Belwinkels in Rotterdam. Marktanalyse en regulering

Belwinkels in Rotterdam Marktanalyse en –regulering

Rotterdam, januari 2005

Belwinkels in Rotterdam Marktanalyse en -regulering

Uitgebracht aan de Stadsmariniers, Gemeente Rotterdam Seinpost Adviesbureau BV drs.ing.R. van den Hazel drs. C.Y. Nijmeijer MSc. Ii. E.J. Kleingeld

Projectnummer: 24064

© Seinpost Adviesbureau BV. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enigerlei wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Rotterdam, januari 2005

Inhoudsopgave 1

2

Managementsamenvatting

1

1.1 1.2 1.3 1.4 1.5

1 1 3 4 6

Aanleiding, doel en aanpak van dit onderzoek 2.1 2.2 2.3

3

9 10 10

13 13 14 18 20

Brancheschets van de belwinkels

23

Inleiding De consumenten De ondernemingen De ondernemers Beoordeling vraag en aanbod Conclusies

Invloed van de belwinkel op de omgeving 5.1 5.2 5.3 5.4

6

9

Inleiding Bellen: werking en mogelijkheden Belwinkels en belkaarten Toekomstige ontwikkelingen

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

5

Aanleiding Doel Aanpak

De telecomkolom 3.1 3.2 3.3 3.4

4

Conclusies en aanbevelingen De belwinkel vanuit economisch perspectief De belwinkel vanuit ruimtelijk perspectief De belwinkel vanuit criminogeen perspectief Aanbevelingen

Inleiding Typering vestigingsgebieden Effecten op omgeving Swot-analyse

Criminogeniteit van de branche 6.1 6.2 6.3 6.4

Inleiding Van Traa België Rotterdam: expertmeeting

23 24 28 33 35 40

43 43 43 46 56

59 59 59 61 61

7

Inzet en ontwikkeling van instrumenten 7.1 7.2 7.3 7.4 7.5

Inleiding Wat kan gereguleerd worden? Aantallen en vestigingslocaties Wijze van exploitatie De criminele, openbare orde en veiligheidssituatie

65 65 65 66 68 69

Belwinkels in Rotterdam

1

Seinpost Adviesbureau BV

Managementsamenvatting 1.1 Conclusies en aanbevelingen De gemeente Rotterdam wil komen tot een evenwichtig beleid ten aanzien van de belwinkels en belhuizen. Uitgangspunt hierbij is dat er op een reële wijze omgegaan moet worden met deze branche, waarbij enerzijds de belangen van de goede ondernemers beschermd worden, maar anderzijds ongewenste ontwikkelingen effectief worden aangepakt. In opdracht van de Rotterdamse Stadsmariniers, mede geïnitieerd door de Deelgemeente Delfshaven, is door Seinpost Adviesbureau in de tweede helft van 2004 uitgebreid onderzoek gedaan naar het functioneren van de belwinkels en belhuizen in de gemeente Rotterdam. Hierbij is gekeken naar de positie van de belwinkel binnen de telecomsector, naar het economisch functioneren in termen van vraag en aanbod, de kenmerken van de gebieden waar zij gevestigd zijn, de invloed van belwinkels op hun omgeving en naar criminogene aspecten. In de volgende drie paragraven worden de belangrijkste conclusies van dit onderzoek weergegeven. Deze zijn gebaseerd op de resultaten van het onderzoek dat in de volgende hoofdstukken beschreven wordt. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een aantal aanbevelingen voor te voeren beleid.

1.2 De belwinkel vanuit economisch perspectief De belwinkel voorziet in een behoefte In economische termen is er draagvlak voor de branche van belwinkels. Vooral voor consumenten van allochtone herkomst levert de belwinkel een product dat aansluit bij de behoeften en financiële mogelijkheden van deze consumenten. De aangeboden goedkope belminuut is een alternatief voor het duurdere thuisbellen met een vaste aansluiting of mobiel bellen. Het aangeboden systeem sluit aan bij de financiële mogelijkheden van bepaalde groepen consumenten die zelf geen vaste aansluiting hebben (of kunnen krijgen), en op deze manier controle kunnen houden op de uitgaven. Vraag en aanbod zijn momenteel niet in evenwicht Op basis van de vergelijking tussen enerzijds de omzet die gezonde bedrijven normaal gesproken nodig hebben en anderzijds de op basis van het onderzoek berekende

Pagina 1



bestedingen van consumenten, kan geconcludeerd worden dat er sprake is van een aanzienlijk overaanbod aan belwinkels in Rotterdam. Hoewel dit moeilijk exact vast te stellen is, kan aangenomen worden dat het zeker gaat om een percentage in de orde van grootte van 20-30% in de huidige situatie voor geheel Rotterdam, en soms nog hoger in bepaalde deelgemeenten. Grote concurrentie tussen slecht voorbereide en/of zwakke ondernemers Eén van de verklaringen voor het overaanbod is het feit dat het een nieuwe branche is met weinig drempels voor het starten van een belwinkel. Het vraagt een geringe investering en er zijn geen verdere vestigingsvoorwaarden. Dit heeft tot gevolg dat er een relatief grote groep is van gelukszoekers en ÂkopieerdersÊ die zich niet laten ontmoedigen door het gebrek aan succes bij anderen. Deze slecht voorbereide en/of zwakke ondernemers functioneren marginaal in een markt met te veel concurrenten. Hierdoor kunnen ze nauwelijks het hoofd boven water houden, laat staan investeren in professionalisering of pand. Er is overigens wel sprake van een (relatief kleine) groep die het beter doet, en waar sprake is van professioneel ondernemersschap. Onzeker economisch perspectief De belwinkel is een voor de consument zichtbare schakel in de telecomkolom. Ontwikkelingen in deze kolom zijn van invloed op het toekomstperspectief van de belwinkels. De verwachting is dat de totale waarde van het bellen in deze markt nog meer gaat dalen. Dalende prijzen voor belminuten betekent minder marge voor de ondernemer waardoor de omzet onder druk komt te staan. Daarnaast zal door onder andere het goedkoper worden van het mobiele bellen en nieuwe ontwikkelingen zoals VoIP (Âbellen via internetÊ) de consument andere mogelijkheden krijgen die zeer waarschijnlijk ten koste gaan van de bestedingen bij belwinkels. Sanering wordt verwacht, maar er blijven mogelijkheden De sterke groei van het aantal belwinkels lijkt af te nemen. Wel is er sprake van een hoge mutatiegraad, wat als een bevestiging gezien kan worden van de instabiele situatie in deze branche. Zowel vanuit de telecomsector als de branche zelf wordt aangegeven dat een sanering van het aantal belwinkels verwacht wordt, zowel vanwege het huidige overaanbod in Rotterdam als vanwege de ontwikkelingen in de sector. Ondanks het onzekere perspectief van de branche als geheel blijven er ook in de toekomst zeker mogelijkheden voor belwinkels in Rotterdam. Professioneel ondernemerschap, in de zin van meegroeien met de marktontwikkelingen, is hiervoor een vereiste.

Pagina 2



1.3 De belwinkel vanuit ruimtelijk perspectief Aanwezigheid consumenten èn panden bepalend voor vestigingsplek De belwinkels hebben een buurt- en wijkfunctie en vestigen zich dus vooral in die gebieden waar hun, vooral allochtone, consumenten wonen. Maar dit is niet de enige verklarende factor voor het vestigingsgedrag. De beschikbaarheid van goedkope kleinschalige bedrijfsruimte is gezien de bedrijfseconomische startsituatie van veel ondernemers noodzakelijk. Een groot deel van de ondernemers kan zich geen hoge huurlasten veroorloven. Het zijn deze twee factoren die gezamenlijk verklaren waarom de belwinkels in Rotterdam vooral in de oudere wijken van Delfshaven, Feijenoord, Charlois en Noord voorkomen, en dan specifiek in de (ver)ouder(d)e winkelstraten. Dit wordt bevestigd door het beeld in de ÂnieuwereÊ deelgemeenten, bijvoorbeeld Hoogvliet en Prins Alexander, waar redelijk omvangrijke groepen allochtonen wonen maar het aantal belwinkels klein is. Het aantal beschikbare bedrijfsruimten is daar beperkter, de huurprijzen liggen hoger en vaak is er sprake van geconcentreerd eigendom van bedrijfsruimte. Overigens kan verwacht worden dat de belwinkels ten dele de demografische ontwikkelingen zullen volgen (verhuisbewegingen van allochtone groepen van de oudere naar nieuwere wijken). Goedkope panden houden marginaliteit in stand Het voordeel van een aanbod aan relatief goedkope bedrijfspanden is dat dit mogelijkheden biedt voor startende ondernemers om ergens te beginnen zonder dat de huisvestingslasten een grote belemmering zijn. Een lage huurprijs in een stad als Rotterdam betekent natuurlijk wel dat het meestal zal gaan om minder courante panden met een slechtere staat van onderhoud, en gelegen in een omgeving die minder kwaliteit heeft. Het nadeel van goedkope panden is in zekere zin dat de drempel voor een startende ondernemer wellicht te laag is. En dat marginaliteit zo of in stand wordt gehouden of wordt gestimuleerd door de beschikbaarheid van goedkope bedrijfsruimte. Belwinkels bevestiging van ruimtelijk economische achteruitgang, De sterke toename van het aantal belwinkels in de afgelopen jaren, en de soms dominante aanwezigheid in bepaalde (voormalige) winkelgebieden heeft ertoe geleid dat de belwinkel door sommigen verantwoordelijk werd gehouden voor de achteruitgang van deze gebieden. Nu is het zeker zo dat de uitstraling van belwinkels meestal geen positieve bijdrage levert aan de omgeving, en daardoor ook bijdraagt aan de gevoelens van onveiligheid van de omwonenden. Het gaat echter te ver om de belwinkel als verklaring voor de achteruitgang te zien. Het lijkt eerder zo te zijn dat zich in een zwakke omgeving, zwakkere functies vestigen. Pagina 3



Door de veranderingen in vraag en aanbod heeft de achteruitgang zich in de oudere winkelstraten al jaren geleden ingezet. De oorspronkelijk gevestigde detailhandel is verdwenen, er vestigden zich andersoortige functies of er ontstond leegstand. Aangezien er slechts in beperkte mate sprake is van een afname van het aantal m2 bedrijfsruimte in deze gebieden, bieden deze mogelijkheden (fysiek en financieel) voor startend ondernemersschap binnen laagdrempelige branches, zoals de belwinkels. Dat de belwinkel als relatief nieuw fenomeen niet verantwoordelijk is voor de achteruitgang van bepaalde gebieden, wordt ook bevestigd door het beeld dat er in de betere winkelgebieden ook belwinkels gevestigd zijn die wat uitstraling betreft niet onderdoen voor de hogere kwaliteit van de andere winkels.

1.4 De belwinkel vanuit criminogeen perspectief Belwinkel onderdeel van een nieuwe, ondoorzichtige internationale markt De telecomsector is een relatief nieuwe markt die een aantal kenmerken heeft waardoor zij voor frauduleuze en criminele activiteiten interessant is. Het gaat in essentie om een ongrijpbaar en onzichtbaar technologisch product (de belminuut), waarvan de verhandeling een sterke internationale dimensie kent en waarbinnen men relatief anoniem kan opereren. Volgens betrokkenen omvat telecomfraude en – criminaliteit een groot scala aan overtredingen (btw-fraude, hacking, belkaartenfraude, witwassen, etc.) en vindt deze plaats binnen de gehele kolom. Een aanpak hiervan zal dan ook voor een belangrijk deel op bovenlokaal, en zelfs internationaal niveau plaats moeten vinden. Er zijn aanwijzingen dat een deel van de belwinkels onderdeel zijn van netwerken, waarbinnen eigendom snel rouleert om zo vooral belastingen te ontduiken. Overigens zijn de belwinkels niet zelden ook slachtoffer van oplichtingstechnieken, bijvoorbeeld met betrekking tot ondeugdelijke belkaarten. Marginaliteit van delen van de branche biedt gelegenheid De resultaten van gericht onderzoek naar het functioneren van de belwinkels in Amsterdam en België laten zien dat er bij een groot deel van deze branche sprake is van overtredingen van belastingen sociale wetgeving (btw-afdracht, ondeugdelijke boekhouding, zwartwerken, etc). Rotterdamse ervaringen van ondermeer de Belastingsdienst lijken dit beeld te onderschrijven, waarbij aangetekend moet worden dat de belwinkelbranche geen uitzondering is, en dat dit voor meerdere branches opgaat. Een en ander lijkt samen te hangen met het benedengemiddelde niveau van het ondernemersschap en de marginaliteit waar een relatief groot deel van de belwinkelbranche in functioneert.

Pagina 4



Door de beperkte verdiensten ontstaat waarschijnlijk meer gevoeligheid om op illegale wijze een beter resultaat te halen. Hoewel het zeker niet uit te sluiten is, ontstaat uit dit onderzoek niet het beeld dat op grote schaal met belwinkels gestart wordt om criminele activiteiten te ontplooien, maar dat dit eerder omgekeerd zal werken. Invloed van, en op de omgeving De belwinkels zijn hoofdzakelijk gevestigd in de wijken die volgens de Rotterdamse Veiligheidsindex als problematisch of bedreigend worden aangemerkt. Dit zijn gebieden die meer dan gemiddeld geconfronteerd worden met criminaliteit en onveiligheid. Door de vaak slechte uitstraling van de belwinkels dragen zij bij aan de subjectieve onveiligheidbeleving in deze gebieden. Daarnaast speelt een aantal belwinkels ook een rol in meer objectieve aspecten van de onveiligheid. Er vindt heling plaats van gestolen mobiele telefoons, ze spelen een facilitaire rol bij de totstandkoming van transacties door drugsrunners, en soms fungeren ze als verzamelplek voor overlastgevende jongeren. Vanuit het perspectief van openbare orde en veiligheid verdienen de belwinkels aandacht, maar het is niet zo dat zij gezien kunnen worden als de veroorzakers van deze problemen.

Pagina 5



1.5 Aanbevelingen Er kan op economische gronden niet verklaard worden waarom er zo veel belwinkels in Rotterdam aanwezig zijn. Hoewel er op zich een vraag is naar de producten die ze bieden is er sprake van een aanzienlijk overaanbod, zeker in de oudere wijken. Voor het toekomstperspectief van de branche staan de meeste signalen op rood. De marges dalen, de groep consumenten die gebruik maken van belwinkels zal in de toekomst eerder af- dan toenemen en er ontstaan steeds meer alternatieve mogelijkheden voor het (internationaal) bellen waarbij de belwinkel geen rol meer speelt. Verwacht kan worden dat er de komende jaren sprake zal zijn van een zekere sanering van de branche omdat het voor een deel van de ondernemers niet mogelijk zal zijn het hoofd boven water te houden. De indruk zou kunnen ontstaan dat de problemen zich door de sanering vanzelf oplossen en er verder geen actie ondernomen hoeft te worden. Dit bepleiten wij echter nadrukkelijk niet omdat de maatschappelijke kosten hiervan aanzienlijk kunnen zijn. Niets doen betekent naar alle waarschijnlijkheid dat de marginaliteit van het ondernemerschap die nu al in grote mate aanwezig is nog verder zal toenemen. Dit heeft als consequentie dat investeringen uitblijven met als gevolg een verdere kwalitatieve achteruitgang van onderneming, pand en omgeving. Daarnaast maakt marginaliteit de branche ook gevoeliger voor illegale en criminele activiteiten. Een verdere uitbreiding moet voorkomen worden, maar daarnaast is het zeker van belang dat in de belangrijkste concentratiegebieden het aantal belwinkels teruggedrongen wordt. Dit is overigens ook voor de branche zelf positief omdat er voor de overblijvers een beter ondernemersperspectief ontstaat. Hieronder wordt een kort overzicht gegeven van te nemen acties om tot een beter functioneren van de belwinkelbranche in Rotterdam te komen. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen enerzijds acties op de korte termijn die direct gericht zijn op de belwinkels en vooral tot doel hebben om meer controle op de situatie te krijgen. Anderzijds gaat het om acties op de iets langere termijn die mede gericht zijn op de belwinkels, maar ook een bredere doelstelling hebben. In hoofdstuk 7 van deze rapportage wordt dit verder toegelicht. Korte termijn activiteiten Het gaat hier om activiteiten die voor een deel al in gang gezet zijn, en hoofdzakelijk tot doel hebben de uitbreiding van het aantal belwinkels te beperken en de controle, handhaving en eventueel vervolging op basis van weten regelgeving te verbeteren. Pagina 6


-


Leefmilieuverordening De leefmilieuverordening die nu in voorbereiding is, heeft tot doel het aantal belwinkels in Rotterdam te bevriezen. Voor de oudere wijken is dit zeker nodig, aandachtpunt is wel of er in de ÂnieuwereÊ deelgemeenten geen ruimte moet zijn voor beperkte uitbreiding.

-

Controle en handhaving lokale regelgeving Dit betreft het consequent handelen van de handhavers volgens het opgestelde Handhavingsprotocol in alle deelgemeenten. Daarnaast verdient de manier van werken van de deelgemeente Delfshaven navolging: het consequent nagaan of belwinkels wel in overeenstemming met de bepalingen van het geldende bestemmingsplan gevestigd zijn. En indien er sprake is van strijdigheid dit actief aanpakken.

-

Belastingsdienst en BRIT In het kader van de aanpak van de zogenaamde fiscale vrijplaatsen zal er vanuit de fiscus in 2005 een extra inzet worden gepleegd. Het gaat hier overigens niet alleen om belwinkels, de gehele kolom komt hierbij aan bod. Daarnaast wordt door BRIT een regionale aanpak voorbereid gericht op belwinkels. Afstemming tussen beide trajecten is van groot belang, en ook mogelijk (convenant voor informatie-uitwisseling is aanwezig).

-

Antecedentenonderzoek belwinkelondernemers Om beter zicht te krijgen op de branche is het zinvol een antecedentonderzoek uit voeren in Rotterdam. Op basis van de resultaten hiervan kan dan onderzocht worden of verdere regulering via de APV mogelijk is.

-

Onderzoek Telecomkolom De mogelijke illegale en criminele activiteiten in de telecomsector hebben een bovenlokale, en zelfs internationale dimensie terwijl de effecten deels lokaal zijn. De gemeente Rotterdam zal als stad die in haar wijken last heeft van het verschijnsel de ondoorzichtigheid van (delen van) de telecomkolom landelijk aan de orde moeten stellen. Daarnaast moet ze aandringen op verder onderzoek naar de feitelijke (criminele) gang van zaken binnen de branche op regionaal, landelijk en internationaal niveau (ook in relatie tot andere branches).

Pagina 7


-


Afspraken verhuurbeleid gemeente en corporaties Door afspraken te maken over een actief en zorgvuldig verhuurbeleid van bedrijfsruimten kunnen gemeente en corporaties, als belangrijke eigenaren van vastgoed in de oudere wijken, een bijdrage leveren aan de oplossing van het probleem.

Middenlange termijn activiteiten Bij de bovenstaande activiteiten zal het niet moeten blijven. In bepaald opzicht past de belwinkel in het rijtje van coffeeshops, geldwisselkantoren, shoarmazaken, etc. Functies die snel opkwamen, zich vooral vestigden in de oudere wijken, en niet zelden problemen veroorzaakten. Het is zeker niet ondenkbaar dat er in te toekomst weer een nieuwe variant hiervan de kop zal opsteken. Onderstaande activiteiten zijn deels gericht op het beteugelen van de belwinkels, maar dienen ook een breder en langere termijn doel. Zij stellen de gemeente, en andere betrokkenen partijen (waaronder corporaties en particuliere verhuurders) in staat sneller op te treden bij ongewenste ontwikkelingen. -

Onderzoek naar brancheverordening als extra instrument De stedelijke dynamiek vraagt soms om snel handelen van de lokale overheid. Het beschikbare instrumentarium is daarvoor niet altijd toereikend. Vanuit gemeentelijke optiek is het wenselijk om een extra instrument in handen te hebben waarmee snel en effectief gereageerd kan worden op de opkomst van branches waarbij het sterke vermoeden bestaat dat deze een negatief effect hebben op de leefbaarheid en de voorzieningenstructuur.

