than they did to the production of large ensemcolloque …, Limoges, 2005. bles of plaques at a fast rate, for the widest pos- 2 A number of individual plaques (see f.i. : S. Netzer, Maleremails aus sible public, and in a highly commercial style. Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, So, we know inter alia of the master of the reta1999, no.3 and p.68, ills.a-c and B. Descheemaeker, in : exh. cat.: bel of Mesnil-sous-Jumièges (active c.1530) 2 2007, Antwerp, ‘Invenit et fecit’..., Antwerp, 2007, no.10) can and the workshop of master NB which was also be attributed to that workshop in addition to the altarpiece active in 1540 –1545 or thereabouts 3 . The itself (V. Notin, in : exh. cat. : 1992, Limoges, Trésors d’émail..., present plaque depicting The Last Supper must Limoges, 1992, no.16, pls.12-15). also have been produced round about that 3 Véronique Notin (Les acquisitions du Musée municipal ..., in : time, albeit in yet another workshop. As far as Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, style and the use of colour are concerned, it is CXXXIII, 2005, pp.246-248) has compiled a list of all known not unlikely that the previous series of four monogrammed and dated plaques by master NB. plaques from a Passion series (cat. no. 8) were 4 See : Notin, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre des also produced in the same anonymous workhéros …, Limoges, 2002, p.209, ill.183. shop, as was, for instance, The Entombment which is in the Musée municipal de l’Evêché in Limoges 4.

Limoges ca.1540 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper 23,7 x 17,7 cm

Limoges c.1540 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 23,7 x 17,7 cm

in een moderne houten, met fluweel overspannen, lijst (30,3 x 24,3 cm)

20

in a modern wooden, velvet covered, frame (30,3 x 24,3 cm)

21



10. PLAKET: DE GESELING VAN CHRISTUS I PLAQUE: THE SCOURGING OF CHRIST AT THE COLUMN Dat de traditie van het realiseren van Passie- Herkomst: retabels niet beperkt blijft tot het tweede part. verz., 2007. kwart van de 16de eeuw, maar ook nog tot ver na 1550 -zij het minder dominant- verder 1 De Doornkroning van Christus en De Handwassing van Pontius Pilatus ; zie : Bernard Descheemaeker - Works of Art. Nieuwsbrief duurt, bewijst deze plaket met De Geseling van 9, mei 2005, p.14. - Met mijn oprechte dank aan de eigenaars voor Christus. hun toestemming om dit paar plaketten hier te mogen afbeelden. De betere kwaliteit, het rijke palet en de royale vergulding wijzen op een herkomst uit een vooraanstaand atelier, dat niet zozeer gericht is op snel, eff iciënt en seriematig dozijnwerk, maar veeleer een verfijnd product aflevert van hogere kwaliteit. Daarbij denk ik aan het atelier van Colin II Nouailher (actief: ca.1539-1567) en vermoed ik, gezien de typische kledij van de beide beulen, een datering omstreeks 1565-1570. Het is niet uitgesloten dat twee plaketten in een Nederlandse privéverzameling -van identieke afmetingen en ongetwijfeld uit hetzelfde atelier af komstig (af bn.10a en 10b) 1- ooit deel hebben uitgemaakt van hetzelfde omvangrijke ensemble.

10a

10b

The fact that the tradition of producing Passion Provenance: retabels did not end in the second quarter of priv. coll., 2007. the 16 th century but actually continued long after 1550 – albeit as a less dominating genre - is 1 Christ Crowned with Thorns and Pilate Washing His Hands ; see : Bernard Descheemaeker - Works of Art. Newsletter 9, Mai 2005, evidenced by the present plaque representing p.14. - I would like to express my sincere thanks to the owners for The Flagellation of Christ. their kind permission to illustrate their pair of plaques here. The better quality, the richer palette, and the generous use of gilding all indicate that the plaque originated in a leading workshop, which instead of aiming at a fast, efficient and serial production, was one which rather executed refined products of a higher quality. It could have been the workshop of Colin II Nouailher (active: c.1539-1567) and in view of the t ypical attire of both hangmen, I am inclined to date the plaque to 1565-1570 or thereabouts. It cannot be ruled out that in view of their identical dimensions and the fact that they both undoubtedly originated in the same workshop, two plaques (ills.10a and 10b)1, which are in a Dutch private collection, once belonged to the same extensive series.

atelier van Colin II Nouailher Limoges ca.1565-1570 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 17,2 x 13,2 cm

workshop of Colin II Nouailher Limoges c.1565-1570 painted polychrome enamel, on copper gilt 17,2 x 13,2 cm

in een modern lijstje

22

in a small modern frame

23

Het œuvre van Pierre Reymond (1513-na 1584)

The oeuvre of Pierre Reymond (1513-after 1584)

11. PAX: MARIA MET KIND EN VIER HEILIGEN I PAX: THE VIRGIN AND CHILD WITH FOUR SAINTS Deze buitengewone plaket is om diverse redenen van groot kunsthistorisch en artistiek belang. Ze is immers vooreerst perfect bewaard gebleven, en ze is bovendien van een superbe kwaliteit. Elk detail is met dezelfde zin voor verfijning en dezelfde technische virtuositeit in beeld gebracht. Ik wijs bijvoorbeeld op het prachtige gelaat van de monumentale God de Vader-figuur bovenaan, op het architecturale decorum met schelpmotieven en kapitelen achter in of op het wol l ige lam metje aan Johannes’ voeten in de linkerbenedenhoek. Maar ook de fraaie en vooral geraff ineerde vergulding getuigt van een groot meesterschap. Daarnaast is deze plaket, welke ondanks haar vrij kleine afmetingen toch een sterke monumentaliteit bezit, PR gesigneerd en 1538 gedateerd. Daarmee behoort deze pax tot het vroegste œuvre van Pierre Reymond (1513na 1584), en gezien de kwaliteit ervan ook tot zijn beste. Wijzen we er bovendien op dat dit meesterwerkje af komstig is uit de befaamde collectie van Lucien Cottreau, welke zo’n honderd jaar geleden in Parijs geveild werd. Hoewel heel wat stukken uit deze verzameling intussen

hu n weg g evonden hebben n a a r mu se a wereldw ijd, is deze pax, v ia de col lectie Schnütgen in Keulen, in particulier bezit gebleven. Dat dit verfijnde werkje ook in 1910 reeds een danige indruk moet hebben nagelaten, blijkt uit het artikel dat Maurice Hamel, naar aanleiding van deze veiling, publiceert in het aprilnummer van het vakblad Les Arts, waarin hij het op bijna ware grootte af beeldt. Maar naast dit alles is er vooral de buitengewone iconograf ie. Zo is de combinatie van een monumentale God de Vader met een meer intiem Maria met Kind-tafereel omgeven door vier heiligen zeer ongewoon voor de Limogese emailkunst van de 16 de eeuw. Maar er is vooral de vaststelling dat deze religieuze Sacra Converzatione-compositie, gebaseerd is op een gravure van mythologische aard, zijnde de beroemde Quos ego-prent van Marcantonio Raimondi naar Raphael1. Het fragment op de rechterzijde van deze gravure dat De Tronende Dido die de Trojanen Ontvangt (af b.11a) verbeeldt, heeft Pierre Reymond immers, middels minimale aanpassingen, voor deze pax omgebouwd tot een Maria met Kind, Die Door Heiligen Omgeven Wordt. Het volstond blijkbaar om, enerzijds op de schoot van Dido een K ind te laten plaatsnemen en anderzijd s

enkele attributen -een lam ( Johannes) en een draak ( Joris)- en hun respectievelijke nieuwe namen -Senc Iean ( Johannes), Senc Iaque ( Jacobus), Senc Ieroyme (Hiëronymus) en Senc Gorge ( Joris)- toe te voegen om een geheel nieuwe iconografie, een geheel nieuwe context en dus ook een geheel nieuwe betekenis te realiseren. Binnen het bewaard gebleven œuvre van Pierre Reymond is een dergelijke creatieve adaptatie een absoluut unicum.

There are several reasons why the present extraordinary plaque is of great art-historical and artistic importance. First of all, it has survived in perfect condition and, furthermore, the quality is superb. Each detail is portrayed with the same sense of ref inement and equal precision. Worthy of attention are, for instance, the magnif icent face of the monumental figure of God the Father at the top, the architectural decoration with shell motifs and capitals in the background, or the woolly lamb lying at Saint John’s feet in the lower left-hand corner. But also the magnificence and above all the delicacy of the gilding testify to great technical and artistic mastery. In addition to the above the present plaque, with its compact dimensions and strong monumentality, bears the monogram PR and is dated 1538. It means that this pax belongs to the earliest part of the oeuvre of Pierre Reymond (1513-after 1584), and in view of the quality it ranks among his best. It is also worth noting that this small masterpiece came from the famous Lucien Cottreau collection, which was dispersed at a sale in Paris about a hundred years ago. Although a considerable number of pieces f rom that

collection found their way to museums the world over, the present pax remained through the Schnütgen collection in Cologne in private hands. The importance of this ref ined work of art was recognized as long ago as 1910: subsequent to the auction mentioned above Maurice Hamel featured an almost life-size illustration in an article published in the April edition of a journal entitled Les Arts. But most important of all, the iconography here is extraordinar y. The occurrence in 16th-century Limoges enamels of a monumental God the Father in combination with the more intimate Virgin and Child scene flanked by four saints was a most unusual one. However, what can be termed even more unusual is the fact t h a t t h i s r e l i g iou s S a c ra C o n ve r za t i o n e composition was based on an engraving of a mythological nature, namely the famous Quos ego print by Marcantonio Raimondi after Raphael1. The detail on the right side of the en g r av i n g repre sent i n g D ido E nthron ed Receiving the Trojans (ill.11a), was subjected to minimal changes by Pierre Reymond in order to depict The Virgin and Child Flanked by Saints. It sufficed to place a Child on Dido’s lap, to add a number of attributes – a lamb (Saint

John) and a dragon (Saint George) – and to insert the names of the Saints -Senc Iean (Saint John), Senc Iaque (Saint James), Senc Ieroyme (Saint Jerome) and Senc Gorge (Saint George) – a nd a n ent i rely new iconog raphy wa s achieved, and a complete change of context, and a completely new meaning thus created. It must be said that such an example of innovative adaptation in the surviving works of Pierre Reymond is an absolute unicum.

24

Herkomst: verz. Lucien Cottreau, Parijs, 1910. 28-29.04.1910, Parijs, galerie Georges Petit, nr.64. verz. Alexander Schnütgen, Keulen, na 1910-1918. part. verz., 2008.

Literatuur: M. Hamel, La collection Cottreau, in: Les Arts, 100, 1910, p.11. 1 Samen met twee, eveneens 1538 gedateerde, tazzae in Londen (F. Barbe, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, p.105), is deze pax het vroegste voorbeeld in het oeuvre van Pierre Reymond van een compositie welke op de Quos ego-prent is geïnspireerd (zie o.m. : Ph. Verdier, in : The Taft Museum..., New York, 1995, pp.366-368 en Barbe, o.c., pp.97-107).

Provenance: Lucien Cottreau-coll., Paris, 1910. 28-29.04.1910, Paris, galerie Georges Petit, no.64. Alexander Schnütgen-coll., Cologne, after 1910-1918. priv. coll., 2008.

Literature: M. Hamel, La collection Cottreau, in: Les Arts, 100, 1910, p.11.

was the Quos ego print (see f.i. : Ph. Verdier, in : The Taft

Pierre Reymond (PR gemonogr.) Limoges 1538 (gedat.) geschilderd email in grisaille op koper, verguld 13 x 10,2 cm

Museum..., New York, 1995, pp.366-368 and Barbe, o.c.,

in een modern verguld koperen lijstje (14,1 x 11,3 cm)

pp.97-107).

deels naar de Quos ego-prent van Marcantonio Raimondi (1515-1516)

1 The present pax and two tazze in London both also dated 1538 (F. Barbe, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, p.105), are the earliest examples of the oeuvre of Pierre Reymond in which the source of inspiration for a composition

Pierre Reymond (PR monogr.) Limoges 1538 (dated) painted enamel in grisaille, on copper gilt 13 x 10,2 cm

11a

in a modern copper gilt frame (14,1 x 11,3 cm) partly after the Quos ego engraving by Marcantonio Raimondi (1515-1516)

25



12. PAAR PLAKETTEN: DE GOEDE EN DE SLECHTE HERDER I 12. A PAIR OF PLAQUES: THE GOOD AND THE BAD SHEPHERD Dit paar vormt samen met de beide hiernavolgende pla ket ten ( k at. n r. 13 ) een u n iek ensemble. Want, ter wijl er amper zo’n 25 geëmail leerde plaketten bekend zijn met voorstellingen van De Goede en de Slechte Herder 1, worden hier samen vier stuks gepresenteerd, elk met een verschillende voorstelling en verschillende opschriften, zij het wel deel uitmakend van twee aparte series. Naast zes taferelen in de voormalige verzameling van barones Edouard de Rothschild 2, is dit viertal het grootste ensemble dat hiervan überhaupt bekend is. Op basis van de voorstellingen, de stijl, het gebruikte koloriet en de al dan niet aanwezigheid van monogram en datering moeten we enerzijds besluiten dat deze serie in het atelier van Pierre Reymond minstens vijf maal is herhaald en dat anderzijds elk van deze reeksen oorspronkelijk uit meer dan tien verschillende composities moet hebben bestaan.

