bericht
Dit nummer Nol Sweep gáát voor ‘Sportvisserij Nederland’ 1 ➤ Natuur en visstand Aagtendijk varen wel bij verbinding Noordzeekanaal 1 ➤ De Midden-Limburgse Maasplassen uniek voor sportvissers 4 ➤ Introductie barbeel in Swalm geslaagd 5 ➤ Vismigratie van Wad tot Aa 6 ➤ Landelijk informatiesysteem brengt vismigratie in beeld 7 ➤ Automatische vissenteller primeur voor Waterschap de Brabantse Delta 8 ➤ De aal onder de loep 9 ➤ Hoeveel schieralen zitten er in de Rijn? 10 ➤ Bescherming van vissoorten: het beleid en de praktijk 11 ➤ HSV Alfheim aan de slag met visvijver ‘D’n Ballast’ 14 ➤ Beheervisie Zilveren Stromen krijgt vorm 16 ➤ ➤
5 Visinventarisatie van de Swalm.
OVB-Bericht Nieuwsbrief van de OVB - Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij 28e jaargang, nummer 2, juni 2005
“De hengelsport staat als een huis!”
Nol Sweep gáát voor ‘Sportvisserij Nederland’ De voorzitter van de NVVS staat bekend als iemand die, gedreven als hij is, recht op zijn doel afgaat. Hoewel een ‘hardliner’, ziet hij als geen ander het belang van een breed draagvlak. Zo staat Nol Sweep ook in het fusieproces van NVVS en OVB. OVB-Bericht spreekt de “hengelsporter in hart en nieren” in de Drimmelense thuisbasis van de Federatie Zuidwest-Nederland, de hengelsportfederatie waar hij eveneens voorzitter van is. Als doorgewinterd zakenman ‘in ruste’ weet Nol Sweep alles over het oprichten en herstructureren van bedrijven. Maar ook in zijn dertigjarige carrière als hengelsportbestuurder heeft de NVVS-voorzitter een prominente rol gespeeld bij reorganisaties. Zo was hij de drijvende kracht
11
achter de samenvoegingen van sportvisfederaties in het zuidwesten van Nederland. En als voorzitter van het voormalige CNHV (Centraal Nederlands Hengelaars Verbond) was Sweep intensief betrokken bij de fusie van deze bond met de Nederlandse Vereniging van Sportvissersfederaties NVVS in 1997.
Missie Al met al zit Sweep al jarenlang bovenop het proces van schaalvergroting in de georganiseerde sportvisserij. De NVVS-voorzitter zag immers als geen ander het belang in van centralisatie en krachtenbundeling van de hengelsport: Lees verder op pagina 2 PROJECT
Hoe worden bedreigde vissoorten beschermd?
Natuur en visstand Aagtendijk varen wel bij verbinding Noordzeekanaal In de jaren zeventig en tachtig waren de fortgaten langs de St.Aagtendijk bij Beverwijk vermaard om hun fantastische palingvangsten. Inmiddels zijn die vangsten al lang verleden tijd. Kleine alen kunnen het stelsel van Ringsloot, fortwateren en verbindingsgrachten niet meer goed bereiken. Voor de visstandbeheerder, HSV Kennemerland, staat herstel van de verbinding met het Noordzeekanaal daarom al jaren op het verlanglijstje. Niet alleen migrerende vissen en sportvissers
15 Van jong tot oud maakt kennis met vissenonderzoek in Utrecht.
Lees verder op pagina 2
Sportvisserij Nederland gaat in het bijzonder de belangen van de Nederlandse hengelsport behartigen. ”Het heeft toch geen zin om recht tegenover elkaar te staan in discussies, terwijl we allemaal dezelfde belangen hebben!” Eendracht in de sportvisserijsector is ook bij het toekomstig samengaan van de NVVS met de OVB tot Sportvisserij Nederland de belangrijkste drijfveer van Sweep. “Ik geloof in deze fusie. Ik zie het zelfs als een
soort missie voor mij. Het is reeds lang mijn overtuiging dat dit de enige goede oplossing is voor de toekomst van de OVB.” Sweep zat van ‘77 tot ‘94 namens het CNHV in het OVB-bestuur en was daarmee een van de langstzittende bestuursleden in de geschiedenis van de OVB. Gepokt en gemazeld in het bedrijfsleven, heeft hij in de intentie van het ministerie van LNV om de OVB als geheel in de markt te zetten, nooit fiducie gehad. Desondanks is Sweep van mening dat er voor een commer-
zullen hiervan profiteren, de hele natuur in het gebied kan wel varen bij de nieuwe brak-zoetwaterovergangen. Op dit moment bieden de geïsoleerde fortwateren langs de Aagtendijk nog weinig potentie voor een natuurlijke visstand. Een deel van deze wateren is echter bij uitstek geschikt om te fungeren als paai- en opgroeigebied voor vissen uit het onnatuurlijke en monotone Noordzeekanaal. Zeker nu er een uitgestrekt plasdrasgebied aan de noordkant van de fortgaten is aangelegd. Kwetsbare trekvissoorten als de aal en de ‘zeeversie’ van de driedoornige stekelbaars uit het Noordzeekanaal krijgen er een groot leefgebied bij. Ook echte brakwatervissen als de harder en de fint zullen het gebied in kunnen zwemmen als er een doorgang is gecreëerd. 2 | OVB-Bericht 2005 | 2
ciële onderzoekspoot binnen Sportvisserij Nederland een belangrijke markt ligt.
Belangenbehartiging Sweep acht het een morele verantwoordelijkheid dat er door middel van een fusie efficiënter omgegaan wordt met het geld dat door de Nederlandse hengelaar wordt opgebracht. Sweep: “De OVB heeft een ontwikkeling doorgemaakt van pootvisleverancier naar belangenbehartiger. Hoe je het ook wendt of keert, er is een overlap ontstaan met
In de aanliggende natuuroevers zal de lepelaar een goed maal hebben aan de dikke stekelbaarzen die er binnentrekken. En last but not least zal de Aagtendijk een stuk aantrekkelijker worden voor sportvissers.
Twee fasen Dit initiatief van de hengelsport sluit zowel aan bij het streven van Rijkswaterstaat om de ecologie van het Noordzeekanaal te verbeteren, als dat van de provincie Noord-Holland om historische zoet-zoutovergangen te versterken, vertelt Richard van den Bos van het POS (interProvinciale Organisatie Sportvisserij). Het POS heeft twee stappen binnen het project onderscheiden. De eerste fase betreft aankoppelen van het deel van Aagtendijk dat het dichtst bij het kanaal ligt, de zogeheten
het werkveld van de NVVS. Daardoor kreeg je bijvoorbeeld een gekunstelde constructie als het onderscheid tussen eerste- en tweedelijnsbeheervoorlichting aan visstandbeheerders. Het spanningsveld dat zo ontstond, was zeer onwenselijk.” Versterking van de belangenbehartiging staat voorop voor Sweep. “Sportvisserij Nederland wordt in de eerste plaats een sportvisserijorganisatie, dat is duidelijk. Maar de dienstverlening naar andere partijen moet overeind blijven
Ringsloot. In een tweede fase zou de Ringsloot met de vijf geschakelde fortgaten dieper in het gebied moeten worden verbonden. Volgens Van den Bos is op korte termijn alleen de eerste fase financieel en planologisch haalbaar. “Maar het project wint in waarde als ook de tweede fase gerealiseerd kan worden.”
Natuurwaarden Eigenaar van de oude verdedigingslinie is Stichting Landschap Noord-Holland. Ron van ‘t Veer, ecoloog bij deze organisatie, kan zich in grote lijnen vinden in de plannen voor Aagtendijk, maar zou graag zien dat de verbrakking een nóg groter gebied bestrijkt (dus inclusief fase 2). “Als het gehele achterliggende natuurgebied er in betrokken wordt, kan bijvoorbeeld de steurgarnaal landinwaarts trekken. Dat
en zelfs uitgebouwd worden.” Sweep wijst daarbij met name op de nieuwe ontwikkelingen in het waterbeheer: “Met de introductie van de Europese Kaderrichtlijn Water is er een heel veld ontstaan waarin we als sportvisserij een verantwoordelijkheid moeten nemen. En kijk ook maar naar de situatie op het IJsselmeer en wat er van het visstandbeheer onder regie van de overheid is geworden. Juist met deze nieuwe private constructie, waarin de OVB kennis en begeleiding op het gebied van visstandbeheer inbrengt, kunnen we een fantastische maatschappelijke bijdrage leveren.”
gen. De kwestie van dubbele lidmaatschappen oplossen. Én we krijgen meer en betere gegevens over de achterban. Bovendien is het efficiënt om het nieuwe visdocument via verenigingen te gaan verzenden.” De voorzitter wil de introductie van het nieuwe systeem echter niet forceren om maar voor de fusiedatum klaar te zijn: “Het vereist grote zorgvuldigheid om het in één keer goed te doen.” De federaties hebben volgens Sweep al wel alle medewerking toegezegd om duurzaam openbaar water in te brengen, een belangrijke voorwaarde om het nieuw in te stellen visdocument een stevige basis te geven.
