Beloftevolle aanpak dakloosheid Eerst het huis, de rest komt later

Beloftevolle aanpak dakloosheid Eerst het huis, de rest komt later EVELIEN DEMAERSCHALK

‘Niet voor alle daklozen geldt de redenering: eerst begeleiding, dan huisvesting.’

Het hebben van een woning is een basisrecht, ook voor daklozen die kampen met een verslavings- of psychiatrische problematiek. Een woning biedt rust, geeft stabiliteit, zelfrespect en is een startpunt om op andere levensdomeinen vooruitgang te maken. Dat is het idee achter Housing First, een eigenzinnige maar beloftevolle aanpak van dakloosheid. Daklozen krijgen meteen een eigen woonst toegewezen. Ze worden niet langer verplicht eerst verschillende begeleidingsommetjes te doorzwemmen. Na talrijke internationale experimenten, startten ook in België zes Housing Firstprojecten. Hierin zullen honderd daklozen een woning krijgen, inclusief de nodige begeleiding. In aanloop naar een eerste evaluatie van deze projecten geven we in deze bijdrage een overzicht van de theorie achter Housing First en de ervaringen in andere Europese landen.

44

WAT IS DAT? Housing First wordt omschreven als ‘het aanbieden van een individuele woonst én langdurige begeleiding aan mensen die langere tijd dakloos zijn en kampen met een verslavings- en/of psychiatrische problematiek.’ Dat aan deze groep meteen een woonst aangeboden wordt, is niet evident. Want in de huidige hulpverlening dient een dakloze vaak eerst een aantal stappen te doorlopen vooraleer hij ‘woonklaar’ is. Zo loopt een traject naar een individuele woning vaak via tussenstops in gedeelde woonvormen en opvangcentra. Meestal betekent dit dat mensen enkele maanden of jaren in woonvormen van beperkte duur verblijven vooraleer ze in een individuele woonst terecht komen. Het Vlaamse aanbod inzake opvang en begeleiding van daklozen is ook beperkt en ongelijk gespreid. Daardoor zwerven mensen hier het hele land rond, van het ene opvanghuis naar het andere. Ze komen eerder terecht ‘daar waar plaats is’ dan ‘daar wat het meest gepast is’. Housing First daarentegen vertrekt, zoals de naam al aangeeft, van de individuele woonst. Stellen we dat visueel voor in de vorm van een woonladder, dan springt iemand meteen naar de ‘hoogste’ trede (zie figuur 1). Er is geen voorafgaande passage langs opvang of andere gedeelde woonvormen.

WWW.ALERTONLINE.BE

Eerst het huis, de rest komt later

Individueel wonen met eigen contract Individuele woning met korte termijn begeleiding gebonden aan voorwaarden Gedeelde huisvesting vb. begeleid wonen Nachtopvang

Dakloos Figuur 1. Het Housing First Model

SUCCESVOL ORIGINEEL Housing First werd in 1992 gelanceerd in New York door ‘Pathways to Housing’. De klinisch psycholoog van die organisatie kwam op weg naar zijn werk vaak mensen tegen die aan de kant van de weg zaten. Een groot deel herkende hij als ex-patiënten van de psychiatrische voorziening waar hij werkte. Die confrontatie zette de psycholoog aan het denken. Hij kwam tot deze conclusie: niet voor alle daklozen geldt de redenering ‘eerst begeleiding, dan huisvesting’. Iemand die op straat leeft, loopt de hele dag rond: van een plaats waar je kan eten, naar een plaats waar je kan douchen tot uiteindelijk een plaats waar je kan slapen. Sommigen verkiezen ook de straat boven de nachtopvang, de eerste stap op de woonladder. Ze zien het niet zitten om met zovelen op een kamer te slapen of om op een vast uur binnen te moeten zijn. Eenmaal op straat, geraken mensen ook snel in een soort vicieuze cirkel waaruit het moeilijk ontsnappen is. Het is niet evident om woonst te vinden zonder werk of om werk te vinden zonder woonst.