De plaket met De Herder Die bij het Scheren het Schaap Verwondt, is van bijzonder kunsthistorisch belang omdat dit het enige ons bekende exemplaar is met deze voorstelling. In de voormalige verzameling van Lucien Cottreau bevond zich een plaket welke well icht oor spron kel ijk deel u it m a a kte va n dezelfde reeks 3 . Er zijn immers niet alleen sterke stilistische overeenkomsten tussen dit exemplaar en het hier gepresenteerde paar, maar ze zijn ook alle drie PR gemonogrammeerd en 1540 gedateerd.

1 Voor een opsomming van de diverse bekende plaketten, zie : Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.130 ; Descheemaeker, l.c., 1996 ; S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Parijs, 2000, pp.189-190 en T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, nr.72. 2 Verdier, o.c., p.213. - Ook dit zestal bestaat waarschijnlijk uit plaketten afkomstig uit diverse series. 3 28-29.04.1910, Parijs, galerie Georges Petit, nr.65 ; zie : M. Hamel, La collection Cottreau, in : Les Arts, 100, 1910, p.19 en Verdier, o.c., pp.213-214.

Herkomst: part. verz., San Sebastian, voor 1983. kunsthandel Barbié, Barcelona, ca.1983. part. verz., ca.1983-2008.

Literatuur: B. Descheemaeker, Jan Dirven. A Choice from Our Collection of Enamels, Antwerpen, 1992, nr.12, voetn.10. B. Descheemaeker, in: tent. kat.: 1996, Namen, Emaux de Limoges. XIIe-XIXe siècle, Namen, 1996, nr.65, p.102, voetn.1.

The present pair together with the two following plaques (cat. no. 13) forms a unique ensemble. The reason is that while only 25 enamelled plaques with representations of The Good and the Bad Shepherd1 are known to be extant, no less than four pieces - albeit belonging to two different series - are presented here, each with a different scene and different inscriptions. Except for the six plaques belonging to the former collection of Baroness Edouard de Rothschild 2, no other ensemble of four plaques or more is known to exist anywhere at all. Based on the representations, the style, the colouring used and the presence or absence of a monogram and date, we have to conclude, on the one hand, that the workshop of Pierre Reymond repeated the series at least five times, and, on the other, that each series must have originally numbered in excess of ten different compositions.

The plaque of The Shepherd who Hurt a Sheep while Shearing is of particular art-historical interest because it is the only example known to depict this scene. In the collection of the late Lucien Cottreau there was a plaque which probably originally belonged to the same series 3 . Not only are there strong stylistic similarities between that example and the pair presented here, but in addition, all three are monogrammed PR and bear the date 1540.

1 For a list of the various known plaques, see: Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, no.130 ; Descheemaeker, l.c., 1996; S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Paris, 2000, pp.189-190 and T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, no.72. 2 Verdier, o.c., p.213. - It is very likely that some of these six plaques came from different series, as well. 3 28-29.04.1910, Paris, galerie Georges Petit, no.65 ; see : M. Hamel, La collection Cottreau, in : Les Arts, 100, 1910, p.19 and Verdier, o.c., pp.213-214.

Provenance: priv. coll., San Sebastian, before 1983. gallery Barbié, Barcelona, c.1983. priv. coll., c.1983-2008.

Literature: B. Descheemaeker, Jan Dirven. A Choice from Our Collection of Enamels, Antwerp, 1992, no.12, note 10. B. Descheemaeker, in: exh. cat.: 1996, Namur, Emaux de Limoges. XIIe-XIXe siècle, Namur, 1996, no.65, p.102, note 1.

26

Pierre Reymond (PR gemonogr.) Limoges 1540 (gedat.) veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 13,5 x 10,6 cm (elk)

Pierre Reymond (PR monogr.) Limoges 1540 (dated) painted enamel in grisaille, on copper gilt 13,5 x 10,6 cm (each)

27



13. PAAR PLAKETTEN: DE GOEDE EN DE SLECHTE HERDER I 13. A PAIR OF PLAQUES: THE GOOD AND THE BAD SHEPHERD Dit paar vormt samen met de beide voorgaande plaketten (kat. nr. 12 ) een uniek ensemble. Want, ter wijl er amper zo’n 25 geëmail leerde plaketten bekend zijn met voorstellingen van De Goede en de Slechte Herder 1, worden hier samen vier stuks gepresenteerd, elk met een verschillende voorstelling en verschillende opschriften, zij het wel deel uitmakend van twee aparte series. Naast zes taferelen in de voormalige verzameling van barones Edouard de Rothschild 2, is dit viertal het grootste ensemble dat hiervan überhaupt bekend is.

Ondanks de schijnbaar grote populariteit van Herkomst: deze voorstellingen van De Goede en de Slechte part. verz., 2007. Herder is het ons onbekend welke graf ische modellen Pierre Reymond en enkele andere 1 Voor een opsomming van de diverse bekende plaketten, zie: Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels L i mo g e s e e m a i l le u r s h ie r vo or he b b e n of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.130 ; Descheemaeker, l.c., gebruikt. Deriabina vermoedt “qu’il faut la 1996; S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, chercher dans l’art néerlandais parmi les estampes de Parijs, 2000, pp.189-190 en T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’époque de la Réforme”3, maar ook zij kan geen l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, nr.72. concrete prentenreeks aanwijzen. Als literaire 2 Verdier, o.c., p.213. - Ook dit zestal bestaat waarschijnlijk uit bron wordt verwezen naar enkele laatmiddelplaketten afkomstig uit diverse series. eeuwse traktaten, zoals Le Compost et Kalen- 3 Geciteerd door : Rappé en Boulkina, o.c., p.172. drier des Bergiers (1491) -welke de Limogese 4 Verdier, o.c., p.213. - Dat het aanbrengen van (Romeinse of Arabische) cijfers op objecten, welke deel uitmaken van uitgebreide emailleurs ook bij de uitvoering van Maandreeksen, inderdaad een vrij courant gebruik is bij Limogese bordjes inspireerde- en Les loups ravissans emailleurs blijkt bijvoorbeeld uit het Bordje met de Maand Oktober (ca.1503). van Pierre Reymond (kat. nr. 15) of uit twee plaketten voor de zgn. De plaket met De Woekeraar is wellicht de Notre Père-reeks van Colin II Nouailher (Limoges, Musée municipal de l’Evêché; zie : Bernard Descheemaeker - Works of Art. achtste uit de oorspronkelijke reeks. In de colNieuwsbrief 12, februari 2007, p.4). lectie Séguin bevond er zich immers een ident ie ke pl a ke t , m e t o p d e ke e r z ij d e he t Romeinse volgnummer VIII4.

The present pair together with the two preceding plaques (cat. no. 12) forms a unique ensemble. The reason is that while only 25 enamelled plaques with representations of The Good and the Bad Shepherd1 are known to be extant, no less than four pieces - albeit belonging to two different series - are presented here, each with a dif ferent scene and dif ferent inscriptions. Except for the six plaques belonging to the for mer col lection of Baroness Edouard de Rothschild 2, no other ensemble of four plaques or more is known to exist anywhere at all.

In spite of the apparently enormous popularity Provenance: of representations of The Good and the Bad priv. coll., 2007. Shepherd, it is still unknown which graphic models served as a source of inspiration to 1 For a list of the various known plaques, see: Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Pierre Reymond and of some other Limoges Renaissance, Baltimore, 1967, no.130 ; Descheemaeker, l.c., enamellers. Deriabina has a feeling “qu’il faut la 1996; S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, chercher dans l’art néerlandais parmi les estampes de Paris, 2000, pp.189-190 and T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’époque de la Réforme”3 , but she has not been l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, no.72. able to point at a concrete series of prints, 2 Verdier, o.c., p.213. - It is very likely that some of these six plaques either. A possible literary source could be late came from different series, as well. medieval tractates, such as Le Compost et Kalen- 3 Quoted by : Rappé and Boulkina, o.c., p.172. drier des Bergiers (1491), which inspired several 4 Verdier, o.c., p.213. - The fact that the numbering of objects (in Roman or Arabic numbers) belonging to an extensive series was, series of plates of the Months executed by some indeed, fairly common practice with Limoges enamellers is Limoges enamellers, and also Les loups ravissans evidenced for example by the Plate of the Month of October by (c.1503). Pierre Reymond (cat. no. 15) and by two plaques from the It is likely that the eighth plaque in the original so-called The Lord’s Prayers-series by Colin II Nouailher (Limoges, Musée municipal de l’Evêché ; see: Bernard Descheemaeker series was the one depicting The Usurer as there - Works of Art. Newsletter 12, February 2007, p.4). was an identical plaque in the Séguin collection, bearing on the reverse in Roman numerals the serial number VIII4. Pierre Reymond Limoges ca.1537-1543 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 13,1 x 10,2 cm (elk)

28

Pierre Reymond Limoges c.1537-1543 painted enamel in grisaille, on copper gilt 13,1 x 10,2 cm (each)

29



14. TAZZA: DE WIJZE MAN MET HET GOEDE HART I TAZZA: THE WISE MAN WITH THE GOOD HEART De tekst op het vignet (Cor sapientis in dextra eius cor stulti in sinistra illius eccles X) is ontleend aan het tiende hoofdstuk uit het oudtestamentische boek Ecclesiasticus -ook wel Prediker genoemd- (Pred. 10, 2). Het citaat duidt het tafereel als de wijze man die het hart in de rechterhand houdt, terwijl de dwaas het hart met zijn linkerhand vast neemt. Terwijl enkele grote pièces de forme-opdrachten van Pierre Reymond in de literatuur uitgebreid beschreven zijn 1 , is het ensemble waartoe deze tazza oorspronkelijk behoorde zo goed als onvermeld gebleven. Er zijn inderdaad nog vier andere stukken bekend die niet alleen van hetzelfde (of toch van een zeer gelijkaardig) wapenschild voorzien zijn, maar die ook iconografisch en stilistisch erg veel gelijkenis vertonen met deze schaa l. Het betref fen t wee tazzae in Los Angeles2, een kan in het British Museum 3 en een bordje in een particuliere verzameling4. Al deze vijf objecten kunnen aan Pierre Reymond worden toegeschreven -de kan, het bordje en de hier gepresenteerde schaal zijn bovendien PR gemonogrammeerd-, ze verbeelden alle oudtestamentische scènes en ze