Meerwaarde De meerwaarde van Sportvisserij Nederland voor de federaties is dat ze ad hoc een beroep kunnen doen op de deskundigheid van de organisatie en om assistentie kunnen vragen, vindt Sweep. “Ook dat betekent een efficiëntieslag. De afzonderlijke federaties hebben elk een sterke professionele organisatie gekregen, die goed op poten staat om regionale taken te vervullen. Maar ze moeten oppassen dat ze niet allemaal hetzelfde gaan doen.” Belangrijk voordeel voor de sportvisserij en bijna een doel op zichzelf, vindt Sweep de privatisering van het vergunningstelsel. Sweep: “Door het verdwijnen van de Sportvisakte kunnen we het visdocumentensysteem vereenvoudi-
Eenheid Eenheid in de georganiseerde sportvisserij is een belangrijke voorwaarde voor het fusieproces. Sweep: “Die eenheid is er nu meer dan ooit binnen de vereniging NVVS. De sfeer in het voorzittersoverleg en de ledenvergaderingen is uitstekend. Wel worden er vanzelfsprekend van tijd tot tijd kritische noten gekraakt, maar zo mag ik het graag zien. De NVVS kan nu met recht zeggen; wij vertegenwoordigen nationaal en internationaal de sportvissers in Nederland en behartigen hun belangen.” Van het opgaan van het CNHV in de NVVS heeft Sweep ook geleerd dat als de communicatie bij zulke gevoelige processen niet goed gaat, de eenheid toch weer in gevaar kan
levert veel voedsel op voor vogels. Bovendien kunnen we dan de bijzondere flora van zilte oevers en hooilanden op ons terrein in ere herstellen.” De landschapsorganisatie wil ook wel meer mogelijkheden bieden aan sportvissers om gebruik te maken van het mooie gebied en daartoe ruimere visrechten toekennen, aldus Van ‘t Veer. “De sportvisserij moet dan wel laten zien dat ze bijdraagt aan de versterking van natuurwaarden. En die kant gaat het nu wel op. Bovendien willen Fint
komen. Daarom zet hij zich samen met zijn medebestuurders nog steeds vol overgave in om alle Nederlandse hengelsportfederaties in persoonlijke gesprekken, maximaal te informeren en daarmee
“De dienstverlening aan andere partijen moet overeind blijven en zelfs uitgebouwd worden” op één lijn te houden. Sweep reist hiervoor kriskras door het hele land. “Het is mijn vaste overtuiging dat deze hele operatie wordt gedragen door alle federaties. De collega-voorzitters zijn allen erg betrokken bij de gang van zaken.” Het liefst zou Sweep dan ook zien dat het bestuur van Sportvisserij Nederland uit federatiebestuurders zal bestaan, liefst nog uit de federatievoorzitters. “De federaties vormen immers de directe achterban. Ik hecht er veel waarde aan dat de communicatielijnen van en naar de leden-federaties straks binnen de organisatie Sportvisserij Nederland kort zijn.”
Vertrouwen Dat het bijeenbrengen van twee organisaties niet zonder slag of stoot gaat, kent Sweep wel uit het bedrijfsleven. “Ik kan me voorstellen dat ook de beoogde fusie spanningen
we goede afspraken maken om verstoring te voorkomen, zoals bij nachtelijk karpervissen.”
Project Om zoet-zoutovergangen tussen Noordzeekanaal en Aagtendijk te maken, zijn ingrijpende en kostbare maatregelen nodig. De huidige lange, smalle pijpverbindingen vanuit een zijkanaal van het Noordzeekanaal moeten worden vervangen door grote duikers, aldus Van den Bos. Rijkswaterstaat is gezien de natuurwaarde voor het Noordzeekanaal bereid er een half miljoen euro in te steken. Geld voor het project moet verder komen van het Programmabureau De Groene Long. Nu het hele gebied volgens het Beverwijkse bestemmingsplan op de schop gaat, liggen er kansen om de ambities
oplevert. We hadden als NVVS met onze armen over elkaar kunnen gaan zitten. Dat hebben we niet gedaan, ook al was een fusie voor de NVVS gezien haar solide positie niet strikt noodzakelijk. Het convenant leverde wrijvingen op, maar met medewerking van een te vormen gezamenlijk personeel medezeggenschapsorgaan om het fusieproces te beleiden, zal er onderling vertrouwen tussen de medewerkers ontstaan. Je ziet nu al dat er ‘een knop omgaat’.” Sweep ziet nu weinig struikelblokken meer, mits het wetgevingstraject geen vertraging oploopt: voor 1 januari 2006 moet immers alles rond zijn. “We zijn in tijdnood gekomen. Maar we hebben er alle vertrouwen in dat de nieuwe interim-manager zorgt dat het proces maximaal vordert. Het zou een slechte zaak zijn voor de OVB en de sportvisserij als we die datum niet zouden halen. Het heeft allemaal al veel te lang geduurd.” Sweep spreekt met trots over de sector. “Ik durf te beweren: de hengelsport staat op dit moment als een huis. Er gaan steeds meer mensen vissen. Er is een brede belangstelling van de media. De maatschappelijke acceptatie van het sportvissen is groter dan ooit.” De totstandkoming van Sportvisserij Nederland zal voor Sweep dan ook de parel aan de kroon op het werk zijn. Tekst: Berry Lucas
waar te maken. Daarom maakt het POS zich namens HSV Kennemerland juist nu sterk voor de Verbindingszone Aagtendijk-Noordzeekanaal, een plan dat deel uitmaakte van het eerder door POS en OVB in opdracht van de visrechthebbenden opgestelde Regionale Visserijplan Het Lange Rond. HSV Kennemerland en Landschap Noord-Holland verwachten subsidie te krijgen uit de Subsidieregeling Sport- en Beroepsbinnenvisserij voor het uitvoeren van onderzoek voor men aan de slag gaat. De OVB is gevraagd een toekomstige gunstige situatie voor visstand, viswater en visserij te beschrijven en de gevolgen van verbrakking voor het polderwater en de visstand in kaart te brengen.
3 | OVB-Bericht 2005 | 2
PROJECT
Sportvisserijvisie Midden-Limburgse Maasplassen
De Midden-Limburgse Maasplassen uniek voor sportvissers De Midden-Limburgse Maasplassen worden in Limburg en ver daarbuiten gewaardeerd om hun goede sportvisserijmogelijkheden. Ieder weekend, maar vaak genoeg ook doordeweeks, trekken vele sportvissers er op uit om op en rond de Maasplassen hun hobby uit te oefenen. De Maasplassen vormen dan ook een uniek gebied, met op veel plaatsen mogelijkheden om de hengel uit te gooien. In een deel van het gebied echter dreigt door allerlei oorzaken viswater verloren te gaan. Tijd voor de Limburgse sportvisfederatie om haar ideeën voor het gebied eens helder uiteen te zetten. De Hengelsportfederatie Limburg maakt zich sterk voor de belangen van de sportvissers op en rond de Maasplassen. Zij vindt dat de sportvisserij ter plaatse nog beter ontwikkeld kan worden, en dat aantastingen tegengegaan moeten worden. Om deze reden heeft de federatie met ondersteuning van de OVB een Sportvisserijvisie ontwikAfwisselende vismogelijkheden in de Maasplassen.
keld. Deze toekomstgerichte visie geeft aan wat de behoeften zijn van de sportvissers in het Maasplassengebied en waar de kansen en bedreigingen liggen voor de sportvisserij en de visstand.
Beleving en uitdaging voor sportvissers De betekenis van de Maasplassen ligt vooral in het grote areaal aan bevisbaar oppervlak. Terwijl de Maasplassen met een open verbinding naar de Maas een gevarieerde visstand hebben, bieden de afgesloten Maasplassen een geheel eigen, specifieke visstand. Dat bij elkaar genomen levert een optimale variatie op aan vissoorten en daarmee natuurlijk ook aan sportvisserijmogelijkheden. Ook nachtvissen is goed mogelijk op daarvoor aangewezen plassen. Al met al volop kansen om de sportvisserij nóg aantrekkelijker te maken.
Bedreigingen Helaas wordt er nogal getornd aan het viswaterareaal. Natuurbeheerorganisaties neigen ertoe om terreinen af te sluiten voor sportvissers. Bovendien is natuurvriendelijke inrichting vaak niet sportvisservrien-
delijk, daar oevers minder toegankelijk worden. De Maasplassen zijn ook aantrekkelijk voor andere recreanten dan sportvissers. Die toenemende druk vanuit andere groepen van recreanten kan storend zijn voor vissers die op hun manier rust zoeken. Plassen die gebruikt zullen gaan worden als baggerdepot, verliezen hun waarde voor de sportvisserij. Ook door voortgaande ontginning en winning in Maasplassen waar nu een goede visstand is, komt de visserij in het gedrang door verandering van de visstand en verlies aan visplaatsen. De sportvissers stellen verder overmatige bevissing door de beroepsvisserij, naast stroperij en andere illegale praktijken, verantwoordelijk voor afname van de stand van bepaalde vissoorten.
Wat er moet gebeuren De plassen die in open verbinding staan met de Maas, zullen de diversiteit van de rivier volgen. Beheer en onderhoud van het viswater is erop gericht de vissen uit de rivier een goede verblijfplaats te bieden. Dit kan bijvoorbeeld door de aanleg van gevarieerde, begroeide
oeverzones waardoor paai-, opgroei- en foerageermogelijkheden voor riviervissen ontstaan. Voor de Maasplassen die zijn afgesloten, wordt een meer intensief beheer van de visstand voorgestaan. De federatie zet in op het scheppen van unieke mogelijkheden voor de sportvisserij, bijvoorbeeld door specifieke vissoorten met een grote sportviswaarde uit te zetten. De federatie verliest hierbij haar ecologische verantwoordelijkheid als visstandbeheerder niet uit het oog.