POW ALERT | JAARGANG 40 | NUMMER 1 | MAART 2014

Housing First vertrekt vanuit een ander perspectief: een eigen woonst is de eerste belangrijke stap om uit die vicieuze cirkel te doorbreken. Want een woonst geeft mensen de nodige rust om terug tot zichzelf te komen en vooruitgang te kunnen maken op andere levensdomeinen. Om een woonst te krijgen, moeten daklozen niet eerst aantonen dat ze ‘klaar zijn voor huisvesting’. Het aantal instapvoorwaarden bij Housing First is beperkt: instemmen met een wekelijkse visite van het team, zoals elke huurder de huur betalen en geen overlast veroorzaken. Het originele programma kende een enorm succes. Zo blijkt uit de meeste studies dat 80 tot 90% van de Housing First-bewoners na een jaar nog steeds in zijn woonst verblijft (Stefancic & Tsemberis, 2007; Wewerinke e.a., 2013). Daarmee doet Housing First het spectaculair beter dan daklozen die het reguliere traject volgen. Van de groep die eerst langs behandeling en kortetermijnwoonst passeerde, verblijft nog maar 20 tot 25% in de individuele wo-

45

BELOFTEVOLLE AANPAK DAKLOOSHEID

werken. In Housing First wordt de termijn waarop ning. Een dakloze meteen een eigen huis en begede hulp beschikbaar is niet vooraf bepaald. Het leiding bieden, kan bovendien goedkoper uitkohuurcontract is voor onbepaalde duur en de begemen voor de maatschappij. Zo berekende auteur leiding mogelijk ook. Vaak zal een begeleiding bij Malcolm Gladwell in zijn publicatie ‘Million-Dollar de start van het traject zeer intensief zijn: de bewoMurray’ wat dakloze Murray op tien jaar tijd kostte ner installeren in de woning, adaan politie-interventies, verblijministratie regelen of dagactiviven in de gevangenis, aanmeldinOm een woonst te krijgen, teiten zoeken. Voor sommigen gen op de spoeddiensten. Het was moeten daklozen niet eerst zal de begeleidingsfrequentie geeen gepeperde rekening. Toch aantonen dat ze ‘klaar zijn leidelijk afnemen, voor anderen bleef Murray dakloos tot op de voor huisvesting’. blijft een intensieve begeleiding dag dat hij stierf. wenselijk. De begeleiding is ook beschikbaar, onafhankelijk van de woonst. Zo kan Er zijn dus vele redenen om die eigenzinnige Amehet team een bewoner blijven opvolgen nadat deze rikaanse aanpak verder te verspreiden. Maar dan is zijn woonst verloor. Hetzelfde geldt voor cliënten het nodig om eerst de eigen aanpak van deze benadie ervoor kiezen om terug naar de straat te gaan of dering scherper in beeld te krijgen. tijdelijk in een psychiatrische voorziening of de gevangenis terecht komen. MEER DAN EEN HUIS Zo wordt huisvesting onvoorwaardelijk naar voor geschoven als een basisrecht. In België werd dat VERSPREIDE HUISVESTING recht verankerd in artikel 23 van de grondwet: ieder Volgens het originele idee moet elke bewoner kunheeft het recht een menswaardig leven te leiden. Dit nen beschikken over een eigen woonst. Maar stelt omvat zowel het recht op arbeid en sociale zekereen kandidaat-bewoner de vraag naar gedeelde heid als het recht op behoorlijke huisvesting. Wettewoonst, dan kan daar ook op ingegaan worden. De lijk gezien is dit eerder een inspanningsverbintenis woningen zijn liefst gespreid over een bepaalde van de overheid dan een direct afdwingbaar subjecbuurt of stad. Een richtlijn is om maximum 15% tief recht. Ook in internationale wetteksten is het van de woningen, bijvoorbeeld appartementen in recht op huisvesting een noodzakelijk onderdeel een blok, te verhuren aan Housing First-bewoners. van economische, sociale en culturele rechten. Uit eerste vergelijkende studies blijkt dat deze verVoorbeelden zijn de Universele Verklaring van de spreide woningen iets betere resultaten opleveren Rechten van de Mens, het Internationaal Verdrag dan gegroepeerde woningen omdat daar de kans op inzake economische, sociale en culturele rechten en samenlevingsproblemen groter is. Ook de tevrehet Handvest van de Grondrechten van de Europedenheid van bewoners ligt hoger in de verspreide se Unie. Housing First trekt praktische conclusies woningen en het geeft meer kans op een succesvoluit deze logica: aangezien een woning een basisle integratie in de maatschappij. recht is, moet ze ook beschikbaar zijn zonder van iemand een behandeling of opname te vragen. EEN AANWEZIG AANBOD Volgens het originele Housing First-project bestaat Doorheen het begeleidingsproces benadrukt Houhet begeleidingsteam uit een ‘Assertive Community sing First het belang van een respectvolle en warme Treatment’ team: een groep professionals die menomgang tussen hulpverleners en bewoners. Dit versen actief opzoekt en ambulante begeleiding aantrekkend van een open houding zonder vooroordebiedt. Meestal bestaat dit team uit verschillende len tegenover cliënten. En eens men met een cliënt hulpverleners zoals een psychiater, een psycholoog, aan de slag gaat, dan moet het engagement uitgeeen sociaal werker, een verslavingsexpert of een sproken worden om zo lang als nodig samen te verpleegkundige. Ook ervaringsdeskundigen kun-