The text enclosed within the vignette (Cor sapientis in dextra eius cor stulti in sinistra illius eccles X) is taken from Chapter Ten of the Old Testament Book of Ecclesiastes –also called the Preacher (Eccl. 10, 2). The quotation indicates that the scene typifies a wise man’s heart directs him to the right, but the foolish man’s heart directs him to the left. While several large commissions for the production by Pierre Reymond of pièces de forme have been extensively described in the literature1, the ensemble to which the present tazza originally belonged has gone virtually unmentioned. Indeed there are four more pieces known to exist bearing not only the same (or a very similar) coat-of-arms, but also a very close resemblance to the present cup both in iconographic and stylistic terms: namely, two tazze in Los Angeles 2 , an ewer in The British Museum 3 and a plate belonging to a private collection4. All f ive objects can be attributed to Pierre Reymond – the ewer, the plate and the cup presented here are in addition monogrammed PR – all five depict scenes from the Old Testam e n t a n d i n p a r t i c u l a r, a l l f i v e h a v e

zijn vooral ook alle van zeer gelijkaardige Herkomst: tekst-cartouches voorzien, wat voor servies- part. verz., San Sebastian, voor 1983. goed erg uitzonderlijk is. Terwijl deze tazza, kunsthandel Barbié, Barcelona, ca.1983. alsook één van het paar in Los Angeles 1558 part. verz., ca.1983-2008. gedateerd is -deze datering geldt derhalve ook voor zijn pendant- wordt de Londense kan Literatuur: door Hugh Tait eveneens in de “mid-sixteenth S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges. A Catalogue century” gesitueerd. Ook voor het bordje lijkt of the Collection of the Los Angeles County Museum of Art, Los een ontstaan omstreeks 1555-1560 zeer aan- Angeles, 1993, nrs.9 en 10, p.96. nemelijk. Derhalve vormen deze vijf serviesstukken 1 Ik kan hier onder meer verwijzen naar de zgn. de forti dulcedobordjes (1565), naar de reeks van De Maanden voor Pierre wellicht de restanten van een tot dusver onopI Séguier (1566), naar de 26 Gulden Vlies-bordjes voor gemerkte en m issch ien erg omvang r ijke Jean-Jacques de Mesmes (1567-1568), naar het Chaspoux de opdracht, vervaardigd in het atelier van Pierre Verneuil-servies (ca.1570-1577) en natuurlijk naar de zeer uitgebreide opdracht voor Linhard I Tucher (ca.1558). Reymond voor een persoon of (religieus ?) genootschap wiens wapenschild nog niet kon 2 Caroselli, o.c., nrs.9 en 10. 3 Inv. nr. 1885, 4-20, 17 ; zie : H. Tait, in : tent. kat. : 1985, worden geïdentif iceerd. Dat dit ensemble Norwich, Norfolk and the Grand Tour, 1985, nr.32. -In een recente omstreeks 1558 is uitgevoerd -en dus samenbrief -waarvoor ik haar hartelijk dank- meldt Dora Thornton dat valt met de Tucher-opdracht- maakt hem niet enkel de linkerhelft van het wapenschild van de kan in het British Museum met de wapenschilden van de drie tazzae overeenkomt. alleen tot één van de vroegst bekende reeksen van pièces de forme van Pierre Reymond, maar 4 Bordje : Esther voor de Tronende Ahasveros ; huidige bewaarplaats onbekend ; zie : 25.06.1998, Parijs, Hôtel des ventes, Crédit geeft ons ook een idee van de grootte van de municipal de Paris, nr.197, afb. p.52. opdrachten welke dit atelier gelijktijdig kon uitvoeren.

very similar text cartouches, a very unusual Provenance: iconographical element where tableware is priv. coll., San Sebastian, before 1983. concerned. While the present tazza and one of gallery Barbié, Barcelona, c.1983. the pair in Los Angeles bear the date 1558 – priv. coll., c.1983-2008. which dating is also applicable to the pendant piece – Hugh Tait was able likewise to situate Literature: the London ewer in the “mid-sixteenth century”. S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges. A Catalogue Similarly, it is likely that the plate also origi- of the Collection of the Los Angeles County Museum of Art, Los nated in 1555-1560 or thereabouts. Angeles, 1993, nos.9 and 10, p.96. Bearing the above in mind, the five pieces of tableware could possibly be the remains of a 1 I can refer here f.i. to the so-called de forti dulcedo plates (1565), to a series of The Months commissioned by Pierre I Séguier very substantial commission that has hitherto (1566), to the 26 Golden Fleece plates for Jean-Jacques de gone unnoticed and which was produced in Mesmes (1567-1568), to the Chaspoux de Verneuil service the workshop of Pierre Reymond for an indi(c.1570-1577), and last but not least to the very extensive commission from Linhard I Tucher (c.1558). vidual or a (religious?) confraternity whose coat-of-arms is hitherto unidentified. The fact 2 Caroselli, o.c., nos.9 and 10. 3 Inv. no. 1885, 4-20, 17 ; see : H. Tait, in : exh. cat. : 1985, that this ensemble was executed in 1558 or Norwich, Norfolk and the Grand Tour, 1985, no.32. - In a recent thereabouts, thus coinciding with the Tucher letter - for which my heartfelt thanks - Dora Thornton writes that commission, means that it is one of the earliest the left half only of the coat-of-arms on the ewer in The British Museum matches the coat-of-arms on the three tazze. known series of pièces de forme by Pierre Reymond and not only that, but it also gives us an 4 Plate : Esther Kneeling before Ahasuerus Enthroned ; present location unknown ; see : 25.06.1998, Paris, Hôtel des ventes, idea of the capacity of that workshop to exeCrédit municipal de Paris, no.197, ill. p.52. cute several extensive commissions simultaneously.

30

Pierre Reymond (PR gemonogr.) Limoges 1558 (gedat.) geschilderd email in grisaille op koper, verguld h. 8,6 x diam. (kom) 23,6 en (voet) 14,1 cm

Pierre Reymond (PR monogr.) Limoges 1558 (dated) painted enamel in grisaille, on copper gilt h. 8,6 x diam. (cup) 23,6 and (foot) 14,1 cm

31



15. BORDJE: DE MAAND OKTOBER I PLATE: THE MONTH OF OCTOBER De voorstelling van De Druivenoogst, afgebeeld op de voorzijde van dit bordje, gaat terug op de Oktober-prent (af b.15a) uit een reeks met D e Werken van de Maanden va n Et ien ne Delaune1 . Daar deze gravures pas in 1568 worden gepubliceerd, kan dit bordje niet voor deze datum zijn vervaardigd. Het portret van Nero 6. Ampereur op de keerzijde lijkt dan weer geïnspireerd door één van de keizersportretten in prof iel van Marcantonio Raimondi (begin 16de eeuw) 2.

Dit vooralsnog onbekende bordje, dat tevens Herkomst: erg verwant is aan de Maand-bordjes uit de part. verz., 2008. beroemde Chaspoux de Ver neuil-reeks 3 , maakt ongetwijfeld deel uit van dezelfde serie 1 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Parijs, 1865, nr.194 en V. Notin, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre als het Maart- of Vespasianus-bordje in het Los des héros …, Limoges, 2002, pp.162-164. 4 Angeles County Museum of Art en het Juli- 2 The Illustrated Bartsch, XXVII, 1978-1982, nr.505 ; zie ook : A.-M. of Nerva-exemplaar in het Victoria and Albert Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXVIII, 1990, pp.79-80 Museum in Londen 5 . Tot diezelfde reeks en F. Barbe, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des behoren bovendien ook twee bordjes (Augushéros …, Limoges, 2002, pp.188-191. tus-Claudius en November-Vitellius voorstel- 3 Zie : B. Descheemaeker, Emaux de Limoges de la renaissance lend) uit de voormalige verzamelingen van provenant de la collection de M. Hubert de Givenchy, Parijs, 1994, nrs.5 en 6 ; S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des James en Diane de Rothschild welke enkele Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlijn, 1999, nr.8 en Notin, o.c., jaren geleden in Parijs geveild werden 6 . Dit p.162. vijftal heeft niet alleen identieke afmetingen 4 S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges... The Los Angeles en eenzelfde iconograf ische invulling naar County Museum of Art, Los Angeles, 1993, nr.17. dezelfde prenten, maar ook hun stijl en kwali- 5 Inv. nr. 789-1877 ; zie : Bautier, o.c., p.80 ; Caroselli, o.c., p.120 en Netzer, o.c., p.86. teit is zeer gelijkaardig. Opvallend is dat ze ook alle, onderaan het hoofdtafereel en in 6 24.03.2005, Parijs, Sotheby’s, nr.6. - Twee andere bordjes, Februari-Antonius en December-Trajanus, uit de voormalige rood email, een Arabisch cijfer dragen, wat verzamelingen van Léon Decloux (27-28.04.1891, Parijs, nrs.12 en overeenkomt met hun rangnummer in de 13) en van Dr. Emile Allain (Parijs) zijn mij onbekend, maar zouden volgens Susan Caroselli (o.c., p.120) eveneens tot diezelfde serie serie. kunnen hebben behoord.

15a

The representation of Harvesting the Grapes, depicted on the obverse of the present plate is after the October print (ill.15a) from a series of The Labours of the Months by Etienne Delaune1. Seeing that the latter engravings were only published in 1568, it follows that the present plate could not have been executed before that date. Again, the portrait Nero 6. Ampereur on the reverse appears to have been inspired by one of the portraits of emperors in profile by Marcantonio Raimondi (early 16th century) 2.

This hitherto unknown plate, which is closely Provenance: related to the plates of the Months from the priv. coll., 2008. f a mou s C h a s p ou x d e Ve r neu i l s e r ie s 3 , undoubtedly belonged to the same series as the 1 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Paris, 1865, no.194 and V. Notin, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre March or Vespasian plate in the Los Angeles des héros …, Limoges, 2002, pp.162-164. County Museum of Art 4 and the July or Nerva 2 The Illustrated Bartsch, XXVII, 1978-1982, no.505 ; see also : plate in the Victoria and Albert Museum in A.-M. Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXVIII, 1990, London5. Also part of the same series are two pp.79-80 and F. Barbe, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La plates (representing August-Claudius and rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.188-191. November-Vitellius) from the former James and 3 See : B. Descheemaeker, Emaux de Limoges de la renaissance Diane de Rothschild collections which were provenant de la collection de M. Hubert de Givenchy, Paris, 1994, nos.5 and 6 ; S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand sold by auction in Paris some years ago 6. Not des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, 1999, no.8 and Notin, only do these five plates have identical dimeno.c., p.162. sions and an iconography based on the same 4 S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges... The Los Angeles prints, but also the style and quality are very County Museum of Art, Los Angeles, 1993, no.17. similar. A salient point is that at the bottom of 5 Inv. no. 789-1877 ; see : Bautier, o.c., p.80 ; Caroselli, o.c., p.120 and Netzer, o.c., p.86. the central scene each one bears an Arabic numeral in red enamel which corresponds to 6 24.03.2005, Paris, Sotheby’s, no.6. - Two other plates, February - Antonius and December - Trajanus, from the former collections of its number in the series. Léon Decloux (27-28.04.1891, Paris, nos.12 and 13) and Dr. Emile Allain (Paris) are unknown to me, but according to Susan Caroselli (o.c., p.120) they could also have belonged to the same series.

atelier van Pierre Reymond Limoges ca.1570-1575 geschilderd email in grisaille op koper, verguld diam. 19,8 cm

workshop of Pierre Reymond Limoges c.1570-1575 painted enamel in grisaille, on copper gilt diam. 19,8 cm

naar een prent van Etienne Delaune (1568) en

after an engraving by Etienne Delaune (1568) and

een gravure van Marcantonio Raimondi (begin 16de eeuw)

32

an engraving by Marcantonio Raimondi (early 16th century)

33

De gloriedagen van ‘les pièces de forme’ (3de kwart 16de eeuw)

The heyday of ‘les pièces de forme’ (3rd quarter 16 th century)

16. PAAR ZOUTVATEN: DE GEBOORTE EN DE WERKEN VAN HERCULES I 16. A PAIR OF SALT CELLARS: THE BIRTH AND THE LABOURS OF HERCULES De Twaalf Werken van Hercules behoren tot de meest populaire thema’s van de 16 de eeuwse Limogese emailleurs1. Behalve enkele balustervormige kandelaren 2, zijn het vooral kleine kistjes en zoutvaten die met Hercules-taferelen worden versierd, wat ongetwijfeld ten dele te verklaren is door de vele beeldvlakken die deze beide pièces de forme bezitten. Geëmailleerde kistjes bestaan immers steeds uit dertien plaketjes, ter wijl een paar zeskantige zoutvaten 3 , naast vier verdiepte boven- en onderzijden, twaalf zijvlakken tellen. Meerdelige series van eenvoudige taferelen met weinig personages, zoals De Kinderspelen of De Werken van Hercules, zijn dan ook ideale thema’s om de vele kleine plaketjes van kistjes of zoutvaten mee te decoreren. Het kan geen toeval zijn dat een groot aantal van deze kistjes en zoutvaten in dezelfde ateliers zijn ontstaan. Hoewel enkele aan concrete meesters kunnen worden toegeschreven, zijn de meeste in vooralsnog anonieme ateliers vervaardigd, maar worden ze wel veelal in de omgeving van Léonard Limosin (ca.15061575/77), Pierre Reymond (1513-na 1584) en vooral Colin II Nouailher (actief: ca.15391567) gesitueerd.