Sportvisserijvoorzieningen Naast het viswater en de aanwezige visstand zijn voor de individuele sportvisser ook de aanwezige voorzieningen, de weg naar de oever en de bevisbaarheid van de oever van groot belang. Deze factoren zijn echter voor iedere visser verschillend. Sommige sportvissers zijn voor het uitoefenen van hun hobby afhankelijk van een grote hoeveelheid materiaal. Anderen zijn juist beperkt mobiel doordat ze bijvoorbeeld minder valide zijn en weer andere vissers vissen het liefst zo dicht mogelijk bij de natuur en zo ver mogelijk van de ‘bewoonde wereld’. De federatie zet in op realisatie van voorzieningen voor verschillende vormen van sportvisserij die aansluiten bij de wensen van de sportvissers die gebruik maken van een betreffende Maasplas.
Werk in uitvoering Bij een visie horen ook maatregelen. Op basis van een uitgebreide inventarisatie van de Maasplassen door vrijwilligers van de Hengelsportfederatie Limburg worden die maatregelen op dit moment door de OVB op kaart gezet. In een volgend OVB-bericht wordt hier uitgebreid aandacht aan besteed. Projectleider OVB; afd. Advisering Visstandbeheer: Maikel van Breugel. 4 | OVB-Bericht 2005 | 2
VIS VAN HET JAAR
Visinventarisatie van de Swalm.
Visonderzoek OVB brengt 23 soorten boven water
Introductie barbeel in Swalm geslaagd Het schitterende riviertje de Swalm kronkelt vrij door het Midden-Limburgse landschap in de richting van de Maas. Een nog tamelijk ongerept water, dat alle kenmerken in zich draagt van wat we wetenschappelijk de ‘barbeelzone’ noemen: stroomversnellingen afgewisseld met luwtes, diepe kommen en van plek tot plek ondiepe grindbanken. Van nature hoort de barbeel als typische riviervis hier thuis. Met zoveel natuurschoon en een bijzondere visfauna is het niet verwonderlijk dat HSV De Swalm dit riviertje koestert als een kostbaar ‘bezit’. Maar zo idyllisch is het niet altijd geweest. Zoals vele beek- en riviervissen hield ook de barbeel in de Swalm het voor gezien, toen de waterkwaliteit zienderogen verslechterde in de zeventiger jaren. Gelukkig is de waterkwaliteit er sindsdien al maar op vooruitgegaan in de Swalm, doordat de lozingen van industrieel en huishoudelijk afvalwater uiteindelijk stopten.
voorkwamen in het beeksysteem. Omdat de barbeel vrijwel niet kan optrekken vanuit de Maas, is deze vernieuwde barbeelstand puur het resultaat van het uitzetprogramma, vertelt Fon Laugs van HSV de Swalm: “De terugkeer van de barbeel in de Swalm mag dan ook de gezamenlijke verdienste van de vereniging en de OVB genoemd worden.”
Thuiswedstrijd De OVB heeft de afgelopen twintig jaar al vier keer de Swalm onderzocht in opdracht van de vereniging. Het visserijkundig onderzoek met elektrovisapparatuur afgelopen april was dus min of meer een ‘thuiswedstrijd’. Gerwin Gerlach, adviseur visstandbeheer van de OVB: “We zijn nu extra geïnteresseerd in de barbeel van de Swalm. De OVB heeft de barbeel immers verkozen tot Vis van het Jaar. Het onderzoek biedt ons de mogelijkheid om te bepalen wat de barbeel nodig heeft om Barbeel uit de Swalm.
Uitzetten Voor HSV De Swalm was dat begin jaren negentig het uitgelezen moment om met name die bijzondere barbeel weer terug te brengen in de Swalm. Samen met de OVB zette de hengelsportvereniging een herintroductieprogramma op voor deze vissoort. Tot 1997 werden er jaarlijks kleine hoeveelheden barbeel uitgezet van rond de vijftig centimeter. Bij een inventarisatie in 1999 bleek dat alle leeftijdsklassen van de barbeel weer
goed te kunnen leven. Die kennis kunnen we weer gebruiken om goede adviezen te geven om de barbeelstand verder te verbeteren; hier, maar ook in andere stromende wateren.” Ook dit jaar was de barbeel weer in volle glorie aanwezig. Via het programma VISTV waren veel Nederlanders getuige van de visstandinventarisatie van de Swalm. Maar niet alleen de terugkeer van de barbeel is een bewijs van goed visstandbeheer. De OVB ving maar liefst 23 soorten vissen, waaronder bedreigde vissoorten als de rivierdonderpad, de sneep, de kopvoorn en de kwabaal.
Hengelvangstregistratie Fon Laugs vertelt trots hoe de visstandbeheercommissie van de Swalm bijdraagt aan een optimale visstand: “We hebben een hengelvangstregistratie opgezet waaraan tien enthousiaste Swalmvissers meewerken. In combinatie met de informatie van het visserijkundig onderzoek krijgen we zo een goed beeld van de visstand; zo nodig grijpen we in als het mis dreigt te gaan.” Ook op Duits grondgebied krijgt de in het verleden gekanaliseerde Swalm weer de allure van een natuurlijk meanderend riviertje. Daarbij zijn diverse stuwen passeerbaar gemaakt voor vissen. Zo kan de Swalm in de nabije toekomst weer één beeksysteem vormen, waarin niet alleen de barbeel , maar tal van bijzondere beekvissoorten kunnen floreren.
5 | OVB-Bericht 2005 | 2
PROJECT
Vismigratie van Wad tot Aa Binnen tien jaar moeten vissen weer vrij kunnen zwemmen vanaf de Waddenzee ver de Groningse en Drentse beken op. De twee noordelijke waterschappen Hunze en Aa’s en Noorderzijlvest en de Hengelsportfederatie Groningen-Drenthe gaan gezamenlijk aan de slag om dit doel in 2015 bereikt te hebben. De waterschappen en de federatie hebben een aantal wateren aangewezen die gefaseerd optrekbaar zullen worden gemaakt. Centraal staan de beeklopen (Gronings-Drentse benaming voor een dergelijk water is Aa) die van nature uitmonden in de Waddenzee. Het
streefjaar 2015 valt samen met de doelstelling van de Kaderrichtlijn Water om in dat jaar te kunnen spreken van biologisch gezonde watersystemen.
Een visie op vismigratie De aanleg van stuwen en gemalen heeft in het recente verleden migratieroutes van vissen afgesneden en leefgebieden sterk verkleind. Hierdoor dreigen sommige vissoorten uit watersystemen te verdwijnen of zijn reeds verdwenen. Op diverse plaatsen wordt al wel aan het probleem gewerkt en zijn bijvoorbeeld vispassages bij kunstmatige barrières aangelegd. Maar om echt een structurele verbete-
ring tot stand te brengen, is een meer planmatige aanpak nodig. Daarom hebben de samenwerkende organisaties opdracht gegeven aan de Grontmij (Drachten) en de OVB te studeren op oplossingen en dit vast te leggen in een visie op vismigratie in het gebied.
Twee sporen aanpak De visie beschrijft wat op het gebied van vismigratie moet worden bereikt, voor welke soorten, waarom en hoe. Hierbij is er onderscheid gemaakt in drie typen gebieden, namelijk de zoet-zout-overgangen, het hellend gebied met beken en de vlakke gebieden met
EDUCATIE
De Beste Vissenschool OBS de Witte Werf is door de OVB uitgeroepen tot de ‘Beste Vissenschool van 2005’. De school kreeg deze eervolle vermelding omdat ze, na een grote bestelling van lesmateriaal, zeer actief aan de slag is gegaan met het Vis&Water Jeugdpakket Zoetwatervissen. De leerlingen van groep 7 mochten afgelopen maart op de VISMA in Ahoy Rotterdam daarom een speciale oorkonde en een presentje in ontvangst nemen van Pieter van Yperen van de OVB. Rond de gezamenlijke stand van OVB en NVVS was er daarna nog volop kennis te halen voor de jeugdige visspecialisten. 6 | OVB-Bericht 2005 | 2
polder- en boezemsystemen, elk met hun eigen karakteristieke vissoorten. Om de streefbeelden te realiseren is gekozen voor een ‘twee sporen-aanpak’. Het eerste, algemene spoor richt zich op het tegengaan van een verdere achteruitgang van de vismigratie overal in het gebied. Dat kan onder meer door bij groot onderhoud, nieuwbouw of renovatie van waterbouwkundige werken zoveel mogelijk de kansen die er liggen te benutten om vistrek weer mogelijk te maken. Via het tweede spoor worden vismigratieknelpunten per geselecteerd gebied in kaart gebracht en passende oplossingen vastgesteld. Daartoe zijn in de visie ‘prioritaire waterlopen en gebieden’ aangewezen. Het streven is om de binnen de prioritaire waterlopen en gebieden gelegen migratieknelpunten voor vissen binnen tien jaar op te heffen.