-

Verbetering en gedeeltelijke sanering van bedrijfsruimten oude wijken Een oplossing die op lange termijn een belangrijke bijdrage kan leveren aan het voorkomen van de vestiging van minder gewenste functies zoals de belwinkels (marginaal, criminogeen, etc.), is het investeren in de verbetering van bedrijfsruimten en waar mogelijk te komen tot een sanering van het aantal m2. Dit zal stadsbreed, en in samenwerking met de belangrijkste partners (corporaties en particuliere sector) moeten plaatsvinden. Vanzelfsprekend zal er een aanbod van relatief goedkope bedrijfsruimte moeten blijven om startende ondernemers te kunnen faciliteren. Hiervoor zal echter een effectieve beheerstructuur ontwikkeld moeten worden zodat er grip blijft op de wijze van exploitatie en, indien nodig, tijdig ingegrepen kan worden.

Pagina 8


2


Aanleiding, doel en aanpak van dit onderzoek 2.1 Aanleiding Belwinkels en belhuizen zijn een relatief nieuw fenomeen in de winkelstraten van vooral de grotere, multiculturele steden van Nederland. Mede als gevolg van de liberalisering van de telecommarkt heeft deze vorm van dienstverlening sinds begin jaren Ê90 een enorme vlucht genomen, en lijkt ze nog altijd in omvang toe te nemen. Zo ook in Rotterdam, dat eind 2004 bijna 200 belwinkels telt, vooral gevestigd in de oudere winkelstraten rondom het centrum. De belwinkels lijken te voorzien in een belangrijke behoefte van bepaalde consumentengroepen, vooral allochtone bevolkingsgroepen gebruiken deze ÂwinkelsÊ voor het onderhouden van contact met familieleden in het land van herkomst. De sterke groei heeft geleid tot een grote concurrentie binnen de branche, met voor een deel ook ongewenste gevolgen. De indruk bestaat dat het voor de individuele ondernemer steeds moeilijker wordt om een inkomen te verdienen. Hierdoor worden er weinig investeringen in bedrijf en pand gedaan waardoor de uitstraling vaak te wensen overlaat. Ook vinden er veelvuldig mutaties plaats, vaak een teken dat een branche onder druk staat. Daarnaast domineren de belwinkels soms het beeld in winkelstraten, wat ten koste gaat van de aantrekkingskracht van het gebied als geheel. Naast deze ruimtelijk-economische effecten is er ook sprake van problemen op het gebied van openbare orde (overlast), en zijn er vermoedens dat bij een deel van de branche ook illegale activiteiten een rol spelen. Dit laatste is mede ingegeven door het Amsterdamse onderzoek naar belwinkels door het zogenaamde Van Traa-team in 2003.

Pagina 9



De gemeente Rotterdam wil komen tot een evenwichtig beleid ten aanzien van de belwinkels en belhuizen. Uitgangspunt hierbij is dat er op een reële wijze omgegaan moet worden met deze branche, waarbij enerzijds de belangen van de goede ondernemers beschermd worden, maar anderzijds ongewenste ontwikkelingen effectief worden aangepakt. Inmiddels is al een actief handhavingstraject gestart (o.a. op basis van de winkeltijdenwet) en er is een Leefmilieuverordening in voorbereiding waarmee de (nieuwe) vestiging van nieuwe belwinkels gereguleerd kan worden. Ter onderbouwing en versterking van de beleids- en handhavinginspanningen voor de lange termijn, heeft de gemeente Rotterdam behoefte aan breder en dieper inzicht in het (economisch) functioneren van de branche en de invloed hiervan op de leefbaarheid van de directe omgeving.

2.2 Doel Het voorgaande is vertaald in het volgende doel van dit onderzoek:

„Het ten behoeve van het economisch gezond én beheersbaar functioneren van belwinkels op korte en lange termijn, inzicht verwerven in het functioneren van deze branche in de diverse gebieden van Rotterdam, de knelpunten in dit functioneren en mogelijke oplossingsrichtingen hiervoor.‰ Om dit doel te bereiken, worden in hoofdlijn de volgende vragen beantwoord: Welke positie heeft de belwinkel als branche binnen de gehele telecomsector? Waaruit bestaat het aanbod binnen deze branche in Rotterdam, zowel qua aard en omvang, en welke marktvraag is er voor de geleverde (bel)dienst? Hoe verhouden de vraag en het aanbod zich tot elkaar in Rotterdam? Welke positieve en negatieve effecten heeft dit op het woon-, werken leefklimaat in de omgeving van de vestigingslocaties van belwinkels? Welke mogelijkheden zijn er om eventuele negatieve effecten beheersbaar te maken?

2.3 Aanpak Belwinkels en belhuizen zijn een relatief nieuw fenomeen. De consequentie daarvan is dat er nog weinig gedetailleerde informatie aanwezig is over de wijze waarop zij functioneren, welke consumenten gebruik maken van de diensten, hoeveel er besteed wordt, hoe het toekomstperspectief eruit ziet, etc.

Pagina 10



Omdat er weinig bestaand onderzoeksmateriaal direct voorhanden was zijn de analyses grotendeels gebaseerd op door ons zelf verzameld en/of bewerkt materiaal. Dit was weliswaar tijdrovend, maar heeft wel nieuwe inzichten en combinaties opgeleverd waardoor een zo volledig mogelijk beeld gegeven kan worden van het fenomeen belwinkel. We hebben verschillende onderzoeksmethoden en -technieken ingezet. Hieronder geven we een compacte weergave van de belangrijkste onderzoeksactiviteiten en –bronnen. Marktanalyse: vraag versus aanbod Voor inzicht in het bedrijfseconomisch functioneren zijn de volgende informatiebronnen geraadpleegd: Beschikbaar, gedocumenteerd onderzoeksmateriaal, inclusief cijfermatig materiaal (w.o. publicaties, demografische gegevens van CBS en COS, bestedingsinformatie van NIBUD, monitor allochtoon ondernemerschap). Handelsregister van de Kamer van Koophandel (Rotterdam en referentiesteden, peildatum juli 2004). Gesprekken met: o Sleutelinformanten binnen de telecomsector en belwinkelbranche (carriers, providers, tussenhandel, belwinkelketen). o Beleidsvormers binnen de gemeente Rotterdam (Fiscus, Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam en Bestuursdienst, afdeling OOV). o Vertegenwoordigers van referentiesteden (gesprekken en beschikbaar materiaal): Amsterdam, Den Haag, Utrecht, Enschede, Groningen, Eindhoven, Arnhem, Gouda. Ondernemersgesprekken binnen Feijenoord en Delfshaven (20 in totaal). Bezoekersenquête onder 344 klanten van belwinkels in Feijenoord en Delfshaven. De resultaten van deze onderzoeksactiviteiten zijn met deskundigen uit de sector zelf, beleidsmakers en de wetenschap besproken in een zogenaamde expertmeeting. Hiervoor waren uitgenodigd: carrier (MCI), provider (Call Shop Company), belwinkelondernemer, Kamer van Koophandel Rotterdam, deelgemeente Delfshaven, het OBR en het ITS (Universiteit Nijmegen). Uiteindelijk is deze informatie hoofdzakelijk verwerkt in de hoofdstukken 2 en 3 van dit rapport.

Pagina 11



Leefbaarheid en veiligheid Voor een beoordeling van de invloed van de branche op het omringende woon-, werken leefklimaat, is gebruik gemaakt van: Beschikbaar, gedocumenteerd onderzoeksmateriaal (w.o. veiligheidsindex, beleidsrapportages). Cijfers over de werkgelegenheid (Kamer van Koophandel). Gesprekken met politie- en deelgemeentefunctionarissen van de 4 belangrijkste vestigingsgebieden. Gesprekken met vertegenwoordigers van bovengenoemde referentiesteden. Veldwerk (gerichte waarneming en registratie incl. foto-opname van kwaliteit vastgoed/functie). Gemeentelijk vastgoedinformatiesysteem (eigendoms- en hypotheekgegevens). Om ook enig zicht te krijgen op de – onzichtbare – criminogene dimensie van het functioneren van belwinkels, is besloten tot een expertmeeting hierover. Hier waren deskundigen bijeen op het gebied van toezicht, opsporing en handhaving in relatie tot deze specifieke branche en telecomsector. Hiervoor waren uitgenodigd: Fiscus Rotterdam, bureau BRIT, wijkpolitie Delfshaven, Regionale Recherche Rotterdam Rijnmond, Openbaar Ministerie, Van Traa-team en het voormalig ITF-Noordoost Nederland. De verkregen informatie is hoofdzakelijk verwerkt in de hoofdstukken 4 en 5 van dit rapport. Planning De gegevensverzameling en bewerking zijn gebeurd in de periode juni 2004- september 2004. De (gecombineerde) analyses en tussenrapportages hebben in september en oktober 2004 plaatsgevonden. De expertmeetings zijn in november voorbereid en georganiseerd. Begeleidingscommissie De diverse onderzoeksstappen hebben plaatsgevonden in nauwe samenwerking en overleg met de begeleidingscommissie die voor dit onderzoek is ingericht. Deze bestond uit de belangrijkste beleidsmatig betrokkenen van de gemeente Rotterdam, te weten:, Stadsmariniers, wijkpolitie Delfshaven, de Bestuursdienst (sector OOV), de Deelgemeente Delfshaven en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam.

Pagina 12


3


De telecomkolom 3.1 Inleiding In essentie is de belwinkel vooral een plek om te telefoneren. In dit hoofdstuk wordt de werking van het systeem achter het bellen beschreven. Dit wordt gedaan om inzicht te bieden in de plaats van de belwinkel binnen de sector en de plaats van andere ÂspelersÊ, die mogelijk ook een rol zouden kunnen spelen bij een regulering. Bij deze zogenaamde telecomkolom gaat het om het geheel aan bedrijven dat telefoneren mogelijk maakt. Het wordt een kolom genoemd, omdat het kan worden voorgesteld als een verticale ordening van deze bedrijven, waarbij de belwinkel onderaan staat, het dichtste bij de consument. De telecom is een technische bedrijfstak, waar veel specialistische termen worden gebruikt. Omdat het moeilijk is deze te vermijden in de beschrijving, zijn op de pagina hiernaast definities gegeven van enkele veelgebruikte begrippen.

Toelichting op terminologie binnen de telecomsector Carrier Het bedrijf via wiens telefoonnetwerk het telefoongesprek loopt. Provider Het bedrijf dat gebruikers (consumenten en bedrijven) de mogelijkheid aanbiedt telefoongesprekken te voeren. De provider heeft afspraken gemaakt met de diverse carriers over het afhandelen van deze telefoongesprekken. Switch: Telefooncentrale (van een provider) die het netwerk van de ene carrier met het netwerk van de andere carrier verbindt en het daarmee mogelijk maakt een telefoongesprek van het ene netwerk naar het andere netwerk door te geven. Local switch Een telefooncentrale die delen van het netwerk van dezelfde carrier met elkaar verbindt. Carrierselect De methode om (een bepaald deel van) het telefoonverkeer via een andere provider te laten lopen dan de provider waar de gebruiker eigenlijk het abonnement mee heeft. PTT De carrier van het lokale telefoonverkeer in een bepaald (deel van een) land. Er is altijd maar één carrier voor het lokale telefoonverkeer, dat wil zeggen dat een consument een vaste telefoon altijd maar kan aansluiten op het netwerk van één carrier.

Pagina 13



3.2 Bellen: werking en mogelijkheden Telefoneren van de ene naar de andere plek is technisch gezien het versturen en ontvangen van gegevens tussen telefoon A en B gedurende een bepaalde tijd. Die gegevens worden verzonden over een dataverbinding. Het gesprek volgt uiteindelijk een keten bestaande uit diverse verbindingen (telefoonlijnen) tussen telefooncentrales. Hierna zal de werking van het telefoneren worden beschreven, beginnend met het principe van het binnenlandse gesprek. Vervolgens komt het internationale telefoneren aan de orde. Naast het bellen met een vaste aansluiting of de eigen mobiele telefoon kan op twee andere veelgebruikte manieren naar het buitenland worden gebeld: via het bellen vanuit de belwinkel en via het bellen met een belkaart. Deze twee mogelijkheden worden tevens uitgebreid besproken. Binnenlands telefoonverkeer In Nederland heeft iedereen met een vaste telefoon een abonnement bij KPN (onze nationale PTT). Het eenvoudigste voorbeeld van een telefoongesprek is een binnenlands gesprek in Nederland van een vaste telefoon naar een vaste telefoon van iemand die alleen maar een KPN-abonnement heeft:

A Carrier:

Wijkcentrale

Landelijke Centrale

Wijkcentrale

(Local Switch)

(Switch)

(Local Switch)

KPN

KPN

Provider:

KPN

KPN

KPN

B KPN

KPN

Model 1: binnenlands, via KPN-abonnee

In dit voorbeeld is KPN zowel provider als carrier. Sinds de liberalisering van de telecommarkt zijn er veel meer mogelijkheden ontstaan. Om te kunnen bellen met een vaste telefoon is men in Nederland nog steeds gedwongen een abonnement te nemen bij KPN, maar men kan nu kiezen voor een aanvullend abonnement (carrier select) bij andere providers. Het model voor binnenlands telefoneren via carrier select is als volgt:

Switch A Carrier: Provider:

Wijkctl KPN

Switch KPN

KPN

KPN KPN

Model 2: binnenlands, via carrier select (Tele2)

Pagina 14

Switch KPN Tele 2

Wijkctl KPN

KPN

B KPN

KPN



Het gesprek naar dezelfde bestemming maakt nu gebruik van een andere route. Dat verschil wordt bepaald bij het tot stand brengen van de telefoonverbinding. Als A het telefoonnummer van B draait, gaat er een signaal naar de wijkcentrale en vervolgens naar de KPN landelijke centrale. Dit signaal bestaat uit het telefoonnummer van B en uit informatie over het abonnement van A. In de landelijke centrale van KPN wordt herkend dat dit gesprek naar de landelijke centrale van de provider moet (in dit voorbeeld Tele 2). Daar wordt het gesprek doorgestuurd naar het volgende onderdeel van de route. In dit geval is dit weer de landelijke KPN-centrale. Deze constructie lijkt dubbel op: de route is alleen maar langer geworden. Wat het voor de consument goedkoper kan maken, zijn de afspraken tussen de provider en KPN over een gegarandeerd gebruik van de betreffende verbindingen. Bovendien neemt de provider de taak op zich om de telefoonkosten in rekening te brengen bij de consument. Voor deze afspraken gelden overigens vastgestelde tarieven (OPTA-regulering). Op basis van deze afspraken betaalt de provider aan KPN aanzienlijk minder per belminuut dan de consument in Model 1. Hiermee biedt de provider de mogelijkheid van goedkoper gesprekken voor de consument, terwijl hij daar zelf nog een bepaalde marge aan overhoudt. De belangrijkste aanbieders van carrier select in Nederland zijn de providers Tele 2 en Scarlett. Internationaal telefoonverkeer Bij een internationaal gesprek wordt duidelijker wat de toegevoegde waarde is van het selecteren van andere carriers dan KPN. In de centrale van de provider kan deze de keuze maken welke verbindingen worden gebruikt om het gesprek naar de bestemming tot stand te brengen. In telecom-jargon: door de switch kan de provider het gesprek zelf routeren. De route waarlangs het gesprek gevoerd gaat worden, wordt bepaald door de afspraken die de provider heeft gemaakt met de verschillende carriers. Het gesprek naar dezelfde bestemming loopt bij de verschillende providers vaak over heel verschillende routes, elk bestaande uit verschillende verbindingen van de ene switch naar de andere. Elk onderdeel van deze verbinding wordt beheerd door een carrier, die de kosten voor het gebruik in rekening brengt bij de provider van de beller. Deze kosten zijn afhankelijk van de afspraken tussen de provider en de carrier onderling. De prijzen die de consument betaalt voor die telefoongesprekken kunnen daarmee erg verschillen.

Pagina 15



Er zijn veel mogelijkheden voor het internationale telefoonverkeer. Het meest eenvoudige voorbeeld (maar meestal niet goedkoopste!) is een gesprek van KPNabonnee A in Nederland naar B in Groot Brittannië, dat loopt via de landelijke centrales van KPN en British Telecom en via de eigen verbindingen. Als A nu een carrierselect abonnement heeft bij Tele2 en Tele 2 gebruik maakt van het netwerk van MCI, dan wordt het model al iets complexer: Switch A Carrier:

Wctl KPN

Provider:

Switch KPN

Switch KPN

KPN

KPN

MCI Tele 2

LS BT

BT

B BT

BT

Model 3: internationaal, via carrier select (Tele2) met MCI als carrier

Tele2 had ook afspraken kunnen maken met KPN over het gebruik van hun netwerk. Ook mogelijk was geweest dat KPN voor zijn eigen telefoonverkeer gebruik maakt van MCI als carrier (als er op het eigen netwerk bijvoorbeeld capaciteit tekort is). De belangrijkste carriers voor internationaal telefoonverkeer vanuit Nederland zijn KPN, British Telecom, MCI Worldcom en Global Crossing. Als een provider een leased line heeft, waarvan hij de capaciteit niet volledig benut, maakt hij hierover dikwijls weer afspraken met andere providers. Zo treedt de provider zelf op als ware hij een carrier. Het gebeurt zelfs dat providers zo capaciteit verkopen aan de carrier van wie zij de lijn gehuurd hebben. Daarnaast maken carriers afspraken met elkaar om bij overbelasting van hun verbindingen hun klanten gebruik te kunnen laten maken van een andere carrier. Op deze wijze ontstaat een bijna onoverzichtelijke tussenhandel in belminuten. Dit wordt geïllustreerd met het voorbeeld van A in Nederland naar B in Groot Brittannië.

Sw

A Carrier: Provider

LS KPN

Sw KPN

KPN

MCI Tele2

Vtel Scarlett

Model 4: internationaal, via carrier select (Tele2) en met diverse carriers

Pagina 16

Sw

Sw KPN

KPN

Switch

BT SP

LS BT

BT

B BT

BT



Prijsvorming van de belminuut De kosten van een belminuut bestaan uit drie delen: Originating (van A, over het netwerk van de PTT naar de switch van de provider). Terminating (van de switch van de provider, over het netwerk van de carrier van zijn keuze, naar B). De marges die de diverse partijen (carrier, provider en belwinkel) op de prijs doen. Het originating tarief wordt door KPN Netwerk in rekening gebracht aan de provider. Hiervoor zijn standaard bedragen (OPTA-regulering) van ongeveer € 0,005 tot € 0,007 per minuut. Het terminating tarief komt op diverse manieren tot stand: − Het is mogelijk dat de provider een bulkcontract heeft afgesloten met een carrier. Hierbij zijn vooraf afspraken gemaakt over een vaste prijs voor een vast maximaal gebruik. Er is als het ware een stuk netwerk gereserveerd door de provider. Hij betaalt daar een vaste maandelijkse huur voor. Er wordt in dit geval gesproken over een leased line. Als een gesprek over deze lijn gaat, is de bijdrage aan het totale terminating tarief in feite afhankelijk van de omvang van het gebruik in die maand over die lijn. − Een andere mogelijkheid is dat de Provider afspraken heeft met verschillende carriers waarmee hij (door zijn switch) in verbinding staat. Elke carrier biedt naar een bepaalde bestemming een route aan die tot stand komt doordat hij afspraken maakt met de lokale PTT. − De provider vergelijkt continu de prijzen die de carriers voor de verschillende bestemmingen vragen en de kwaliteit die op die verbindingen wordt geboden. Op elk moment kunnen zij beslissen om voor een bepaalde bestemming van carrier te veranderen. Het terminating tarief bedraagt binnen Nederland tussen de € 0,003 en € 0,009 per minuut. Naar het buitenland is dit niet eens zo veel hoger. Naar China is dit bijvoorbeeld slechts ongeveer € 0,02. De kosten liggen aanzienlijk hoger, doordat de diverse partijen er hun marge bij doen: De carriers werken met een marge in de orde van grootte van 10%. Dit ligt zo laag omdat er nauwelijks meer investeringen noodzakelijk zijn in infrastructuur. Bovendien hebben carriers grote massaÊs telefoonverkeer die zij met weinig personeel kunnen afhandelen. De providers hanteren een marge van ongeveer 20%. Zij hebben een uitgebreider verkoopapparaat nodig en een complexer netwerk van debiteuren (de belwinkels). De belwinkelondernemer neemt doorgaans een marge van 50% tot 60%. Dit kan nogal eens verschillen omdat hij vaak zijn tarieven op € 0,05 per minuut afrondt en deze bovendien minder vaak aanpast dan de carrier en de provider. Voor een minuut bellen naar China heeft dit bijvoorbeeld het volgende tot gevolg. De carrier verkoopt de belminuut voor € 0,025 (originating cost € 0,005 + terminating cost € 0,020). De provider verkoopt de belminuut voor € 0,030. De belwinkel biedt een minuut bellen naar China aan voor € 0,075 of misschien zelfs € 0,10.