D it g e l d t on g e t w ij fe l d o ok vo o r d e z e Herkomst: zeskantige zoutvaten, welke stilistisch erg verz. Adalbert Freiherr von Lanna, Praag, 1909 (?). ver want zijn a an een eveneens anon iem 09.11.1909, Berlijn, Rudolph Lepke, nrs.69-70 (?). zout vat i n het Pet it Pa l a i s te Pa r ijs d at part. verz., Zwitserland, voor 1969-2008. omstreeks het midden van de 16de eeuw wordt gedateerd 4 . Het Hercules-medaillon en de 1 F. Barbe, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.35-57. randversiering van ons paar zijn identiek aan 2 De beroemdste zijn natuurlijk het paar uit de voormalige collectie 5 deze van een zoutvat in Baltimore waarbij Givenchy (B. Descheemaeker, Emaux de Limoges de la renaissance bovend ien van dezelfde prenten gebr uik provenant de la collection de M. Hubert de Givenchy, Parijs, 1994, nrs.14-15) en het exemplaar afkomstig uit het Chaspoux de gemaakt is 6 . Verdier stelt een toeschrijving Verneuil-servies (A. Faÿ, Un chandelier émaillé de Pierre Reymond, aan Léonard Limosin of zijn atelier voor en (Monographien der Abegg-Stifting Bern, 6), Bern, 1971). situeert het omstreeks 1535 of later. 3 Voor niet-zeskantige zoutvaten met Hercules-voorstellingen, zie

The Twelve Labours of Hercules rank among the themes most popular with Limoges enamellers in the 16th century1. Except for several baluster candlesticks 2 , scenes of Hercules were used mainly to decorate small caskets and salts, one contributing factor being undoubtedly the fact that these two types of pièces de forme have multiple surfaces. An enamelled casket always consists of thirteen plaques, while a pair of hexagonal salt cellars 3 , in addition to having four so-called salerons on the top and bottom, also has twelve side panels. A multi-partite series of simple scenes with a few figures such as The Children’s Games or The Labours of Hercules, provide ideal themes for decorating the numerous small plaques on caskets or salt cellars. It can be no coincidence that a large number of such caskets and salts originated in the same workshops. While some of these can be attributed to concrete masters, most were produced in hitherto anonymous workshops, but are as a rule situated in the circle of Léonard Limosin (c.1506-1575/77), Pierre Reymond (1513after 1584) and most frequently that of Colin II Nouailher (active: c.1539-1567).

The above also undoubtedly applies to the Provenance: present pair of hexagonal salt cellars, which is Adalbert Freiherr von Lanna-coll., Prague, 1909 (?). closely related stylistically to a likewise anony- 09.11.1909, Berlin, Rudolph Lepke, nos.69-70 (?). mous salt in the Petit Palais, Paris that dates to priv. coll., Switzerland, before 1969-2008. the middle of the 16th century or thereabouts 4. The Hercules medallion and the decorative 1 F. Barbe, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.35-57. border of the present pair are identical to those 2 The most famous are of course the pair from the former Givenchy on a salt cellar in Baltimore5 which, moreover, collection (B. Descheemaeker, Emaux de Limoges de la was after the same prints6. Verdier suggests an renaissance provenant de la collection de M. Hubert de Givenchy, Paris, 1994, nos.14-15) and the one originally from the Chaspoux attribution to Léonard Limosin or his workde Verneuil service (A. Faÿ, Un chandelier émaillé de Pierre shop and a dating of about 1535 or later.

o.m. : S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlijn, 1999, nr.11 en Barbe, o.c., nrs.5 en 6. 4 Barbe, o.c., nr.2. 5 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nr.111. 6 Diezelfde gravures stonden eveneens model voor een paar zoutvaten in het Victoria and Albert Museum in Londen (inv. nr. 2053-1855 ; zie : Verdier, o.c., pp.185-186).

Reymond, (Monographien der Abegg-Stifting Bern, 6), Bern, 1971).

3 For non-hexagonal salt sellars with Hercules scènes : see f.i. : S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, 1999, no.11 and Barbe, o.c., nos.5 and 6. 4 Barbe, o.c., no.2. 5 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, no.111. 6 A pair of salt sellars in the Victoria and Albert Museum in London was also inspired by the same engravings (inv. no. 2053-1855 ; see : Verdier, o.c., pp.185-186).

omgeving Léonard Limosin en Colin II Nouailher Limoges midden 16de eeuw veelkleurig geschilderd email op koper, verguld h. 7,4 x diam. 8,5 cm (elk)

34

circle of Léonard Limosin and Colin II Nouailher Limoges mid 16th century painted polychrome enamel, on copper gilt h. 7,4 x diam. 8,5 cm (each)

35



17. PAAR BORDJES: DE MAAND FEBRUARI EN DE MAAND APRIL Terwijl het gezelschap gezeten rondom de open haard op het eerste bordje de wintermaand Februari voorstelt, verbeeldt de hertenjacht op haar pendant de maand April. A l s model z ijn h ier voor t wee g r av u re s (af bn.17a en 17b) uit een beroemde prentenreeks van Etienne Delaune gebruikt, welke in 1561 is gepubliceerd1. Het is typisch voor het œuvre van Pierre en Martial Courteys dat niet alleen de centrale voorstelling van de bordjes op deze gravures teruggaat, maar dat ook het zodiakteken op de achterzijde en zelfs de motieven in de randversiering op deze prenten zijn geïnspireerd.

In het Louvre bevindt zich een Februari- Herkomst: bordje2, dat zowel qua iconografie als qua stijl, part. verz., 2007. nagenoeg identiek is aan ons exemplaar. Het monogram in de cartouche bovenaan stelt ons 1 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Parijs, 1865, nrs.226 en 228 en V. Notin, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La in staat dit Parijse exemplaar aan Pierre Courrencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.166-168. teys (ca.1520-1591) toe te schrijven. Andere 2 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Parijs, erg verwante bordjes zijn onder meer een 2000, p.280. schitterende zesdelige reeks van Pierre Cour- 3 Bernard Descheemaeker - Works of Art. Nieuwsbrief 12, februari 2007, pp.8-11. teys in een particuliere verzameling 3 en een 4 S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges... The Los Angeles nog complete Maanden-serie in het Los AngeCounty Museum of Art, Los Angeles, 1993, nrs.29-40. les County Museum of Art 4 , welke evenwel door zijn zoon Martial Courteys (ca.15501592) vervaardigd is. De stilistische en kwalitatieve overeenkomsten tussen het werk van vader en zoon blijken inderdaad erg groot, dermate zelfs dat hun ongesigneerde œuvre amper te onderscheiden is.

17a

Pierre of Martial Courteys Limoges ca.1565-1575 geschilderd email in grisaille op koper, verguld diam. 18,5 cm (elk)

17b

Pierre or Martial Courteys Limoges c.1565-1575 painted enamel in grisaille, on copper gilt diam. 18,5 cm (each)

naar prenten van Etienne Delaune (1561)

36

after engravings by Etienne Delaune (1561)

37

38



17. A PAIR OF PLATES: THE MONTH OF FEBRUARY AND THE MONTH OF APRIL While the f irst plate represents the winter month of February and shows a family seated by an open fire, its pendant, the month of April, depicts a hunting scene. The above is modelled after two engravings (ills.17a and 17b) from a famous series of prints by Etienne Delaune, published in 15611. What is characteristic of the oeuvre of Pierre and Martial Courteys is that not only was the central scene of the plates based on those engravings, but that they also served as a source of inspiration for the zodiac sign on the reverse and even for the decoration of the rims.

The Louvre contains a plate of the Month of Provenance: February 2 , which as far as iconography and priv. coll., 2007. style are concerned, is virtually identical to the present example. The monogram enclosed 1 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Paris, 1865, nos.226 and 228 and V. Notin, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La within the cartouche at the top confirms the rencontre des héros …, Limoges, 2002, pp.166-168. attribution of that example to Pierre Courteys 2 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Paris, (c.1520-1591). Other closely related plates 2000, p.280. include a magnificent series of six by Pierre 3 Bernard Descheemaeker - Works of Art. Newsletter 12, February 2007, pp.8-11. Courteys in a private collection3 and a series of 4 S.L. Caroselli, The Painted Enamels of Limoges... The Los Angeles The Months which is still complete in the Los County Museum of Art, Los Angeles, 1993, nos.29-40. Angeles County Museum of Art 4, and which was, however, executed by his son Martial Courteys (c.1550-1592). Indeed, the stylistic and qualitative similarities between the works of father and son appear to be so close, that it is well-nigh impossible to distinguish between their unsigned oeuvre.



18. BORDJE: DE SCHEPPING VAN ADAM I PLATE: THE CREATION OF ADAM De zeer herkenbare stijl en het typisch decorum op de keerzijde laten er geen twijfel over bestaan dat dit bordje in het atelier van Jean Miette (actief: ca.1550-1565) vervaardigd is. Zo herinnert dit object aan een bordje in de Hermitage met de Schepping van de Aarde op de voorzijde en met een bijna identieke achterkant 1. Andere gelijkaardige bordjes van Jean Miette, eveneens met oudtestamentische scènes, bevinden zich onder meer in Turijn, Lyon 2 en Baltimore3, maar het is evenwel een bordje in het Louvre dat het meest aan ons exemplaar verwant is 4. Dit object, waarop De Zondeval is afgebeeld, heeft immers dezelfde afmetingen, is versierd met dezelfde boorden en ook alle details van het rolwerk op de keerzijde zijn identiek. Dat beide derhalve oorspronkelijk tot eenzelfde reeks hebben behoord, lijkt mij dan ook vrij aannemelijk. De inspiratie voor deze compositie vond Jean Miette in één van de gravures van Bernard Salomon voor Les Quadrins historiques de la Bible 5 , een publicatie waarvan de emailleurs veelvuldig gebruik maakten als model voor oudtestamentische scènes.

The easily recognizable style and the typical decorum on the reverse attest to the fact that the present plate was, without doubt, executed in the workshop of Jean Miette (active: c.15501565). It is reminiscent of a plate in the Hermitage, the obverse of which shows The Creation of the World, and the reverse a depiction almost identical to the present plate1. Similar plates by Jean Miette, also depicting scenes from the Old Testament, are inter alia in Turin, Lyons2 and Baltimore 3 ; however, the one that most closely resembles the present example is a plate in the Louvre4. The latter, which represents The Fall of Man, not only has the same measurements and the same decorations of the rims, but all the details of the strapwork on the reverse are also identical. Taking the above into consideration we can assume that both plates belonged originally to one and the same series. The composition is after an engraving by Bernard Salomon for Les Quadrins historiques de la Bible 5 , a publication which served enamellers on many occasions as a model for scenes from the Old Testament.

Jean Miette is één van de minder bekende Herkomst: Limogese emailleurs uit het midden van de verz. R.M. Barokh, Londen-Los Angeles, 2007. 16 de eeuw. Dat hij in de omgeving, en wellicht zelfs in het atelier van Léonard Limosin Tentoonstelling: is opgeleid blijkt niet alleen uit zijn stijl, maar 2007, Antwerpen, ‘Invenit et fecit’. Kunstwerken van bekende ook uit enkele van de weinige archivalia die meesters of ateliers, Antwerpen, 2007, nr.12. over hem bekend zijn. In 1564 reist h ij im mers, samen met Léonard Limosin en 1 T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, enkele van diens familieleden, naar Bordeaux. Limoges, 2004, nr.63.

2 Ph. Verdier, Les émaux peints de Limoges …., in : Bulletin des musées et monuments Lyonnais, 2, 1987, pp.4-5, afbn.3-4. 3 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nrs.115-116. 4 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Parijs, 2000, p.301. 5 Vergelijk bijvoorbeeld een beker uit de omgeving van Léonard Limosin ; zie : Baratte, o.c., p.168.