219 knelpunten In totaal resteren er in de prioritaire waterlopen binnen de beide waterschapsgebieden 219 knelpunten voor vismigratie. Om deze knelpunten op te lossen is de komende tien jaar een bedrag van € 3,7 miljoen nodig, afgezien van de kosten van grondaankoop, aanpassingen aan bestaande stuwen en sluizen en dergelijke. Om de kosten te beperken dient de aanleg van vispassages zo veel mogelijk mee te liften met andere projecten en samen te gaan met renovatie en nieuwbouw van waterhuishoudkundige voorzieningen. Een nog aan te wijzen ‘werkgroep vismigratie’ zal de komende jaren verder invulling aan geven aan het thema en zorgen voor afstemming met andere belanghebbende partijen (waaronder Rijkswaterstaat, provincie, Dienst Landelijk Gebied en natuurbeheerders). Rapportage: P. Riemersma & M.J. Kroes, 2004. Van Wad tot Aa. Visie vismigratie Groningen-noord-Drenthe 2005-2015. Grontmij Noord, Drachten/OVB, Nieuwegein. Inlichtingen: Martin Kroes, OVB afd. Onderzoek
VISMIGRATIE
Landelijk informatiesysteem brengt vismigratie in beeld In samenwerking met waterbeheerders en de federatie Groningen-Drenthe ontwikkelt de OVB een vismigratie-informatiesysteem. Het systeem zal waterbeheerders, visstandbeheerders en anderen inzicht bieden in regionale en bovenregionale belemmeringen voor de vismigratie en de voortgang van verbeteringsmaatregelen in beeld brengen. Waterbeheerders zijn de afgelopen jaren volop aan de slag gegaan om wateren optrekbaar te maken voor vissen. De maatregelen lopen uiteen van de aanleg van diverse typen vispassages, stuwaanpassingen, aangepast sluisbeheer tot het direct aan elkaar verbinden van wateren. De mogelijkheden voor vismigratie worden vaak op het niveau van het regionale of zelfs lokale water bekeken, en de aangetroffen knelpunten worden vervolgens lokaal opgelost. Daardoor ontbreekt het waterbeheerders, maar ook andere partijen als hengelsportorganisaties dikwijls aan overzicht op de totale aanpak van vismigratie, zowel binnen waterbeheersgebieden als beheersgebiedoverstijgend. Water- en visstandbeheerders hebben daarom behoefte aan een instrument om die
knelpunten en gekozen oplossingen voor vismigratie zichtbaar te maken en deze informatie uit te wisselen. Die behoefte komt onder meer voort uit een algemene wens om de ecologie van wateren niet meer ad hoc per waterschapsgebied, maar vanuit een stroomgebiedsvisie te benaderen, zoals ook de Europese Kaderrichtlijn Water voorschrijft. Ook de Beneluxbeschikking betreffende vrije vismigratie van vissoorten vraagt om zo’n gebiedsoverschrijdende aanpak. Verder hebben Visstandbeheerscommissies (VBC’s) belang bij een goede afstemming van hun vismigratieplannen.
Ontsluiting Vanuit deze onderkende behoefte ontwikkelt de OVB een landelijke databank voor vismigratie-informatie. Het systeem ontsluit via het Internet (www.vismigratienederland. nl) een overzicht van vismigratieknelpunten en –oplossingen. Op deze manier kunnen waterbeheerders en visstandbeheerders, VBC’s, onderzoeksinstanties en rijksen lagere overheden inzicht krijgen in de problematiek van vismigratie, lopende activiteiten en afgeronde maatre-
gelen. Het systeem biedt deze partijen de mogelijkheid om kennis en ervaringen te delen over vismigratie. Doel is ook waterbeheerders te motiveren zoveel mogelijk knelpunten aan te pakken en van collegawaterschappen te zien hoe zij het doen. Maar ook sportvissers en andere burgers kunnen zich via het vismigratie-informatiesysteem verdiepen in het onderwerp vismigratie en een beeld krijgen van de vorderingen.
Een knelpunt voor vismigratie.
Pilot-project Inmiddels is een deelproject uitgevoerd in samenwerking met de waterschappen Noorderzijlvest en Hunze en Aa’s. Vismigratie-informatie van deze twee waterschappen is ontsloten via een geo-informatiesysteem (GIS), waarbij vismigratieknelpunten en -voorzieningen op digitale kaarten zichtbaar zijn gemaakt. Uiteindelijk zal dit systeem aangroeien tot een landelijk systeem en een overzicht van alle waterschappen. Het GIS is gebaseerd op de typologische indeling van
Digitale kaart met vismigratie knelpunten en voorzieningen. wateren van de Kaderrichtlijn Water en moet passen op het bestaande systeem van de waterschappen. De gegevens voldoen dan ook aan de zogeheten Aquo-standaard. Om te komen tot een zo goed mogelijk bruikbaar systeem, is een klankbordgroep ingesteld waarin een hengelsportfederatie en vier waterschappen zijn vertegenwoordigd. Voor de benodigde gegevens en het beheer zal de medewerking en medefinanciering gevraagd worden van de Nederlandse waterbeheerders en partners in het visstandbeheer. Op lange termijn zal ook aansluiting worden gezocht bij internationale initiatieven, zoals het voorbeeld voor het Nederlandse systeem, de Databank Vismigratieknelpunten Vlaams Gewest (http://www.vismigratie.be). Projectleider OVB, afd. Advisering Visstandbeheer: Niels Brevé.
7 | OVB-Bericht 2005 | 2
PROJECT
Automatische vissenteller primeur voor Waterschap de Brabantse Delta
Om de vis op soort te brengen moeten wel camera’s worden ingezet. De ‘fish counter’ activeert dan de camera, zodra deze een vis registreert. Het voordeel van deze techniek is dat de counter jaar in jaar uit en relatief goedkoop gegevens verzamelt. Als beheerder van de visstand krijgen we daarmee een goed inzicht in het verloop van migrerende vispopulaties.
Evaluatie vispassage in Boven-Mark
Het fenomeen vismigratie kan zich nog steeds verheugen in een toenemende mate van belangstelling bij nationale en regionale overheden. Was de focus in het begin sterk gericht op het wegnemen van migratie belemmeringen, zo is de aandacht nu ook gericht op het in kaart brengen van de migratieroutes en het evalueren van de migratievoorzieningen (vistrappen). Moderne technieken stellen ons bovendien steeds beter in staat om deze taak uit te voeren. Als nieuwste toepassing zet de OVB voor het waterschap De Brabantse Delta een automatisch vistelsysteem in. In de jaren negentig is er in Nederland een aantal geavanceerde vismonitoringstechnieken geïntroduceerd, als aanvulling op de klassieke monitoring van vismigratie met behulp van fuikvangst. Zo voorzien we tegenwoordig zalm, zeeforel, winde en grote (schier-) aal van een zender (transponder) in de buikholte en kan op vaste plekken in de grote rivieren de vis worden gedetecteerd. Een andere moderne techniek is de hydroakoestiek die de OVB sinds 1993 inzet om migrerende langstrekkende vissen te tellen. Wereldwijd is er echter nog veel meer te koop op dit gebied, zodat in opdracht van het RIZA een studie is gemaakt naar alternatieve monitoringstechnieken. Uit het assorti8 | OVB-Bericht 2005 | 2
ment van tot de verbeelding sprekende namen, als acoustictags, riverwatchers, pit-tags, GPS fish positioning systems enzovoort, heeft de OVB haar oog laten vallen op de ‘Resistivity fish counter’.
Techniek De opzet van dit type ‘visteller’ is dat alle vissen die een speciaal hiervoor ontworpen stuw passeren, worden gedetecteerd (zie foto). Aan de kruin van de stuw zijn drie parallelle stalen strippen verzonken waartussen een zwakke elektrische spanning loopt. Als een vis passeert, registreert de ‘fish counter’ een reductie in de
Een ‘fish counter’ stuw zoals deze in Groot-Brittannië op grote schaal worden ingezet. Aan de kruin zijn de stalen strippen zichtbaar. elektrische weerstand tussen de elektroden, wat de basis is voor de waarneming. De mate van weerstandreductie is maatgevend voor de afmeting van de vis. Tevens kan de counter vaststellen of de vis met de waterstroom mee of juist stroomopwaarts passeert. De software beoordeelt verder met 95% nauwkeurigheid of de registratie afkomstig is van een vis of een ander voorwerp, zoals een blad of zelf een kano.
