Bart Neuts. Methodologische ontwikkeling van een toeristische vraagindex

Methodologische ontwikkeling van een toeristische vraagindex

Bart Neuts

Auteur: Bart Neuts

Commissarissen: Louise Derre Yves Goris Tina Huybrechts Een STeR-onderzoek heeft een ondersteunend commissariaat. Het gaat om STeR-onderzoekers of personen nauw met het STeR verbonden die dit onderzoek mee hebben gedragen.


december 2010 ISSN 1379-2504-22 – Toerisme Research Paper nr. 22

Verantwoordelijke uitgever: Marc Vanlangendonck Steunpunt Buitenlands Beleid, Toerisme en Recreatie Spoor Toerisme en Recreatie – K.U.Leuven Celestijnenlaan 200 E, B – 3001 Heverlee (Leuven) Tel +32 (0)16 32 24 49

Deze paper kwam tot stand met de steun van de Vlaamse Gemeenschap: Programma Steunpunten voor Beleidsrelevant Onderzoek. In deze tekst komt de mening van de auteur naar voor en niet die van de Vlaamse Gemeenschap. De Vlaamse Gemeenschap kan niet aansprakelijk gesteld worden voor het gebruik dat kan worden gemaakt van de meegedeelde gegevens. This paper has been realized with the support of the Flemish Community: Program for Policy Research Centres. The text contains the views of the author and not the views of the Flemish Community. The Flemish Community cannot be held accountable for the potential use of the communicated views and data.


Bart Neuts


Inhoudstafel Inhoudstafel ............................................................................................................................................ 5 Lijst van figuren ....................................................................................................................................... 6 Lijst van tabellen ...................................................................................................................................... 7 Ten geleide .............................................................................................................................................. 8 Hoofdstuk 1: Toeristische index in een theoretisch kader ...................................................................... 9 1.1. Conceptuele dimensies van een indexcijfer ................................................................................. 9 1.2. Toerismeindex als aggregatief of predictief instrument .............................................................. 9 1.3. Vraag‐ of aanbodindex ............................................................................................................... 10 1.4. Een samengestelde toeristische vraagindex: periodiciteit en omvang ...................................... 11 Hoofdstuk 2: Toeristische vraagindex als verzameling van verschillende indicatoren ......................... 13 2.1. Regressievergelijking van een toerisme index ........................................................................... 13 2.2. Accommodatie ........................................................................................................................... 13 2.3. Personenvervoer ........................................................................................................................ 14 2.4. Culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten ........................................... 15 Hoofdstuk 3: Een eerste uitwerking van een toeristische vraagindex .................................................. 20 3.1. Initiële beslissingen bij de indexberekening ............................................................................... 20 3.2. Accommodatie ........................................................................................................................... 21 3.3. Personenvervoer ........................................................................................................................ 23 3.4. Culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten ........................................... 23 3.5. Samengestelde index van de toeristische vraag ........................................................................ 26 Hoofdstuk 4: Conclusie en beleidsaanbevelingen ................................................................................. 28 Lijst van geraadpleegde werken ............................................................................................................ 30

5


Lijst van figuren Figuur 1: Activiteiten van dagtoeristen in Vlaanderen.......................................................................... 16 Figuur 2: Boxplot van de bezoekersaantallen voor historische/archeologische musea (juli 2010) ...... 17 Figuur 3: Samengestelde index van de toeristische vraag ten opzichte van de deelindexen ............... 27

6


Lijst van tabellen Tabel 1: Toerismekarakteristieke producten en activiteiten ................................................................ 11 Tabel 2: Steekproefgrootte attractiebarometer per attractietype (juli‐oktober 2010) ........................ 18 Tabel 3: Procentueel aandeel van verschillende componenten in het totale toeristische product ..... 20 Tabel 4: Totale bruto bezettingsgraad in hotels in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) ............................. 21 Tabel 5: Totaal aantal overnachtingen in campings in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) ....................... 22 Tabel 6: Index van accommodatie (juli‐oktober 2010) ......................................................................... 22 Tabel 7: Internationale aankomsten op Brussels Airport en Luchthaven Antwerpen en index van personenvervoer (juli‐oktober 2010) .................................................................................................... 23 Tabel 8: Evolutie van daguitstappen in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) .............................................. 23 Tabel 9: Mediaanwaarde attractietype (juli‐oktober 2010) .................................................................. 24 Tabel 10: Wegingcoëfficiënten per attractietype ................................................................................. 25 Tabel 11: Gewogen mediaanwaarde aantal attractiebezoekers (juli‐oktober 2010) ........................... 25 Tabel 12: Index van culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten (juli‐oktober 2010) ...................................................................................................................................................... 26 Tabel 13: Samengestelde index van de toeristische vraag (juli‐oktober 2010) .................................... 27