In dit fictieve voorbeeld belt de klant van Tele 2 het hetzelfde nummer van B. De route is echter volledig anders: Scarlet heeft namelijk samen met Suffolk Phone (SP) een leased line bij Versatel. Op deze verbinding is echter nog capaciteit over. Scarlet en SP verkopen deze overcapaciteit daarom voor lage kosten aan andere providers. Dit is voor Tele 2 goedkoper dan hun oorspronkelijke afspraak met MCI. Het kan natuurlijk allemaal nog veel ingewikkelder.

Pagina 17



Vast en mobiel bellen Het verschil tussen vaste telefonie en mobiele telefonie heeft feitelijk alleen maar te maken met een verschil in het begin en het eind van de keten. In het kader van het begrip van het technisch functioneren van de telecomkolom is dat niet van belang. De consument merkt het vooral aan een veel hogere prijs van het gesprek (en vaak aan een lagere kwaliteit van de verbinding). Dat mobiel bellen vaak veel duurder is dan vast bellen, heeft eigenlijk alleen maar te maken met het eerste onderdeel van de verbinding. Ter illustratie wordt het eenvoudigste model (Model 1) aangevuld: A

Zendmast

Carrier: Provider:

Switch Orange

Orange

Switch KPN

Orange

WCtl KPN

KPN

B KPN

KPN

Model 5: binnenlands, mobiel naar vast, Orange-abonnee

3.3 Belwinkels en belkaarten De belwinkel De belwinkel is een plek waar men tegen betaling gebruik kan maken van een telefoon. De telefoongesprekken lopen allemaal via een carrier select service van een specifieke belwinkel-provider. Deze biedt lagere tarieven dan de providers voor de particuliere markt, omdat zij verzekerd zijn van een intensief gebruik door relatief weinig klanten. Bovendien laten de providers de belwinkels over het algemeen vooruit betalen voor in te kopen belminuten. Dat scheelt veel moeite en kosten bij de facturering (en incasso). Verder is het principe eigenlijk hetzelfde als de eerder besproken modellen voor internationaal bellen, zij het dat er andere partijen actief zijn. De grootste providers voor belwinkels zijn (in Rotterdam): Call Shop Company (met onder andere submerken als Televeiling en Flexphone) Connexion World Visiontel Call Shop Company lijkt de marktleider te zijn. Tijdens het onderzoek bleek meer dan de helft van de ondervraagde ondernemers in Rotterdam dit bedrijf als provider te hebben. Call Shop Company is overigens uitsluitend een provider en beperkt zich in haar relatie tot de ondernemers tot het leveren van belminuten en belsystemen. Connexion World exploiteert ook zelf belwinkels (onder de naam Connexion Plaza) waar men kan bellen en internetten. Daarnaast heeft een aantal belwinkels contracten met diverse providers om in te kunnen spelen op de prijsverschillen tussen deze providers voor de diverse bestemmingen.

Pagina 18



Een bijzondere positie wordt ingenomen door Ortel, een bedrijf met elf belwinkels in de Nederlandse grote steden. Zij hebben hun eigen afspraken met carriers, en zijn daarmee eigenlijk ook provider. Zij hebben plannen om een carrier select service voor de zakelijke markt op te starten. Recent hebben zij een 0900-service opgezet waarmee particulieren vanuit huis goedkoop internationaal kunnen bellen. De belkaart Een andere manier voor consumenten om goedkoop naar het buitenland te bellen, is het gebruik maken van een belkaart. Dat zijn kaarten waar een toegangscode voor een 0800nummer opstaat. Door dat nummer te bellen en de code in te voeren krijgt men €12,-. beltegoed om via dat 0800-nummer te bellen. In principe kan men alle bestemmingen bellen, maar elke belkaart heeft een bepaald land (of groep landen) waar het erg goedkoop naar is. De klant belt met de belkaart vanuit huis, of vanuit een telefooncel. De meeste belwinkels hebben het onmogelijk gemaakt vanaf hun eigen telefoons 0800-nummer te bellen, omdat de ondernemer wil voorkomen dat één van zijn cabines lange tijd bezet is door klanten die gratis nummers bellen. Daarom zijn in de grotere belwinkels ook dikwijls KPN-telefoons als openbare telefooncellen aanwezig. De telefoonkaart wordt uitgegeven door een bedrijf dat het 0800-nummer exploiteert. Dit bedrijf heeft zelf met diverse providers contracten gesloten voor een bepaalde capaciteit over een bepaalde route. Het bedrijf kan ook zelf optreden als provider en direct met carriers afspraken gemaakt hebben. Door zich te richten op één bepaalde route naar een bepaalde bestemming, kan men die bestemming heel goedkoop aanbieden. De overige bestemmingen worden ook wel aangeboden, maar voor veel minder voordelige tarieven.

Sw

Sw

080 A

0-

LS

Sw

Sw

Sw

LS

B

Sw

Carrier: Provider

KPN

KPN KPN

KPN KPN

MCI IDT

Asia

Thai

com

Tel X

Pcom

CT CT

Model 6: internationaal, met een belkaart

Pagina 19

CT CT



In dit voorbeeld belt A met een belkaart van IDT naar China. Het 0800-gesprek wordt door KPN naar de switch van IDT geleid. Vandaar wordt het gesprek opgezet volgens de goedkope route die IDT heeft „ingekocht‰ bij carriers MCI, Asiacom, ThaiTel en Pcom. IDT heeft zelf de afspraken gemaakt met MCI en Asiacom. De verbinding via Thaitel en Pcom is ingekocht via X, een Indiaas bedrijf dat voordelige afspraken heeft met deze carriers. Uiteindelijk eindigt het gesprek bij B die aangesloten is op het netwerk van China Telecom (CT), de PTT van China. Er zijn heel veel uitgevers van telefoonkaarten. De grootste zijn Gnanam en IDT. Deze bedrijven geven onder voorwaarden de individuele belwinkels ook de gelegenheid reguliere belkaarten onder hun eigen naam uit te brengen, als ware de belwinkel de beheerder van het 0800-nummer. Een nieuwe ontwikkeling is dat de belkaart haar fysieke verschijning verliest, maar dat in belwinkels de mogelijkheid wordt geboden om tegen betaling een bonnetje met een toegangscode te krijgen voor een 0800-nummer voor goedkoop internationaal bellen (de e-voucher).

3.4 Toekomstige ontwikkelingen Als gevolg van de liberalisering van de telecommarkt en technologische ontwikkelingen heeft de telecomsector heeft een zeer roerig decennium achter zich. Allereerst een sterke groei waarin veel nieuwe internationale spelers zich op deze markt begaven, later gevolgd door financiële crisis met een aanzienlijke sanering als gevolg. Het optimisme dat in 2003 nog heerste in de Europese telecommunicatiewereld, is verdampt. Er is grote onzekerheid over hoe het verder moet. Ondernemingen proberen zich te onderscheiden in een klimaat van groeiende concurrentie, technologische veranderingen en vijandige gevoelens bij beleggers ten opzichte van de sector. Dat concludeert het European Telecoms Report: After the Goldrush, van onderzoeksbureau Ernst & Young op basis van gesprekken met een grote groep topfunctionarissen uit de telecomwereld. De markt staat aan alle kanten aan dreiging bloot. Nieuwe technologieën als VoIP, een manier om goedkoper via internet te bellen, werd een paar jaar geleden nog als redding van de bedrijfstak gezien. Nu is het een potentiële inkomstensloper voor aanbieders. Toenemende concurrentie van gevestigde bedrijven drijft de spanning op omdat klanten steeds meer hun toevlucht nemen tot een enkele serviceprovider voor IT- en telecomoplossingen. De industrie moet zich concentreren op het voldoen aan de werkelijke vraag van de klant en niet op het ontwikkelen van veelbelovende technologie. Pagina 20



Terug naar de markt, is de boodschap. Over twee jaar betekent succes dat je nog bestaat, dat je inkomsten stijgen en dat je het beter doet dan de concurrenten. Het gaat in dit kader te ver om voor de gehele sector het toekomstperspectief nog uitgebreider te schetsen, wel is van belang vast te stellen dat de onzekerheid over de toekomst door de gehele kolom speelt. We beperken ons nu tot die ontwikkelingen die waarschijnlijk van invloed zijn op het toekomstig functioneren van de belwinkel, als de in de stad zichtbare schakel van de telecomsector. Prijsdaling Centraal in de hele sector staat de verkoop van belminuten. De prijs hiervan voor de consument is de laatste jaren sterk gedaald, en de verwachting is dat deze ontwikkeling zich de komende jaren zal voortzetten. Heeft in de afgelopen jaren vooral de abonnee met een vaste aansluiting hier van geprofiteerd, de komende jaren zullen waarschijnlijk ook de kosten voor het (internationaal) mobiel bellen voor de consument worden verlaagd. Deze prijsdaling betekent dat de marges voor iedereen in de sector dalen. Weliswaar zal de omvang van het bellen toenemen, maar de verwachting is dat dit niet voldoende zal zijn om het margeverlies op te vangen. Dat dit consequenties heeft voor de betrokkenen is al zichtbaar, bijvoorbeeld het krimpende personeelsbestand bij carriers als KPN en MCI-worldcom. Ook zijn er signalen dat het perspectief van bepaalde providers niet rooskleurig is. Ook voor de belwinkels geldt dat de teruglopende marges tot gevolg hebben dat de inkomsten teruglopen. Dat zou te compenseren zijn door meer consumenten aan te trekken, maar dat lijkt mede gezien een aantal ontwikkelingen die hierna kort beschreven worden niet erg realistisch. VoIP Zoals al eerder genoemd is een nieuwe ontwikkeling het telefoneren via internet. Het voordeel van dit voice over internet protocol is dat het versturen van gegevens over internet feitelijk gratis is. De enige kosten die gemaakt worden, zijn de verbinding van de telefoon naar internet, en van internet naar de telefoon van bestemming. Het principe is dat de telefoon van degene die belt in verbinding staat met een computer die het telefoongesprek omzet in digitale data. Aan het telefoonnummer wordt herkend naar welke computer (naar welk ip-adres) de data moeten worden verstuurd. Knelpunten zijn op dit moment nog het feit dat de kwaliteit van de verbinding vaak lager is dan van een normale telefoonlijn. Bovendien heeft nog niet elke PTT op de wereld een Pagina 21



ip-adres waar naartoe gebeld kan worden. De kosten die bespaard worden zijn daarom in eerste instantie alleen nog maar de kosten voor het tot stand komen van het gesprek, tot aan de landelijke telefooncentrale van KPN. Het VoIP-systeem wordt momenteel (nog) vrijwel niet toegepast in belwinkels. Prepaid mobiel internationaal bellen Een andere nieuwe ontwikkeling is de verkoop van prepaid abonnementen voor internationaal mobiel bellen. Dit is niet meer gebonden aan de openingstijden van de belwinkel of de beschikbaarheid van de vaste telefoon thuis. De kosten voor deze belminuten liggen aanzienlijk lager dan de kosten vanuit een belwinkel omdat de abonnementen alleen geschikt zijn voor een beperkt aantal bestemmingen, vergelijkbaar met de werkwijze van de exploitant van een belkaart. Het internationale prepaid abonnement is nog maar recent op de markt gekomen (voorjaar 2004). Door betrokkenen wordt er veel verwacht van deze ontwikkeling, wat een ingrijpende afname kan betekenen voor het bellen vanuit belwinkels.

Prijsvergelijking De kosten voor een telefoongesprek lopen erg uiteen. Als voorbeeld de kosten voor een minuut bellen (1 juni 2004) naar Afghanistan (exclusief BTW en startkosten): € 1,94 met belbasis abonnement bij KPN € 1,36 met belbasis abonnement bij KPN en voordeelnummers € 1,38 standaard Tele2 € 1,08 met Tele2 Extra-abonnement Uitgaande van een marge 60% bij de belwinkel, kost het bellen naar Afghanistan per minuut (inclusief BTW en startkosten): € 1,19 met Premium Gold Line service van Connexion World € 0,71 met Economy service van Connexion World Diverse belkaarten bieden aan voor € 12,- zestig minuten naar Afghanistan te kunnen bellen. Dit komt neer op € 0,25 per minuut. Lebara biedt momenteel een prepaid abonnement voor internationaal mobiel bellen aan. Hiermee kost Afghanistan € 0,40 per minuut.

Pagina 22


4


Brancheschets van de belwinkels 4.1 Inleiding Hoeveel belwinkels zou je kunnen verwachten in (delen van) Rotterdam gezien de grootte van de groep consumenten die hiervan gebruik maakt en de omvang van de bestedingen van deze consumenten? Als deze vraag gesteld zou worden voor bijvoorbeeld het aantal bakkers (of willekeurig welke vorm van detailhandel) dan is een redelijk nauwkeurig antwoord goed te geven. Op basis van algemene kentallen is bekend wat een bakker gemiddeld moet omzetten om een gezond bedrijfseconomisch perspectief te hebben. Tevens is bekend hoeveel de Nederlander uitgeeft aan broodproducten en hoe zijn zogenaamde oriëntatie is (waar doet men de aankopen). Voor de belwinkels ontbreken deze gegevens. Er is nauwelijks bekend wie de consumenten zijn, hoeveel ze besteden en hoe een ÂnormaalÊ bedrijfseconomisch profiel er uit ziet. Specifiek voor dit onderzoek is zo veel mogelijk informatie verzameld om toch een goed beeld van deze branche te kunnen schetsen. Dit hoofdstuk beschrijft het functioneren van belwinkels als onderdeel van het midden- en kleinbedrijf in de Nederlandse steden, en dan met name in Rotterdam. Er is gekozen voor de vorm waarop ook bedrijven als bakkers, slagers en videotheken beschreven worden. Eerst wordt ingegaan op het consumentengedrag. Vervolgens wordt een beeld geschetst van de structuur van de branche. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een vergelijking van vraag en aanbod en een beoordeling daarvan. Er kan onderscheid worden gemaakt naar verschillende bedrijfsvormen (zie tekstkader op de volgende pagina). Om aan te sluiten bij het algemene taalgebruik, wordt in dit onderzoek voor alle bedrijven in de branche de naam belwinkels gebruikt. Indien op een specifieke vorm wordt geduid, zal dit expliciet worden aangegeven.

Pagina 23



Soorten belwinkels Er worden drie soorten belwinkels onderscheiden: de belwinkel, het belhuis en de mengvorm. Belwinkel De belwinkel biedt een breed assortiment aan van diensten en producten op het terrein van telecommunicatie. Men kan er niet alleen bellen, maar men kan er ook terecht voor bijvoorbeeld belkaarten voor internationaal bellen en voor opwaardeerkaarten, abonnementen, starterspakketten en accessoires voor mobiele telefoons. Dikwijls worden er tevens bepaalde levensmiddelen verkocht, zoals frisdrank en snoepgoed, soms aangevuld met de verkoop van gemaks- en genotsartikelen, zoals strippenkaarten en sigaretten. Vaak kan er in een belwinkel ook tegen betaling gebruik gemaakt worden van computers met internettoegang. Ten slotte kunnen er (eenvoudige) reprodiensten worden aangeboden, zoals kopiëren, faxen en printen. Belhuis Het belhuis beperkt zich tot dienstverlening. Dat betekent dat er alleen de gelegenheid wordt geboden tegen betaling te telefoneren of te internetten en dat er eventueel reprodiensten worden aangeboden. Een belangrijk voordeel van deze bedrijfsvorm is dat deze zich niet aan de winkelsluitingstijdenwet hoeft te houden omdat er geen producten worden verkocht. Mengvormen De mengvormen omvatten de bedrijven waar de beldiensten (en dikwijls ook het internetten) worden aangeboden in het verlengde van de bestaande bedrijfsvoering. Voorbeelden zijn de videotheek, de kapsalon en de wasserette.

4.2 De consumenten Bezoekersenquête Ruim 340 bezoekers van belwinkels zijn ondervraagd over onderwerpen als de totale bestedingen bij de belwinkel, de bestemming van het telefoongesprek en de reden om een belwinkel te bezoeken. Het ging hier om bezoekers van belwinkels in enkele concentratiegebieden in de deelgemeenten Feijenoord en Delfshaven in Rotterdam. De bezoekers van de belwinkels komen vooral uit de wijk waar de belwinkel gevestigd is en zijn hoofdzakelijk van (duidelijk benoembare) allochtone herkomst: 84% van de bezoekers is van Surinaamse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse, Antilliaanse of Turkse herkomst. Opvallend hierbij is dat er meer Kaapverdiaanse en Antilliaanse bezoekers zijn, dan Turkse, terwijl er in Rotterdam (en ook in de deelgemeenten waar geënquêteerd is) toch meer mensen met een Turkse achtergrond wonen, dan met een Antilliaanse of een Kaapverdiaanse. De bezoekers zijn over het algemeen jong: bijna de helft is tussen de 20 en 35 jaar oud. De meerderheid is weliswaar man, maar met bijna veertig procent zijn de vrouwen toch ook goed vertegenwoordigd.

Pagina 24



Men blijkt de belwinkel vooral te bezoeken om te bellen. Dat klinkt logisch, maar het is wel opvallend als men bedenkt hoeveel producten er verder nog worden aangeboden. Gemiddeld voerde men twee telefoongesprekken, voor in totaal ongeveer € 4,-. Als men ook andere producten kocht, zoals belkaarten of telefoonaccessoires, dan gaf men daar gemiddeld wel aanzienlijk meer aan uit. Maar omdat erg weinig bezoekers andere producten of diensten kochten, bleek de gemiddelde besteding per bezoek niet hoger dan ongeveer € 5,-. Bij de vraag waarom men een belwinkel bezoekt geeft tweederde als belangrijkste reden de prijs van het bellen aan. Daarnaast is een relatief grote groep, één op de zeven, die zegt zelf geen telefoon of computer te hebben. Bij de keuze van de te bezoeken belwinkel geeft de helft de nabijheid tot de eigen woning aan als belangrijkste reden. Daarbij is de bezoeker behoorlijk winkeltrouw: driekwart geeft aan meestal naar dezelfde belwinkel te gaan. En die bezoeken ze redelijk vaak: driekwart van de bezoekers zegt één keer per week of vaker een belwinkel te bezoeken. Het uitgevoerde bezoekersonderzoek leidt daarom tot de volgende conclusies: De belwinkel is een buurtverzorgende voorziening. De meeste bezoekers zijn jongere volwassen mannen van allochtone herkomst. De bezoeker komt er hoofdzakelijk om te bellen en geeft daarbij ongeveer € 4,uit. De bezoeker van een belwinkel is behoorlijk trouw aan één belwinkel en komt er eens per week of vaker. Belgedrag Uit het bezoekersonderzoek bleek bellen het belangrijkste bezoekdoel. Hierbij wordt overigens niet alleen internationaal gebeld. Sterker nog, het bellen binnen Nederland is de belangrijkste bestemming. Betrokkenen uit de branche geven als verklaring hiervoor dat veel mensen, na het telefoontje met een familielid in het buitenland, meteen de vrienden en familie in Nederland (of in Rotterdam) bij praten. Ter illustratie van de keuze aan bestemmingen beschikken wij naast de resultaten van bezoekersenquête over een overzicht van alle gesprekken die binnen een bepaalde periode gevoerd zijn vanuit een belhuis in deelgemeente Delfshaven. Beide schetsen globaal een zelfde beeld, waarbij opvalt dat vanuit het belhuis ook veel naar Europese landen als Frankrijk, België en Duitsland wordt gebeld.