In opdracht van Waterschap de Brabantse Delta evalueert de OVB dit voorjaar een vistrap in de Boven-Mark. Alle vissen, die het tracé ‘Bieberg’ door de vistrap weten te passeren, worden in een fuik opgevangen, geteld, gemeten en weer uitgezet. Het waterschap toonde zoveel enthousiasme voor de nieuwe techniek, dat werd besloten om deze gelegenheid te benutten om de splinternieuwe ‘fish counter’ van de OVB in de praktijk te testen. De digitale resultaten zullen daarbij worden uitgezet tegen de gegevens, die met behulp van het fuikonderzoek boven water komen. Informatie: Jan H. Kemper, OVB Afdeling Onderzoek
OVB ondersteunt Karperstudiegroep De OVB heeft een lange geschiedenis met de karper. Tot de belangrijkste werkzaamheden van de OVB vanaf de oprichting tot de jaren tachtig behoorden de verbetering van de teelt van karper en het leveren van grote hoeveelheden pootkarper aan visstandbeheerders. De OVB introduceerde de 25%-wilbloedhybride, een karpertype dat ten behoeve van de sportvisserij voldeed aan eisen als een snelle groei en grote vechtlust. Aan de hand van groeiexperimenten met karpers op vijvers, kregen visstandbeheercursisten in de loop van de jaren tachtig en negentig inzicht in het effect van bezettingsdichtheid op groei en conditie van vissen. Die inzichten leidden er mede toe dat de vraag naar pootkarpers afnam en de aandacht voor een meer gebalanceerde, natuurlijke
visstand groeide. Het massaal uitzetten van karpers zoals in de jaren zeventig, paste niet meer in het beleid van visstandbeheerders en waterbeheerders. Wel groeide in de loop van de jaren negentig de behoefte aan de
AALONDERZOEK
Wetenschappelijk symposium in Bordeaux over diadrome vissen
De aal onder de loep Diadrome vissoorten zijn soorten die van zout naar zoet (zoals de zalm) of van zoet naar zout (zoals de bot) trekken om te paaien. Om kennis uit te wisselen in Europa over duurzaam beheer van diadrome soorten is DIADFISH in het leven geroepen. DIADFISH hield van 29 maart tot 1 april in Bordeaux een symposium over het onderzoek aan diadrome soorten. Speciaal het onderzoek naar het voortplantingsvermogen van de Europese aal bracht interessante nieuwe feiten aan het licht. Jan Klein Breteler van de OVB doet verslag. We gaan er in het algemeen van uit dat de aal overwegend van zout naar zoet trekt. Maar tijdens het symposium toonden onderzoekers enige twijfel hierover. In de Oostzee bijvoorbeeld leeft 79% van de schieraal het gehele leven in brakwater en trekt slechts 4% echt de rivieren op. In de Gironde in Frankrijk houden glasalen zich bij voorkeur op in het estuarium en niet in de rivier. Pas als de aaldichtheid toeneemt, treedt er een stroomopwaartse
beweging op; informatie die aansluit bij de bewering van beroepsvissers in onze benedenrivieren dat daar nog ruim voldoende jonge aal aanwezig is. Zo is de laatste jaren ook geconstateerd dat er aan de Engelse oostkust een glasaaltekort is, terwijl er aan de westkust nog steeds een overschot is. De oostkust is nu eenmaal verder weg gelegen voor de glasaal. In het Oost-Engelse binnenland ziet men nu dat er veel meer dikkere (vrouwelijke) alen in de vangsten zitten dan vroeger. Al veel langer is bekend dat alen zich bij lagere dichtheden ontwikkelen tot vrouwtjes, die veel groter worden dan mannetjes. Reden om bij beheerdoelstellingen gericht op herstel van de aalstand, te letten op de afstand van het beheergebied tot de belangrijkste migratieroutes van de glasaal, zo stelde een Engelse onderzoeker.
Foto E. Sterckel
Gehoorsteentjes
terugkeer van klassieke karperrassen, zoals de spiegelkarper. De OVB heeft aan deze vraag voldaan en geadviseerd bij het opzetten van spiegelkarperprojecten in het land. Vooral de laatste jaren is er de problematiek van karpersterfte bijgekomen, waarbij de OVB veel om raad wordt gevraagd. Tegelijkertijd wint de karpervisserij als specialisme sterk aan populariteit. De Karperstudiegroep Nederland (KSN) begint een grote club te worden. De KSN is sinds kort lid van de toekomstige fusiepartner van de OVB, de NVVS. Om deze reden krijgt ook de dienstverlening van de OVB aan dit segment van de sportvisserij nu een vastere vorm. Tijdens de jaarvergadering van de KSN op 19 maart is Gerwin Gerlach namens de OVB toegetreden tot het bestuur. Als adviseur op het gebied van visstandbeheer en fervent karpervisser, krijgt hij een adviserende rol en vraagbaakfunctie binnen de studiegroep.
De snelle ontwikkeling van microtechnieken om gehoorsteentjes (otolieten) te analyseren, kan nieuwe informatie opleveren over de levensgeschiedenis van een aal. In de gehoorsteentjes worden namelijk niet alleen de jaarringen vastgelegd, maar komen ook zeldzame aardmetalen uit de directe omgeving van de vis terecht. Uit het gehalte van deze stoffen per ring is bijvoorbeeld te zien of schieralen zijn uitgezet als glasaal of pootaal. En dat is weer belangrijk om te bepalen of uitgezette alen nog wel de weg terug kunnen vinden naar de geboortegronden. Met behulp van de gehoorsteentjes hoopt men ook te weten te komen in welk milieu en op welke plaatsen de alen tijdens hun leven aanwezig waren.
PCB’s slecht voor voortplanting Uit onderzoek aan de universiteit van Leiden komt naar voren dat de ontwikkeling van bevruchte palingeieren stopt bij een toenemende PCB-concentratie. Daarmee zijn eindelijk concrete aanwijzingen verkregen voor wat al langere tijd werd vermoed: PCB’s en dioxine-achtige stoffen hebben een negatief effect op de voortplanting van de aal. Bovendien kunnen alen door PCB’s in hun vetreserve energiegebrek krijgen als ze op weg zijn naar de paaigronden. De Leidse onderzoekers onder leiding van Guido van den Thillart lieten met hun zwemtunnelexpe-
Het Leidse experiment met schieralen in zwemtunnels. rimenten verder zien dat schieralen verrassend goede zwemmers zijn. Infecties met de zwemblaasparasiet verminderen echter het zwemvermogen en leidden in het experiment zelfs tot uitval van de schieralen. Dit onderzoek geeft aan dat de kwaliteit van de schieraal voor het voortplantingsresultaat even belangrijk is als de hoeveelheid schieraal. Met andere woorden: we dienen voor een duurzaam beheer van de aal niet alleen de sterfte en de visserij te beperken, maar ook milieumaatregelen te nemen om de kwaliteit van de schieraal te verbeteren.
Schier of niet? Franse onderzoekers ontwikkelden een methode om aan uiterlijke kenmerken van een aal te kunnen zien of de aal hormonaal gezien écht ‘schier’ is. De Franse gegevens kunnen goed worden toegepast in het (eveneens op het symposium gepresenteerde) onderzoek van de OVB aan de Rijnpopulatie van de schieraal. In dit onderzoek (zie bladzijde 10) bleek dat slechts de helft van de alen die op het oog schier waren, in het najaar daadwerkelijk stroomafwaarts trok. Uit Belgisch onderzoek van de groep van Filip Volckaert kwam onder andere naar voren dat de Europese aalpopulatie slechts één paaibestand heeft, en dat kruisingen van de Europese en de Amerikaanse aal in IJsland voorkomen. De populatie is genetisch vrij eenvormig, en dat maakt de aal als soort extra kwetsbaar als het aalbestand terugloopt. Meer informatie: www.fishbiology.net/silvereel.html www.diadfish.org www.ovb.nl Jan Klein Breteler, OVB afd. Onderzoek 9 | OVB-Bericht 2005 | 2
AALONDERZOEK
Hoeveel schieralen zitten er in de Rijn? De aal zit in de gevarenzone. De Europese Commissie heeft daarom in oktober 2003 gesteld dat er dringend een actieplan voor het beheer van de Europese aal nodig is. Het EU-actieplan spitst zich vooral toe op noodmaatregelen zolang er nog geen internationaal beheersplan is. Op dit moment onderzoekt men in Brussel welke maatregelen dat dan moeten zijn. Sluiten van de visserij gedurende maanden in de toptijd? Kan de beroepsvisserij dan nog overleven? Sluiten gedurende halve maanden? Is dat uitvoerbaar voor de beroepsvissers? Een onderzoek van de OVB samen met binnen- en buitenlandse partners moet een antwoord geven op één van de prangende vragen bij deze kwestie: hoeveel schieraal zit er eigenlijk in de Rijn? De Europese Commissie wil concrete lokale doelstellingen voor de uittrek van schieraal vast kunnen stellen. In Nederland gaat het daarbij om de stroomgebieden van de Rijn (inclusief IJsselmeer), Maas, Schelde en Eems. Om de aal te redden stelt ‘Brussel’ dat bijvoorbeeld 40% van een ‘maagdelijk’ schieraalbestand naar zee moet kunnen ontsnappen. Dat is een bestand zoals dat in een stroomgebied aanwezig zou zijn als er helemaal géén visserij, dammen, vervuiling en waterkrachtcentrales zouden zijn. Een probleem daarbij is dat onbekend is hoeveel schieraal er in de historische situatie de zee kon bereiken, maar ook hoe dat tegenwoordig ligt. Daarom is de OVB in 2004 begonnen om de omvang van het bestand aan vrouwelijke schieraal van het gehele Rijnstroomgebied (met het IJsselmeer) te schatten. Nog niet eerder werd op een dergelijke grote schaal een aalonderzoek in Europa uitgevoerd. Het onderzoek richt zich op de grote vrouwelijke aal omdat algemeen aangenomen wordt dat Kleurmerk bij schieraal. 10 | OVB-Bericht 2005 | 2
landse deel van het onderzoek qua timing niet perfect op elkaar aansloten. De eerste schattingen van de omvang van de schieraalpopulatie van het Rijnsysteem vertonen daarom ook een behoorlijke onzekerheidsmarge: 0,4 à 1,8 miljoen vrouwelijke alen groter dan 50 cm met een totaal gewicht van 0,2 à 1,0 miljoen kilogram.