46

WWW.ALERTONLINE.BE


47


Europese landen ontwikkelen een uiteenlopende aanpak op vlak van dak- en thuisloosheid, zowel in omvang als in uitvoering van projecten. Sommige landen, waaronder België, experimenteren met enkele stedelijke projecten. Andere landen gaan verder en hebben eveneens een nationaal actieplan om dakloosheid te bestrijden: Noorwegen, Zweden, Finland en Denemarken. Finland startte in 2008 met een nationaal actieplan dat als doel heeft om dakloosheid te halveren tegen 2011 en te beëindigen tegen 2015. Een ander belangrijk principe is Het duurde bijna twintig jaar Housing First is een belangrijk de keuzevrijheid van de bewoner, vooraleer deze succesvolle op zoveel mogelijk domeinen. De aanpak overgenomen werd in onderdeel van dit plan. De Finse overheid investeert 160 miljoen bewoner kiest zelf zijn woning. In andere landen. euro om de nacht en tijdelijke opwelke buurt wil iemand wonen? vangcentra te vervangen door Samen met anderen? Of liever huisvesting op lange termijn. Een deel van de opniet? Deze keuzevrijheid is tevens een belangrijke vangcentra blijft bestaan om mensen toe te leiden basis voor de begeleiding die iemand krijgt. Bewonaar Housing First, maar de verblijfsduur is er zeer ners bepalen zelf hun doelen en hulpmiddelen om kort. die te realiseren. De hulpverlener probeert de bewoner hier maximaal te volgen, op weg naar een maximale zelfstandigheid. Wil iemand graag een GEVARIEERDE PROJECTEN opleiding volgen of vrijwilligerswerk vinden? Of is De grote variatie in Housing First-projecten is ophet een eerste prioriteit om terug in contact te kovallend. Zoals blijkt uit tabel 1 ziet Housing First er men met familieleden? Geldt deze keuzevrijheid overal anders uit. Niet alle projecten kiezen voor ook bij schadelijk drug- en alcoholgebruik? Houdezelfde doelgroep. Sommige projecten richten sing First hanteert hier het principe van ‘harm rezich specifiek op daklozen met een verslavingsproduction’. De nadruk ligt niet op repressie maar op blematiek, anderen focussen op mensen met een het beperken van de schade van drug- en alcoholpsychiatrische problemen. Budapest is een geval gebruik, zowel voor de gebruiker zelf als voor de saapart: dit project werd opgestart om daklozen uit menleving. Gekende voorbeelden van deze aanpak een bos te verwijderen zodat het terug veiliger en zijn de Vlaamse Spuitenruil en methadonverstrektoegankelijker werd voor het publiek. Ook de keuze king door de Medisch Sociale Centra (MSOC). van woningen is sterk afhankelijk van de lokale context. Ofwel wordt er gezocht op de private verEUROPA huurmarkt ofwel maakt men gebruik van het aanHet duurde bijna twintig jaar vooraleer deze sucbod van sociale woningen. De projecten in de Vercesvolle aanpak overgenomen werd in andere lanenigde Staten maken gebruik van privéwoningen. den. In Europa startten in 2011 vijf officiële testproDit is ook in enkele Europese projecten het geval, bijvoorbeeld in Lissabon. Veel andere Europese jecten: Amsterdam, Kopenhagen, Lissabon, Glasprojecten maken echter gebruik van sociale woningow en Budapest. Ondertussen lopen ook in Frankgen om Housing First-bewoners te huisvesten. In rijk, Canada en Australië Housing First-projecten. Budapest was het aanbod meer gediversifieerd en In België gingen de eerste projecten in 2013 van werd ook gebruik gemaakt van caravans en nachtstart. Hieronder volgt een overzicht van de aanpak, opvangcentra. eerste resultaten en leerpunten van deze recente en meer internationale Housing First-projecten. nen deel uitmaken van dit team. Het Housing Firstteam neemt ook het casemanagement van de bewoner op zich en coördineert de hulpverlening waarvan de bewoner gebruik maakt. Het team moet 24/7 (telefonisch) bereikbaar zijn want voor bewoners is het geruststellend dat ze altijd bij iemand terecht kunnen. Omdat de begeleiding intens is, werd de caseload onder controle gehouden: elke hulpverlener begeleidde maximaal tien cliënten.