Pagina 25



Bestemmingen telefoongesprekken vanuit belwinkels (%) Bezoekersenquête*

Gegevens belhuis

Binnen Nederland

37%

Binnen Nederland

47%

Kaapverdië

22%

Marokko

13%

Marokko

14%

Frankrijk

9%

Suriname

12%

Kaapverdië

8%

Antillen

6%

Suriname

4%

Turkije

5%

België

4%

Overig

1%

Turkije

3%

Antillen

2%

Duitsland

1%

Aruba

1%

* de blanco scores zijn buiten beschouwing gelaten

Opvallend is dat uit de gegevens van het belhuis bleek dat veruit het grootste deel van de binnenlandse telefoongesprekken naar mobiele nummers was. Dat wordt door betrokkenen verklaard doordat het bellen (vanaf een vast of mobiel nummer) naar een mobiele telefoon erg duur is en dat daarom het de moeite van een bezoek aan een belwinkel wel loont. Daarnaast wordt er door betrokkenen uit de branche op gewezen dat na een internationaal gesprek vaak andere gesprekken volgen met familieleden en vrienden om het ontvangen familienieuws door te vertellen. Dat verklaart wellicht ook het grote aantal binnenlandse gesprekken, maar het verklaart zeker het grote aantal telefoontjes naar Europese landen als Frankrijk, België en Duitsland. Bestedingen Het NIBUD brengt jaarlijks de bestedingscijfers uit van huishoudens in Nederland. In hun rapportage over 2003 rapporteren zij over bestedingen aan telefoon- en internetgebruik. Hier wordt ook onderscheid gemaakt naar de situatie bij drie groepen allochtonen. Hierbij valt op dat allochtonen duidelijk meer aan mobiele telefonie en minder aan vaste telefonie uitgeven dan de gemiddelde Nederlander (de „referentiegroep‰ in de onderstaande tabel). Gemiddelde telefoon- en internetkosten per huishouden per maand (2003) Vaste lijn

Mobiel

Internet

Totaal

Surinamers/Antillianen

€ 71

€ 51

€ 18

€ 140

Turken

€ 64

€ 62

€ 18

€ 144

Marokkanen

€ 48

€ 58

€ 13

€ 119

Referentiegroep

€ 83

€ 35

€ 17

€ 135

Bron: NIBUD, januari 2004.

Pagina 26



Op basis van de gegevens uit de bezoekersenquête komen we uit op de volgende gemiddeld maandelijkse besteding bij een belwinkel: Verdeling fictieve maandelijkse besteding van € 45,Telefoneren (vanuit cabine in de belwinkel)

€ 18

Internetten / computergebruik

€2

Belkaart kopen (voor bellen via 0800-nummer)

€8

Opwaardeerkaart kopen (voor mobiele telefoon)

€7

Telefoonaccessoires kopen

€7

Overig assortiment (zoals sigaretten of frisdrank)

€3

Bron: bewerking bezoekersenquête belwinkels, Seinpost Adviesbureau BV, september 2004

Aankoopkanalen In een belwinkel worden veel meer producten en diensten aangeboden dan alleen het (internationaal) telefoneren. Sterker nog, dat laatste is het enige dat alleen vanuit een belwinkel kan. Voor de andere productgroepen kan de consument bij veel andere aankoopkanalen terecht: - Internetten kan vanuit internetcafés en op andere plekken, zoals vanaf de onderwijsinstelling of (voor korte duur) bij een copyshop. - Belkaarten voor internationaal bellen via 0800-nummers kunnen ook gekocht worden in tokoÊs en gemakswinkels (sigaretten- en tijdschriftenverkoop) die zich op de allochtone markt richten. Vanuit de branche zelf wordt echter wel aangegeven dat in Rotterdam het grootste deel van deze kaarten bij belwinkels wordt gekocht. - Opwaardeerkaarten en accessoires voor mobiele telefoons werden hoofdzakelijk bij gespecialiseerde telecomwinkels gekocht. Tegenwoordig hebben echter ook supermarkten en gemakswinkels zich op deze markt gestort. - Het overige assortiment, zoals frisdrank, chips en sigaretten wordt in een belwinkel vrijwel uitsluitend als bijproduct gekocht. Behoefte aan belwinkels Uit de antwoorden van de ondervraagden bleek dat het bezoek aan een belwinkel het bellen vanuit huis vervangt. De helft van de mensen die deze vraag beantwoordden gaf bijvoorbeeld aan nooit (meer) thuis te bellen. Nog eens ruim een derde liet weten vanuit huis nooit naar het buitenland te bellen.

Pagina 27



Aantal

%

1 Gecorr .

121

35%

52%

Ja, alleen voor lokaal bellen

37

11%

16%

Ja, alleen binnen Nederland

49

14%

21%

Ja, bijna altijd, ik ga alleen voor dure gesprekken naar een belwinkel

27

8%

11%

110

31%

Belt u ook wel eens thuis? Nee

Onbekend

Bron: bezoekersenquête belwinkels, Seinpost Adviesbureau september 2004

De behoefte te bellen vanuit een belwinkel, in plaats van vanaf een vaste telefoon of een eigen mobiele telefoon, kan als volgt worden verklaard: - Bellen vanuit een belhuis is voor internationale gesprekken (meestal) goedkoper. - Steeds meer mensen hebben uitsluitend een mobiele telefoon tot hun beschikking. In enkele Rotterdamse wijken dient men bovendien een borg te betalen bij het nemen van een vaste telefoonaansluiting, wat dit gedrag alleen nog maar versterkt. Het bellen vanaf een mobiele telefoon is prijzig. Het prijsverschil met het bellen vanuit een belwinkel is dan ook nog groter dan dat voor mensen met een vaste aansluiting. - Bij het bellen vanuit een belwinkel betaalt men per gesprek. Bovendien is, bij de huidige systemen in de belwinkels voor de beller tijdens het gesprek continu het verloop van de kosten zichtbaar. Dat maakt het voor de beller gemakkelijker de kosten in de hand te houden. Bij een abonnement (voor een vaste telefoonaansluiting) worden de kosten pas na twee maanden in rekening gebracht. Het vermoeden bestond dat er ook een groep bezoekers naar de belwinkel komt om daar mensen te ontmoeten. De resultaten van het ondernemersonderzoek en de bezoekersenquête bevestigen deze sociale functie niet. Bezoekers noemen dit vrijwel niet als reden voor het bezoek aan een belwinkel.

4.3 De ondernemingen Aantallen Vanzelfsprekend zijn belwinkels niet alleen een Rotterdams fenomeen. Om een idee te krijgen hoeveel er in andere steden gevestigd zijn, is daarom op basis van informatie uit het handelsregister van de Kamers van Koophandel een vergelijking gemaakt van het aantap ondernemingen in een aantal steden.

1

Hier zijn alle blanco scores buiten beschouwing gelaten

Pagina 28


Gemeente


Belwinkels

Inwoners

Allochtonen (abs.)

Allochtonen per belwinkel

Rotterdam

173

2

599.000

263.560

1523

Den Haag

96

464.000

199.520

2078

Utrecht

41

261.000

80.910

1973

Eindhoven

17

206.000

51.250

3014

Groningen

18

177.000

31.860

1770

Enschede

9

153.000

39.780

4420

Arnhem

16

142.000

39.760

2485

Gouda

13

72.000

14.400

1107

Bron: handelsregister Kamer van Koophandels, juli 2004

Uit dit overzicht blijkt dat er duidelijke verschillen te constateren zijn in het aantal allochtone inwoners per belwinkel (de belangrijkste gebruikers). Van de grotere steden heeft Rotterdam de hoogste ÂbelwinkeldichtheidÊ. Overigens zou de lezer in deze tabel gegevens over Amsterdam kunnen verwachten. Deze zijn niet opgenomen, omdat de inventarisatie uit het handelsregister een aantal opleverde dat onverklaarbaar hoog lag. In vergelijking met het eerder genoemde Van Traa-onderzoek (augustus 2003) had dan in een jaar tijd het aantal belwinkels in Amsterdam verviervoudigd moeten zijn (van 100 naar 400). Vestigingsgedrag In Rotterdam zijn de belwinkels hoofdzakelijk gevestigd in de wijken en gebieden, waar ook de meeste allochtonen wonen. Dit lijkt ook in de andere steden het geval. Gezien de buurtverzorgende functie van de belwinkels ligt dit ook in de lijn der verwachting. Vestigingsjaar

Aantal

%

1998 of eerder

13

7%

1999 of 2000

17

9%

2001 of 2002

49

26%

2003

72

37%

2004

38

19%

3

2%

192

100%

Onbekend Totaal

Uit de analyse van de gegevens van de Kamer van Koophandel in Rotterdam blijkt hier de belwinkel vaak slechts kort geleden gevestigd te zijn. Meer dan de helft van de ondernemingen is minder dan twee jaar geleden geopend! De resultaten van de ondernemersenquête bevestigen dit.

Bron: Kamer van Koophandel Rotterdam, juli 2004 2

Een uitgebreidere selectie van de gegevens van de Kamer van Koophandel, aangevuld met onze eigen waarneming leidt, tot een totaal aanbod van 192 belwinkels in Rotterdam.

Pagina 29



Bovendien gaven de ondernemers aan dat de concurrentie de laatste jaren enorm is toegenomen. Diverse ondernemers overwegen het bedrijf te beëindigen. Er worden dan ook verschillende belwinkels te koop aangeboden. Het is niet duidelijk of het grote aantal recente vestigingen van belwinkels ook betekent dat de branche de laatste tijd nog enorm in omvang is gegroeid. De belwinkels zijn sterk geclusterd gevestigd. Zij zijn hoofdzakelijk in enkele deelgemeenten geconcentreerd. Meer dan de helft van alle belwinkels in Rotterdam is gevestigd in Delfshaven en Feijenoord. Bovendien zijn hier de belwinkels geclusterd rond gebieden met een duidelijke economische functie, zoals de winkelstraten Beijerlandselaan, Schiedamseweg en Vierambachtsstraat en andere straten (die ooit een winkelfunctie hadden maar nu een meer diverse branchering kennen) zoals Dordtselaan en Mathenesserweg). Aantal

%

Belwinkel

85

44%

23%

Belhuis

51

27%

29

15%

Mengvorm

52

27%

Charlois

28

15%

Onbekend

4

2%

Centrum

14

7%

Kralingen/crooswijk

8

4%

Alexanderpolder

4

2%

Hoogvliet

1

1%

192

100%

Deelgemeente

Aantal

%

Delfshaven

64

33%

Feijenoord

44

Noord

Totaal

Bedrijfstype

Bron: Kamer van Koophandel Rotterdam, juli 2004

Bedrijfstyperingen Zoals in de inleiding is aangehaald, wordt er onderscheid gemaakt tussen drie vormen van belwinkels. In Rotterdam zijn 192 belwinkels gevestigd. Deze zijn als volgt verdeeld over de drie onderscheiden bedrijfstypes: belwinkel, belhuis en mengvorm. De indruk uit de ondernemersenquête is dat de belhuizen door de bank genomen iets betere bedrijfsresultaten boeken dan de andere bedrijfstypes. Dat kan te maken hebben met de ruimere openingstijden, maar het lijkt ook te maken hebben met ondernemerschap. Het feit dat men een heldere productkeuze maakt (of lijkt te maken) wekt een professionelere uitstraling. Overigens is de indruk van betrokken partijen uit de branche dat er in veel zaken die zich presenteren als belhuis wel degelijk telefoonkaarten verkocht worden, waardoor zij in zuivere zin een belwinkel zijn (en dus ook onder de winkelsluitingstijdenwet dienen te vallen).

Pagina 30



Belwinkels verschillen sterk in uitstraling. Enkele zijn professioneel ingericht en weten hun brede aanbod toegankelijk te presenteren aan de klant. In andere bedrijven ziet men Âdoor de bomen het bos niet meerÊ: de enkele telefooncabine valt nauwelijks op tussen de frisdrankautomaat, vrieskist met ijsjes, de vitrine met mobiele telefoons en de posters voor belkaarten. Mengvormen hebben vaak een laagwaardige uitstraling. Het lijkt vaak alsof de exploitant de telefoons er letterlijk bijgesleept heeft in een poging enige hoognodige extra inkomsten te verkrijgen.

Productaanbod De producten en diensten die belwinkels aanbieden, kennen een heel verschillende structuur van kosten en opbrengsten. Uit ons onderzoek blijken op hoofdlijnen de volgende kengetallen te gelden:

Beldiensten -

gemiddelde kosten per minuut (inkoop bij provider) zijn ongeveer € 0,25 (exclusief BTW); gemiddelde opbrengst per minuut (verkoop aan consument) € 0,50 tot € 0,60 (exclusief BTW). marge op belminuten is 50 tot 60%.

Belkaarten -

-

verkoopprijs is vastgesteld en bedraagt over het algemeen € 12,- inclusief BTW (€ 10,08 ex. BTW) maar ligt in de praktijk vaak rond € 10,- (inclusief BTW) (€ 8,40 ex. BTW); inkoop voor ondernemer is € 8,- (ex. BTW); de marge op de kaart is daarmee officieel een kleine € 2,- (16%) maar in de praktijk slechts € 0,40 ex. BTW (5%).

Opwaardeerkaarten en accessoires voor mobiele telefoons Aanbod omvat abonnementen, opwaardeerkaarten, starterspakketten en accessoires voor mobiele telefoons:

Pagina 31


-


opwaardeerkaarten brengen voor de verkopende ondernemer ongeveer 9% marge met zich mee; starterspakketten voor abonnementen (vaak met telefoon erbij) leveren de ondernemer 20% tot 30% marge op.

Computergebruik -

gemiddeld „verkoopprijs‰ voor een uur internetgebruik ligt tussen € 1,- en € 2,- per uur (lijkt sterk gedaald te zijn gedurende de laatste jaren); om break even te draaien moet een computer naar schatting € 3,- per dag opleveren.

Op basis van de bezoekersenquête is het beeld voor de verdeling van de omzet van een gemiddelde belwinkel over de diverse productgroepen als volgt: Verdeling omzet over productgroepen

%

Telefoneren (vanuit cabine in de belwinkel)

41%

Internetten / computergebruik

3%

Belkaart kopen (voor bellen via 0800-nummer)

18%

Opwaardeerkaart kopen (voor mobiele telefoon)

16%

Telefoonaccessoires kopen

16%

Overig assortiment (zoals sigaretten of frisdrank)

6%

Bron: bezoekersenquête belwinkels, Seinpost Adviesbureau BV, september 2004

In de ondernemersgesprekken bleken ondernemers zelf het aandeel van belminuten in de omzet hoger in te schatten. Waarschijnlijk komt dat doordat de belminuten voor het grootste deel van de inkomsten van de ondernemer zorgen, doordat de marge daarop aanzienlijk groter is dan op de andere producten. Ook bleek dat ondernemers erg ambivalent staan tegenover de verkoop van belkaarten. Sommigen hebben belkaarten officieel niet opgenomen in het assortiment, bijvoorbeeld omdat men niets wil verkopen om als belhuis ruimere openingstijden te kunnen hanteren. Andere ondernemers zeggen er nauwelijks omheen te kunnen belkaarten te verkopen, omdat de klanten het verwachten in een belwinkel. Opvallend is dat ondernemers vrijwel nooit enthousiast zijn over de verkoop ervan: het levert weinig marge op en het zorgt voor veel gedoe met ontevreden klanten die een kaart hebben gekocht van een opgeheven bedrijf of die veel eerder door hun beltegoed heen zijn dan zij hadden verwacht.

Pagina 32



4.4 De ondernemers De belwinkelondernemer is meestal van allochtone herkomst. Het beeld uit het handelsregister van de Kamer van Koophandel spreekt voor zich, zeker als men zich realiseert dat de 17% ondernemers die in Nederland geboren zijn niet alleen de autochtonen, maar ook de tweede generatie allochtonen omvatten. De ondernemer is nog maar kort gevestigd met zijn belwinkel op de huidige locatie, en het is ook zijn enige zaak. Bovendien is voor een groot deel van de ondernemers deze belwinkel hun eerste bedrijf: in de ondernemersenquête bleken 17 van de 20 ondernemers hiervoor geen ander bedrijf te hebben gehad. Een groot deel van de ondernemers heeft moeite met een succesvolle bedrijfsvoering. Er wordt door ondernemers veelal naar de grote concurrentie gewezen tussen de belwinkels onderling. De ondernemers die meer succesvol lijken te zijn, lijken de ondernemers die zich gespecialiseerd hebben en die duidelijke keuzes hebben gemaakt over uitstraling en presentatie van de producten. Geboorteland exploitant

Abs.

%

Afghanistan Algerije Ceylon Ethiopië Groot-Brittannië India Irak Jamaica Marokko Pakistan Somalië Sovjet-Unie Spanje Suriname Turkije Zaïre Nederland Onbekend

11 2 2 1 1 2 1 1 55 38 5 1 1 9 10 1 33 18

6 1 1 0,5 0,5 1 0,5 0,5 30 20 3 0,5 0,5 2 5 0,5 17 10

Bron: Kamer van Koophandel Rotterdam, juli 2004

Kort samengevat laat de belwinkelondernemer zich typeren als een allochtone startende ondernemer, die nog maar kort gevestigd is en die moeite heeft het hoofd boven water te houden. Het belwinkelbedrijf is hiermee een goed voorbeeld van allochtoon ondernemerschap. Dit blijkt bijvoorbeeld als de resultaten van het belwinkelonderzoek vergeleken worden met de gegevens van de zogenaamde Monitor Etnisch Ondernemerschap 2000 (ITS, juni 2001).