We volgen de schieraal stroomafwaarts
bij bedreigde dierenpopulaties vooral de vrouwelijke dieren beschermd moeten worden.
Merken en terugvangen Voor het onderzoek zijn in Duitsland begin augustus tot begin november vorig jaar vele schieralen gemerkt met een blauw, voedselveilig kleurmerk. Gebruik is gemaakt van de duizenden schieralen die jaarlijks in de Moezel, bovenstrooms van een aantal waterkrachtcentrales als beschermingsmaatregel worden gevangen om benedenstrooms weer uit te zetten. Vrijwel al deze alen waren groter dan 50 cm, dus vrouwtjes.
In Nederland zijn daarna in de benedenrivieren en bij de Afsluitdijk schieralen in vangsten van beroepsvissers bekeken op de aanwezigheid van het in Duitsland aangebrachte merk. Dit gebeurde door OVB-medewerkers in samenwerking met de betreffende beroepsvissers, de Combinatie van Binnenvissers en de PO-Vissersbond IJsselmeer. De verkregen gegevens zijn gebruikt om een merk-terugvang-schatting te doen van de gehele Rijnpopulatie van schieraal groter dan 50 cm. De terugvangsten van gemerkte alen vielen wat tegen, mogelijk omdat het Duitse en Neder-
De Europese Commissie richt de noodmaatregelen vooral op de bescherming van de uittrekkende schieraal. Maar op dit moment is niet goed bekend welke sterfte er in het Rijnsysteem optreedt onder de stroomafwaarts migrerende schieraal en waardoor de vissen sterven. In de Nederlandse Maas zorgen waterkracht en visserij in Nederland elk voor tenminste 15% sterfte, zo bleek uit onderzoek van KEMA en RIVO. In de Rijn heeft de OVB het afgelopen najaar de uitval onderzocht door 150 grote vrouwelijke schieralen van inwendige zenders te voorzien en uit te zetten bij Keulen. Hun stroomafwaartse migratie is gevolgd met behulp van dezelfde succesvolle technologie als gebruikt wordt om de stroomopwaartse migratie van zalmachtigen te volgen. Daarbij is samengewerkt met het RIZA en de andere partners in het project. Nog niet alle gegevens van het transponder-onderzoek zijn binnen. Daarom kan de overleving van de schieralen nog niet worden vastgesteld. In het najaar van 2004 is slechts de helft van de schieralen met een transponder daadwerkelijk stroomafwaarts bij een detectiestation opgemerkt. Veel van de schieralen leken hun migratie tijdelijk uitgesteld te hebben tot in 2005 of nóg later. Het onderzoek laat verder zien dat de meeste schieralen die in het afgelopen najaar bij Lobith ons land zijn binnengekomen, via de Waal
richting zee zijn getrokken. Slechts weinig vissen trokken via de Lek/Nederrijn en via de IJssel naar zee.
Bedreigende virussen in de schieraal? De zomersterfte onder de aalpopulatie in de Rijn in 2003 heeft geleid tot nieuwe interesse voor de gezondheidstoestand van de uittrekkende schieraal. Het gaat voor een succesvolle voortplanting immers niet alleen om de hoeveelheid van de potentiele paaidieren, maar ook om hun kwaliteit. Tot dusverre wordt dat vergeten in Brussel. Onlangs zijn over die kwaliteit alarmerende berichten verschenen: virussen in de schieraal zouden de migratie naar de paaigronden kunnen belemmeren. Om de gezondheid van de schieraal uit de Rijn in Duitsland te vergelijken met die in Nederland, heeft de OVB daarom met het CIDC in Lelystad en Duitse partners gezamenlijke afspraken gemaakt over het onderzoeksprotocol. Dat houdt in: gestandaardiseerd bemonsteren en vergelijkbare gezondheidsmetingen doen aan schieraal. De gezondheidstoestand van de tot nog toe onderzochte schieralen uit het Nederlandse deel van de Rijn was in 2004 in orde; in 2005 zal de gezondheid van nóg meer schieralen worden onderzocht.
Partners Rhine Silver Eel Project :
Kwabaal.
Themabijeenkomst Vissennetwerk
Bescherming van vissoorten: het beleid en de praktijk
OVB RIVO RIZA CIDC-Lelystad Combinatie van Beroepsvissers PO Nederlandse VissersbondIJsselmeer Universität zu Köln, Duitsland Rheinfischereigenossenschaft Nordrhein-Westfalen LÖBF, Nordrhein-Westfalen Struktur und Genehmigungsdirection Nord, RheinlandPfalz Rheinischer Fischereiverband Nordrhein e.V.
Zowel beleidsmatig als vanuit het onderzoek, en zowel door beroepsmensen als door hobbyisten wordt de Nederlandse visfauna tegenwoordig ‘omarmd’. En terecht, want jarenlang waren vissen een ongeziene en daardoor ‘vergeten’ diergroep, en leken alleen de sportvisserijorganisaties oog te hebben voor het behoud van vissoorten. De hoge opkomst op de vijfde Vissennetwerkbijeenkomst op 17 maart, met als thema ‘bescherming van soorten en gebied’, maakte duidelijk hoe belangrijk dit onderwerp inmiddels wordt gevonden.
Info: Jan Klein Breteler, OVB Afd. Onderzoek Zie ook www.ovb.nl.
Nog niet zo lang geleden was de bescherming van vissen een nogal passieve aangelegen-
heid. Wetgeving bestond (en bestaat deels nog) uit voorschriften hoe men wel dan wel niet om mag gaan met een vis van een bepaalde soort. Europees beleid echter vraagt tegenwoordig om een striktere en actievere bescherming van soorten en hun leefgebieden.
Habitatrichtlijn en vissenbescherming De Habitatrichtlijn ‘inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna’ is in 1992 in werking getreden. De gebieden die op grond van de Habitatrichtlijn (HR) en de Vogelrichtlijn uit 1979 zijn beschermd, vormen binnen de Europese Unie het Natura 2000-netwerk. Dit netwerk
moet de betrokken habitats in een gunstige staat van instandhouding behouden of in voorkomend geval herstellen. Deze aanpak drong pas echt goed door in het Nederlandse natuurbeleid sinds de ‘Korenwolf-affaire’, vertelde Fabrice Ottburg van het natuuronderzoeksinstituut Alterra. Inmiddels is het soortenonderdeel van de Habitatrichtlijn tot wet verheven in de Flora- en Faunawet. De aangepaste Natuurbeschermingswet 1998 zal op nationaal niveau de gebiedswerking van de Habitatrichtlijn overnemen. Om de Staat van Instandhouding voor een habitatrichtlijnvissoort te bepalen kijkt men naar verspreiding, leefgebied en toekomstperspectief en 11 | OVB-Bericht 2005 | 2
De begrenzing van de Natura 2000 - gebieden.
Rood gearceerd: Habitatrichtlijngebied
het internationale belang van de Nederlandse populatie. Daaruit volgt de landelijke doelstelling om te komen tot een Gunstige Staat van Instandhouding (GSI), waarover de overheid elke zes jaar verantwoording aflegt aan ‘Brussel’. De habitatrichtlijngebieden, ook wel beter bekend als Speciale Beschermingszones, zijn eind 2003 aangemeld bij de Europese Commissie. Eind 2005 volgen de zogeheten aanwijzingsbesluiten en begin 2006 moeten er beheerplannen opgesteld worden. De HR verplicht lidstaten om passende maatregelen te nemen om de kwaliteit van de gebieden niet te laten verslechteren.
Europese Kaderrichtlijn Water en de Rode Lijst
Bron: www.natuurloket.nl
alle Rode Lijst- en Habitatrichtlijn-soorten en soorten waarvan meer dan een kwart van de wereldpopulatie in Nederland/de Noordzee voorkomt, zoals de schol en de tong. De doelsoorten worden opgevoerd binnen de natuurdoeltypen als toetsbare criteria van natuurbeheer.
Nationaal natuurbeleid voor vissen
12 | OVB-Bericht 2005 | 2
Twee wetten ter bescherming van vis De Flora- en faunawet biedt passieve bescherming aan soorten in de vorm van verbodsbepalingen (artikel 9 tot en met 12), bijvoorbeeld ten aanzien van het doden, verwonden, vangen, verontrusten en verstoren. Verder is op grond van de Flora- en
faunawet vrijstelling mogelijk voor algemene soorten, wanneer geen risico bestaat dat hun gunstige status van instandhouding in gevaar komt. Zo’n vrijstelling bestaat bijvoorbeeld met betrekking tot het uitvoeren van beheersmaatregelen. Voor bedreigde zoetwatervissen voorzover ze in Bijlage IV van de Habitatrichtlijn staan, geldt binnen de Flora- en faunawet het zogeheten strikte afwegingskader. Verlening van vrijstelling of ontheffing op de bepalingen is dan slechts mogelijk in uitzonderlijke gevallen. Bal beschouwde het als een tekortkoming aan de Visserijwet dat voor Rode Lijst– en doelsoorten die onder die wet
De rivierdonderpad, komt in grote wateren veel voor, maar doet het in natuurlijk beken erg slecht. Voor deze beekvariant geldt dat voor een gunstige staat van instandhouding de soort in tenminste 15 beeksystemen levensvatbare populaties moet hebben. Doelen om dit te kunnen bereiken zijn onder andere beekherstel en het verbinden van afgezonderde populaties.