Aantal HF-bewoners

Doelgroep

Soort huisvesting

Amsterdam

120

Verslavings- en/of psychiatrische problematiek

Verspreid Sociale woningen

Kopenhagen

80

Verslavings- en/of psychiatrische problematiek

Gedeeld en verspreid Sociale woningen

Lissabon

74

Psychiatrische problematiek

Verspreid Privé markt

Glasgow

22

Actieve drug- of alcoholverslaving

Verspreid Sociale woningen

Budapest

152

Daklozen die in het bos leven

Appartement, caravan, nachtopvang

Frankrijk

400


Verspreid Sociale woningen en privé markt

Canada

1254


Privé markt

Tabel 1. Overzicht internationale HF projecten, toestand eind 2012

De meeste internationale projecten kiezen voor individuele appartementen. In Kopenhagen stonden de beleidsmakers kritisch tegenover het idee om mensen met complexe behoeften in individuele woningen te huisvesten. Daarom kozen ze in hun project zowel voor individuele woningen als voor gegroepeerde woningen. Die gegroepeerde woningen waren een woonblok met appartementen met eigen keuken en badkamer, een gemeenschappelijke ruimte en aanwezig personeel. In deze Scandinavische hoofdstad waren ook twee groepswoningen waar projectbewoners keuken en badkamer deelden.