7


Ten geleide Het Steunpunt Buitenlands Beleid, Toerisme en Recreatie – Spoor Toerisme en Recreatie dat op 15 december 2006 door de Vlaamse overheid werd goedgekeurd als opvolger van het voormalige Steunpunt Toerisme en Recreatie (2002‐2006), zorgt voor wetenschappelijke beleidsondersteuning aan de Vlaamse overheid op basis van vier belangrijke onderzoekssporen, zoals bepaald in het Meerjarenplan: ‘Permanente Meetsystemen’, ‘Toerisme en Economie’, ‘Branding Flanders’ en ‘Duurzaam Toerisme’. Het onderzoek omtrent het ontwikkelen van een samengestelde index van de toeristische vraag kadert binnen het spoor ‘Permanente Meetsystemen’ en heeft finaal tot doel een vulgariserende statistiek te vormen die verschillende toeristische vraaggegevens bundelt. Op deze manier kan een ontwikkelde index gehanteerd worden als een eenvoudig, makkelijk communiceerbaar en sectoroverschrijdend kengetal om de maandelijkse toeristische evolutie van Vlaanderen weer te geven. De doelstelling die vooropstaat in dit rapport is het identificeren van de noodzakelijke en bruikbare parameters om een multivariaat indexmodel te genereren. Naast een bespreking van de verschillende beschikbare barometers wordt eveneens een inzicht gegeven in de diverse wegingcoëfficiënten die toelaten om de variabelen te combineren tot een enkel kengetal. Huidige datalacunes worden aangeduid en op een rekenkundige manier ondervangen om uiteindelijk tot een eerste voorlopige uitwerking van een toeristische vraagindex te komen voor de periode juli‐oktober 2010. Tenslotte worden er aanbevelingen gedaan in het kader van toekomstige ontwikkelingsmogelijkheden en bruikbaarheid van de index. Bart Neuts Leuven, 24 december 2010.

8


Hoofdstuk 1: Toeristische index in een theoretisch kader

1.1. Conceptuele dimensies van een indexcijfer Statistisch gesproken kan een index gezien worden als een latente uitkomst van een combinatie van meetitems. De marketing en consumentenonderzoeksliteratuur, waar het gebruik van diverse soorten indices gangbare praktijk is, maakt melding van twee conceptueel verschillende modellen: een formatief model en een reflectief model (Diamantopoulos & Winklhofer, 2001). Het voornaamste verschil tussen beide modellen ligt in de causale relatie die bij formatieve modellen van de indicatoren naar het construct loopt, terwijl reflectieve modellen gekenmerkt worden door een omgekeerde relatie. De richting van causaliteit betekent dat indicatoren in formatieve modellen kenmerken zijn van de latente index, waarbij veranderingen in de indicatoren een verandering in de index teweegbrengen. Omgekeerd zijn reflectieve indicatoren manifestaties van de index die onafhankelijk is van veranderingen in de eenheden (Burke Jarvis, MacKenzie, & Podsakoff, 2003). De correcte identificatie van het meetmodel is van belang omdat dit een invloed uitoefent op de te gebruiken indicatoren. In formatieve modellen kunnen indicatoren namelijk onafhankelijk zijn van elkaar en hoeven zij geen gelijkaardige inhoud te hebben, in tegenstelling tot de indicatoren bij reflectieve modellen die wel onderling verwisselbaar moeten zijn. Voorbeelden van formatieve modellen zijn de meeste gekende prijsindexen. De indexen die het consumenten‐ of ondernemersvertrouwen weergeven zijn dan weer voorbeelden van een reflectief model. Afhankelijk van de definiëring en doelstelling van een toerismeindex kan deze zowel formatief als reflectief van aard zijn. Essentieel hierbij is de vooropgestelde tijdsdimensie.

1.2. Toerismeindex als aggregatief of predictief instrument Indien een toerismeindex slechts een weergave is van een historische toestand en dus niet gebaseerd is op nieuwe informatie, zijn de indicatoren formatief van aard. De toeristische barometer van het Amsterdam Toerisme en Congres Bureau (ATCB, 2010), die gegevens bundelt over de hotelovernachtingen, een selectie van musea, internationale aankomsten op Schiphol, bezoekers aan het VVV en gebruikers van de Iamsterdam kaart, is hier een voorbeeld van. Deze index geeft twee maanden na het afsluiten van een maand de evolutie in het toeristisch product weer. Een ander Nederlands voorbeeld is de Toerisme Index Maastricht die een wekelijkse samengestelde index geeft van vier types van toeristisch‐recreatief gebruik: normaal bezoek, toeristisch bezoek, zakelijk‐ toeristisch bezoek en evenementen (OWP research, 2006).

9


Er kan ook voor geopteerd worden om de toerismeindex als predictie‐instrument te gebruiken. In dit geval worden bestaande indicatoren aangewend om nieuwe informatie te genereren. De indicatoren zijn dan reflectief van aard en zijn een weergave van de toekomstige evolutie die zij voorspellen. De Tourism Business Index van Hongarije kan gezien worden als een reflectief model. Naast gekende historische data, steunt deze methode sterk op het uitvoeren van korte surveys (Mester, 2003). Aan beide methoden zijn voor‐ en nadelen verbonden. Terwijl indexen met een predictief karakter een nuttige databron kunnen zijn voor het inschatten en inplannen van toekomstige ontwikkelingen, verzwaren zij de last van datavergaring, aangezien er gebruik moet gemaakt worden van continu survey‐onderzoek. Indexen die enkel dienen als samenvatting van reeds gekende historische gegevens zijn op hun beurt eenvoudig te ontwikkelen en vragen weinig extra investeringen, maar het nut van dergelijke aggregatieve indexen is eerder beperkt, aangezien zij geen nieuwe informatie genereren. Rekening houdend met deze bemerkingen wordt ervoor gekozen om dit onderzoek te beperken tot het opstellen van een samengestelde historische index. Dit is te verantwoorden door het feit dat de toeristische sector reeds te maken heeft met een significante administratieve last en het vinden van deelnemers voor predicatieonderzoek zowel moeizaam als kostelijk zou zijn. Een historische index kan daarentegen eenvoudig afgeleid worden uit de reeds bestaande kengetallen. Naast de beslissing om de index te ontwikkelen als een samengesteld instrument, dient er verder een keuze gemaakt te worden tussen de zijde van het toeristisch product die geïndexeerd wordt: de vraag‐ of aanbodzijde.