Foto H. Frei
In aanvulling op de Habitatrichtlijn bestaat het Nederlandse soortenbeleid uit een drietal elementen, aldus Dick Bal (Directie Kennis, ministerie van LNV). Het betreft signalering, met als instrument de Rode Lijst, stimulerend beleid, gericht op doelsoorten in natuurdoeltypen en wettelijke bescherming door de Visserijwet en de Flora- en faunawet. De Rode Lijst is opgesteld aan de hand van de criteria trend (is er sprake van afname?) en zeldzaamheid van soorten. Soorten die wel door Nederland trekken, maar zich er niet voortplanten staan niet meer op de recent herziene Rode Lijst. Met de zalm en de aal is op die manier een zestal riviertrekvissen afgevoerd van de lijst. Redenering is volgens Bal dat voor deze soorten het internationale doelsoortenbeleid reeds geldt. Een aantal bedreigde zoutwatervissen is juist toegevoegd, waardoor maar liefst 30% van de vissoorten die zich in Nederland voortplanten, op de Rode lijst staan. LNV hanteert verder een lijst van doelsoorten, soorten waaraan met prioriteit aandacht wordt besteed. Op deze lijst komen rechtstreeks
vallen (bijvoorbeeld kwabaal), niet een ontheffingsregime op verbodsbepalingen en actieve bescherming geldt, net als in de Flora- en faunawet.
Blauw gearceerd: Vogelrichtlijngebied
Ook via de KaderrichtlijnWater werkt Europees beleid door op de kwaliteit van visgemeenschappen. Eddy Lammens (RIZA) gaf aan dat de moderne waterbeheersing van grote invloed op vissen is geweest. Door aftopping van waterpeilfluctuaties komen oeverlanden niet meer onder water te staan. Daardoor is onder meer de kwabaal sterk achteruitgegaan. Door rivierregulatie zijn vooral stroomminnende vissoorten bedreigd of zelfs verdwenen. Het is echter onhaalbaar de natuurlijke situatie terug te krijgen, stelde Lammens. In termen van de Kaderrichtlijn Water betekent dit dat de visgemeenschap niet hoeft terug te keren naar een oorspronkelijke situatie, maar naar een goede toestand die rekening houdt met die onomkeerbare ingrepen. De KRW vereist maatregelen die de nadelige effecten van die ingrepen zoveel mogelijk tegengaan. Een deel van de bedreigde, kritische soorten zal zich evenwel niet herstellen, maar uitvoering van de KRW zal er wel toe leiden dat vele soorten van de Rode Lijst verdwijnen, zo luidde de stelling van Lammens.
Soortbescherming in Vlaanderen – herstel kwabaalpopulaties Soortbeschermingsplannen zijn succesvoller wanneer ze gedragen worden door een goed en multidisciplinair onderzoeksprogramma, hield het pleidooi van Johan Coeck van het Vlaamse Instituut voor Natuurbehoud in. Vijf jaar geleden startte de afdeling Bos en Groen van de Vlaamse milieu- en natuuradministratie (AMINAL) een herstelproject voor de in Vlaanderen uitgestorven kwabaal. De Leuvense universiteit onderzocht welke kwabaalpopulaties in verschillende stroomgebieden in Europa genetisch geschikt waren om in Vlaanderen te
herintroduceren. Tegelijkertijd experimenteerde het Instituut voor Bosbouw en Wildbeheer met de kunstmatige voorplanting van de kwabaal. Het Instituut voor Natuurbehoud ging na welke habitat de kwabaal prefereert, met als voorbeeld NoordFranse beken, en keek of Vlaamse waterlopen geschikt waren voor voortplanting en opgroei van larven, juvenielen en adulte kwabalen. In februari en maart van dit jaar vonden in twee Vlaamse waterlopen, waaronder de Grote Nete en zijbeken, de eerste uitzettingen van kwabaallarven plaats. In de komende tijd gaat het Instituut voor Natuurbehoud na hoeveel larven overleven, waar ze naar toe trekken en of ze als ouder dier terugkeren om te paaien.
Van waarneming tot soortbescherming Om gebieden voor soorten te kunnen beschermen, moet men wel weten waar die soorten nog voorkomen. Vrijwil-
ligers van RAVON (Reptielen, Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) hebben vanaf 1995 ca. 20.000 waarnemingen van vissen verzameld, waarbij tienen driedoornige stekelbaars de kroon spannen. Maar ook zitten er een groot aantal waarnemingen van bedreigde soorten in de databank van RAVON, vertelde Frank Spikmans van RAVON. Spikmans roemde de eenvoud en effectiviteit van het schepnet om viswaarnemingen te verzamelen. Op die manier kon RAVON het ministerie van LNV adviseren om negentien kernleefgebieden van de grote modderkruiper aanwijzen, op grond waarvan een vijftal Habitatrichtlijngebieden zijn ingesteld. Spikmans pleitte dan ook voor een volledige monitoring van vissen. De gegevens over vissen dienen in één databank terechtkomen, zodat ze bij kunnen dragen aan het opstellen van soort- en gebiedsbeschermingsplannen. Maar hoe belangrijk het werk van vrijwilligers ook is, stelde Spikmans, het lot van be-
schermde vissoorten mag niet alleen overgelaten worden aan hobbyisten.
Drente beekvissen, soortbescherming van plan tot praktijk Wil men het leefgebied van bedreigde visoorten verbeteren, dan is het van belang te bepalen waar het nog aan schort. Dat kan bijvoorbeeld met behulp van Habitat Geschiktheidsindex (HGI)modellen van geselecteerde vissoorten. Toine Aarts (OVB) illustreerde deze door de OVB in Nederland geïntroduceerde methodiek aan de hand van vissenonderzoek in een aantal Drentse beken. Bij verbeteringsplannen voor de beken wordt uitgegaan van de behoeften van doelsoorten zoals het bermpje en de winde. Door habitatkenmerken vast te stellen in de beken, zoals stroomsnelheid en bodemsubstraat, is de geschiktheid voor deze soorten vast te stellen. Voor een volledige levenscyclus van het bermpje bleken de beken over het algemeen te
De OVB bepaalde de geschiktheid van de habitat voor een aantal vissoorten in Drentse beken. diep te zijn en te weinig structuur in de vorm van obstakels en te weinig beschaduwing te bieden. Voor het bermpje werd dan ook voorgesteld om in de Beiler- en Westerborkerstroom ondiepe oeverzones te creëren, beekbegeleidende beplanting te stimuleren en obstakels in stand te houden dan wel opnieuw aan te brengen. Door de situatie van afzonderlijke vissoorten op die manier te verbeteren, kan de algemene toestand van het ecosysteem verbeteren. Zo’n vissoortspecifieke benadering als in het Drentse vindt echter ten onrechte weinig draagvlak bij de water- en visstandbeheerders, stelde Aarts. In de workshopdiscussies werden de verschillende stellingen van de inleiders bediscussieerd. De weerslag hiervan is terug te vinden op www.vissennetwerk.nl.
13 | OVB-Bericht 2005 | 2
De nieuwe Praktijktraining Visvijverbeheer
HSV Alfheim aan de slag met visvijver ‘D’n Ballast’ Veel sportvissers maken gebruik van afgesloten, kleine wateren. De druk op dergelijke visvijvers kan vooral in waterarme gebieden groot zijn. Het vergt van visstandbeheerders nog al wat vaardigheden om het viswater en de visstand aantrekkelijk te houden en de leden tevreden. Ook in deze wateren willen hengelaars immers veel en grote vis vangen, terwijl de mogelijkheden eigenlijk beperkt zijn. Voor HSV Alfheim kwam de nieuwe Praktijktraining Visvijverbeheer precies op het goede moment om het beheer van hun visvijver nu eens goed aan te pakken. ‘D’n Ballast’ is een afgesloten, gegraven viswater van ongeveer anderhalve hectare groot, gelegen tussen Alphen en Riel (Noord-Brabant). De landelijk gelegen en groen omzoomde vijver werd in 1988 opgeleverd. Hengelsportvereniging Alfheim uit Alphen kreeg vervolgens het volledige visrecht van de gemeente Alphen. Dat bleek een geschenk uit de hemel. En niet alleen voor lokale sportvissers, want de Alphense club kent vanwege de prettige vismogelijkheden inmiddels leden uit de wijde omtrek. Geen vuiltje aan de lucht dus, zou men denken, ware het niet dat de leden tot hun ongenoegen en dat van het bestuur het afgelopen jaar steeds minder 14 | OVB-Bericht 2005 | 2
witvis gingen vangen. Met de karper viel het gelukkig mee, maar de gestage achteruitgang van de visvangsten brengt sommige leden op dit moment ertoe hun lidmaatschap te beëindigen. Een vervelende situatie dus voor HSV Alfheim.