VERSCHIL IN BEGELEIDINGSTEAMS Ook de samenstelling en de werking van de teams verschilt tussen de verschillende internationale projecten. Zo startte men in Amsterdam en Kopenhagen, trouw aan het originele concept, een ‘Assertive Community Treatment’ team op. In andere projecten bestaat het team vooral uit sociaal wer-

48

kers die nauw samenwerken met specialistische diensten zoals de verslavingszorg en geestelijke gezondheidszorg. In Budapest was er slechts een klein budget beschikbaar en bestond het team uit enkele professionals die dit project buiten de werkuren deden. Enkele projecten werken tevens met ervaringsexperten. Zo staan in Glasgow vier ervaringsdeskundigen in voor een groot deel van de dagelijkse opvolging van de bewoners. Naast de samenstelling verschilt ook de bereikbaarheid van de teams. In Lissabon is het Housing Firstteam 24/7 beschikbaar. In andere steden is de bereikbaarheid beperkter of kiest men voor een samenwerking met andere diensten om optimale beschikbaarheid te kunnen garanderen. Ook de caseload van de projecten verschilt, gaande van vier bewoners (Glasgow) tot elf bewoners per hulpverlener (Lissabon). De meeste teams bezoeken wekelijks hun cliënten.

WWW.ALERTONLINE.BE

142 64 68 14

ga

ga

138 (97%) 60 (94%) 54 (79%) 13 (93%) 29 (‹50%)

122 (86%) 57 (89%) 45 (66%) 13 (93%) 0 (0%)

16 3 9 0 29

Negatieve uitkomst (uithuisgezet, gevangenis, vrijwillige terugkeer naar straat)

23 16 6 2

In HF zonder hulp

165 80 74 16 90

Totaal gebruikt voor berekening

Amsterdam Kopenhagen Lissabon Glasgow Budapest

Onduidelijk (gestorven, naar instelling, zonder info)

Totaal gehuisvest

De meeste projecten spelen bij overlast zeer kort op de bal. Na signalen van de huisbaas, buurtbewoners, politie of de bewoner zelf, gaan de teams met het probleem aan de slag. De gevreesde overlast voor buurtbewoners blijft daardoor binnen de perken. In Amsterdam was er over een periode van vijf jaar tegen 41% van de Housing First-bewoners een klacht voor overlast. Soms brengt een eenvoudige oplossing soelaas, soms beslist het team samen met de bewoner om te verhuizen. In enkele andere gevallen besliste de bewoner om terug te gaan naar de straat of moest hij naar de gevangenis. Als alle pogingen om te bemiddelen falen, wordt iemand uit huis gezet.

In HF met HF hulp

OVERLAST EN GEZONDHEID

Positieve uitkomst: Nog steeds gehuisvest

Ondanks de grote verschillen tussen projecten, is er ook een gemeenschappelijk element: Housing First werkt! Zowel in de eerste Amerikaans projecten als in de meer recente Europese projecten behoudt 80% twee jaar na de start van het project nog zijn woonst. Tabel 2 geeft deze cijfers voor de Europese projecten weer.

De meeste projecten signaleren een positief effect op vlak van middelengebruik en psychische gezondheid. Evaluaties beschrijven op welke wijze huisvesting zorgt voor een gevoel van persoonlijke veiligheid, minder stress, stabiliteit, regelmaat en privacy. Mensen slapen ook beter en doordat ze kunnen koken gaat ook de kwaliteit van de voeding er op vooruit. Het project in Lissabon rapporteert 90% minder gebruik van psychiatrische zorg. Gaat het over middelengebruik, dan formuleren sommige projecten positieve resultaten. Zo verklaren in Lissabon negen van de 21 bewoners een punt gezet te hebben achter hun alcohol- of drugverslaving. De bewoners zelf verklaren dit door stabiele huisvesting, een ander dagritme, toegang tot de gezondheidszorg en de hulp van het Housing First-team. De resultaten op vlak van dagbesteding zijn minder eenduidig. Al zijn veel bewoners actief bezig met vrijwilligerswerk of een andere zinvolle dagbesteding, slechts weinigen hebben een (vaste) job. Mede hierdoor blijven financiële problemen een heet hangijzer.