1.3. Vraag of aanbodindex Net zoals alle andere economische sectoren wordt toerisme gekenmerkt door een vraag‐ en aanbodzijde. Toerisme is echter een samengesteld product dat wordt aangeboden door een sterk gediversifieerd ondernemersveld en op verschillende manieren wordt geconsumeerd. Omwille van de afhankelijkheid van verschillende sectoren en productgroepen, wordt de sector toerisme vaak onderschat en is een eensluidende benadering moeilijk. Vanuit de aanbevelingen voor het opstellen van Tourism Satellite Accounts (TSA) kunnen de belangrijkste sectoren en toeristische producten echter onderscheiden worden.

10


Tabel 1: Toerismekarakteristieke producten en activiteiten Toerismekarakteristieke producten Toerismekarakteristieke activiteiten Accommodatie Hotels en gelijkaardige Drank‐ en maaltijddiensten Tweede verblijven Personenvervoer Restaurants en gelijkaardige Reisbureaus, touroperators en gidsen Personenvervoer met de trein Culturele diensten Personenvervoer over de weg Recreatie en andere ontspanningsactiviteiten Personenvervoer op het water Andere toeristische diensten Personenvervoer in de lucht Ondersteunende transportdiensten Verhuur transportmateriaal Reisbureaus en gelijkaardige Culturele diensten Sport en andere recreatiediensten Bron: Commission of the European Communities, OECD, WTO, & UN (2001: 116‐121) De toerismekarakteristieke producten zijn producten die onlosmakelijk verbonden zijn met toeristische consumptie en waarvan het bestaan voor een groot deel afhankelijk is van toerisme. De toerismekarakteristieke activiteiten zijn activiteiten die voornamelijk toeristische producten teweegbrengen en die teruggebracht kunnen worden tot verschillende industriële sectoren. Rekening houdend met de aanbevelingen van de TSA, moet een vraaggerichte toeristische index opgesteld worden vanuit cijfergegevens omtrent de onderscheiden toerismekarakteristieke producten. Voor een index die het toeristisch aanbod wil representeren is het noodzakelijk de cijfers van de industriële sectoren achter de toerismekarakteristieke activiteiten te interpreteren. Beide zijden van het toeristisch product kunnen interessant zijn. Echter, gezien de evolutie in het aanbod kapitaalintensief en als gevolg daarvan traag is, kan verwacht worden dat een maandelijkse aanbodindex weinigzeggende resultaten oplevert. De toeristische vraag, daarentegen, is zeer wisselend en kan sterk verschillen van maand tot maand, waardoor een index van de vraaggegevens de voorkeur geniet.

1.4. Een samengestelde toeristische vraagindex: periodiciteit en omvang In de vorige paragrafen werd de keuze voor de ontwikkeling van een vraaggerichte, historische index toegelicht. Vervolgens dient een keuze gemaakt te worden naar periodiciteit van de index. Afhankelijk van de beschikbaarheid van de indicatoren en het gewenste gebruik van het indexcijfer, kan de berekeningsperiode gekozen worden. Logischerwijze heeft een index, net als andere informatie, het grootste nut indien de rapportage zo snel mogelijk gebeurt. Concreet betekent dit dat geprobeerd zal worden de gebruikte indicatoren te beperken tot de snel beschikbare gegevens: de zogenaamde barometergegevens. Hierdoor kan de index in theorie anderhalve maand na afsluiten

11


van een maand berekend worden. Noodzakelijkerwijze zal de index hierdoor wel minder omvattend kunnen zijn ten opzichte van een situatie waarbij de berekening slechts na een groot aantal maanden gebeurt. Een ander belangrijk punt in verband met de periodiciteit is de keuze van de indexmaand. Er moet voor gezorgd worden dat geen enkele van de deelindexen een waarde nul heeft in de indexmaand. Dit kan bijvoorbeeld het geval zijn voor seizoensgebonden attracties met sluitingsmaanden. Tijdens deze sluitingsmaanden is het bezoekersaantal voor deze attracties vanzelfsprekend nul, wat het berekenen van een procentuele wijziging ten opzichte van deze maand onmogelijk maakt. Daarom is het raadzaam om de indexmaand te kiezen voor een periode in het hoog‐ of tussenseizoen. Om een keuze te maken uit de indicatoren die informatie kunnen leveren voor het ontwikkelen van een toeristische vraagindex, is het noodzakelijk de toeristische vraag verder te definiëren. Volgens de definiëring die gehanteerd wordt door de World Tourism Organization (WTO), speelt toerisme zich steeds buiten de usual environment af. In vele gevallen is het echter moeilijk om de cijfergegevens te interpreteren naar afstand. Daarom wordt hier een ruimere invulling van toerisme gehanteerd waarbij er vanuit gegaan wordt dat activiteiten die verband houden met de eerder besproken toerismekarakteristieke producten steeds toeristisch – of tenminste recreatief – van aard zijn. In volgend hoofdstuk worden deze toerismekarakteristieke producten waar mogelijk verbonden aan beschikbare indicatoren.