Jean Miette is one of the lesser known enamel- Provenance: lers from Limoges who were active in the mid- R.M. Barokh-coll., London-Los Angeles, 2007. dle of the 16 th century. The fact that he was trained in the circle of Léonard Limosin, Exhibition: maybe even in the latter’s workshop, is evi- 2007, Antwerp, ‘Invenit et fecit’. Works of Art by Known Masdenced not only by his style, but also by several ters or Workshops, Antwerp, 2007, no.12. of the sparse archival records in which his name is mentioned. One of these documents 1 T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée National de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, records a visit that he made to Bordeaux in Limoges, 2004, no.63. 1564 travelling in the company of Léonard 2 Ph. Verdier, Les émaux peints de Limoges ..., in : Bulletin des Limosin and several members of the latter’s musées et monuments Lyonnais, 2, 1987, pp.4-5, ills.3-4. 3 Ph. Verdier, The Walters Art Gallery. Catalogue of the Painted family. Enamels of the Renaissance, Baltimore, 1967, nos.115-116. 4 S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Paris, 2000, p.301. 5 Compare, f.i., a cup from the circle of Léonard Limosin ; see : Baratte, o.c., p.168.

Jean Miette Limoges ca.1550-1560 geschilderd email in grisaille op koper, verguld diam. 18,8 cm

Jean Miette Limoges c.1550-1560 painted enamel in grisaille, on copper gilt diam. 18,8 cm

naar een prent van Bernard Salomon

39

40

after an engraving by Bernard Salomon

41

De latere Limogese emailleurs (ca.1580-ca.1625)

The later Limoges enamellers (c.1580–c.1625)

19. PLAKET: DE EVANGELIST MARCUS I PLAQUE: SAINT MARK THE EVANGELIST Deze pl a ket, wel ke boven a a n l i n k s het opschrift Sainct Marc draagt, maakt deel uit van een reeks van De Vier Evangelisten. Terwijl de Johannes-plaket zich in de voormalige verzameling van Thomas Fortune Ryan bevond1, wordt De Evangelist Lucas in The Taft Museum in Cincinnati bewaard 2. Met betrekking tot de nog ontbrekende Mattheus is mij geen enkele referentie bekend. De Marcus- en Johannes-plaketten, die beide het monogram SC dragen, bevestigen de toeschrijving aan Suzanne de Court, welke Philippe Verdier voor de niet-gemonogrammeerde Marcus-plaket op stilistische basis voorstelde. Ook zijn datering omstreeks 1600 kan derhalve bevestigd worden.

Vier prenten van Bernard Salomon, die zowel Herkomst: voor een bijbeluitgave van Jean de Tournes als part. verz., 2007. voor diens Figures du Nouveau Testament uit 1556 gebruikt werden, stonden model voor Literatuur: deze plaketten van De Vier Evangelisten. Dat B. Descheemaeker, in: tent. kat.: Antwerpen, 2007, ‘InveSuzanne de Court wel vaker beroep deed op nit et fecit’. Kunstwerken van bekende meesters of ateliers, Antdeze gravures blijkt onder meer uit de achter- werpen, 2007, p.34, voetn.1. kant van een spiegeltje met de voorstelling van Marcus dat in The Metropolitan Museum 1 23-25.11.1933, New York, Anderson Galleries, nr.380 ; zie : Descheemaeker, l.c.. of Art bewaard wordt en dat tevens SC gemo2 Ph. Verdier, in : The Taft Museum..., New York, 1995, p.397. nogrammeerd is 3. 3 Inv. nr. 32.100.265. The Friedsam Collection ; zie : Cl. Vincent,

The present plaque bearing in the top lefthand corner the inscription Sainct Marc, belongs to a series of The Four Evangelists. While the plaque depicting Saint John belonged to the collection of the late Thomas Fortune Ryan1, Saint Luke, the Evangelist is on display in The Taft Museum in Cincinnati 2 . As far as the missing Saint Matthew plaque is concerned, to my knowledge no reference is made of this in the literature. The plaques of Saint Mark and Saint John, both monogrammed SC, confirm the attribution to Suzanne de Court, which attribution for the Saint Mark plaque was suggested by Philippe Verdier based on style in the absence of any such monogram. Also, his dating of roundabout 1600 can now be confirmed.

Four prints by Bernard Salomon published by Provenance: Jean de Tournes both for a Bible edited in priv. coll., 2007. Lyons and also for his Figures du Nouveau Testament in 1556, were used as a model for those Literature: plaques of The Four Evangelists. The fact that B. Descheemaeker, in: exh. cat.: Antwerp, ‘Invenit et fecit’. Suzanne de Court made frequent use of these Works of Art by Known Masters or Workshops, Antwerp, 2007, engravings is evidenced inter alia by the reverse p.34, note 1. of a small mirror with a representation of Saint Mark in The Metropolitan Museum of Art 1 23-25.11.1933, New York, Anderson Galleries, no.380 ; see : Descheemaeker, l.c.. which is also monogrammed SC 3.

Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel Watch-cases and Their Movements, in : Antiquarian Horology, september 2007, pp.343-344, afb.43. - Clare Vincent die mij spontaan op dit plaketje en deze publicatie attent maakte, ben ik hiervoor erg erkentelijk.

2 Ph. Verdier, in : The Taft Museum..., New York, 1995, p.397.

3 Inv. no. 32.100.265. The Friedsam Collection ; see : Cl. Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel Watch-cases and Their Movements, in : Antiquarian Horology, September 2007, pp.343-344, ill.43. - I am very grateful to Clare Vincent who brought this small plaque and her publication to my attention.

Suzanne de Court (SC gemonogr.) Limoges ca.1600 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld 11,7 x 8,8 cm

Suzanne de Court (SC monogr.) Limoges c.1600 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 11,7 x 8,8 cm

naar een prent van Bernard Salomon (1556)

42

after an engraving by Bernard Salomon (1556)

43




20. HELMKAN: DE PERSONIFICATIES VAN DE DEUGDEN I Deze zgn. helmkan -in het Frans spreekt men van een aiguière-casque- heeft een k leine, onopvallende tuit en rust op een lage gelobde voet welke met kleurrijke maskers en vazen versierd is. Op de buik van de kan staan onder een arcade van paarse en groene luifels zes vrouwelijke personificaties die de vier kardinale deugden en twee goddelijke deugden verbeelden. Het betreffen achtereenvolgens De Matigheid (Temperantia), die water bij de wijn schenkt, De kracht (Fortitudo), met helm, zwaard en schild, De Rechtvaardigheid ( Justitia) met in de rechterhand een zwaard en in de linker een weegschaal, De Voorzichtigheid (Prudentia) die in de spiegel kijkt, Het Geloof (Fides) met crucif ix en bijbel en De Hoop (Spes), op wiens linkerhand een kraai neerzit. De binnenkant is bedekt met wit email dat bovenaan met een fijn decor van gouden arabesken versierd is. Tussen de personificaties van De Matigheid en De Kracht is een bijna vierkant oor aangehecht met scherpe hoeken en een driekantig oppervlak. De toestand van de kan is erg goed. De friesversier ing met de zes k leurr ijke, deels in translucied email geschilderde f iguren, is immers onaangeroerd en ook het handvat, welke ongetwijfeld het oorspronkelijke is, verkeert in uitmuntende staat. Aan de voet zijn wel enkele restauraties merkbaar alsook aan de liprand en de binnenkant van de kan. Ook de rijkelijke vergulding is uitstekend bewaard gebleven. Hoewel dit object vooralsnog niet gepubliceerd is en, bij mijn weten, ook nergens gedocumenteerd is, behoort het niettemin tot de belangrijkste realisaties überhaupt van de vroeg 17de eeuwse Limogese emailkunst. Vooreerst is het een erg monumentaal stuk, uitgevoerd in een zeer fraai, helder en kleurrijk geschilderd en translucied email. Het is daarenboven van uitzonderlijke kwaliteit en de ganse uitvoering getuigt van een groot technisch meesterschap. Ditzelfde raffinement vinden we bovendien terug in de delicate behandeling van de vergulding. Maar vooral op typologisch gebied is deze aiguière-casque een absolute rariteit. Want hoewel de helmkan vanaf de tweede helft van de 16de eeuw vrij populair is bij de Franse zilversmeden1, zijn er, wat de Limogese emailkunst van de 16 de en 17de eeuw betreft, amper drie andere helmkannen bewaard 2 , elk voorzien van een verschillend monogram. Naast een

IC gemonogrammeerde kan met Jason-voorstelling in het Petit Palais in Parijs 3 , bevindt er z ich i n het L ouv re een hel m k a n va n Suzanne de Court 4 . Interessant is dat dit exemplaar eveneens versierd is met een brede doorlopende fries, waarop eveneens zes personages -zij het geen personificaties, maar wel Romeinse goden en godinnen- afgebeeld staan. De hier gepresenteerde helmkan is echter typologisch het meest verwant aan een exemplaar in de Hermitage, dat IL gemonogrammeerd is en omstreeks het begin van de 17de eeuw gedateerd wordt 5. De buik van de kan met de weinig geprononceerde tuit, het scherpe vierkante handvat en de gelobde voet zijn op beide kannen zeer gelijkaardig. Op deze kan is de buikpartij, met het oor, evenwel groter en de voet wat lager, terwijl op de Hermitage-kan de voet duidelijk hoger en ranker is maar de buik iets plomper, wat uiteindelijk resulteert in haast identieke afmetingen. De verwantschap tussen deze beide helmkannen beperkt zich echter niet tot het typologische aspect; ook stilistisch en iconograf isch zijn er sterke overeenkomsten. Zo is de aard en de rijkdom van de vergulding zeer gelijkaardig en ook de vrijwel aaneengesloten rij personages keert op beide kannen terug 6.

20. HELMET-SHAPED EWER: THE VIRTUES PERSONIFIED The present so-called helmet ewer – known in French as an aiguière-casque – has a small, slightly protruding spout and stands on a low, lobed foot decorated with colourful masks and vases. On the body of the ewer under an arcade of purple and green canopies stand six female personif ications of the four cardinal virtues together with two theological virtues. They are respectively: Temperance (Temperantia), diluting the wine with water; Fortitude (Fortitudo), with helmet, sword and shield; Justice ( Justitia), grasping a sword in the right hand and a pair of scales in the left; Prudence (Prudentia), regarding herself in the mirror; Faith (Fides) holding a bible and crucifix; and Hope (Spes), carrying a crow in her left hand. The interior of the ewer is enamelled in white, the inside rim with a fine arabesque decoration in gold. An almost square, edged handle with two sharp angles is attached between the personifications of Temperance and Fortitude.

De vrouwelijke personificaties van De Deugden zijn duidelijk beïnvloed door een prentenreeks van Etienne Delaune10, maar wijken er ook in velerlei details van af. Hoewel de concrete iconograf ische modellen, welke door voornoemde prentenreeks geïnspireerd waren, ons niet meer bekend zijn, waren ze blijkbaar wel bijzonder populair bij de latere Limogese emailleurs. Zo m a a kte Jea n Gu iber t (ca.1600-1651) er gebruik van voor een zoutvat in Parijs11 en voor een paar salieras in The Frick Collection in New York 12 . Tenslotte stonden deze prenten ook model voor een anoniem zoutvat in het Louvre, dat Sophie Baratte omstreeks 1615 dateert13.

is also decorated with a large continuing frieze, similarly portraying six f igures – albeit not personif ications, but Roman gods and goddesses. The aiguière-casque presented here, however, bears in typological terms the closest resemblance to an ewer in the Hermitage, monogrammed IL and dated to the beginning of the 17th century or thereabouts5. The body of the ewer and the slightly protruding spout, the angularity of the almost square handle and the lobed foot are on both ewers extremely similar. On the present ewer the body, with the handle is slightly larger and the foot slightly lower, while on the ewer in the Hermitage the stem stands clearly higher and slimmer while the body is a little more rounded, but the result is all but identical dimensions. The correspondence between both helmet ewers is not restricted to typological characteristics; there are close similarities both stylistically and iconographically as well. The nature and the richness of the gilding are almost identical and also a similar row of consecutive figThe ewer is in very good condition. The frieze ures is found on both ewers 6. decoration with six polychrome painted figures partly in translucent enamel is in choice Similarities with the oeuvre of Jean I Limosin condition as is the handle, which undoubtedly are, however, not restricted to the comparison is the original. Some restoration work to the with the Hermitage ewer. foot is visible and also to the rim of the lip and There is, for instance, in the Musée national de the upper interior of the ewer. la Renaissance in Ecouen bearing the monoThe rich gilding has also been well-preserved. gram IL an ewer of common form7, resting on a foot, whose height, gilding, and decoration Although the present object is hitherto unpub- closely corresponds with the foot of the present lished, and, to my knowledge, is not docu- ewer. But also the rounded facial types with mented at all, it nevertheless is one of the most little chins, the voluptuous female forms – in important achievements ever in the f ield of particular that of the Spes figure – and the soft early 17th-century Limoges enamelling. folds of the draperies are a frequent occurrence In the f irst place, it is a most monumental in the signed works of Jean I Limosin. It sufpiece, beautifully executed in rich polychrome fices here to mention a large oval dish in the painted and translucent enamels. In addition, it Louvre bearing the full signature JEHAN is of an exceptional quality, the entire execu- LIMOSIN 8 , on which the style of the female tion being a display of great technical and figures clearly testifies to the work of the same artistic master y. That same ref inement is enameller. But also the rendering of the fingers repeated in the delicate treatment of the gild- - all spreaded, except for the middle and ring ing. fingers - is almost identical to those of the perBut especially in the f ield of typology the sonification of Fides on the present ewer. present aiguière-casque is an absolute rarity. For The obvious conclusion is an attribution of the although the helmet-shaped ewer was very ewer to Jean I Limosin and a dating to the first popular with French silversmiths from the sec- decade of the 17th century, according to a docond half of the 16th century1, there are, with ument of 1610 his decease occurred prior to respect to Limoges enamelling, no more than that date9. three others known to be extant 2, each bearing a different monogram. In addition to an The female personif ications of The Virtues ewer with a representation of Jason and mono- were clearly influenced by a series of prints by grammed IC in the Petit Palais in Paris 3, there Etienne Delaune10, but it still differs consideris in the Louvre a helmet ewer by Suzanne de ably in its detail. Although the concrete iconoCourt 4. It is interesting to note that the latter graphic models which were inspired by the