Pagina 33



Kenmerken en ontwikkelingen binnen allochtoon ondernemerschap • •

•

•

•

•

•

Allochtoon ondernemerschap is in omvang fors gegroeid binnen 15 jaar (verdrievoudigd) ten opzichte van totale groei ondernemerschap in NL. Er lijkt sprake van een inhaalslag die ook nog eind jaren negentig een grote impuls heeft. Binnen het allochtonen ondernemerschap zijn er verschillen tussen diverse bevolkingsgroepen. 68% wordt vertegenwoordigd door de zogenaamde doelgroepen van het integratiebeleid. Hierbinnen nemen Turken, Surinamers, Marokkanen, Nederlandse Antillen & Aruba en Italianen het grootste deel voor hun rekening. Bij de vier grote doelgroepen van het integratiebeleid (Turken, Marokkanen, Antilianen en Surinamers) is het aantal bedrijven tussen 1990-2000 meer dan verdubbeld. Hun participatie in het ondernemerschap ligt echter nog duidelijk onder het gemiddelde voor heel Nederland. Allochtone bedrijven zijn duidelijk geconcentreerd in de regio West (70%), met name in de vier grote steden waar ook de allochtone bevolking is geconcentreerd. Ook binnen de grote steden is sprake van een dergelijke concentratie. In Rotterdam blijkt het allochtoon ondernemerschap zich nadrukkelijk te concentreren in de allochtonen wijken en het stadscentrum (bovenwijkse aantrekkingskracht). Tussen 1985-2000 blijkt er een duidelijke trend binnen branchekeuze. Allochtone ondernemers kiezen nog altijd primair voor de horecasector, maar dit aandeel neemt in belangrijke mate af ten gunste van de sector (zakelijke) dienstverlening. Deze tendens doet zich in versterkte mate voor bij de tweede generatie allochtonen, en hun branchekeuze lijkt meer op die van autochtonen. In Rotterdam ligt dit aandeel horeca overigens veel lager Ook detailhandel en (groot)handel blijven belangrijke sectoren voor allochtone ondernemers. Bij de branchekeuze doen zich verschillen voor tussen etnische groepen. Zo richten Turken (50%) en Marokkanen (68%) zich bijvoorbeeld vaak op horeca en detailhandel. Binnen het allochtoon ondernemerschap bevinden zich veel starters. Dit aantal heeft zich tussen 1990-2000 verdubbeld. De gemiddelde startleeftijd van allochtone ondernemers ligt met 35 jaar enkele jaren lager dan gemiddeld (39). Vooral Turken en Marokkanen starten vroeger, gemiddeld op hun 32e. Hieronder bevinden zich tevens veel ondernemers die op vrij jonge leeftijd naar Nederland zijn gekomen. Bij de tweede generatie is de startleeftijd veel lager, 28 jaar. De levensvatbaarheid van allochtone bedrijven neemt over het algemeen toe. Hoewel er sprake is van een positieve ontwikkeling, is de ÂuitvalÊ onder startende ondernemers nog wel relatief hoog. Na 8 jaar is nog ongeveer 1/3 actief. Vooral het eerste jaar blijkt hiervoor verantwoordelijk, dan halen veel allochtone bedrijven het niet. Twee voor de hand liggende verklaringen zijn dat de concurrentiedruk relatief hoog is en het vaak om zwakke en/of slecht voorbereide ondernemers gaat. Groepen met een grote dynamiek zijn vooral Turken, Marokkanen, Kaapverdianen, Arubanen, Surinamers en exJoegoslaven. Qua rechtsvorm geldt dat het voornamelijk éénondernemerbedrijven betreft, eenmanszaken (72%). Daarnaast komen ook vofÊs en CVÊs voor, maar vrijwel geen BVÊs. Ook is in de meerderheid van de bedrijven veelal hooguit een fulltimer werkzaam, vaak de ondernemer zelf.

Monitor Etnisch Ondernemerschap 2000 (ITS, juni 2001)

Deze monitor geeft op basis van informatie uit het Handelsregister van de KvK inzicht in de stand en gang van zaken rond het ondernemerschap van allochtonen in Nederland in de periode 1990-2000.

Pagina 34



Uit de diverse studies en eigen ervaringen is bekend dat het allochtoon ondernemerschap zich in kwalitatief opzicht (nog steeds) onderscheidt van autochtoon ondernemerschap. In aanvulling op de hiervoor genoemde knelpunten kan hierbij worden gewezen op de geringe specialisatiegraad, het zogenaamde kopieergedrag onderling, het opereren binnen laagdrempelige branches, het aanhoudend marginaal functioneren van ondernemingen (ÂsappelenÊ), maar ook een rommeliger uitstraling van de onderneming. De belwinkels passen in dit in dit algemene beeld (kwantitatief en kwalitatief) van allochtoon ondernemerschap. Zij kunnen hiermee worden opgevat als een relatieve ÂnicheÊ binnen branchekeuze. De branche lijkt nu weliswaar verzadigd, maar dit hoeft velen er (nog) niet van te weerhouden hun eigen kansen te beproeven als zelfstandig ondernemer. Vooral omdat het gaat om een relatief gering benodigd startkapitaal en er vrijwel geen overige vestigingsdrempels zijn.

4.5 Beoordeling vraag en aanbod Hoe moet het aantal belwinkels in Rotterdam nu beoordeeld worden? Zijn er te veel, en, als dat zo is, voor hoeveel belwinkels zijn er dan wel mogelijkheden? Om een dergelijke vraag te beantwoorden is het gebruikelijk het economisch draagvlak te berekenen, zoals dat ook voor detailhandel vaak gebeurt, door middel van zogenaamd distributie planologisch onderzoek. Daarbij worden de te verwachte bestedingen van consumenten vergeleken met de gemiddelde omzet van standaardbedrijven in de betreffende branche. Om een dergelijke berekening te kunnen uitvoeren zijn de volgende gegevens nodig: - Een beeld van de omzet van een standaard belwinkel. - Een beeld van de bestedingen van de consument. - Een beeld van de oriëntatie van de consument (de plek waar die bestedingen gedaan worden). Voor de belwinkelbranche zijn hier geen gegevens over bekend op de wijze zoals dat bijvoorbeeld voor de detailhandel door het Hoofdbedrijfschap Detailhandel centraal wordt onderzocht en geadministreerd. Het ondernemersonderzoek, de gevoerde gesprekken met diverse betrokkenen en de bezoekersenquête die in het kader van dit onderzoek heeft plaatsgevonden, bieden gelukkig wel informatie om voor Rotterdam het beeld te schetsen.

Pagina 35



Omzetindicatie Om een inschatting te kunnen maken welke omzet voor een gemiddelde belwinkel noodzakelijk is voor normaal bedrijfseconomisch functioneren, wordt hierna een vereenvoudigde opzet van de bedrijfsvoering van een belwinkel uitgewerkt. Het gaat hier om een indicatief beeld, waarbij het uitgangspunt is dat dit minimaal nodig is op langere termijn een perspectiefrijk bedrijf te kunnen voeren. We zijn ons er van bewust dat dit beeld dat in de Rotterdamse praktijk zich nauwelijks zal voordoen. Dat heeft onder andere te maken met het volgende: - Alle belwinkels verschillen. Het hangt sterk van het aanbod van producten en diensten af op welke wijze de omzet van de belwinkel is opgebouwd. - Elke ondernemer maakt zijn eigen keuze. Daardoor vallen de verschillende kostenposten ook heel divers uit. - Het vermoeden is dat veel ondernemers hun bedrijfsvoering minder formeel opbouwen als in dit overzicht gebeurt. Er wordt door hen bijvoorbeeld niet afgeschreven. Bovendien zullen de personeelskosten vaak heel anders (lees: veel lager) uitvallen, door bijvoorbeeld het inschakelen van familie of kennissen. Toch wordt er bij deze omzetindicatie van uitgegaan dat de bedrijfsvoering van de belwinkel op een zelfde wijze is opgebouwd als die van andere ondernemers in het MKB. Het doel is juist om aan te tonen voor hoeveel „normaal‰ functionerende belwinkels draagvlak verondersteld kan worden. Voor de opbouw van de bedrijfsvoering worden de volgende uitgangspunten gehanteerd: - Aanbieden van beldiensten door middel van 8 telefooncabines. - Aanbieden van internetgebruik door middel van 8 computers. - Afschrijving van het telefoonsysteem in twee jaar. - Afschrijving van computers in één jaar. - Een gemiddelde marge van 55% op de belminuten. - Overige bedrijfskosten ter grootte van 3% van de omzet. - Openingstijden van de belwinkel zes dagen per week van 9:00 uur tot 22:00 uur. - Continue bemensing van de balie, waarvan µ 80% door een betaalde kracht en µ 20% door de ondernemer zelf. Dit leidt tot het nevenstaande jaaroverzicht op hoofdlijnen (alle bedragen zijn inclusief BTW, voorzover BTW van toepassing is). Voor het inschatten van de personeelskosten is gebruik gemaakt van de loonwijzer van de FNV en van informatie van de Kamer van Koophandel. De andere elementen van dit overzicht zijn gebaseerd op gegevens uit de ondernemersenquête en op informatie van andere betrokkenen, aangevuld met de eigen ervaring met MKB in de Nederlandse grote steden.

Pagina 36



Uitgaven

Inkomsten

Huur pand

€ 12.000

Gas / water / licht

€ 4.800

Alarm / schoonmaak

€ 2.400

4 ISDN2-abonnementen

€ 1.200

Afschrijving telefoonsysteem

€ 1.250

Inkoop belminuten

€ 60.000

ADSL-abonnement

€ 1.800

Onderhoud computers

€ 2.400

Afschrijving computers

€ 4.000

Personeelslasten

€ 30.000

Overige kosten

€ 4.350 totaal

Bedrijfsresultaat

€ 124.200

Verkoop belminuten

Computergebruik

€ 135.000

€ 9.600

€ 144.600

€ 20.400

(inclusief ondernemersinkomen)

Het overzicht is bovendien besproken met vertegenwoordigers van de branche (providers en carriers) en met vertegenwoordigers van de Belastingdienst. Er wordt alleen uitgegaan van het aanbieden van beldiensten en van internetgebruik. De belminuten zijn voor het ondernemersresultaat veruit de belangrijkste productgroep. Hoewel het aanbod van producten en diensten in belwinkels vaak groter is, dragen deze, zoals eerder aangegeven, slechts beperkt bij aan de omzet en zijn de marges veelal zeer laag. Bovendien zijn het bellen en het internetten de gemeenschappelijke noemer voor de branche: deze producten worden vrijwel in elke belwinkel aangeboden. Bestedingen en oriëntatie In de bezoekersenquête bleek dat de gemiddelde belwinkelbezoeker ongeveer € 18,- per maand in een belwinkel besteedt aan het bellen (dat wil zeggen € 216,- per jaar). Van de belwinkelbezoeker is een profiel bekend. Er is echter niet bekend voor welk deel van de betreffende bevolkingsgroep of van de totale bevolking dit profiel geldt. Zo is bijvoorbeeld bekend dat 84% van de bezoekers allochtonen met een Surinaamse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse, Antilliaanse of Turkse achtergrond zijn. Maar welk deel van deze allochtonen een belwinkel bezoekt, is niet bekend. Het gegeven dat 77% van de bezoekers tussen de 20 en 55 jaar oud bleek, biedt overigens wat dit betreft wel meer informatie.

Pagina 37



Confrontatie van vraag en aanbod, variant 1 Hieronder wordt puntsgewijs de gegevens met elkaar vergeleken: - Als elke belwinkel voor gezond functioneren minstens € 135.000,- omzet aan belminuten nodig heeft, betekent dat, dat de 192 Rotterdamse belwinkels gezamenlijk € 25.920.000 bestedingen nodig hebben. - Dit zou betekenen dat elke Rotterdammer ongeveer € 43,- per jaar bij een belwinkel zou moeten besteden aan het bellen. - De bezoekers aan belwinkels zijn hoofdzakelijk (84%) afkomstig uit vijf etnische groepen. Vertaald naar de omvang van deze bevolkingsgroepen betekent dit dat elke Rotterdammer met een Surinaamse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse, Antilliaanse of 3 Turkse achtergrond jaarlijks € 129,- zou moeten bellen in een belwinkel. - Als ook wordt meegenomen dat 77% van de bezoekers tussen 20 en 55 jaar oud was wordt dit bedrag per persoon nog hoger. Naar schatting zijn er 88.337 4 allochtonen uit de genoemde etnische groepen in deze leeftijdscategorie , betekent dat alle Rotterdammers van de genoemde achtergronden uit deze leeftijdscategorie € 191,- zou moeten besteden aan bellen vanuit een belwinkel. Dit is bijna het niveau van de gemiddelde belwinkelbezoeker (€ 216,-). Er zijn aannames gedaan waardoor de bovenstaande berekeningen niet als honderd procent nauwkeurig gezien kunnen worden. Toch kan gesteld worden dat het op economische gronden niet te verklaren is waarom er zo veel belwinkels zijn. Het is immers zeer onwaarschijnlijk dat alle Rotterdammers van de genoemde bevolkingsgroepen en leeftijdscategorieën regelmatige belwinkelbezoekers zijn. Dit wordt nog eens versterkt door het gegeven dat in de groepen allochtonen geen onderscheid gemaakt wordt in eerste, tweede of derde generatie. Er kan vanuit gegaan worden dat onder de tweede generatie, de behoefte aan internationaal bellen minder is. Dit wordt bevestigd door bijvoorbeeld het beeld dat de groep Turkse Rotterdammers groter is dan het aantal Kaapverdianen en Antillianen bij elkaar, maar dat er minder door hen gebeld wordt dan door leden van elk van deze bevolkingsgroepen. Blijkbaar zijn lang niet alle Turkse Rotterdammers gemiddelde belwinkelbezoekers. Er is daarom vrijwel zeker sprake van een overaanbod aan belwinkels in Rotterdam.

3

Op 1 januari 2004 waren er in Rotterdam in totaal 168.258 allochtonen van Surinaamse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse, Antilliaanse of Turkse herkomst (bron: COS). 4 Hierbij wordt er vanuit gegaan dat de leeftijdsverdeling voor deze groepen geldt zoals die voor geheel Rotterdam geldt.. Een inventarisatie van het COS dat andere leeftijdscategorieën hanteert wijst dit uit.

Pagina 38



Confrontatie van vraag en aanbod, variant 2 Om in te schatten hoe groot dit overaanbod is, zou bekend moeten zijn welk deel van de Rotterdammers jaarlijks het gemiddelde bedrag van € 216,- bij een belwinkel besteden aan bellen. Dat is niet bekend, maar in het onderstaande worden twee scenarioÊs uitgewerkt. Deze verschillen in de inschatting van de bestedingen vanuit de mensen tussen 20 en 55 jaar oud binnen de genoemde vijf etnische groepen (de zogenaamde primaire doelgroep): - Scenario A – waarbij 75% van de leden van de primaire doelgroep jaarlijks € 216,uitgeven aan bellen vanuit een belwinkel. - Scenario B – waarbij 50% van de leden van de primaire doelgroep jaarlijks € 216,uitgeven aan bellen vanuit een belwinkel. Dit schept het volgende globale beeld, waarbij marges worden aangegeven voor de situatie in Rotterdam en voor de vier deelgemeenten waar de meeste belwinkels gevestigd zijn: Huidig aantal

Mogelijk bij scenario A

Mogelijk bij scenario B

Delfshaven

64

µ 40

25 - 30

Noord

29

15 – 20

10 - 15

Feijenoord

44

30 – 35

20 - 25

Charlois

28

20 – 25

10 - 15

Rotterdam

192

150 - 175

100 - 120

Het beeld dat hierdoor ontstaat, onderschrijft duidelijk de indruk dat er sprake is van een groot overaanbod in Rotterdam als geheel (20-30%), en soms nog sterker in bepaalde deelgemeenten. Zelfs bij scenario A waarbij de aanname is dat 3 van de 4 personen uit de primaire doelgroep € 216,- besteden, een aanname die wij als enigszins te positief inschatten. Voor de volledigheid moet wel het volgende opgemerkt worden: - De berekeningen zijn gebaseerd op de uitkomsten van de ondernemersenquête en de bezoekersenquête die in het kader van dit onderzoek gehouden zijn. Het is daardoor alleen mogelijk een inschatting te maken van bestedingen vanuit bepaalde bevolkingsgroepen. De exacte bestedingscijfers van verschillende bewonersgroepen binnen de deelgemeente (of binnen heel Rotterdam) zijn niet bekend. - Of er mogelijkheden voor een onderneming zijn wordt ook bepaald door de keuzes van de ondernemer. Het kan heel goed zijn dat deze, door bijvoorbeeld relatief lage huisvestings- en personeelslasten, genoegen kan nemen met minder omzet. Maar ook dan blijft de conclusie dat een gezond bedrijfseconomisch perspectief ontbreekt. Pagina 39



4.6 Conclusies -

-

De belwinkel voorziet in een duidelijke behoefte van een duidelijk te benoemen doelgroep: allochtonen tussen 20 en 55 jaar oud, van Surinaamse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse, Antilliaanse of Turkse herkomst. De ondernemers zijn vaak allochtone starters, die nog maar slechts kort gevestigd zijn. Het lijkt bedrijfseconomisch niet goed te gaan met veel belwinkels. Er is een duidelijk overaanbod aan belwinkels. De verwachtingen voor de ontwikkeling van het gebruik van beldiensten zijn negatief. o Door de toename van het aantal inwoners van allochtone herkomst zal de behoefte aan (goedkoop) internationaal telefoneren wellicht blijven groeien, maar deze toename is steeds meer een toename van de tweede generatie. Deze heeft waarschijnlijk een kleinere behoefte aan internationaal bellen. o De kosten voor internationaal bellen worden steeds lager, niet alleen voor houders van een vaste aansluiting, maar ook door een toename van andere goedkope internationale belproducten (ook voor het bellen vanaf een mobiele telefoon). Het bezoek aan de belwinkel wordt dan minder aantrekkelijk vanuit prijsoverwegingen (en dat is toch de belangrijkste reden dat mensen een belwinkel bezoeken). o Nieuwe producten voor internationaal bellen (zoals het prepaid-abonnement en goedkoop VOIP vanuit huis) vinden hun weg naar de consument via meer verkoopkanalen dan de belwinkel alleen. Het bezoek aan de belwinkel wordt daardoor minder noodzakelijk. o Er is nog steeds een toename van mobiel bellen ten koste van het bellen vanaf een vaste aansluiting. Maar het verschil in kosten tussen deze twee vormen wordt steeds kleiner. Speciaal naar een belwinkel gaan om iemand (binnen Nederland) op een mobiel nummer te bellen zal daardoor steeds minder aantrekkelijk worden.

Pagina 40



Sterktes

Zwaktes

•

• • •

• • • •

De belwinkelondernemer kan op belminuten grote marges maken. Er is een vraag naar bellen vanuit een belwinkel en via een belkaart. Er zijn professionele belwinkels waar het goed mee lijkt te gaan. Belkaarten bieden de consument een grote keuzevrijheid in de plaats waar en het moment waarop hij belt . Lage drempels voor het starten van een belwinkel - geen vereiste vergunningen of vakbekwaamheidseisen en in principe vrije openingstijden.

• • • • • •

Overaanbod belwinkels. Lage organisatiegraad ondernemers. Groot deel van belwinkels heeft een slechte uitstraling. Veel belwinkels kennen zichtbaar een weinig professionele bedrijfsvoering. Veel ondernemingen functioneren marginaal. Sterke concentratie - en daardoor ook lokaal sterke concurrentie. De branche heeft een slecht imago. Lage bestedingen per bezoek. De belwinkel is niet het exclusieve verkoopkanaal voor een groot deel van haar aanbod.

Kansen

Bedreigingen

• •

• •

• • • •

Toename prijsbewustheid van de doelgroep. Laag aantal vaste aansluitingen onder de doelgroep. Sterke ruimtelijke concentratie van de doelgroep. Toename van de omvang van de doelgroep. Overaanbod leidt tot spontane koude sanering ten gunste van de professionelere ondernemers. De branche biedt mogelijkheden voor startende ondernemers.

• • •

Toenemende stigmatisering van de doelgroep. Slechte bedrijfsresultaten dwingen ondernemers naar andere, wellicht minder legale, manieren om inkomsten te vergaren. De lage drempels lokken gelukszoekers die dikwijls geen versterking voor de ondernemerspopulatie blijken. Door de lage drempels is „controle aan de poort‰ nauwelijks mogelijk. Door haar aard (anonimiteit, ruime openingstijden, semi-publieke ruimte) hebben belwinkels een bepaalde aantrekkingskracht op ÂonprettigeÊ figuren.