12


Hoofdstuk 2: Toeristische vraagindex als verzameling van verschillende indicatoren

2.1. Regressievergelijking van een toerisme index Een toerisme index is in essentie een multivariate vergelijking van de vorm: 1 1

2 2

3 3

4 4

5 5

6 6

7 7

Waarbij: Y = indexcijfer X1‐7 = index van toerismekarakteristieke producten β1‐7 = wegingcoëfficiënten Aangezien er niet over elke productcategorie gegevens voorhanden zijn, dient een noodzakelijke simplificatie te worden doorgevoerd. Zo zal de index berekend worden zonder rekening te houden met drank‐ en maaltijddiensten en andere toeristische diensten wegens gebrek aan gegevens. De productcategorie reisbureaus, touroperators en gidsen wordt eveneens niet in aanmerking genomen. De reden voor deze exclusie ligt bij het feit dat de index die berekend wordt een toeristische vraagindex is voor de bestemming Vlaanderen, terwijl reisbureaus en touroperators vooral diensten verrichten voor uitgaand toerisme en dus een indicatie zijn van Vlaanderen als toeristengenererende markt. Om dezelfde reden zullen de vervoerstatistieken eveneens beperkt worden tot aankomstcijfers. Met inachtneming van deze exclusies en enkele noodzakelijke vereenvoudigingen, zullen volgende indicatoren aan bod komen: accommodatie, personenvervoer en culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten.

2.2. Accommodatie Om de toeristische overnachtingen in rekening te brengen, kunnen twee bestaande Steunpunt‐ barometers aangewend worden: de hotelbarometer en de campingbarometer. Over de verblijven in vakantieparken en centra voor jeugdtoerisme zijn geen barometerdata beschikbaar waardoor deze niet mee opgenomen worden. Aangezien hotels en campings in 2009 65% van alle toeristische overnachtingen realiseerden, zijn de belangrijkste accommodatieverstrekkers echter vertegenwoordigd (Toerisme Vlaanderen, 2010).

13


De hotelbarometer bundelt de bezettingsgegevens van Vlaamse hotels die hierover op vrijwillige basis rapporteren. Anderhalve maand na het einde van de maand worden de cijfers die reeds gekend zijn gepubliceerd in een trendbarometer. De barometer is gebaseerd op 20% tot 25% van de Vlaamse hotelpopulatie en is door de relatief snelle rapportering uitermate geschikt als onderdeel van de toeristische index. Als kengetal wordt gebruik gemaakt van de totale bruto Vlaamse bezettingsgraad die, in tegenstelling tot de gemiddelde bruto bezettingsgraad, impliciet rekening houdt met de grootte van de hotels bij de berekening.1 Naast de hotelbarometer kan er nog gebruik gemaakt worden van de campingbarometer als accommodatie index. Deze barometer telt momenteel tien deelnemende campings. Hoewel het hier geen groot aantal betreft, zijn de deelnemende campings wel van een groot schaalniveau, waardoor de tien campings in realiteit 21% van het toeristische campingaanbod vertegenwoordigen. De barometer, die volledig geautomatiseerd verloopt, registreert zowel residentieel als toeristisch verblijf en dit zowel in aantal eenheden, aantal personen en aantal overnachtingen. Voor de indexontwikkeling zal er gebruik gemaakt worden van toeristische overnachtingen. Aangezien de accommodatie deelindex gevormd wordt door twee indicatoren, is het noodzakelijk een weging toe te passen om tot een uniform kengetal te komen. Het spreekt voor zich dat hotelovernachtingen veel belangrijker zijn in het totale toeristische product dan overnachtingen op campings, waardoor het niet kan volstaan om elk een gewicht van 0,5 toe te kennen. Om gefundeerde wegingcoëfficiënten te bekomen, kan gebruik gemaakt worden van de gegevens van Toerisme Vlaanderen, waar in de Toerisme in Cijfers rapporten een opdeling wordt gemaakt naar overnachtingen per verblijfstype. De procentuele verdeling tussen gerealiseerde hotelovernachtingen en campingovernachtingen zal dan leiden tot een bruikbare ratio.

2.3. Personenvervoer Vervoer is een tweede belangrijke aspect in het toeristische product. Personenvervoer omvat vervoer te water, te land, te lucht en over spoor. Cijfers hieromtrent zijn echter zeer moeilijk te verkrijgen. Noch De Lijn, noch de NMBS hebben automatische systemen van reizigerstellingen die maandelijks gepubliceerd worden. Bovendien worden zowel busdiensten als treinen voor een belangrijk deel aangewend voor lokaal personenvervoer, waardoor het zo goed als onmogelijk is om de toeristische consumptie hiervan af te leiden. 1

De totale bruto bezettingsgraad wordt immers berekend als ∑

gemiddelde bruto bezettingsgraad wordt berekend als

∑

∑

, terwijl de .

14


De enige opportuniteit met betrekking tot de categorie ‘personenvervoer’ is het vliegverkeer. Hierbij kan gesteld worden dat het overgrote deel van het vliegverkeer een toeristische oorsprong heeft. Teneinde kunnen de aankomstgegevens van de Vlaamse luchthavens gebruikt worden voor de ontwikkeling van een vervoerindex. Deze aankomstgegevens worden, wat Brussels Airport betreft, maandelijks gecommuniceerd door de uitbater van Brussels Airport, MAp Airports Limited.2 De website van de luchthaven van Antwerpen maakt eveneens melding van maandelijkse passagiersgegevens.3 De andere Vlaamse luchthaven, Oostende‐Brugge, die in ordegrootte vergelijkbaar is met Antwerpen, rapporteert deze gegevens niet maandelijks, waardoor er geen rekening gehouden wordt met het vliegverkeer op deze luchthaven.