4 4 14 1 ga

* ga = geen antwoord

Tabel 2. Positieve en negatieve huisvestingsresultaten van de Europese HF-projecten


49


HOUSING FIRST WERKT


SOCIALE RELATIES Op vlak van sociale relaties zijn de resultaten dubbel. Enerzijds beschrijven sommige bewoners hoe ze wel eens een praatje doen met mensen in de buurt of terug contact zochten met familieleden. Anderzijds blijven veel cliënten zich eenzaam voelen. Sommigen breken met hun vroegere straatvrienden en vinden het niet eenvoudig om nieuwe mensen te leren kennen. De integratie van een bewoner in zijn nieuwe buurt toont gemengde resultaten: sommigen integreren zich vrij goed, anderen zoeken weinig contact met hun buren. Projecten in de Verenigde Staten tonen aan dat Housing First-bewoners minder in contact komen met politie en justitie vanaf het moment dat ze een woning hebben. In Lissabon verbleven 20 van de 74 bewoners een nacht in de cel in het jaar voor het project. Eenmaal in Housing First overkwam dit niemand meer. Gelijkaardige resultaten zijn er voor de gezondheidszorg: Housing First-bewoners maken minder vaak gebruik van spoeddiensten. Zo had in het jaar voorafgaand aan het Portugese project 46% gebruik gemaakt van de spoeddiensten, eenmaal in Housing First daalde dit naar 6%.

UITDAGINGEN

heid en het vinden van een dagbesteding blijft voor de Housing First-bewoners een belangrijk aandachtspunt. Bij de stap naar Housing First knippen velen hun banden door met hun vorige vrienden ‘uit het milieu’, waardoor ze een nieuw sociaal netwerk en dagbesteding moeten vinden. Voor deze groep is dat alles behalve evident. De relatie tussen een bewoner en zijn hulpverlener is ook anders dan in de reguliere hulpverlening. Om met de bewoner een goed contact te hebben én te behouden, is het nodig om hulp te bieden, waar en wanneer de bewoner die wenst en nodig acht. Dat vraagt aan de kant van de hulpverlener engagement, beschikbaarheid en flexibiliteit.

BELGIË VOLGT Ook België startte recent met Housing First in Gent, Antwerpen, Charleroi, Luik en Brussel. Deze projecten gingen van start met steun van de federale overheid en worden gefinancierd door de Nationale Loterij. Een team van onderzoekers evalueert het project en zal 100 personen opvolgen. Op basis van de bevindingen uit andere landen, kijken we vol verwachting uit naar de eerste resultaten van deze projecten. Want wat baanbrekend is in andere landen, moet ook hier grenzen kunnen verleggen.

Al is Housing First een succesverhaal, er liggen ook nog enkele uitdagingen op de plank. Het blijft moeilijk om voldoende huisvesting te vinden, zeker voor gespreide appartementen. En het plots beschikken over een vast adres kan ervoor zorgen dat juridische problemen of schulden uit het verleden plots terug opduiken. We zeiden het al: eenzaam-

Evelien Demaerschalk is projectmedewerker bij het Steunpunt Algemeen Welzijnswerk. Meer informatie over de Belgische projecten is te vinden op www.housingfirstbelgium.be. Reageren kan via [email protected]

Verwijzingen Busch-Geertsema, V. (2013), Housing First Europe, Final Report. Wewerinke, D., Al Shamma, S. & Wolf, J. (2013), Housing First Europe. Local evaluation report Amsterdam. Stefancic, A. & Tsemberis, S. (2007), ‘Housing First for long-term shelter dwellers with psychiatric disabilities in a suburban county : a four year study of housing access and retention’, Journal of Primary Prevention, 28, 265-279. Gladwell M. (2006), Million-Dollar Murray (http://gladwell.com/million-dollar-murray/) Padgett, D., Gulcur, L. & Tsemberis, S. (2006), ‘Housing First services for people who are homeless with co-occuring serious mental illness and substance abuse’, Research On Social Work Practice, 16(1), 74-83.

50

WWW.ALERTONLINE.BE

Beloftevolle aanpak dakloosheid Eerst het huis, de rest komt later

Recommend Documents