Plan voor de lange termijn De driekoppige viswatercommissie, bestaande uit Willem van Amelsfoort, Jeroen Mathijssen en Egbert Veldhuizen, breekt nog steeds het hoofd over deze plotselinge achteruitgang van visstand. Egbert Veldhuizen: “Onze verdenking gaat uit naar de aalscholvers die hier regelmatig zitten. Aan de waterkwaliteit ligt het in ieder geval niet, want die is ronduit goed te noemen.” Als voorlopige maatregel heeft het bestuur besloten om dit voorjaar 350 kilogram voorn en winde uit te zetten. Zodat er voorlopig weer gevist kan worden ... Maar bij zo’n lapmiddel wil de Viswatercommissie het natuurlijk niet laten. Veldhuizen: “De nieuwe Praktijktraining Visvijverbeheer kwam als geroepen. We zaten met deze klachten, en wilden een plan voor de lange termijn gaan maken. Daarbij hoort ook het aanpassen van de vijver zelf.” Voor het aanpassen van de vijveroevers stelt de gemeente in 2007 geld beschikbaar, vertelt Veldhuizen. “Met een eigen,
gedegen plan kunnen we de gemeente laten zien dat we op een verantwoorde manier bezig zijn.”
Kennis Willem van Amelsfoort en Jeroen Mathijssen hebben de Basiscursus Visstandbeheer al in 2002 met goed gevolg doorlopen, dus elementaire kennis is al ruim aanwezig. De Praktijktraining Visvijverbeheer is
Zicht op D’n Ballast te Alphen (NB).
helemaal toegesneden op een klein viswater als D’n Ballast en de bijbehorende problematiek, stelt Bert Zoetemeyer, projectleider Educatie van de OVB. In aanvulling op hun kennisbasis, zal de nieuwe training deze twee vrijwilligers dan ook voldoende tools en ideeën verschaffen om hun eigen water planmatig op het gewenste niveau te krijgen en te houden.
De Praktijktraining Visvijverbeheer Tijdens de Praktijktraining Visvijverbeheer wordt een onderzoek naar de wensen van de leden, een milieu-inventarisatie en een visserijkundig onderzoek van het eigen viswater uitgevoerd. De training wordt afgesloten met het opstellen van een visstandbeheervisie. De meerdaagse training loopt gedurende een jaar en zal deels centraal met andere cursisten worden uitgevoerd, deels zelfstandig en deels onder deskundige begeleiding aan de waterkant. De Praktijktraining Visvijverbeheer is bestemd voor personen van hengelsportverenigingen, die het visrecht huren of bezitten van één of meer kleinere, afgesloten viswateren. De Praktijktraining Visvijverbeheer vraagt van de cursisten voldoende basiskennis over het visstandbeheer. Deze training is dan ook uitsluitend bestemd voor personen die eerder de Basiscursus Visstandbeheer voor sportvisserijorganisaties hebben gevolgd. Van de cursisten zal de nodige zelfwerkzaamheid worden verwacht. Tijdens de training wordt per viswater/vereniging met een team van minimaal twee en maximaal vier cursisten gewerkt. Bent u geïnteresseerd in deze training of andere cursussen, neem dan vrijblijvend contact op met de projectleider Educatie van de OVB, drs. R.B. Zoetemeyer, tel. 030-6058411. Voor meer informatie over cursussen, data en inschrijven zie de OVB-website www.ovb.nl.
Waardevol water In Utrecht vonden er in de week van 18 tot en met 24 april allerlei activiteiten plaats rondom het thema water. Op zondag 24 april was de OVB vertegenwoordigd op de Grote Publieksdag in het Griftpark. Grote publiekstrekker was de onderzoeksdemonstratie aan de vijver in het park. Met de zegen viste de OVB tot tweemaal toe het water af. Gerrit van Eck, visserijmedewerker: “De vangsten vielen niet tegen. Brasems tot veertig centimeter lang, blankvoorns, kleine baarzen en posjes. De mooiste vangst was een roofblei van ruim zestig centimeter. Vooral die laatste vangst zorgde natuurlijk voor veel leuke reacties van het publiek. Enkele
bezoekers waren bezorgd over het welzijn van de vissen; die bezorgdheid hebben mijn OVB-collega’s en ik gelukkig weg kunnen nemen door goede informatie te geven. Dit soort bijeenkomsten voor een groot publiek zijn daar prima geschikt voor.” Naast de visserijdemonstratie was er een informatiekraam ingericht voor met name de jeugd. Ze konden met behulp van zoekkaarten zelf vissen en waterplanten op naam brengen. Bovendien was er uitgebreid de mogelijkheid om vragen te stellen aan de persoon achter de rubriek ‘Vraag het Sjors’ van www.vissenschool.nl.
15 | OVB-Bericht 2005 | 2
Beheervisie Zilveren Stromen krijgt vorm De werkgroep Zilveren Stromen vordert gestaag met haar visstandbeheervisie en de ondersteuning van de VBC-structuur op de Grote Rivieren. Op 22 maart informeerde de werkgroep de betrokken visrechthebbenden en waterbeheerders over de stand van zaken rond het programma Zilveren Stromen. Duidelijk is al dat de gezamenlijke VBC’s in zullen moeten haken op allerlei water- en natuurbeleidsontwikkelingen rond de grote rivieren.
Inmiddels zijn het beleid rond water- en visstandbeheer en de verwachte effecten daarvan in kaart gebracht. De rapporten
hierover vormen de bouwstenen voor de beheervisie die naar verwachting dit najaar zal verschijnen. Daarin komt naar voren dat vooral de Europese Kaderrichtlijn Water, de Vogel- en Habitatrichtlijn en de projecten in het kader van Ruimte voor de Rivier op verschillende wijzen ingrijpen op visstand en visserij. Aan de ene kant zal de visstand profiteren van de verbeterde kwaliteit van het waterecosysteem en de toename van leefgebied, aan de andere kant kan de uitvoering van het beleid belemmeringen opleveren voor de visserij. Vispassages helpen de vismigratie weer op gang, maar plannen voor waterkrachtcentrales vormen een gevaar voor vissen. En zo liggen er nog meer kansen zowel als bedreigingen, onderwerpen waar de ‘rivieren-VBC’s’ mee aan de slag moeten. De rivieren en bijbehorende visstand vormen een ecologische eenheid. Daarom is een totaalaanpak als binnen Zilveren Stromen onontbeerlijk, vooral om de uitvoering van het beleid, zoals gebiedsontwikkeling, soorten- en gebiedsbescherming en monitoring, positief voor visstand en visserij te kunnen beïnvloeden.
Snoekbaars.
Snoekbaars
Zilveren Stromen ging in het najaar 2003 van start met de ondertekening van een bestuursakkoord tussen sport- en beroepsvisserijorganisaties. Het betreft een meerjarenprogramma waarmee sport- en beroepsvisserij invulling willen geven aan het streven naar een gezonde en duurzame visstand in de grote rivieren met een daarbij passende visserij.
Europese richtlijnen
De werkgroep Zilveren Stromen volgt het werk van de verschillende VBC’s van de rivieren op de voet, en stimuleert initiatieven om te komen tot samenwerking en afstemming, niet alleen tussen visserijpartijen, maar ook met de rivierbeheerders. Er is onder andere behoefte aan informatie over de omvang van de visstand van
de rivieren. Kennis die onder meer nodig is om tot goede afspraken te komen over visserijbenutting. Daarom is een onderzoek gestart naar de snoekbaarspopulatie op de rivieren. Met dit onderzoek van de OVB wordt getracht een beeld te krijgen van de bestandsomvang en de seizoensmigratie van de snoekbaars.
Versterking VBC’s De beheervisie zal opgebouwd zijn uit de thema’s sport- en beroepsvisserij, visstandbeheer, wet- en regelgeving, promotie en communicatie, financiën en organisatie. In de loop van het jaar worden sport- en beroepsvisserij in de gelegenheid gesteld inhoudelijk te reageren op de komende beleidsvisie. Nu al kon men tijdens de bijeenkomst stemmen over stellingen over deze onderwerpen. Geopperd werd verder dat het project Zilveren Stromen goed moet aansluiten op wat de Europese Kaderrichtlijn Water van beheerders vraagt. Ook moet het platform Zilveren Stromen er bij de overheid op aandringen om niet alleen maar verplichtingen op te leggen, maar ook middelen beschikbaar te stellen, zodat VBC’s hun bijdrage kunnen leveren aan het rijksbeleid. Daarvoor moeten VBC’s ook meer slagkracht krijgen. De overheid dient daartoe de positie van de VBC’s te verduidelijken en te versterken in de wet. Van deze informatiebijeenkomst is een uitgebreid verslag verkrijgbaar via de OVB. Informatie Roland van Aalderen.
OVB - Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij
Colofon OVB-Bericht Nieuwsbrief van de OVB - Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij l Uitgave OVB, Sectie Communicatie Redactionele verzorging: Lucas Zegge & Schrijven Redactieadres OVB Postbus 433 3430 AK Nieuwegein Tel 030 605 84 11 Fax 030 603 98 74 Email binvis@ovb. nl Internet http://www.ovb.nl Grafische verzorging Hoonte Bosch &Keuning, Utrecht. Deze uitgave verschijnt in de regel tweemaandelijks en wordt gratis toegezonden aan belanghebbende relaties van de OVB. Oplage 10.000 exemplaren.
•
•
•
•
•
•
•
•
•