Herkomst: part. verz., 2008. 1 M. Bimbenet-Privat, Les orfèvres parisiens de la renaissance (1506-1620), Parijs, 1992, passim. 2 Eén bijkomend exemplaar is ons enkel bekend via een oude beschrijving (voormalige verzameling M.J. Malcolm ; zie : V. Notin, in : tent. kat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, p.87, voetn.1). Dat dit object niet identiek kan zijn aan onze kan blijkt uit de volgende passage : “… dont la panse est séparée en trois parties soudées par des bourrelets en relief.” 3 Meester IC ; Limoges, 4de kwart 16de eeuw ; veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld : h. 24 cm ; zie : Notin, o.c., nr.18. 4 SC gemonogr. ; Limoges, ca.1600 ; veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld : h. 18,5 cm ; zie : S. Baratte,

De overeenkomsten met het œuvre van Jean I Limosin blijven evenwel niet beperkt tot de verwantschap met de Hermitage-helmkan. Zo bevindt er zich in het Musée national de la Rena issance te Ecouen een eveneens IL gemonogrammeerde kan 7 -van traditionele vor m- wel ke op een voet st a at wa ar van hoogte, vergulding en decoratie sterk vergelijkbaar zijn met de voet van onze kan. Maar ook de bolle gezichtstypes met de kleine kin, de vlezige vrouwenlichamen -let vooral op de Spes-f iguur- en de soepele plooien van de gewaden vinden we vaker terug op het gesigneerde werk van Jean I Limosin. In dit verband volstaat het te verwijzen naar de voluit JEHAN LIMOSIN gesigneerde schotel in het Louvre 8 , waarvan de stijl van de vrouwelijke figuren duidelijk dezelfde emailleur verraadt. Maar ook de weergave van de handen, met gespreide vingers behalve middenvinger en ringvinger, vinden wij bijvoorbeeld identiek terug bij onze Fides-personificatie. Een toeschrijving van onze kan aan Jean I Limosin en een datering in het eerste decennium van de 17de eeuw ligt dan ook voor de hand. Een document uit 1610 vermeldt hem immers als zijnde overleden9.

44


Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Parijs, 2000, p.375. 5 Jean I Limosin ; Limoges, ca.1600-1610 ; veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld : h. 18,7 X diam. (voet) 9,5 cm ; zie : O.D. Dobroklonskaia, Painted Enamels of Limoges..., Moskou, 1969, nr.55 en T. Rappé en L. Boulkina, in : tent. kat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, nr.84. 6 Er zijn nog twee andere objecten bekend met een vergelijkbare reeks figuren en farandole. Het betreft enerzijds een IL gemonogrammeerde kan -van traditionele vorm- in de Musées d’Angers (B. de Chancel, Collections. Emaux peints. Musées d’Angers, Angers, [1991], fign.12-13) en anderzijds een grote, eveneens IL gemonogrammeerde, huwelijkskist in het Victoria and Albert Museum in Londen (zie : S. Baratte, in : tent. kat. : 2002, Parijs, Un temps d’exubérance …, Parijs, 2002, nr.271). 7 H. Oursel, in : Revue du Louvre et des musées de France, 3, 1995, p.80. 8 Baratte, o.c., 2000, p.377. 9 S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlijn, 1999, p.57. 10 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Parijs, 1865, nrs.103-104. 11 Baratte, o.c., 2000, pp.386-388 en V. Notin, Catalogue sommaire des émaux attribués à Jean Guibert …, in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXXXV, 2007, pp.133-134, nr.25. 12 Ph. Verdier en J. Focarino, Limoges Painted Enamels…, in : The Frick Collection…, New York, 1977, pp.226-234 en Notin, o.c., 2007, p.132, nrs.18-19. 13 Baratte, o.c., 2000, p.394 en Baratte, o.c., 2002, nr.270.

45

46

above series of prints are no longer known to us, they appear to have been extremely popular with the later Limoges enamellers. Jean Guibert (c.1600-1651), for instance, used them for a salt cellar in Paris11 and for a pair of salieras in The Frick Collection in New York12. Finally, the same prints served as a model for an anonymous salt in the Louvre, dated by Sophie Baratte to 1615 or thereabouts13. Provenance: priv. coll., 2008. 1 M. Bimbenet-Privat, Les orfèvres parisiens de la renaissance (1506-1620), Paris, 1992, passim. 2 We know of a fourth aiguière-casque through an old description (former collection of M.J. Malcolm ; see : V. Notin, in : exh. cat. : 2002, Limoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, p.87, note 1). The fact that the latter cannot be considered identical to the present ewer is evidenced by the following passage: “… dont la panse est séparée en trois parties soudées par des bourrelets en relief.”. 3 Master IC ; Limoges, 4th quarter 16th century ; painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt : h. 24 cm ; see : Notin, o.c., no.18. 4 SC monogr. ; Limoges, c.1600 ; painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt : h. 18,5 cm ; see : S. Baratte, Musée du Louvre. Les émaux peints de Limoges, Paris, 2000, p.375. 5 Jean I Limosin ; Limoges, c.1600-1610 ; painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt : h. 18,7 X diam. (stem) 9,5 cm ; see : O.D. Dobroklonskaia, Painted Enamels of Limoges..., Moscou, 1969, no.55 and T. Rappé and L. Boulkina, in : exh. cat. : 2004, Limoges, Emaux limousins du Musée national de l’Ermitage de Saint-Pétersbourg, Limoges, 2004, no.84. 6 Two other objects are known with a comparable series of figures en farandole. One of these is an ewer of traditional shape monogrammed IL in the Musées d’Angers (B. de Chancel, Collections. Emaux peints. Musées d’Angers, Angers, [1991], ills.12-13) and the other is a large wedding casket, also monogrammed IL, in the Victoria and Albert Museum in London (see : S. Baratte, in : exh. cat. : 2002, Paris, Un temps d’exubérance …, Paris, 2002, no.271). 7 H. Oursel, in : Revue du Louvre et des musées de France, 3, 1995, p.80. 8 Baratte, o.c., 2000, p.377. 9 S. Netzer, Maleremails aus Limoges. Der Bestand des Berliner Kunstgewerbemuseums, Berlin, 1999, p.57. 10 A.-P.-F. Robert-Dumesnil, Le peintre-graveur …, IX, Paris, 1865, nos.103-104. 11 Baratte, o.c., 2000, pp.386-388 and V. Notin, Catalogue sommaire des émaux attribués à Jean Guibert …, in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXXXV, 2007, pp.133-134, no.25. 12 Ph. Verdier and J. Focarino, Limoges Painted Enamels…, in : The Frick Collection…, New York, 1977, pp.226-234 and Notin, o.c., 2007, p.132, nos.18-19. 13 Baratte, o.c., 2000, p.394 and Baratte, o.c., 2002, no.270.



21. SPIEGELTJE: PERSEUS BEVRIJDT ANDROMEDA VAN HET MONSTER I 21. SMALL MIRROR: PERSEUS FREEING ANDROMEDA FROM THE MONSTER In het vierde boek van de Metamorphosen verhaalt Ovidius (4, 670-739) hoe de koningsdochter Andromeda nabij de zee aan een rots geketend wordt om haar aan een groot en wreed monster te offeren. Perseus, zoon van Zeus en Danaë, raakt echter op haar verliefd en besluit ten str ijde te trekken tegen de draak. Met de hulp van Pegasos, het gevleugelde paard, kan hij het monster bekampen, het doden en Andromeda bevrijden, waarna hij haar zal trouwen. Een langwerpig plaketje in het Herzog Anton Ulrich-Museum in Braunschweig1 en een IG gemonogrammeerd spiegeltje in het British Museum 2 zijn de enige mij bekende objecten uit Limoges die deze mythologische scène verbeelden. Beide inspireren zich echter op verschillende prenten, maar zijn eveneens door één van de latere Limogese emailleurs (ca. 1580-ca.1625) vervaardigd.

Bovenaan rechts is, naast een Franse lelie, ook het monogram IC (niet IG ) zichtbaar (af b. 21a). De identif icatie van meester IC en de stilistische gelijkenissen, maar ook verschillen tussen het oeuvre van deze anonieme meester en dit van Jean de Court dit Vigier en Jean de Court is één van de meest problematische aspecten van de studie van het Limogees email 3. Laat ik mij hier beperken tot de vaststel l i n g d at het oeuv re va n mee ster IC omstreeks 1600 moet zijn vervaardigd en dat aan hem reeds meerdere kleine spiegeltjes werden toegeschreven4.

1 Limoges, na 1602 ; zie : I. Müsch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, Braunschweig, 2002, nr.132. 2 Jean Guibert, Limoges, 1ste kwart 17de eeuw ; Londen, inv.nr. 1913, 12-20.72, Barwell Bequest ; zie : V. Notin, Scylla et Minos ..., in : Revue du Louvre, 3, 2007, pp.38-39, afb.6 en V. Notin, Catalogue sommaire des émaux attribués à Jean Guibert …, in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXXXV, 2007, p.135, nr.32. 3 Een beknopt overzicht van dit probleem vindt men bij S. Baratte, Musée du Louvre. Département des Objets d’art. Les émaux peints de Limoges, Parijs, 2000, p.317 (en pp.318, 328 en 361). 4 Zie onder meer : M. Marcheix, Limoges … Painted Enamels, in : The James A. de Rothschild Collection at Waddesdon Manor, Londen, 1977, nrs.17-22.

Herkomst: 07.12.1995, Londen, Sotheby’s, nr.267. part. verz., Connecticut (VS), 1995-2008.

21a

In the fourth book of the Metamorphosis, Ovid (4, 670-739) tells how Andromeda, daughter of an Ethiopian king was chained to a rock by the seaside as a sacrifice to a cruel sea-monster. Perseus, the son of Zeus and Danae, fell in love with her, however, and decided to battle against the monster. Aided by Pegasus, the winged horse, he faced the monster and slew it, thus freeing Andromeda from her chains, whom he later married. An oblong plaque in the Herzog Anton UlrichMuseum in Brunswick1 and a small mirror in the British Museum with the monogram IG 2 are the only two Limoges enamels known to me, bearing a depiction of this mythological scene. While the two were inspired by different prints, both of them were, however, also executed by one of the later Limoges enamellers (c.1580-c.1625).

Jean I Limosin Limoges ca.1600-1610 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld h. 19,7 x diam. (liprand) 14,1 en (voet) 9,5 cm

On the upper right side is, next to a French lily, the monogram IC (not IG ) visible (ill. 21a). The identification of master IC, taking into account the stylistic similarities, and, equally important, the differences between the oeuvre of that anonymous master and the work of Jean de Court dit Vigier and Jean de Court, is one of the most problematic aspects pertaining to the study of Limoges enamels 3. I shall confine myself to the fact that the oeuvre of master IC must be dated around 1600 and that several small mirrors have already been attributed to him4.