Pagina 41


Pagina 42



5


Invloed van de belwinkel op de omgeving 5.1 Inleiding Naast markteconomische aspecten zijn er ook andere aspecten die mee moeten worden genomen bij een goede beoordeling van deze branche in Rotterdam. Hierbij gaat het om de relatie tussen de specifieke branche van belwinkels en hun omgeving. Het betreft diverse aspecten die gezamenlijk onder de noemer leefbaarheid kunnen worden geplaatst. Er worden hierbij twee invalshoeken gehanteerd. Allereerst wordt nagegaan wat de kenmerken zijn van de gebieden waar deze branche voornamelijk is gevestigd. Naast deze omgevingskenmerken wordt ook nagegaan welke (positieve en negatieve) bijdrage belwinkels leveren aan het functioneren van hun omgeving, ofwel de invloed van deze branche op het woon-, werken leefklimaat van deze vestigingsgebieden. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een samenvattende swotanalyse.

5.2 Typering vestigingsgebieden Deelgemeente

Abs.

%

Alexanderpolder

4

2%

Centrum

14

7%

Charlois

28

14,5%

Delfshaven

64

33%

Feijenoord

44

23%

Hoogvliet

1

0,5%

Kralingen/crooswijk

8

4%

Noord

29

15%

Eindtotaal

192

100%

Zoals eerder is aangegeven komen de belwinkels momenteel voornamelijk voor in de deelgemeenten Delfshaven, Feijenoord, Charlois, Noord, Centrum en Kralingen5 Crooswijk . Hierbinnen is de branche bovendien hoofdzakelijk geconcentreerd in de veelal verouderde of voormalige winkelgebieden van deze oude wijken van Rotterdam.

Kamer van Koophandel Rotterdam, juli 2004

Ondanks verschillen vertonen deze vestigingsgebieden in bepaalde opzichten opvallend veel gelijkenis met elkaar. Voor een typering van deze vestigingsgebieden wordt een onderscheid gemaakt naar de ruimtelijk-economische omgeving van belwinkels enerzijds en de sociaal-maatschappelijke aspecten van deze omgeving anderzijds.

5

En enkelen in Alexanderpolder, op de grens met Kralingen/Crooswijk.

Pagina 43



Sociaal-maatschappelijke omgevingskenmerken Voor het beeld van de sociaal-maatschappelijke omgeving van belwinkels wordt gebruik gemaakt van de veiligheidsindex van dit voorjaar (mei 2004). Deze index geeft een beeld van de integrale veiligheid in de diverse gebieden van Rotterdam. Het gaat dan om zaken als tevredenheid met de buurt, diefstal, drugsoverlast, geweld, inbraken, vandalisme, schoon & heel, overlast en verkeer, waarbij zowel objectieve als subjectieve gegevens zijn meegenomen in de ÂrapportcijfersÊ. Ook wordt in deze index aandacht besteed aan overige relevante sociaal-maatschappelijke kenmerken van de Rotterdamse deelgemeenten en wijken, te weten: samenstelling van de bevolking, percentage uitkeringsgerechtigden, sociale stabiliteit, aandeel huurwoningen en economische waarde van de woningvoorraad.

Veiligheid De laatste veiligheidsindex laat over het algemeen een forse verbetering zien van de veiligheidssituatie in Rotterdam na een periode van stabiliteit. Alle deelgemeenten scoren beter dan een jaar geleden, en ook in de wijken is een positieve trend waarneembaar. Wanneer echter beter wordt gekeken naar de integrale veiligheid van de vestigingsgebieden van belwinkels, blijkt dat deze deelgemeenten relatief slecht scoren op de veiligheidssituatie. Deelgemeenten Feijenoord, Charlois en Noord worden nu als bedreigd beoordeeld (waren probleem). Delfshaven is nog steeds een probleemdeelgemeente. Behalve IJsselmonde scoren alle overige deelgemeenten ÂveiligÊ. De belwinkels zijn bovendien geconcentreerd in de wijken die binnen de deelgemeenten relatief slecht scoren. Hierbij kan worden gedacht aan probleemwijken als het Oude Noorden, Hillesluis/Bloemhof, Vreewijk, Tarwewijk, Middelland/Nieuwe Westen, Bospolder/Tussendijken en Spangen.

Overige aspecten Ook wat betreft de overige sociaal-maatschappelijke omgevingskenmerken geldt dat de vestigingsgebieden opvallende overeenkomsten vertonen. De deelgemeenten waar de belwinkels zijn gevestigd, huisvesten een bovengemiddeld aantal etnische minderheden. De meeste etnische minderheden zijn woonachtig in Delfshaven, meer dan 50% van de bewoners behoort tot deze categorie. De andere deelgemeenten die op dit punt bovengemiddeld scoren zijn: Feijenoord, Charlois, Noord, Kralingen-Crooswijk en Centrum. Maar ook op andere relevante maatschappelijke kenmerken (% uitkeringsgerechtigden, sociale stabiliteit, % huurwoningen, economische waarde woningvoorraad) springen deze gebieden er in negatieve zin uit. Het betreft dan vooral Delfshaven, Feijenoord, Charlois en Noord, en Kralingen-Crooswijk en Centrum in mindere mate.

Pagina 44



Geconcludeerd kan worden dat de belwinkels vooral in de relatief kwetsbare gebieden van Rotterdam zijn gevestigd, waar de bewoners te maken hebben met een sociaalmaatschappelijke meervoudige problematiek of achterstand. De bevolkingssamenstelling geeft aan dat het ook juist die deelgemeenten en wijken betreft waar de consument van de belwinkel woont. Gezien de buurtgerichte functie van de branche, is dit een logisch vestigingsmotief en daarmee mede een verklaring voor de concentratie van belwinkels juist in deze omgeving. Ruimtelijk-economische omgevingskenmerken De belwinkels zijn vooral geconcentreerd in de traditionele winkelgebieden. Meer specifiek gaat het om de hoofdwinkelstraten en de aanloopstraten hiervan. Wanneer wordt gekeken naar het functioneren van de directe ruimtelijk-economische omgeving 6 van de belwinkels, vertonen de vestigingsgebieden ook gelijkenissen . Het economisch functioneren van deze ÂverouderdeÊ winkelgebieden staat al lange tijd onder druk, en de toekomst hiervan is ook al lange tijd onderwerp van discussie. De belangrijkste kenmerken van de fysieke en economische structuur van deze vestigingsgebieden worden hieronder kernachtig benoemd: Hoofdzakelijk kleinschalig particulier vastgoed, in handen van vele verschillende eigenaren. Een relatief hoge mutatiegraad van de ondernemingen. Veel zichtbare leegstand en slechte onderhoudsstaat van het vastgoed (inclusief bovenliggende woningen), met een navenant (lager) huurniveau. Qua functies een toenemende allochtone signatuur, detailhandel, horeca en/of 7 dienstverlening geëxploiteerd door allochtone ondernemers , met vaak een relatief lage (zichtbare) kwaliteit/professionaliteit en/of hantering van andere maatstaven hiervoor. 8 In het algemeen wijkgerichte, verschraalde en vervaagde branchering . Aanwezigheid van functies met lage kwaliteit en/of overlastgevende bedrijvigheid. Een beperkt economisch draagvlak vertaald in een laag omzet- en investeringsniveau en een vrij hoge mutatiegraad (veel in- en uittredingen van ondernemingen binnen het vastgoed).

6

Het centrumgebied uitgezonderd.

7

Het gaat hier om meer dan etnisch ondernemerschap (ondernemingen die een etnisch aanbod aan producten en/of dienstverlening voeren, bijvoorbeeld de handel in en verkoop van Marokkaans serviesgoed). 8 Dit houdt in dat de ondernemingen zich richten op de (allochtone) wijkbewoner met een weinig onderscheidend aanbod (veel dezelfde winkels), maar dat ook binnen de ondernemingen zelf een weinig specialistisch aanbod wordt geboden (veel verschillende producten).

Pagina 45



Al met al gaat het hier om een ontwikkeling in deze gebieden die decennia geleden is ingezet als gevolg van de dynamiek aan zowel de aanbod- als vraagzijde van de lokale economie. De aanbodzijde van de lokale economie in deze verouderde winkelgebieden is niet langer in evenwicht met de vraagzijde (lager en ander economisch draagvlak), maar functioneert nog steeds binnen de traditionele fysiek-ruimtelijke structuur. Een marktconform evenwicht is hier dus nog steeds niet gevonden. Deze situatie biedt echter wel fysieke en betaalbare ruimte voor startend ondernemerschap binnen laagdrempelige branches, zoals de belwinkel (weinig investeringen en voorwaarden). Wanneer wordt gekeken naar de omgeving waarin de belwinkels zijn gevestigd, dan kan worden geconcludeerd dat de belangrijkste vestigingsgebieden twee aantrekkelijke kenmerken bezitten voor belwinkels: aanwezigheid van de klantgroep plus geschikt en courant vastgoed. Bovendien zijn de (allochtone) exploitanten zelf afkomstig/woonachtig uit deze omgeving en hiermee dus vertrouwd. Het zijn echter tegelijkertijd in meervoudig opzicht kwetsbare gebieden. Beeld in referentiesteden Uit onze informatieronde onder diverse Nederlandse steden blijkt van hetzelfde vestigingspatroon sprake te zijn. Hoewel de branche vooral in de grote steden omvangrijk is, is het ruimtelijk vestigingsgedrag vergelijkbaar. Naast het centrumgebied (bovenwijkse doelgroep), komt de branche ook in andere steden voor in de wijken waar de allochtone bevolking is geconcentreerd, en daarbinnen in de traditionele - weinig vitale - winkelgebieden.

5.3 Effecten op omgeving In de vorige paragraaf is een typering gegeven van de omgeving waarin de belwinkels zijn gevestigd. In deze paragraaf wordt de omgekeerde invalshoek gehanteerd. Nu staat de invloed van belwinkels op hun omgeving centraal. Wij beperken ons hierbij tot de 9 belangrijkste vestigingsgebieden van de belwinkels . Om deze invloed inzichtelijk te maken is gekozen voor een brede blik met aandacht voor zowel positieve als negatieve effecten. Het analysekader dat wij hiervoor gebruiken onderscheidt vier inhoudelijke domeinen die gezamenlijk van invloed zijn op de omgevingskwaliteit: ruimtelijke aspecten, economische aspecten, sociale aspecten en tenslotte openbare orde en 9

Het gaat om de deelgemeenten Noord, Delfshaven, Feijenoord en Charlois, en dan vooral de traditionele, verouderde

winkelgebieden.

Pagina 46



veiligheidsaspecten. Binnen deze domeinen worden diverse kanten belicht en waar mogelijk de ontwikkelingen hierbinnen. Wat betreft het economische domein zal zonodig worden geput en/of verwezen naar het vorige hoofdstuk. Het analysekader is hieronder kernachtig weergegeven.

• -

Ruimtelijk/fysiek Fysieke kwaliteit/uitstraling economisch vastgoed belwinkels. Zichtbare kwaliteit/uitstraling van functie. Eigendomssituatie vastgoed.

• -

Economisch Concurrentiepositie (binnen branche en t.o.v. andere branche): o specialisatiegraad (branchevervaging); o omvang en concentratie branche in verzorgingsgebied (brancheverschraling). Economisch draagvlak.

• -

Sociaal Sociale meerwaarde voor bewoners van de omgeving. Werkgelegenheidseffecten.

• -

Openbare orde en veiligheid Aard en omvang overlast. Klachtenregistratie.

Per domein wordt de positie van belwinkels in Rotterdam inzichtelijk gemaakt. Tenslotte zal ook aandacht worden geschonken aan de situatie in referentiesteden. Ruimtelijk-fysieke effecten Fysieke kwaliteit en zichtbare uitstraling van onderneming en ondernemerschap Om een goede indruk te krijgen van de ruimtelijke kwaliteit/uitstraling van de ondernemingen en het ondernemerschap, zijn de belangrijkste concentratiegebieden van belwinkels in Rotterdam bezocht. In onderstaand schema is de concentratiegraad van belwinkels binnen de eigen deelgemeente aangegeven. Tussen haakjes staat tevens het (absolute) aantal belwinkels in de betreffende deelgemeente vermeld.

Pagina 47



Concentratiegebieden met % binnen deelgemeente * Delfshaven (64)

Feijenoord (44)

Middellandstraat

8%

Beijerlandselaan

11%

Duivenvoordestraat

5%

Groene Hilledijk

5%

Vierambachtsstraat

12%

Dordtselaan

11%

Mathenesserweg

14%

Putsebocht

14%

Nieuwe Binnenweg

16%

Schiedamseweg

14%

Charlois (28)

Noord (29)

Dordtselaan

7%

Benthuizerstraat

10%

Katendrechtse Lagedijk

14%

Bergweg

24%

Wolphaertsbocht

14%

Zaagmolenstraat

10%

Zwaanshals

24%

* afgeronde getallen

De belangrijkste concentratiegebieden zijn de Boulevard Zuid, Dordtselaan/Putsebocht, Katendrechtse Lagedijk, Oude Noorden en de Winkelstraten West. Naast een gerichte waarneming zijn de belwinkels hier ook gefotografeerd. Tijdens deze opname is gelet op: Uitstraling vastgoed belwinkels (staat van onderhoud bedrijfsruimte en van gehele pand). Uitstraling van de functie belwinkel (zichtbare duidelijkheid van functie, zichtbare kwaliteit ondernemerschap). Fysieke kwaliteit vestigingsgebied. Zichtbaar kwaliteitsniveau omliggende ondernemingen. Hieronder wordt per gebied kort verslag gedaan van de bevindingen.

Pagina 48



Boulevard Zuid (dgm Feijenoord) De Boulevard Zuid e.o. is het belangrijkste vestigingsgebied van belwinkels in Feijenoord. Aan het begin van de Boulevard Zuid, nabij de Beijerlandselaan, zijn de belwinkels in de periferie van het winkelgebied gelegen (zijstraten), verderop ook de in de winkelstraat zelf. De Groene Hilledijk kent relatief weinig belwinkels. De zichtbare kwaliteit van het vastgoed en van de functie belwinkel zijn over het algemeen van vergelijkbaar niveau als de overige ondernemingen in dit winkelgebied (denk aan kledingzaken, supermarkt, tokoÊs). Dit betekent dat vanuit ruimtelijke optiek de belwinkel geen dissonant of afwijkend verschijnsel is in dit winkelgebied. In dit concentratiegebied zijn twee relatief grote belwinkels gevestigd met een bovengemiddelde zichtbare kwaliteitsniveau (Ortel, Connexion Plaza). Het zijn voor buitenstaanders bovendien zeer toegankelijke winkels. De fysieke inrichting van deze belwinkels is tevens van bovengemiddelde kwaliteit.

Katendrechtse Lagedijk (dgm Charlois) Binnen de deelgemeente Charlois bevindt zich tevens een kleine concentratie belwinkels in de omgeving van de Katendrechtse Lagedijk. Het gaat hier om een gebied met een lage zichtbare kwaliteit, de fysieke uitstraling laat zeer te wensen over. Dit geldt voor de belwinkels in dit gebied, maar ook voor de woningen en de andere economische functies.

Dordtselaan/Putsebocht (dgm Feijenoord en dgm Charlois) De Dordtselaan en de Putsebocht vormen ook een belangrijk vestigingsgebied van belwinkels op de grens van de deelgemeenten Feijenoord en Charlois. De economische functies in dit gebied hebben over het algemeen een lage zichtbare kwaliteit (zowel het vastgoed als de uitstraling van het bedrijf). Dit gaat ook op voor de belwinkels die in dit gebied gevestigd zijn. Pagina 49



Ook voor dit gebied geldt dat de belwinkels van een vergelijkbare zichtbare kwaliteit zijn als de omringende economische functies. Binnen dit uitgestrekte gebied is bovendien een opvallende concentratie van belwinkels. Binnen een straal van ongeveer 50 meter zijn vijf belwinkels gevestigd.

Oude Noorden (dgm Noord) Binnen de deelgemeente Noord zijn de belwinkels hoofdzakelijk in het Oude Noorden gevestigd. Hierbinnen zijn feitelijk twee primaire vestigingsgebieden te onderscheiden, de Bergweg en de Zwaanshals. De Bergweg is een drukke doorgaande weg, waarin belwinkels zichtbaar zijn opgenomen in de (allochtone) economische omgeving.

De Zwaanshals is een relatief ÂknusÊ winkelstraatje, waarin diverse belwinkels gevestigd zijn. Ook hier valt deze functie in ruimtelijk opzicht niet uit de toon: de zichtbare kwaliteit van het vastgoed en de functies komen overeen met de overige economische functies in dit winkelgebied. Qua kwaliteitsniveau kan worden gerefereerd aan de Boulevard Zuid, wat wil zeggen dat de ruimtelijke kwaliteit redelijk tot redelijk hoog is. Aan de Bergweg zijn de belwinkels, net als de andere functies, hoofdzakelijk solitaire ondernemingen terwijl in de Zwaanshals de belwinkels meer een onderdeel vormen van een samenhangend allochtoon (Marokkaans) winkelaanbod.

Pagina 50



Winkelstraten West: Nieuwe Binnenweg en Schiedamseweg (dgm Delfshaven) In deelgemeente Delfshaven is de ruimtelijke concentratie minder opvallend, belwinkels treft men er over de hele deelgemeente verspreid aan. De branche is hier hoofdzakelijk gevestigd in de traditionele winkelstructuur, net als de andere consumentgerichte bedrijvigheid. De Nieuwe Binnenweg loopt voor een groot deel in het centrumgebied van Rotterdam, maar kent hier geen belwinkels, deze zijn over de deelgemeentegrens in Delfshaven gevestigd. Hier is overigens slechts in beperkte mate sprake van concentratie. Voor wat betreft de uitstraling en (zichtbare) professionaliteit van de ondernemer passen de belwinkels ook hier goed in hun directe omgeving. De ondernemers in het deel van de Nieuwe Binnenweg tussen de Âs Gravendijkwal en het Heemraadsplein zien er wel duidelijk „beter‰ uit ten opzichte van hun ÂcollegaÊsÊ in het deel tussen het Heemraadsplein en de Lage Erfbrug. Aan de Schiedamseweg zijn de belwinkels duidelijk aanwezig. Met een tiental ondernemers vormt de branche hier een opvallend deel van de branchering. De detailhandel aan de Schiedamseweg heeft in het algemeen een ÂwarenmarktachtigeÊ uitstraling (open, rommelig, divers) en dat geldt ook voor de belwinkels. Ortel heeft ook hier een kwalitatief betere uitstraling dan de rest.

Pagina 51



Winkelstraten West: Mathenesserweg, Vierambachtsstraat en Middellandstraat (dgm Delfshaven) De straat met het laagwaardigste winkelaanbod van de Winkelstraten West, de Mathenesserweg, heeft ook de laagwaardigste belhuizen. Maar de branche heeft niet de laagwaardigste uitstraling van alle ondernemingen in dit deel van de winkelstraat. Vanaf het Mathenesserplein gezien treft men op korte afstand van elkaar enkele belwinkels, waarvan enkele mengfuncties met een kapsalon (er zitten ook opvallend veel kapsalons in deze straat). De uitstraling van de hier gevestigde belwinkels misstaat bij de vernieuwde bedrijfsruimte waarin zij soms gevestigd zijn. Maar dat geldt evenzeer voor andere bedrijvigheid in de straat. De belwinkels in de 1ste en 2de Middellandstraat blijven tenslotte opvallend vertegenwoordigd in het branchebeeld maar zijn, net als het betere deel van de Nieuwe Binnenweg, sterk verspreid en niet zozeer geconcentreerd.

Conclusie Wat betreft de ruimtelijke uitstralingseffecten van de branche kan worden geconcludeerd dat belwinkels op zichzelf geen duidelijke verloederende rol spelen in de gebieden waar zij gevestigd zijn. Hoewel de branche hoofdzakelijk voorkomt in de verouderde en verloederde winkelgebieden, behoren zij doorgaans niet tot de zaken met een opvallend slechtere uitstraling dan de andere functies. Zij vormen geen uitzondering op, maar zijn meer een bevestiging van het kwaliteitsbeeld van hun omgeving: Dit betekent dat zij feitelijk opgaan in hun directe omgeving, en daarmee de omgeving ook niet positief beïnvloeden.