2.4. Culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten Het is duidelijk dat culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten een brede categorie is met verschillende deelgebieden, waarbij de noodzaak tot vereenvoudiging zich opdient. Twee indicatoren kunnen als exemplarisch en relevant gezien worden voor deze productgroep: de attractiebarometer van het Steunpunt en de daguitstappenmonitor4 die als pilootproject ontwikkeld wordt door Idea Consult op aanbesteding door het Steunpunt, Toerisme Vlaanderen en de provinciale toeristische organisaties. Beide indicatoren belichten een onderdeel van de toeristische activiteiten en zullen deels overlappend zijn. Voorlopige Informatie uit de daguitstappenmonitor toont immers aan dat een belangrijk aandeel van gedane daguitstappen gebeurt in functie van attractiebezoek, zoals weergegeven in figuur 1, waardoor informatie over attractiebezoek ook impliciet in de daguitstappenmonitor zit verweven. Attractiebezoeken gebeuren echter ook vanuit een toeristisch verblijf, waardoor de gegevens omtrent attractiebezoekers een toegevoegde waarde bieden aan de daguitstappenmonitor.

2

Raadpleegbaar op http://www.mapairports.com.au/asx‐releases‐201/. Raadpleegbaar op http://www.antwerp‐airport.be/contentpage_nl.php?p=statistieken. 4 Het betreft hier, zoals vermeld, een opgestart pilootproject waarvan de weergegeven cijfers slechts als voorlopig kunnen gezien worden. 3

15


Figuur 1: Activiteiten van dagtoeristen in Vlaanderen

Bron: Idea Consult (2010: 34) Dagtoerisme is, wat het toeristisch aandeel binnen een bestemming betreft, veel omvangrijker dan verblijfstoerisme.5 Tegelijkertijd is het, omwille van het mobiele karakter van dagtoerisme, veel moeilijk in kaart te brengen. Sinds juli loopt er een project dagtoerisme in samenwerking tussen het Steunpunt, Toerisme Vlaanderen en de diverse provinciale instellingen. Deze dagtoerisme indicator maakt gebruik van een semi‐vast panel dat door middel van wegingcoëfficiënten representatief wordt gemaakt voor de Vlaamse bevolking. Daguitstappen worden in het onderzoek gedefinieerd als recreatieve uitstappen waarvoor men minstens vier uur van huis weg is en die plaatsvinden op ten minste twintig kilometer van de woning, waardoor voldaan wordt aan de definitie van toerisme zoals gebruikt door het WTO. De evolutie in het percentage daguitstappen in Vlaanderen kan dan gebruikt worden als onderdeel voor het berekenen van een toeristische index. Deze daguitstappen moeten dan op een logische manier gecombineerd worden met de attractiedata die bij het Steunpunt verzameld worden, aangezien toeristische attracties een belangrijk onderdeel zijn van het toeristische product. Het omzetten van de verzamelde bezoekersaantallen in een bruikbaar instrument voor de berekening van een toeristische index is echter niet vanzelfsprekend, te meer daar medewerking aan de attractiebarometer op vrijwillige basis gebeurt. In tegenstelling tot de hotel‐ en campinggegevens, worden de attractiegegevens tot op heden niet samengevat in een maandelijkse snelle barometer. De voornaamste reden hiervoor ligt in de complexere aard van de attractiegegevens. Daar waar de hotelbezetting weergegeven wordt als een percentage en hierdoor minder afhankelijk is van extreme waarden en uitval van een hotel statistisch kan ondervangen worden door andere hotels zolang er voldoende hotels in de steekproef zitten, worden de

5

Ter illustratie: in 2000 werden er 1.085.000 toeristische overnachtingen in Brugge geteld, terwijl het aantal dagtoeristen geschat werd op 3 miljoen. (Neuts, 2008)

16


attractiecijfers weergegeven als absolute totalen van bezoekers. Dit heeft tot gevolg dat attracties die een uitval van gegevens hebben de totaalcijfers sterk kunnen beïnvloeden, zoals ter illustratie te zien is in onderstaande boxplot6 van een bepaald attractietype met weergave van extreme waarden. Figuur 2: Boxplot van de bezoekersaantallen voor historische/archeologische musea (juli 2010)

Bron: Eigen verwerking Bovenstaande figuur toont aan dat vier attracties een sterke invloed zullen hebben op de totalen. Niet‐invulling van een maand door één van deze attracties zal dan ook vertekende resultaten opleveren. Om zinvolle uitspraken te kunnen doen over de evolutie van de attractiecijfers, is het daarom noodzakelijk dat de steekproef bestaat uit een vaste verzameling attracties die maandelijks rapporteren. Aangezien deze vaste steekproef echter nog niet gerealiseerd is, dient het opnemen van de attractiecijfers in de index op een alternatieve manier te gebeuren. Een tussenoplossing die kan gehanteerd worden is het vergelijken van de gemiddelde bezoekersaantallen per attractietype, waarbij de 12,5% hoogste en de 12,5% laagste waarden verwijderd worden uit de analyse, om de extreme waarden te filteren. Dit zou er dan op neer komen dat een gemiddelde enkel berekend wordt op de attracties met bezoekersaantallen binnen de interkwartielafstand. Echter, tabel 2 maakt duidelijk dat de steekproefgrootte voor sommige attractietypes te beperkt is om dergelijke methode aan te wenden. 6