12-20.72, Barwell Bequest ; see: V. Notin, Scylla et Minos ..., in : Revue du Louvre, 3, 2007, pp.38-39, ill.6 and V. Notin, Catalogue sommaire des émaux attribués à Jean Guibert …, in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXXXV, 2007, p.135, no.32. 3 A concise survey of that problem is found in : S. Baratte, Musée du Louvre. Département des Objets d’art. Les émaux peints de Limoges, Paris, 2000, p.317 (and pp.318, 328 and 361). 4 See, f.i. : M. Marcheix, Limoges … Painted Enamels, in : The James A. de Rothschild Collection at Waddesdon Manor, London, 1977, nos.17-22.

07.12.1995, London, Sotheby’s, no.267. priv. coll., Connecticut (USA), 1995-2008.

meester IC (IC gemonogr.) Limoges ca. 1600 veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld 8 X 5,9 cm

inspired by engravings by Etienne Delaune

47

Jahrhunderts aus Limoges, Braunschweig, 2002, no.132. 2 Jean Guibert, Limoges, 1st quarter 17th c. ; London, inv.no. 1913,

Provenance:

Jean I Limosin Limoges c.1600-1610 painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt h. 19,7 x diam. (cup) 14,1 and (foot) 9,5 cm

geïnspireerd door prenten van Etienne Delaune

1 Limoges, after 1602 ; see: I. Müsch, Maleremails des 16. und 17.

master IC (IC monogr.) Limoges c. 1600 painted polychrome and translucent enamel on copper, gilt 8 X 5,9 cm

in een eigentijds verguld zilveren lijstje (10 X 6,6 cm)

48

in a contemporary silver gilt frame (10 X 6,6 cm)

49



22. SPIEGELTJE: APOLLO BESPEELT DE LUIT I SMALL MIRROR: APOLLO PLAYING THE LUTE Het typische koloriet en de minutieuse afwerking van de f iguur van Apollo en van het landschap, laten er geen twijfel over bestaan dat dit plaketje na 1600 is vervaardigd. Hoewel het duidelijk stilistisch verwant is aan het œuvre van Suzanne de Court, die omstreeks 1600 in Limoges werkzaam is1, moet het veeleer toegeschreven worden aan een navolger die zich direct door haar werk laat inspireren. Gezien de verwantschap met enkele werken van klein formaat van Jean I Limosin (+1610), dient hij als mogelijke auteur in overweging te worden genomen 2, maar ook een toeschrijv i n g a a n J e a n I I R e y m o n d ( c a .159 5 ca.1631/32) is zeker niet uitgesloten3.

Het vroeg 17de eeuws email uit Limoges is Herkomst: haast nog onontgonnen terrein4 en de moge- part. verz., voor 1977-2007. lijke identif icatie van de monogrammist IL (niet te verwarren met Jacques I Laudin die in 1 Zie bijvoorbeeld : kat. nr. 19. de 2de helft van de 17de eeuw werkzaam is) als 2 Ik verwijs hier onder meer naar een beursje in het Musée municipal de l’Evêché te Limoges (F. Barbe, in : tent. kat. : 2002, Limoges, zijnde Jean I, Jean II of Joseph Limosin is La rencontre des héros …, Limoges, 2002, nr.38) en naar enkele vooralsnog louter speculatief. Dat evenwel horlogekastjes in The Metropolitan Museum in New York (Cl. Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel meerdere vroeg 17de eeuwse meesters zich Watch-cases and Their Movements, in : Antiquarian Horology, bedienen van dit monogram kan niet betwijseptember 2007, p.343, afb.42). feld worden, gezien de vaak grote stilistische 3 In The Metropolitan Museum of Art bevinden zich enkele en kwalitatieve verschillen in IL gemonogeëmailleerde horlogekastjes die IR gemonogrammeerd zijn ; zie : Vincent, o.c., pp.317-346, afbn.1, 2, 5, 6 en 38. grammeerde objecten en plaketten. Eenzelfde verwarring bestaat er eveneens met betrek- 4 Zie onder meer : S. Baratte, in : tent. kat. : 2002, Parijs, Un temps d’exubérance …, Parijs, 2002, pp.391-401. king tot het monogram IR 5 , dat niet alleen 5 Vincent, o.c., pp.321-322. met Jean I of zijn neef Jean II Reymond in verband gebracht wordt, maar dat ook naar Joseph Reymond kan verwijzen.

There is no mistaking the fact that the present plaque was executed after 1600, which is evidenced by the typical colouring and the intricate treatment of the figure of Apollo and of the landscape. Although it is clearly stylistically related to the oeuvre of Suzanne de Court, who was active round about 1600 in Limoges1, it should rather be attributed to a successor who was directly inspired by her work. In view of the relationship with several works of small dimensions by Jean I Limosin (+1610), he ought to be considered as a possible author 2, but also an attribution to Jean II Reymond (c.1595-c.1631/32) should certainly not be excluded 3.

Early 17th–century enamels from Limoges are Provenance: like almost uncharted waters 4 and the possible priv. coll., before 1977-2007. identification of the monogrammist IL (not to be confused with Jacques I Laudin who was 1 See f.i. : cat. no. 19. active in the second half of the 17th century) as 2 I would like to refer inter alia to a pair of purse halves in the Musée municipal de l’Evêché in Limoges (F. Barbe, in : exh. cat. : 2002, being Jean I, Jean II or Joseph Limosin is hithLimoges, La rencontre des héros …, Limoges, 2002, no.38) and to erto pure speculation. There can be no doubt several watch cases in The Metropolitan Museum in New York (Cl. Vincent, Some Seventeenth-century Limoges Painted Enamel that the monogram was used by a number of Watch-cases and Their Movements, in : Antiquarian Horology, early 17th-century masters, in view of the very September 2007, p.343, ill.42). clear stylistic and qualitative differences fre- 3 The Metropolitan Museum of Art contains several enamelled watch quently found in objects and plaques with the cases with the monogram IR; see : Vincent, o.c., pp.317-346, ills.1, 2, 5, 6 and 38. monogram IL. Likewise, the same confusion exists with regard to the monogram IR 5 , 4 See f.i. : S. Baratte, in : exh. cat. : 2002, Paris, Un temps d’exubérance …, Paris, 2002, pp.391-401. which is not only associated with Jean I and his 5 Vincent, o.c., pp.321-322. cousin Jean II Reymond, but which can also denote the name of Joseph Reymond.

toegeschr. aan Jean II Reymond (of Jean I Limosin ?) Limoges ca.1605-1625 veelkleurig geschilderd email op koper, verguld 9 x 7,4 cm

attr. to Jean II Reymond (or Jean I Limosin ?) Limoges c.1605-1625 painted polychrome enamel, on copper gilt 9 x 7,4 cm

nog steeds gemonteerd in zijn origineel vroeg 17de eeuws

still mounted in its original early 17th century

verguld zilveren lijstje (10,7 x 7,8 cm)

50

silver gilt frame (10,7 x 7,8 cm)

51

Keizersportretten van Jacques I Laudin (ca.1627-1695)

Portraits of Roman emperors by Jacques I Laudin (c.1627-1695)

23. VOLLEDIGE REEKS VAN TWAALF ROMEINSE KEIZERS I 23. COMPLETE SERIES OF TWELVE ROMAN EMPERORS Deze twaalf ovale plaketten stellen de twaalf Romeinse Keizers voor. Achtereenvolgens betreffen het Iulius Caesar (I), Augustus (II), Tiberius (III), Caligula (IIII), Claudius (V), Nero Claudius (VI), Galba (VII), Silvius Otho (VIII), Vitellius (VIIII), Flavius Vespasianus (X), Titus Vespasian (XI) en Flavius Domitianus (XII). Ze zijn alle in profiel voorgesteld en ze zijn ook alle met een groene laurierkrans getooid. De toestand van elk van deze twaalf medaillons is ronduit perfect. Geen enkele plaket is immers gerestaureerd en ook alle vergulding is nog authentiek. Kleine individuele plaketten van Romeinse Keizers in email komen vrij frequent voor 1, maar volledige reeksen zijn, zelfs in musea, een grote zeldzaamheid. Een zeer interessante uitzondering vormt een volledige serie die

The present twelve oval plaques represent the twelve emperors of Rome. They are, respectively: Iulius Caesar (I), Augustus (II), Tiberius (III), Caligula (IIII), Claudius (V), Nero Claudius (VI), Galba (VII), Silvius Otho (VIII), Vitellius (VIIII), Flavius Vespasianus (X), Titus Vespasian (XI) and Flavius Domitianus (XII). All are portrayed in profile with green-coloured laurel wreaths on their heads. All twelve medallions are in choice condition. There are no restorations to any of the plaques and all the gilding is authentic. Small individual enamel plaques of Roman Emperors are fairly common 1 but a complete series is a great rarity, even in a museum. One very interesting exception is a complete series that is still part of a rather small art cabinet in the Kestner-Museum in Hannover 2 . That

onderdeel uitmaakt van een eerder k lein Herkomst: kunstkabinetje in het Kestner-Museum in part. verz., Duitsland, 2006. Hannover 2. Deze reeks wordt, net zoals vele andere soortgelijke plaketten 3, aan het atelier Tentoonstelling: van Jacques I Laudin toegeschreven en in de 2007, Antwerpen, ‘Invenit et fecit’. Kunstwerken van bekende tweede helft van de 17de eeuw gedateerd. meesters of ateliers, Antwerpen, 2007, nr.16. Gezien de stijl en de kwaliteit lijdt het geen twijfel dat dit eveneens voor onze serie geldt. 1 Zie o.m. : A.-M. Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin,

Het atelier van de familie Laudin is ongetwijfeld het meest actieve en het best bekende Limogese atelier uit de tweede helft van de 17de en het begin van de 18de eeuw. Het wordt opgericht door Noël I Laudin, van wie evenwel geen enkel werk bekend is, waarna het door zijn zonen Jacques I (ca.1627-1695) en Nicolas I (1628-1698) wordt verdergezet. Interessant is dat Jacques II (1663/64-1729), een zoon van Nicolas I, wellicht ook handelaar is in email, daar hij in archivalia vermeld wordt als marchand émailleur.

CXVIII, 1990, pp.91-100. 2 I. Musch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, Braunschweig, 2002, p.11 en p.13, afb.2. 3 Vergelijk bijvoorbeeld een volledige reeks en drie losse plaketten in het Musée Dobrée in Nantes ; zie : C. Aptel, Musée Dobrée. Emaux peints..., Nantes, 2000, nrs.8-22.

series has been attributed to the workshop of Provenance: Jacques I Laudin, as have many other similar priv. coll., Germany, 2006. plaques 3, and is dated to the second half of the 17th century. In view of the style and quality Exhibition: there can be no doubt that the same holds true 2007, Antwerp, ‘Invenit et fecit’. Works of Art by Known Masfor the present series. ters or Workshops, Antwerp, 2007, no.16. The Laudin family-workshop was without doubt the most active and the best-known Limoges workshop in the second half of the 17th and early 18th centuries. It was established by Noël I Laudin, by whom not one single work has survived, and continued under the direction of his sons, Jacques I (c.1627-1695), and Nicolas I (1628-1698). It is interesting to note that Jacques II (1663/64-1729), a son of Nicolas I, probably traded in enamels as well, as he is mentioned in archival records as a marchand émailleur.

1 See f.i. : A.-M. Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXVIII, 1990, pp.91-100. 2 I. Musch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, Brunswick, 2002, p.11 and p.13, ill.2. 3 Compare, f.i., a complete series and three separate plaques in the Musée Dobrée in Nantes ; see : C. Aptel, Musée Dobrée. Emaux peints..., Nantes, 2000, nos.8-22.

atelier van Jacques I Laudin Limoges 2de helft 17de eeuw geschilderd email in grisaille op koper, verguld 7,5 x 5,7 cm (elk)

workshop of Jacques I Laudin Limoges 2nd half 17th century painted enamel in grisaille, on copper gilt 7,5 x 5,7 cm (each)

naar een prentenreeks van Jacques II de Gheyn (1619)

52

after a series of engravings by Jacques II de Gheyn (1619)

53

Keizersportretten van Jacques I Laudin (ca.1627-1695)

Portraits of Roman emperors by Jacques I Laudin (c.1627-1695)

24. VOLLEDIGE REEKS VAN TWAALF ROMEINSE KEIZERS I 24. COMPLETE SERIES OF TWELVE ROMAN EMPERORS Deze twaalf ovale plaketten stellen de twaalf Romeinse Keizers voor. Achtereenvolgens betreffen het Iul. Caesar (I), Octavianus Augustus (II), Tiberius Claudius Nero (III), Caligula (IIII), Claudius Germanicus (V), Claudius Nero Domitius ( VI), Galba ( VII), Salvius Otho (VIII), Vitellius (VIIII), Flavius Vespasianus (X), Titus Flavius Vespas (XI) en Flavius Domitianus (XII). Ze zijn alle in profiel voorgesteld en ze zijn ook a l le met een laur ierk rans getooid.