Pagina 52



Eigendomssituatie Bij de eigendomsanalyse is gekeken naar verschillende kenmerken van het vastgoed waarin de belwinkels zijn gevestigd. Deze analyse heeft plaatsgevonden op basis van de kadastrale gegevens. Soort eigenaar

Totaal

%

BV

32

16

Gemeente

25

13

Particulier

101

53

26

14

8

4

192

100

Woningcorporatie Onbekend Totaal

Zoals op basis van de omgevingskenmerken verwacht kon worden, is het vastgoed van de belwinkels in handen van veel verschillende (particuliere) eigenaren. Niettemin hebben ook de woningcorporaties en de gemeente opvallend veel vastgoed in handen waarin momenteel belwinkels zijn gevestigd, namelijk ruim een kwart hiervan.

Iets meer dan de helft van het vastgoed is gedurende de laatste 5 jaar aangekocht (19992004), met een kleine piek in 2002. Dit geldt voor alle soorten eigenaren, maar vooral voor de woningcorporaties. Over het algemeen blijkt dat de vestiging van de huidige belwinkels veelal na verwerving van het pand door de huidige eigenaar heeft plaatsgevonden. De gemeente als eigenaar vormt hierop een uitzondering, hier heeft dit in slechts enkele gevallen plaatsgevonden. Op basis van de beschikbare gegevens kan echter niet worden nagegaan in hoerverre sprake is geweest van overname van een al bestaand belhuis bij verwerving, tussentijdse in-de-plaats-stellingen of dat de eigenaar zijn vastgoed bewust aan een belwinkel heeft verhuurd. Uit het hypotheekregister blijkt tenslotte dat op 49% van het vastgoed geen hypotheek rust. Dit kan een verklaring zijn voor het relatief lage huurniveau van het vastgoed. Voor de overige 51% geldt dat de hypotheken door de gebruikelijke (lokale en nationale) hypotheekverstrekkers worden verstrekt, zoals de Rabobank en F.G.H. bank. Economische effecten Op het economisch functioneren van belwinkels is in het vorige hoofdstuk al uitgebreid ingegaan. Aanvullend daarop wordt hier nog kort stilgestaan bij effecten met betrekking tot de branchesamenstelling van de vestigingsgebieden. In sommige verouderde winkelgebieden zijn de belwinkels wel erg dominant aanwezig doordat er relatief veel op korte afstand van elkaar zijn gevestigd. Door de geringe specialisatiegraad binnen de branche zelf komt het aanbod bovendien vaak neer op meer van hetzelfde. Naast vraagtekens bij de economische levensvatbaarheid van de branche, versterkt dit tevens het eenzijdige aanbod van voorzieningen in deze gebieden.

Pagina 53



Diversiteit van voorzieningen voor bewoners is voor de leefbaarheid van de wijk van groot belang. De vele belwinkels dicht bij elkaar, waardoor de al ingezette verschraling van het aanbod in deze gebieden wordt versterkt, beïnvloeden de leefbaarheid in negatief opzicht. Het betreft hier een ontwikkeling van vooral de afgelopen jaren, de periode waarin de branche fors is gegroeid. Sociale effecten Bij de sociale effecten van belwinkels gaat het om de meerwaarde van de branche binnen het dagelijks leven van de bewoners in de buurt en/of de klanten van de belwinkel. De centrale vraag hier is waarom een belwinkel wordt bezocht door de veelal allochtone buurtbewoners. Tijdens de consumentenenquête is hier expliciet naar gevraagd. Hieruit blijkt dat de belwinkel vooral wordt bezocht omdat het bellen hier goedkoop is, maar ook omdat men thuis geen telefoon en/of computer heeft. Voor velen is een vaste aansluiting thuis niet vanzelfsprekend. Zo kan het (vooruit te betalen) abonnementsgeld een drempel zijn, maar met de afrekening van belminuten achteraf kunnen ook ongewild schulden worden opgebouwd. Daarnaast blijkt de KPN een extra waarborgsom te eisen in wijken met slecht betalingsgedrag. Hoewel natuurlijk sprake is van oprukkende mobiele telefonie, is het bellen hiermee nog altijd duurder dan vanaf een vaste lijn (belwinkel). Dit zal ook in de toekomst voorlopig nog het geval zijn. De toegang tot (goedkoop) belverkeer is voor bewoners van belang voor het onderhouden van (familie)contacten in binnen en buitenland. Belwinkels hebben hiermee een belangrijke positieve rol binnen het functioneren van de wijk. Uit de bezoekersenenquête blijkt de belwinkel zelf overigens geen enkele ontmoetingsfunctie te vervullen. Dit wordt ondersteund door de eigen waarnemingen, er lijkt hoofdzakelijk sprake te zijn van doelgericht bezoek. Bij de sociale effecten kan ook worden gedacht aan werkgelegenheid die deze locale economie biedt voor buurtbewoners. Rechtsvorm

Totaal

BV

6,5%

CV

0,5%

Eenmanszaak

74%

Stichting

1%

Vof

14,5%

Onbekend

3,5%

Eindtotaal

100%

Bron: Kamer van Koophandel, juli 2004

Pagina 54

Bij de belwinkels is vrijwel uitsluitend sprake van zelfstandig ondernemerschap, waarbij de exploitant vaak ook de enige werknemer is. Extra (formele) werkgelegenheid voor buurtbewoners is eigenlijk niet aan de orde.



Effecten op de openbare orde en veiligheid Een laatste aandachtsgebied bij de rol van belwinkels binnen de kwaliteit van het woon-, werk-, en leefklimaat van hun omgeving, zijn de effecten van de branche op de openbare orde en veiligheid. Hier gaat het om de eventuele overlast die de belwinkels veroorzaken voor buurtbewoners ofwel de zichtbare c.q. tastbare effecten op de veiligheidsbeleving. Peiling 2003 Naar aanleiding van het Van Traa-rapport, waarin de belwinkels een criminogene branche wordt genoemd, is medio augustus 2003 door de gemeente Rotterdam een peiling gedaan onder deelgemeenten en politiedistricten naar de ervaringen met overlast vanuit de belwinkels. Hieruit bleek de overlastproblematiek weliswaar niet zo groot als aangenomen, maar dat niettemin wel sprake was van onwenselijke overlasteffecten van de branche op haar directe omgeving. Dit hangt voor een belangrijk deel samen met de relatief lange - legale – openingstijden. Hierdoor is er ook activiteit in en rond de belwinkels gedurende avonduren, en in een aantal gevallen op zondag. Dit geldt in versterkte mate voor de belhuizen, die als pure dienstverlener langer open zijn dan hun collegaÊs. Zo wordt gewezen op geluidsoverlast als gevolg van pratende in- en uitlopende klanten en af- en aanrijdende klanten (autoÊs/scooters). Daarnaast wordt door politie en deelgemeenten tevens aangegeven dat er soms sprake is van samenscholingen, en dat sommige belwinkels lijken te fungeren als afspreekpunt voor verslaafden en dealers, waarmee de veiligheidsbeleving negatief wordt beïnvloed. Sinds deze peiling van vorig jaar is de branche nog in omvang toegenomen, en wordt strikt gehandhaafd op de winkelsluitingstijd. Op een enkele uitzondering na houdt de branche zich aan de gestelde 22.00-uurs grens, maar op zondagen worden de sluitingstijden nog wel eens overtreden. Tijdens de gesprekken met vertegenwoordigers van deelgemeenten en politie wordt het voorgaande overlastbeeld herhaald, maar wordt wel benadrukt dat het om een beperkt aantal belwinkels gaat. Bovendien betreft het niet direct branchegerelateerde overlast, maar hebben belwinkels wel enkele kenmerken die het een overlastgevoelige branche maken (net als horeca bijvoorbeeld): ruime openingstijden, openbare toegankelijkheid, in belcabine aan het zicht onttrokken, anonimiteit en de ongecontroleerde mogelijkheid tot ontmoeting/afspreken. Hierbij komt bij dat de exploitant zelf vaak weinig zicht heeft op wat er zich in/om de winkel concreet afspeelt. De ondernemer zit zelf veelal achter in de winkel achter een glazen wand, en is vanwege de ruime openstelling ook niet altijd persoonlijk aanwezig. Ervaringen wijzen overigens uit dat de betrokkenheid van allochtone ondernemers bij hun directe (winkel)omgeving in het algemeen relatief laag is. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de lage participatiegraad in winkeliersverenigingen. Pagina 55



Naast dit beheer door de exploitant zelf, is ook de leefbaarheid van de directe omgeving van invloed op concrete overlast. Tenslotte lijkt beeldvorming ook een rol te spelen in de veiligheidsbeleving. Door de onbekendheid en/of overbodigheid van de dienstverlening voor velen, het aantal belwinkels en concentratie van de branche worden vraagtekens gezet bij de legaliteit van wat binnen de branche plaatsvindt. Dit idee wordt bovendien gevoed door de negatieve berichtgeving rondom belwinkels. Registraties De gerapporteerde overlast vertaalt zich vrijwel niet in meldingen of klachten van bewoners bij politie en/of deelgemeente over overlast rondom belwinkels. De binnenkomende klachten hebben veelal betrekking op de algemene verloedering van de gebieden waar de belwinkels zijn gevestigd, waarbij de belwinkels als voorbeeld worden genoemd. Hierbij moet overigens wel worden opgemerkt dat de afwezigheid van klachten niet betekent dat er geen overlast is; bewoners in de primaire vestigingsgebieden van de belwinkels klagen in het algemeen niet veel en niet snel. Bovendien is een eenduidig en laagdrempelig klachtenmeld- en registratiesysteem nog een zwak punt, waardoor bewoners ook niet altijd weten waar ze hun klacht (eenvoudig) kunnen indienen. Het opzetten hiervan is overigens wel een actueel aandachtspunt Beeld in referentiesteden Wat betreft de effecten van belwinkels op de kwaliteit van de omgeving, komt bij de referentiesteden een gemengd beeld naar voren. Enkele steden geven aan zich (nog) niet met dit onderwerp bezig te houden omdat de branche er vrijwel niet voorkomt en/of geen signalen te hebben om de branche nader te beoordelen (Groningen, Eindhoven). Er zijn ook enkele gemeenten waar al wel enige aandacht is geweest voor de branche, vanwege de snelle opkomst van de branche, de lange openingstijden en overlast (samenscholing), maar waar nu sprake is van een beheersbare situatie (Arnhem, Utrecht). Een enkele gemeente geeft aan naar aanleiding de opkomst van de branche in een kwetsbaar gebied, en geluidsoverlastklachten, zich nu te oriënteren op concreet beleid (Enschede, Gouda). Den Haag vormt een uitzondering; op basis van de omvang van de branche samen met de verhoogde kans op overlast voert men al jaren een restrictief beleid op de belwinkels.

5.4 Swot-analyse Het voorgaande wordt weergegeven in de vorm van een swot-analyse. Hierbij vindt kernachtige interpretatie plaats van de effecten van belwinkels op de directe omgeving in termen van zwaktes, sterktes, kansen en bedreigingen. Pagina 56



Sterktes

Zwaktes

Ruimtelijk-fysiek

Ruimtelijk-fysiek

•

•

Enkele belwinkels hebben een hoger zichtbaar kwaliteitsniveau dan omringende bedrijvigheid.

De uitstraling en toegankelijkheid van belwinkels is in het algemeen gering en in sommige concentratiegebieden ronduit slecht (Charlois, Delfshaven (Noord-as), maar wijkt niet noemenswaardig af van de omringende bedrijvigheid.

Sociaal

Sociaal

•

•

•

Belwinkels zijn voor buurtbewoners een (betaalbare) manier om te kunnen voorzien in een legitieme behoefte aan bellen naar binnenen buitenland. Belwinkels zijn als relatieve nieuwe branche/markt een impuls geweest voor bevordering zelfstandig ondernemerschap onder allochtonen.

OOV •

De belwinkels dragen niet aantoonbaar bij aan overlast en/of onveiligheid van de omgeving (geen geregistreerde klachten en meldingen).

Marginaal functioneren van vele ondernemingen resulteert in een (te) laag inkomensniveau voor levensonderhoud.

OOV • • •

Door de ruime openingsuren is de branche een onrustig element in de winkelstraat in avonduren (personenverkeer). Negatieve beeldvorming rond belwinkels beïnvloeden veiligheidsbeleving. Belwinkels vormen een overlastgevoelige branche met relatief weinig (toe)zicht van de exploitant op concrete gang van zaken.

Kansen

Bedreigingen

Ruimtelijk-fysiek

Ruimtelijk-fysiek

•

•

Ruim een kwart van het vastgoed waarin belwinkels zijn gevestigd is in handen van woningcorporaties en/of gemeente (met oog voor leefbaarheid van omgeving).

Ligging en uitstraling van de meeste belwinkels bevestigen het suboptimale economisch functioneren van deze verouderde winkelgebieden. Vooral de omvang van de branche is een duidelijk signaal van de structurele kwalitatieve achteruitgang/ verloedering van deze vestigingsgebieden.

OOV

Economisch

•

•

De voorgenomen realisatie van een eenduidig, laagdrempelig systeem voor de klachtenmelding en –registratie maakt monitoring van de overlast voor de omgeving mogelijk.

In sommige winkelgebieden zijn belwinkels een opvallend dominant verschijnsel, waardoor sprake is van een verdere verschraling van het voorzieningenaanbod.

Pagina 57


Pagina 58



6


Criminogeniteit van de branche 6.1 Inleiding Om tot een zo volledig mogelijk beeld te komen van het fenomeen belwinkels wordt binnen de grenzen van dit onderzoek ook aandacht besteed aan de eventuele criminogeniteit van belwinkels. Oftewel de gevoeligheid van de branche voor criminele en/of illegale activiteiten. Het gaat dan vooral om overtredingen van weten regelgeving die zich veelal aan het directe zicht onttrekt (fraude en criminaliteit). Binnen dit onderzoek kon geen gebruik worden gemaakt van privacygevoelige informatie om de situatie in Rotterdam op dit gebied concreet inzichtelijk te maken. Daarom wordt informatie uit Amsterdam en België gebruikt om een schets te geven van de criminogeniteit van de branche. Daarnaast wordt verslag gedaan van een specifiek georganiseerde bijeenkomst van deskundigen uit de wereld van toezicht, opsporing en handhaving.

6.2 Van Traa Een belangrijke informatiebron voor inzicht in de mogelijke criminogeniteit van de branche is de (openbare) onderzoeksrapportage over de criminogeniteit van de belhuizen in Amsterdam dat in 2003 door het „Van Traa-team‰ van de gemeente Amsterdam is uitgebracht. Aanleiding voor dit zogenaamde fenomeenonderzoek was de snelle opkomst van deze relatief onbekende branche en de laagdrempeligheid ervan, twee indicatoren voor criminogeniteit. In dit onderzoek is systematisch informatie vanuit verschillende deskundigen en informatiesystemen samengebracht. Dit was mogelijk omdat het onderzoeksteam vergaande bevoegdheden heeft om ook privacygevoelige informatie te raadplegen. Het Van Traa-team heeft in haar onderzoek naar de diverse mogelijke/feitelijke overtredingen van de weten regelgeving door belhuizen het volgende onderscheid aangebracht: grijze/zwarte circuit, telecomfraude, illegale/informele geldtransacties, antecedenten. Hieronder worden de gebleken mogelijkheden en/of feitelijkheden kort samengevat.

Pagina 59



Grijze en zwarte circuit -

-

-

Oneerlijke concurrentie door ontduiken winkelsluitingstijden: belhuizen hebben als dienstverleners ruime openingstijden, maar naast de dienstverlening (bellen) worden vaak allerlei goederen verkocht waardoor er feitelijk sprake is van een winkel. Inzet van illegalen als personeel of zwart uitbetalen van personeel. Belastingontduiking door niet opgeven van omzetten afkomstig van nevenhandel (niet opgeven van omzet van goederen of zwarte inkoop hiervan, waaronder belkaarten), te weinig afdracht loonbelasting en/of sociale premies, regelmatig wisselen van eigenaar. Verkoop ondeugdelijke waar, waaronder ÂtrucsÊ met belkaarten waardoor aan de klant meer in rekening wordt gebracht dan voorgesteld.

Telecomfraude -

Oplichting van leveranciers van belminuten. Heling door aanschaf en verkoop van gestolen mobieltjes, sim- en telefoonkaarten. Roaming-fraude door het verschepen van sim-kaarten naar het buitenland en het gebruiken van sim-kaarten vanuit het buitenland. Hacken, PABX-fraude en preaken: het gebruik maken van andermans telefoonlijn c.q. bellen op andermans kosten.

Geldtransacties via belhuizen -

Illegaal/informeel wisselen. Officieus ÂovermakenÊ van gelden naar het buitenland (hawala). Witwassen.

Antecedenten. -

Bij een derde van de onderzochte belhuizen blijken eigenaren over antecedenten te beschikken. Hierbij kan worden gedacht zaken als: valsheid in geschrifte, bedreiging, heling, oplichting, deelname aan een criminele organisatie, overtreding opiumwet, oneigenlijk gebruik van telecommunicatie, diefstal met geweld, mishandeling, vervalsen reisdocumenten e.d.

Op basis van de deze resultaten kan de branche van belhuizen criminogeen worden genoemd, gevoelig voor criminele verwevenheid en/of infiltratie. De concrete problematiek zelf, en de schaal waarop dit voorkomt in Amsterdam en andere steden, is niet in kaart gebracht.

Pagina 60



6.3 België Het functioneren van de belwinkelbranche staat ook in België in de belangstelling. Op initiatief van de staatssecretaris voor Fraudebestrijding heeft in oktober 2004 in Vlaanderen een derde controleactie plaatsgevonden, waarbij 180 belwinkels in Gent, Antwerpen, Brussel, Charleroi en Luik grondig zijn gecontroleerd op de naleving van diverse weten regelgeving. In het voorjaar waren in het Brusselse Gewest al twee acties geweest, waarbij op grote schaal inbreuken op de weten regelgeving waren geconstateerd. Tijdens deze derde, bredere, actie zijn van de 180 belwinkels ongeveer 30 direct gesloten. In 90% van de gevallen werd minstens 1 proces-verbaal opgemaakt. De geconstateerde feiten hebben vrijwel allemaal te maken met de fiscale, sociale en arbeidsreglementeringen, zoals: - niet betalen van gemeentebelastingen; - niet betalen van BTW; - niet respecteren van de arbeidstijden; - niet respecteren van openingsuren en sluitingsdag; - gesjoemel met inschrijven van vennoten als bedienden; - zwartwerk; - tewerkstelling van illegalen. Ten aanzien van andersoortige criminaliteit is met de acties weinig concreet bekend geworden. Het hacken van telefooncentrales is in België wel een bekend fenomeen. Bovendien bestaan wel vermoedens, zoals het witwassen van geld en banden met georganiseerde criminaliteit samenhangend met drugs en prostitutie.

6.4 Rotterdam: expertmeeting Hoewel het Van Traa-onderzoek was gericht op de belhuizen in Amsterdam, heeft het onderzoek ook een meer algemeen (Nederlands) karakter vanwege de raadpleging van bovenlokale informatiebronnen. Gezien de snelle ontwikkelingen binnen de telecombranche is het overigens wel de vraag of alle genoemde zaken nog steeds gelden, evenals de schaal waarop deze zaken voorkomen in onder meer Rotterdam. Zo werkt bijvoorbeeld het bellen vanuit belwinkels tegenwoordig niet meer via telefoonkaarten, maar worden de belminuten geleverd door een provider waarmee de belwinkels in rechtstreekse verbinding staan. Met de gesprekstijden kan hierbij overigens nog steeds gerommeld worden.