Een boxplot is een grafische weergave van de data die gevormd wordt door het minimum, het eerste kwartiel, de mediaan, het derde kwartiel en de grootste niet‐uitschieter. Datapunten die buiten dit bereik liggen, worden aangeduid als outliers

17


Tabel 2: Steekproefgrootte attractiebarometer per attractietype (juli‐oktober 2010) juli Toeristisch‐recreatieve attracties ‐ Pret‐ en themaparken 3 ‐ Zoo’s en dierenparken 8 ‐ Recreatieparken en 18 waterplezier ‐ Tuinen 4 ‐ Natuurreservaten en 8 natuurbezoekerscentra ‐ Wetenschap 12 ‐ Sightseeing 9 ‐ Andere toeristisch‐ 6 recreatieve attracties Culturele attracties ‐ Kunstmusea 32 ‐ Historisch/archeologische 38 musea ‐ Monumenten en erfgoed 30 ‐ Volkscultuur en ambachten 49 ‐ Religie 19 ‐ Andere culturele attracties 12 Bron: Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010a)

augustus

september

oktober

3 8 17

0 5 14

0 4 10

4 7

3 4

3 4

11 8 5

8 6 4

8 5 4

32 38

26 24

19 22

29 49 19 12

17 17 32 12

15 26 8 8

Aangezien het gebruik van het gemiddelde per attractietype sterk afhankelijk is van extreme observaties en een uitfiltering op basis van het gebruik van het gemiddelde van de attracties gelegen binnen de interkwartielafstand niet kan vanwege de te lage steekproef voor sommige types, wordt ervoor geopteerd om de evolutievergelijking te maken op basis van de mediaanwaarden per attractietype, aangezien de mediaan als schatter niet afhankelijk is van extreme waarden. Het nadeel is dan wel dat de evolutie in essentie berekend wordt op basis van één enkele attractie: de middelste attractie in de dataset per type. Per attractietype kan er dan een waarde bekomen worden die door middel van een weging moet teruggebracht worden tot één kengetal als attractietotaal. Deze gewichten kunnen het best berekend worden op basis van het belang per typologie in het totale aantal attractiebezoeken in een bepaald basisjaar, bijvoorbeeld 2009, eveneens berekend als de som van de medianen per attractietype en per maand als uitfiltering van de extreme waarden. Tabel 2 wijst echter op een mogelijk probleem dat kan optreden bij het omzetten van verschillende aantallen via een

18


wegingcoëfficiënt: het probleem van lege attractietypes.7 Indien een bepaald type attracties een lege steekproef heeft voor een bepaalde maand, zoals het geval is voor de pret‐ en themaparken in de maanden september en oktober, zal dit de weging en de uitkomst sterk beïnvloeden. In dit geval is het daarom noodzakelijk om alternatieve wegingcoëfficiënten te berekenen waarbij het lege attractietype niet in rekening wordt gebracht.

7

Merk op dat dit niet hetzelfde is als een situatie waarbij er wel steekproefrespondenten zijn, maar de attractie nul bezoekers heeft vanwege sluiting. Dit moet wel in rekening gebracht worden in de totalen via weging.

19


Hoofdstuk 3: Een eerste uitwerking van een toeristische vraagindex

3.1. Initiële beslissingen bij de indexberekening Op basis van de data‐analyse uit het vorige hoofdstuk, zal er hier een voorbeeld van toeristische index uitgewerkt worden. Een eerste keuze die hierbij gemaakt dient te worden, is het vastleggen van een basismaand. Aangezien de daguitstappenmonitor cijfers genereert sinds juli 2010 en er eerder reeds vermeld werd dat het noodzakelijk is een indexmaand te kiezen waarbij seizoensattracties niet gesloten zijn, is de keuze voor juli 2010 als basismaand logisch te verantwoorden. Een tweede belangrijke beslissing is de keuze van de gewichten. Met andere woorden, het belang dat aan de verschillende deelcomponenten wordt gegeven in de ontwikkeling van de index. Aangezien de deelcomponenten verspreid zijn over verschillende sectoren, verschillende dingen meten en soms in verschillende meeteenheden worden weergegeven, is hier geen eenvoudige oplossing voor te vinden.8 Aan te raden is om deze gewichten te bepalen op basis van het economische belang van de verschillende deelproducten. Dit kan gebeuren door gebruik te maken van tabellen 1 en 2 van de TSA. Aangezien deze TSA’s nog in ontwikkeling zijn voor Vlaanderen, wordt hier voorlopig gebruik gemaakt van de TSA van Nederland. Hierbij wordt enkel rekening gehouden met deze sectoren waarvoor we over cijfers beschikken, met name accommodatie, personenvervoer en culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten. Bovendien worden de kengetallen voor personenvervoer beperkt tot de bestedingscijfers betreffende het vervoer door niet‐ingezetenen, aangezien de vervoersactiviteiten van ingezetenen voornamelijk terug te brengen zijn tot trein‐, bus‐, en personenwegvervoer, waarvoor we niet over cijfers beschikken, terwijl we mits enige vereenvoudiging kunnen aannemen dat het vervoer door niet‐ingezetenen voor een belangrijk deel uit luchtverkeer zal bestaan. Tabel 3: Procentueel aandeel van verschillende componenten in het totale toeristische product Bestedingen (in mln euro) Accommodatie 2732 Personenvervoer 1444 Culturele diensten, recreatie en 5325 andere ontspanningsactiviteiten Totaal 13688 Bron: Centraal Bureau voor de Statistiek (2009: 116)

Procentueel aandeel 28,75% 15,20% 56,05%

100%

8

Zo maakt het Amsterdam Toerisme en Congres Bureau bijvoorbeeld gebruik van een pragmatisch gekozen coëfficiënt 1 voor musea, attracties en aankomsten op Schiphol en coëfficiënt 0,5 voor hotelgegevens.