Kleine individuele plaketten van Romeinse Herkomst: Keizers in email komen vrij frequent voor 1, part. verz., 2005. maar volledige reeksen zijn, zelfs in musea, een grote zeldzaamheid. Een zeer interessante Literatuur: uitzondering vormt een volledige serie die B. Descheemaeker, in: tent. kat.: 2007, Antwerpen, ‘Inveonderdeel uitmaakt van een eerder k lein nit et fecit’. Kunstwerken van bekende meesters of ateliers, Antkunstkabinetje in het Kestner-Museum in werpen, 2007, p.36, voetn.1. Hannover 2. Deze reeks illustreert immers niet alleen dat vele van deze plaketten bedoeld 1 Zie o.m. : A.-M. Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, waren om meubeltjes -bijvoorbeeld muntCXVIII, 1990, pp.91-100. kabinetjes- te versieren, maar deze serie blijkt 2 I. Musch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, eveneens gebaseerd op prenten van Jacques II Braunschweig, 2002, p.11 en p.13, afb.2. de Gheyn, vervaardigd voor een uitgave uit 1619 van De vita Caesarum van Suetonius.

The present twelve oval plaques represent the twelve emperors of Rome. They are, respectively: Iul. Caesar (I), Octavianus Augustus (II), Tiberius Claudius Nero (III), Caligula (IIII), Claudius Germanicus (V), Claudius Nero Domitius (VI), Galba (VII), Salvius Otho (VIII), Vitellius (VIIII), Flavius Vespasianus (X), Titus Flavius Vespas (XI) and Flavius Domitianus (XII). All are portrayed in profile with laurel wreaths on their heads.

Small individual enamel plaques of Roman Provenance: Emperors are fairly common 1 but a complete priv. coll., 2005. series is a great rarity, even in a museum. One very interesting exception is a complete series Literature: that is still part of a rather small art cabinet in B. Descheemaeker, in: exh. cat.: 2007, Antwerp, ‘Invenit et the Kestner-Museum in Hannover 2 . That fecit’. Works of Art by Known Masters or Workshops, Antwerp, series illustrates the fact that not only were a 2007, p.36, note 1. lot of these plaques designed as decoration for small pieces of furniture -for instance, a coin 1 See f.i. : A.-M. Bautier, Le thème des douze Césars ..., in : Bulletin de la Société archéologique et historique du Limousin, CXVIII, cabinet- but that the latter series was also based 1990, pp.91-100. on prints executed by Jacques II de Gheyn for 2 I. Musch, Maleremails des 16. und 17. Jahrhunderts aus Limoges, the 1619 edition of De vita Caesarum by SuetoBrunswick, 2002, p.11 and p.13, ill.2. nius.

atelier van Jacques I Laudin Limoges 2de helft 17de eeuw geschilderd email in grisaille op koper, verguld 7,5 x 5,7 cm (elk)

workshop of Jacques I Laudin Limoges 2nd half 17th century painted enamel in grisaille, on copper gilt 7,5 x 5,7 cm (each)

naar een prentenreeks van Jacques II de Gheyn (1619)

54

after a series of engravings by Jacques II de Gheyn (1619)

55

De renaissance van het geschilderd email (ca.1880-ca.1900)

The renaissance of painted enamels (c.1880-c.1900)

25. PLAKET: CHRISTUS VERSCHIJNT AAN MARIA MAGDALENA I 24. PLAQUE: CHRIST APPEARS BEFORE SAINT MARY MAGDALENE Deze prachtige plaket is buitengewoon goed gedocumenteerd want twee jaar nadat ze is vervaardigd wordt ze reeds in een artikel in de Gazette des Beaux-Arts beschreven. De auteur, Lucien Falize, meldt onder meer dat de schenkster deze plaket bij Paul Grandhomme en Alfred Garnier in opdracht had gegeven en dat ze deze vervolgens, naar aanleiding van haar huwelijk op 20 juli 1891, als geschenk aan haar parochiepriester abbé le Rebours aanbiedt. Deze omstandigheid verk laart ook het opschr ift op de cartouche bovenaan welke behalve de huwelijksdatum, ook de initialen van de beide echtgenoten vermeldt. Bij het bepalen van de iconograf ie laat de donatrice zich zeer waarschijnlijk inspireren door het leven van haar patroonheilige, en valt haar keuze op De Verschijning van Christus aan Maria Magdalena, een thema dat ook wel bekend staat als het Noli me Tangere.

Voor deze voorstelling stond een compositie Herkomst: model van Baccio della Porta, Fra Bartolomeo verz. le Rebours, Frankrijk, 1891. genaamd, een belangrijk renaissance-schilder kunsthandel Roxane Rodriguez, Parijs, 2001-2003. uit Firenze. Dit olieverfschilderij uit 1506, dat part. verz., 2003-2008. hier zeer waarheidsgetrouw in geschilderd en translucied email gekopieerd wordt, bevond Literatuur: zich ook al op het einde van de 19de eeuw in L. Falize, Claudius Popelin et la renaissance des émaux peints, het Louvre waar Grandhomme en Garnier in: Gazette des Beaux-Arts, 3, XI, 1893, p.145. het makkelijk konden bewonderen en bestu- P. Massé, Gustave Moreau, Botticelli et …, in: Revue de la Société des amis du Musée national de Céramique, 10, 2001, deren. p.62.

Paul Victor Grandhomme (1851-1944) en Etienne Marie Alfred Garnier (1848-1908), Tentoonstelling: d i e v a n a f 18 8 8 i n t e n s i e f m e t e l k a a r 2003, Parijs, Galerie Roxane Rodriguez, Emaux, Parijs, samenwerken, behoren tot de belangrijkste en 2003, nr.2. meest getalenteerde Parijse emailleurs van het einde van de 19 de eeuw 1. Ze maken vooral 1 G. Richet, Les émailleurs modernes au XIXe et XXe siècle, in : Céramique, verrerie, émaillerie, 1936-1937, passim. furore met hun kleurrijke composities naar 2 Dit geldt bijvoorbeeld ook voor een Flora-plaket uit 1890 van aquarel len en schi lder ijen van de Franse Grandhomme en Garnier naar Sandro Botticelli. Deze eveneens symbolist Gustave Moreau (1826-1898), maar gesigneerde en gedateerde plaket, van iets kleinere afmetingen (20 X 9,9 cm), werd op 30 juni 1891 voor 4000,- FFr. aangekocht door deze plaket toont aan dat ze zich soms ook de Franse staat en afgestaan aan het Musée national du Céramique door de oude meesters laten inspireren 2. in Sèvres, waar deze plaket zich nog steeds bevindt (zie : Massé, o.c., pp.61-64).

This magnificent plaque is particularly welldocumented, as it was described, just two years after its execution, in an article published in the Gazette des Beaux-Arts. The author, Lucien Falize, wrote inter alia that the donor had commissioned Paul Grandhomme and Alfred Garnier to make the plaque and that on the occasion of her mar r iage on 20 July 1891 she subsequently gave it to her parish priest, abbé le Rebours as a present. That explains the inscription within the cartouche at the top, which in addition to the date of the marr iage also records the initials of both spouses. When deciding upon the iconography it was probably the life of the donor’s patron saint that was the source of inspiration, and so she cho se T he Ap pea ra n c e of C hr i st to Ma r y Magdalene, a theme that also goes by the name Noli me Tangere.

The present plaque was modelled after a com- Provenance: position by Baccio della Porta, known as Fra abbé le Rebours-coll., France, 1891. Bartolomeo, an important Renaissance painter gallery Roxane Rodriguez, Paris, 2001-2003. from Florence. That oil painting executed in priv. coll., 2003-2008. 1506, which was accurately copied in painted and translucent enamels, was already on dis- Literature: play in the Louvre at the end of the 19 th cen- L. Falize, Claudius Popelin et la renaissance des émaux peints, tury, to which Grandhomme and Garnier had in: Gazette des Beaux-Arts, 3, XI, 1893, p.145. P. Massé, Gustave Moreau, Botticelli et …, in: Revue de la easy access for its admiration and study. Société des amis du Musée national du Céramique, 10, 2001,

Paul Victor Grandhomme (1851-1944) and p.62. Etienne Marie Alfred Garnier (1848-1908), who worked in close cooperation from 1888, Exhibition: rank among the most important and most tal- 2003, Paris, galerie Roxane Rodriguez, Emaux, Paris, ented Parisian enamellers at the end of the 19th 2003, no.2. century. In particular their colourful compositions after aquarelles and paintings by the 1 G. Richet, Les émailleurs modernes au XIXe et XXe siècle, in : Céramique, verrerie, émaillerie, 1936-1937, passim. French symbolist Gustave Moreau (1826-1898) 2 This also applies for example to a Flora plaque from 1890 by became all the rage, but the present plaque also Grandhomme and Garnier after Sandro Botticelli. This plaque, demonstrates that their inspiration occasionsimilarly signed and dated and with somewhat smaller dimensions, was acquired by the French State on June 30th 1891 for FF 4,000 ally came from the old masters. and given on loan to the Musée national du Céramique in Sèvres, where it still is to this day (see : Massé, o.c., pp.61-64).

Paul Grandhomme en Alfred Garnier (gesign.) Parijs 20 juli 1891 (gedat.) veelkleurig geschilderd en translucied email op koper, verguld 21,3 x 16,2 cm

Paul Grandhomme and Alfred Garnier (signed) Paris July 20th 1891 (dated) painted polychrome and translucent enamel, on copper gilt 21,3 x 16,2 cm

naar een schilderij van Fra Bartolomeo (Louvre, 1506)

56

after a painting by Fra Bartolomeo (Louvre, 1506)

57

Bernard Descheemaeker Works of Art Helenalei 7 2018 Antwerpen Belgium [email protected] www.worksofart.be

BERNARD DESCHEEMAEKER

WORKS OF ART Helenalei 7 2018 Antwerpen Belgium tel. + 32 / 3 / 225.15.56. fax. + 32 / 3 / 281.05.57. mob. + 32 / 476 / 32.55.77. [email protected] www.worksofart.be ’IN GRISAILLE OF IN KLEUR’ Meesterwerken uit Limoges Al deze Meesterwerken uit Limoges zijn te bezichtigen in mijn galerie te Antwerpen evenwel enkel na afspraak Alle prijzen op aanvraag. Tweemaal per jaar verzorg ik een eigen publicatie, mijn zgn. Nieuwsbrief. Wilt ook u, in de toekomst, mijn Nieuwsbrieven toegestuurd krijgen, dan volstaat het mij een berichtje te sturen met vermelding van uw naam en adres. Bovendien wordt u dan ook uitgenodigd voor alle door mij georganiseerde tentoonstellingen. Voor het verwerven van belangrijke nieuwe stukken zijn wij steeds bereid ons - ook naar het buitenland - te verplaatsen.

’IN GRISAILLE OR IN COLOUR’ Masterpieces from Limoges All those Masterpieces from Limoges will be on view in my Antwerp gallery, by appointment only. All prices available on request. I publish a Newsletter every six months. If you would like to receive future copies of those Newsletters, I will be pleased to add your name and address to my mailing list. You will then also be invited to all my future exhibitions. For the acquisition of important new objects I am more than willing to travel to your home whether here in Belgium or abroad.

Colophon Onderzoek en Redactie/Research and Editor: Bernard Descheemaeker, Antwerpen Engelse Vertaling/English Translation: Marilyn S. Zwaaf-Glazer, Amsterdam Foto’s/Photographs: Congo Blue, Antwerpen Lay-Out en Druk/Lay-Out and Printing: Bema-Graphics, Wommelgem © Bernard Descheemaeker, Antwerpen, September 2008

BERNARD DESCHEEMAEKER WORKS OF ART IN GRISAILLE OF IN KLEUR IN GRISAILLE OR IN COLOUR. Meesterwerken uit Limoges Masterpieces from Limoges

Recommend Documents