Pagina 61



Om meer en actueel zicht te krijgen op de criminogeniteit van de belwinkelbranche heeft voor dit onderzoek medio november 2004 een zogenaamde expertmeeting plaatsgevonden, waarbij op informele en algemene wijze vanuit diverse disciplines is ingegaan op de criminogeniteit én concrete criminele activiteiten vanuit de branche. De volgende vragen stonden tijdens deze bijeenkomst centraal: - Wat is de aard en omvang van fraude en criminaliteit binnen de telecomsector, en welke verklaringen zijn hiervoor (gelegenheidsstructuur)? - Wat is het aandeel van de belwinkel? Hoe criminogeen is de branche? - Hoe branchespecifiek is dit? Of had de bijeenkomst ook over avondkappers of horeca kunnen gaan? - Waarop wordt, moet en kan worden gehandhaafd? Belwinkel of ÂhogerÊ? Voor de behandeling van deze vragen waren vertegenwoordigers van diverse disciplines aanwezig, die op enigerlei wijze te maken hebben (gehad) met de branche, te weten: Voormalig Interregionaal Fraudeteam (telecomfraude), Van Traa-team Amsterdam, Belastingsdienst Rotterdam, Regionale Recherche Rijnmond, Bureau Regionale Interventieteams (BRIT) en de Wijkpolitie Delfshaven. Hieronder worden de belangrijkste resultaten van deze bijeenkomst samengevat. Aard en omvang fraude en criminaliteit Ten aanzien van feitelijke delicten die binnen de branche plaatsvinden kunnen drie niveaus worden onderscheiden. Het gaat dan om delicten in relatie tot: - de bedrijfsvoering (fiscale en sociale aspecten); - met de openbare orde en veiligheid (overlast en criminaliteit); - het product (telecom, belminuten). Ten aanzien van het soort delicten laten de ervaringen zien dat in ieder geval de belastingwetgeving op grote schaal wordt overtreden door belwinkelondernemers. Uit controles blijkt dat er op dit vlak vrijwel altijd iets mis is. De ernst hiervan varieert. De situatie in België lijkt vergelijkbaar te zijn met die van Rotterdam. Ten aanzien van meldingen in relatie tot overlast en criminaliteit geldt dat de branche binnen de regio niet opvallend slecht scoort (totaal aantal meldingen in 2003 en 2004 is 59). Naast slachtofferschap onder ondernemers zelf (overvallen), hebben de aandachtsvestigingen vooral betrekking op hangjongeren, dealactiviteiten in/om belwinkels (incl. bellen) en heling van gestolen waar (zoals GSM). Andere zaken die zijn gemeld zijn mishandeling, poging tot doodslag ondernemer, productie van softdrugs in kelder. Tenslotte worden tijdens de diverse controle-acties vooral de overtreding van de winkeltijdenwet en verkoop van goederen geconstateerd. Pagina 62



Uit opsporingsonderzoeken binnen de telecomsector blijkt dat fiscale problemen niet zelden worden gecombineerd met andere criminele zaken (zoals witwassen en hacking van centrales). Deze vinden voor zover bekend grotendeels áchter de individuele belwinkels plaats. De ervaring leert dat er achter de vele wisselingen op belwinkelniveau soms sprake is van een complex, maar stabiel, netwerk van BVÊs en dergelijke. Over de schaal waarop dit binnen Nederland en Rotterdam voorkomt, kunnen echter geen uitspraken worden gedaan. Een complicatie bij de opsporing hiervan zijn de beperkingen aan de uitwisseling van informatie. Wat betreft achterliggende factoren voor de gevoeligheid van de sector voor diverse delicten kan worden gewezen op de relatief nieuwe en ondoorzichtige, internationale markt en de dienstverlenende, ongrijpbare aard van de sector. Op het niveau van de onderneming kan worden gedacht aan de laagdrempeligheid van de branche, het economisch marginaal functioneren ervan en het bezit van antecedenten bij eigenaren. Tenslotte biedt de directe omgeving een zekere voedingsbodem voor het plaatsvinden van overlast en criminaliteit in/om en vanuit belwinkels. Branchespecificiteit Tijdens de expertmeeting kwam duidelijk naar voren dat overtredingen van met name de sociale- en belastingwetgeving niet zijn voorbehouden aan de belwinkels. Uit eerder onderzoek naar fraude binnen de middenstand in Rotterdam bleek van de 300 gecontroleerde winkels in 90% wel iets aan fraude plaats te vinden. Belwinkels vormen in dit opzicht zekere geen uitzondering, omdat het plaatsvinden van overtredingen ook samenhangt met de professionaliteit van de ondernemers. Bij allochtonen ondernemers is dit vaak van benedengemiddeld niveau.

Pagina 63


Pagina 64



7


Inzet en ontwikkeling van instrumenten 7.1 Inleiding In de rapportage is tot nu toe vanuit verschillende invalshoeken een beeld geschetst van het fenomeen belwinkel. De inzichten die dit oplevert, kunnen gebruikt worden ter onderbouwing van het beleid dat de gemeente Rotterdam al heeft ingezet met betrekking tot deze branche. De sterke groei van het aantal belwinkels, vooral in de oudere winkelstraten wordt in verschillende deelgemeenten in toenemende mate als problematisch ervaren. Door de Stuurgroep Veilig is al besloten dat een verdere uitbreiding van het aantal belwinkels niet wenselijk is en dat hiertoe een leefmilieuverordening ingezet zal worden. Naast regulering van het aantal belwinkels met een leefmilieuverordening zijn er ook andere maatregelen mogelijk. In dit afsluitende hoofdstuk wordt een hoofdlijn geschetst van de mogelijke beschikbare instrumenten en wat hiermee geregeld zou kunnen worden in relatie tot de belwinkels.

7.2 Wat kan gereguleerd worden? Voordat er een schets gegeven kan worden van beschikbare instrumenten is het van belang nauwkeuriger vast te stellen waar de regulering met deze instrumenten betrekking op zou moeten hebben. Anders geformuleerd: voor welk probleem wordt een oplossing gezocht? Zoals uit de onderzoeksresultaten naar voren komt, zijn er een drietal hoofdthemaÊs te onderscheiden waar regulering zich op zou kunnen richten, namelijk:

1.

De aantallen en vestigingslocaties van de belwinkels, waarbij het doel zou kunnen zijn het voorkomen van ongereguleerde nieuwe vestiging of zelfs het terugdringen van het aantal belwinkels in bepaalde gebieden.

2.

De wijze waarop de belwinkels geëxploiteerd worden, waarbij het doel zou kunnen zijn enerzijds de kwaliteit van het ondernemerschap te vergroten en anderzijds de uitstraling van de onderneming te verbeteren.

Pagina 65


3.


De criminele, openbare orde en veiligheidssituatie in en rond de belwinkels, waarbij het doel zou kunnen zijn het controleren, beheersen en aanpakken van de belwinkels om illegale en criminele situaties te bestrijden.

Het zijn drie verschillende themaÊs die elk in beleidstermen een eigen wereld vormen, waar verschillende partijen actief zijn en die hun eigen instrumentarium kennen. Om tot een evenwichtig en integraal beleid te komen is de opgave deze bij elkaar te brengen om optimaal resultaat te halen.

7.3 Aantallen en vestigingslocaties Om invloed uit te oefenen op de aantallen en de specifieke locaties waar belwinkels (of andere functies) zich vestigen zijn in hoofdlijn de volgende instrumenten inzetbaar: Bestemmingsplan. Leefmilieuverordening. Verhuurbeleid gemeente en corporaties. Wom-benaderingen in specifieke gebieden. Fysieke verbetering en sanering van bedrijfsruimten. Bestemmingsplan en Leefmilieuverordening In Rotterdam is al een traject ingezet om de branche beter te reguleren. Momenteel is een Leefmilieuverordening voor geheel Rotterdam in voorbereiding, waarin belwinkels worden aangewezen als activiteit waar een ontheffing voor nodig is. Door de komende vijf jaar geen ontheffingen te verlenen wordt feitelijk een bevriezing van de huidige situatie bereikt. De bevindingen van dit onderzoek naar het functioneren van de belwinkelbranche kunnen gebruikt worden als inhoudelijke motivatie voor de LMV. Een nog verdere uitbreiding van het aantal belwinkels zal het woon-, werken leefklimaat verder aantasten. Daarnaast is bijvoorbeeld de deelgemeente Delfshaven bezig consequent na te gaan of belwinkels wel in overeenstemming met de bepalingen van het geldende bestemmingsplan gevestigd zijn. Indien er sprake is van strijdigheid wordt dit actief aangepakt. Het is niet duidelijk of ook andere deelgemeenten op deze wijze werken. Door als gemeente en deelgemeenten gezamenlijk gebruik te maken van de mogelijkheden van bestemmingplan en leefmilieuverordening, kunnen resultaten bereikt worden. Men is echter wel gebonden aan de beperkingen die beide instrumenten kennen. Bijvoorbeeld dat een verdere uitbreiding van het aantal belwinkels weliswaar voorkomen kan worden, maar een afbouw van het aantal aanwezige belwinkels wordt

Pagina 66



hiermee niet bereikt. Zolang deze passen binnen de bepalingen van het bestemmingsplan en de LMV, zijn er ook bij overnames geen mogelijkheden om het gebruik te doen beëindigen. In theorie is de optie van wegbestemmen mogelijk, maar dit vraagt naast een herziening van het bestemmingsplan ook aanzienlijke financiële investeringen. Naast de inzet van publiekrechtelijke instrumenten zijn er ook mogelijkheden die meer in het privaatrechtelijke domein liggen. Verhuurbeleid gemeente en corporaties Eén van de conclusies van de uitgevoerde eigenarenanalyse was dat ruim een kwart van de belwinkels gevestigd is in een pand dat in eigendom is van de gemeente Rotterdam of woningbouwverenigingen. Vanuit de positie als eigenaar/beheerder is het mogelijk om ook een bijdrage te leveren aan het bevriezen en zelfs het terugdringen van het aantal belwinkels. Vanzelfsprekend is men gebonden aan de huurwetgeving en is het niet direct mogelijk om huurcontracten eenzijdig te beëindigen. Wel kan men door een actief en zorgvuldig verhuurbeleid, waarbij ook de belangen van de omgeving worden betrokken, een bijdrage leveren. Ook het gebruik van specifieke huurcontracten zoals in het verleden voor de horeca is ontwikkeld, behoort tot de mogelijkheden. Het moet mogelijk zijn om, zeker in de meest kwetsbare gebieden, gezamenlijk afspraken te maken over het verhuurbeleid. Wom-benaderingen in specifieke gebieden Aangezien een belangrijk deel van de belwinkels gelegen zijn in de kwetsbaardere gebieden waar vaak sprake is van meervoudige problemen op fysiek, economisch, sociaal en veiligheidsgebied kan het zinvol zijn een wom-achtige benadering onderdeel te laten zijn van de aanpak van een dergelijk gebied. Wom staat voor wijkontwikkelingsmaatschappij, een Rotterdamse organisatie die gebiedsgericht werkt onder andere door herontwikkeling en beheer van het vastgoed. Binnen een integrale aanpak voor een gebied kan dan een vastgoedtraject opgenomen worden om ook de doelstellingen met betrekking tot de belwinkels mee te nemen. Fysieke verbetering en sanering van bedrijfsruimten Een oplossing die op korte termijn niet direct tot resultaat zal leiden, maar die op lange termijn een belangrijke bijdrage kan leveren aan het voorkomen van de vestiging van minder gewenste functies zoals de belwinkels (marginaal, criminogeen, etc), is het investeren in de verbetering van bedrijfsruimten en waar mogelijk te komen tot een sanering van het aantal m2. Vanzelfsprekend zal er een aanbod van relatief goedkope bedrijfsruimte moeten blijven om startende ondernemers te kunnen faciliteren. Hiervoor zal echter een effectieve beheerstructuur ontwikkeld moeten worden zodat er grip blijft op de wijze van exploitatie en indien nodig tijdig ingegrepen kan worden. Pagina 67



7.4 Wijze van exploitatie Het is de ondernemer die verantwoordelijk is voor de wijze waarop een belwinkel geëxploiteerd wordt. Vanuit de economische hoek zijn er weinig instrumenten aanwezig om een ondernemer ergens toe te dwingen, maar hebben deze een stimulerend karakter (informatieverstrekking, ondersteuning, etc). Hoewel die zeker een belangrijke rol zouden kunnen spelen om ook potentiële belwinkelondernemers zich goed op hun perspectief te oriënteren, zijn dit niet direct de instrumenten waar nu aan gedacht wordt. Meer regulerende instrumenten zijn: APV, ÂBelwinkelverordeningÊ. APV Die belwinkels die zich alleen richten op de verkoop van belminuten worden gezien als dienstverleners. Hiervoor gelden niet de openingstijden zoals die voor winkels gelden, in principe kunnen ze 24 uur per dag, zeven dagen per week geopend zijn. Omdat dit in sommige gebieden tot overlast heeft geleid doet de gemeente Rotterdam momenteel onderzoek naar de mogelijkheden tot aanpassing van de APV onder de noemer ÂBeperking openingstijden dienstverlenersÊ. De verwachting is dat een deel van veroorzaakte overlast hiermee voorkomen kan worden. Belwinkelverordening Om regels te kunnen stellen aan belwinkels door middel van een exploitatievergunningstelsel op basis van de APV, moet aangetoond worden dat belwinkels in het algemeen van dien aard zijn dat zij een gevaar vormen voor de openbare orde. Zoals uit dit onderzoek blijkt, is het niet eenvoudig om aan te tonen dat er sprake is van concrete overlast en openbare orde problemen die verband houden met de aanwezigheid van belwinkels. Begrippen als bescherming van de openbare orde en bescherming van het woon- en leefklimaat hoeven overigens niet alleen betrekking te hebben op concrete incidenten. Hieronder kan ook de algemeen bestuurlijke preventie van criminaliteit worden verstaan. Criminele antecedenten kunnen bijvoorbeeld een gevaar voor de openbare orde betekenen. Het lijkt zinvol een antecedentenonderzoek uit te voeren in Rotterdam. Op basis van de resultaten hiervan kan dan onderzocht worden of verdere regulering via de APV mogelijk is. De discussie of een vergunningstelsel voor belwinkels haalbaar is, kan vergeleken worden met de discussie over de mogelijkheid van een exploitatiestelsel voor smartshops. Dat het tot op heden niet geleid heeft in gemeenten tot een dergelijk stelsel, geeft wellicht aan dat het lastig is, maar betekent niet dat het onmogelijk is.

Pagina 68



Op basis van de algemene gemeentelijke verordeningsbevoegdheid zijn er (in theorie) mogelijkheden om te komen tot een specifieke verordening voor de belwinkels waarin gebruiksregulerende voorschriften zijn opgenomen, en waaraan een stelsel van exploitatievergunningen verbonden is. Wet- en regelgeving bieden in principe de ruimte maar bij de beschrijving van het motief van een dergelijk verordening en het bepalen van de grenzen ten opzichte van andere weten regelgeving zal zorgvuldig gewerkt moeten worden (bijvoorbeeld geen ruimtelijk beleid). Er is nadere studie nodig om dit laatste goed uit te werken. Los van de wettelijke (on)mogelijkheden op dit moment kan het vanuit de gemeentelijke optiek wenselijk zijn om een extra instrument in handen te hebben waarmee snel en effectief gereageerd kan worden op de opkomst van branches waarbij het sterke vermoeden bestaat dat deze een negatief effect hebben op de leefbaarheid en de voorzieningenstructuur. Nu vragen belwinkels de aandacht, maar morgen kan het om een andere functie gaan. Groot voordeel van een vergunningenstelsel zou bovendien zijn dat de wet BIBOB hierop van toepassing kan worden verklaard, en er dus een extra instrument bestaat ter regulering. Hiervoor is wel en wetaanpassing nodig omdat tot nu toe alleen de bouw, milieu, horeca, seksinrichtingen en coffeeshops hiervoor in aanmerking komen.

7.5 De criminele, openbare orde en veiligheidssituatie Om een onderscheid aan te geven tussen de verschillende ÂsoortenÊ overtredingen en delicten die plaats kunnen vinden in relatie tot de belwinkels hebben we in het vorige hoofdstuk de volgende driedeling geïntroduceerd. Het gaat dan om delicten in relatie tot: - de bedrijfsvoering (fiscale en sociale aspecten); - de openbare orde en veiligheid (overlast en criminaliteit); - het product (telecom, belminuten). Met dit onderscheid wordt ook aangegeven op welk niveau de handhaving ingezet zal moeten worden en welke partijen eventueel actie zullen moeten gaan nemen om bepaalde problemen aan te pakken. Verschillende partijen hebben zich de afgelopen periode al voorbereid om op korte termijn te starten met een gerichte aanpak c.q. controle van de branche.

Pagina 69



Aanpak m.b.t. de bedrijfsvoering In het kader van de aanpak van de zogenaamde fiscale vrijplaatsen (regeringsbeleid) zal er vanuit de fiscus in 2005 een extra inzet worden gepleegd. Het gaat hier overigens niet alleen om belwinkels, de gehele kolom komt hierbij aan bod. In het voorjaar van 2005 zal het BRIT starten met een multidisciplinair samengesteld interventieteam dat zich specifiek op de belwinkels zal richten. Het gaat hier dan om inspectie, controle en administratieve- en strafrechtelijke vervolging door ondermeer de Belastingdienst, UWV/SoZaWe, Arbeidsinspectie en Vreemdelingendienst. Dit ÂinstrumentÊ past ook bij de doelstelling om de exploitatie van de belwinkels te verbeteren. Van intensieve controle en handhaving gaat ook nadrukkelijk effect uit op het (economisch) functioneren van de belwinkelbranche. Oneerlijke concurrentie als gevolg van sociale- en belastingfraude neemt af, waardoor de goedwillende ondernemers meer mogelijkheden krijgen. Op termijn draagt dit bij aan de kwaliteit van de branche. Afstemming tussen beide trajecten van groot belang, en ook mogelijk (convenant voor informatie-uitwisseling is aanwezig). In aanvulling hierop dienen volgens de experts vooral de reguliere opsporingsmethoden te worden ingezet, en geen nieuwe werkwijze te worden ontwikkeld. Aanpak m.b.t. de openbare orde en veiligheid Naast de normale inzet van de politie op incidenten in en rond belwinkels is ook de door de afdeling OOV, in samenwerking met Politie en Openbaar Ministerie, ontwikkelde Handreiking Handhaving relevant. Dit protocol heeft tot doel om te komen tot uniformering van de handhaving van APV en Winkeltijdenwet in de politiedistricten en deelgemeenten. Onderwerpen die hierbij aan de orde komen zijn: Optreden tegen semi-horeca. Bij acute overlast burgemeesterssluiting. Aanpak heling (in- en verkoopregisters). Handhaving Winkeltijdenwet. Aanpak m.b.t. het product De telecomsector is een relatief nieuwe markt die een aantal kenmerken heeft waardoor zij voor frauduleuze en criminele activiteiten interessant is. Het gaat in essentie om een ongrijpbaar en onzichtbaar technologisch product (de belminuut), waarvan de verhandeling een sterke internationale dimensie kent en waarbinnen men relatief anoniem kan opereren. Volgens betrokkenen omvat telecomfraude en – criminaliteit een groot scala aan overtredingen (btw-fraude, hacking, belkaartenfraude, witwassen, etc.) en vindt deze plaats binnen de gehele kolom.

Pagina 70



Een aanpak hiervan zal dan ook voor een belangrijk deel op bovenlokaal, en zelfs internationaal niveau plaats moeten vinden. Het verdient volgens betrokkenen de aanbeveling verder onderzoek te doen naar de feitelijke (criminele) gang van zaken binnen de branche op regionaal, landelijk en internationaal niveau (ook in relatie tot andere branches). Daarover is nu nog te weinig concreet bekend, terwijl het vermoeden bestaat dat hier veel aan de hand is. De verwachting is dat door op dit niveau in te steken, ook in de steden problemen effectiever aangepakt kunnen worden.

Pagina 71

Belwinkels in Rotterdam. Marktanalyse en regulering

Recommend Documents