20


Uit de tabel kunnen we bijgevolg de wegingcoëfficiënten afleiden die toegepast zullen worden per deelindex om tot een algemene toeristische vraagindex te komen. Met andere woorden: 0,29 1

0,15 2

0,56 3

Waarbij: Y = samengestelde index van de toeristische vraag X1 = index van accommodatie X2 = index van personenvervoer X3 = index van culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten In elke deelindex zullen er bovendien extra wegingen moeten gebeuren om verschillende indicatoren te combineren. Deze worden verder besproken per deelgebied.

3.2. Accommodatie Tabel 4 geeft de totale bruto bezettingsgraad voor Vlaanderen weer voor de periode juli‐oktober 2010 en de indexwijziging die hiervan afgeleid kan worden.9 Tabel 4: Totale bruto bezettingsgraad in hotels in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) juli augustus Totale bruto bezettingsgraad 67,1% 72,0% Index 100 107,3 Bron: Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010b: 14)

september 68,5% 102,1

oktober 59,8% 89,1

Op dezelfde wijze kunnen we de indexverandering voor de campingbarometer weergeven. Onderstaande tabel geeft het aantal overnachtingen weer die geregistreerd werden in de vaste campingsteekproef en daardoor geschikt zijn voor het maken van vergelijkingen.

9

Formule voor de indexberekening is

100.

21


Tabel 5: Totaal aantal overnachtingen in campings in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) juli Aantal overnachtingen 235.878 Index 100 Bron: Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010c)

augustus 238.091 100,94

september 50.861 21,56

oktober 60.165 25,51

Om vervolgens tot een gezamenlijke deelindex te komen voor het onderdeel ‘accommodatie’, dienen beide indexcijfers gecombineerd te worden. Om dit op relevante wijze te doen, rekening houdend met het belang van de specifieke deelgebieden voor de totale toeristische vraag, wordt het belang van hotelovernachtingen en campings ten opzichte van het totaal aantal gerealiseerde overnachtingen afgeleid uit het rapport ‘Toerisme in Cijfers’ van Toerisme Vlaanderen (2010). In 2009 werden er 8.349.716 overnachtingen gerealiseerd in hotelinrichtingen, terwijl er 1.908.891 overnachtingen werden geregistreerd bij campings. Als gevolg kan er dus een ratio van 0,81 toegewezen worden aan hotels en 0,19 aan campings. Concreet betekent dit dat de deelindex accommodatie er als volgt uit ziet: 1

0,81 1

0,19 2

Waarbij: X1 = index van accommodatie Z1 = index hotels Z2 = index campings Met als uiteindelijke resultaat: Tabel 6: Index van accommodatie (juli‐oktober 2010) Index hotels Index campings Index van accommodatie Bron: Eigen verwerking

juli 100 100 100

augustus 107,3 100,94 106,09

september 102,1 21,56 86,80

oktober 89,1 25,51 77,02

22


3.3. Personenvervoer Voor de rubriek transport, worden de cijfers gebruikt van de internationale aankomsten op Brussels Airport en de luchthaven van Antwerpen. De aankomstgegevens worden gesommeerd per maand en hieruit wordt de deelindex ‘personenvervoer’ afgeleid. Tabel 7: Internationale aankomsten op Brussels Airport en Luchthaven Antwerpen en index van personenvervoer (juli‐oktober 2010) Brussels Airport Luchthaven Antwerpen Totaal

juli augustus 860.000 976.000 11.702 15.061 987.702 875.061 Index van personenvervoer 100 112,87 Bron: MAp (2010: 6) en Luchthaven Antwerpen (2010)

september 864.000 14.313 878.313 100,37

oktober 806.000 15.010 821.010 93,82

3.4. Culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten Het onderdeel ‘Culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten’ bestaat uit twee meetindicatoren. Allereerst kan de evolutie in daguitstappen binnen Vlaanderen afgeleid worden uit de daguitstappenmonitor10 van Idea Consult. Tabel 8: Evolutie van daguitstappen in Vlaanderen (juli‐oktober 2010) Daguitstappen in Vlaanderen Index Bron: Idea Consult (2010)

juli 56% 100

augustus 55,1% 98,39

september 54% 96,43

oktober 50,5% 90,18

De attractiegegevens bieden, zoals eerder reeds besproken, enkele aparte berekeningsproblemen. Omwille van de niet‐beschikbaarheid van een attractiebarometer op basis van een vaste steekproef van attracties, wordt er voor de berekening van de index gebruik gemaakt van de mediaanwaarde per attractietype, aangezien de mediaan minder gevoelig is voor de aan‐ of afwezigheid van outliers 10

Zoals eerder reeds aangehaald kunnen deze cijfers nog niet als definitief beschouwd worden. Dit doet echter niets af aan de methodologische ontwikkeling van de index die hier voorgesteld wordt.

23


en in veel gevallen een meer stabiele schatter zal zijn. Tabel 9 geeft de mediaanwaarde weer voor de verschillende maanden en de onderscheiden attractietypologieën. Tabel 9: Mediaanwaarde attractietype (juli‐oktober 2010) Toeristisch‐recreatieve attracties ‐ Pret‐ en themaparken ‐ Zoo’s en dierenparken ‐ Recreatieparken en waterplezier ‐ Tuinen ‐ Natuurreservaten en natuurbezoekerscentra ‐ Wetenschap ‐ Sightseeing ‐ Andere toeristisch‐ recreatieve attracties Culturele attracties ‐ Kunstmusea ‐ Historisch/archeologische musea ‐ Monumenten en erfgoed ‐ Volkscultuur en ambachten ‐ Religie ‐ Andere culturele attracties Bron: Eigen verwerking

juli

augustus

september

oktober

52.451 23.145,5 43.859

66.691 26.432,5 12.323

‐ 9813 5215

‐ 30.257,5 639

4668,5 2349

4942,5 2320

5396 3101,5

5060 3169,5

673,5 2073 851,5

1362 2903,5 1004

1613,5 1395 1814

2032 230 2194

1647 1041,5

2096,5 879

1809,5 1408,5

1636 1027

1552,5 657 1855 810,5

1420 863 2730 952,5

1212 666,5 1830 599

1041 640 2595,5 656,5

Vervolgens moet er een gewicht berekend worden voor elk attractietype om tot een uiteindelijke geaggregeerde attractieindex te komen. Deze gewichten worden berekend op basis van het belang per typologie in het totale aantal attractiebezoeken in 2009, eveneens berekend als de som van de medianen per attractietype en per maand als uitfiltering van de extreme waarden. Deze berekening gebeurt bovendien zowel voor alle attractietypes gecombineerd als voor de dataset zonder pret‐ en themaparken, aangezien de mediaan voor dit type niet kon berekend worden voor september en oktober 2010 als gevolg van een tekort aan observaties. Volgende twee groepen wegingcoëfficiënten zijn het resultaat:

24


Tabel 10: Wegingcoëfficiënten per attractietype

Toeristisch‐recreatieve attracties ‐ Pret‐ en themaparken ‐ Zoo’s en dierenparken ‐ Recreatieparken en waterplezier ‐ Tuinen ‐ Natuurreservaten en natuurbezoekerscentra ‐ Wetenschap ‐ Sightseeing ‐ Andere toeristisch‐ recreatieve attracties Culturele attracties ‐ Kunstmusea ‐ Historisch/archeologische musea ‐ Monumenten en erfgoed ‐ Volkscultuur en ambachten ‐ Religie ‐ Andere culturele attracties Bron: Eigen verwerking

Alle atrractietypes

Attractietypes zonder pret‐ en themaparken

0,49 0,18 0,10

‐ 0,36 0,19

0,06 0,03

0,11 0,07

0,02 0,01 0,01

0,03 0,02 0,03

0,02 0,01

0,04 0,03

0,02 0,01 0,02 0,01

0,03 0,02 0,04 0,02

Door deze wegingcoëfficiënten te vermenigvuldigen met de mediaanwaarde per attractietype en deze te sommeren, bekomen we een enkel bezoekersaantal per maand dat vervolgens kan omgezet worden in een indexcijfer. Tabel 11: Gewogen mediaanwaarde aantal attractiebezoekers (juli‐oktober 2010) Aantal attractiebezoekers Index Bron: Eigen verwerking

juli 34.742,06 100

augustus 39.356,42 113,28

september 5716,48 16,45

oktober 12.186,33 35,08

Tenslotte moeten beide indexcijfers gecombineerd worden om tot een deelindex ‘culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten’ te komen. Er is geen duidelijke handleiding om dit proportioneel correct uit te voeren. Uit figuur 1 kan echter afgeleid worden welk percentage van activiteiten in daguitstappen toegeschreven kan worden aan attracties. Indien we dit als

25


verdeelsleutel nemen, kunnen we afleiden dat 27,5% van de activiteiten attractiegericht is11, waardoor we dit als gewicht kunnen hanteren om de indexen te integreren. Concreet betekent dit dat de deelindex culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten er als volgt uit ziet: 3

0,72 1

0,28 2

Waarbij: X3 = index van culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten Q1 = index daguitstappen Q2 = index attracties Met als uiteindelijke resultaat: Tabel 12: Index van culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten (juli‐oktober 2010) Index daguitstappen Index attracties Index van culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten Bron: Eigen verwerking

juli 100 100 100

augustus 98,39 113,28 102,56

september 96,43 16,45 74,04

oktober 90,18 35,08 74,52

3.5. Samengestelde index van de toeristische vraag Tot slot dienen de resultaten van de deelindexen enkel nog ingevuld te worden in vergelijking: 0,29 1

0,15 2

0,56 3

Het resultaat is een samengestelde toeristische index van verschillende vraagindicatoren voor Vlaanderen voor de periode juli‐oktober 2010. 11

Een som van het procentuele aandeel van zoo en dierenparken, pretpark, musea, waterplezier en recreatieparken, erfgoed en monumenten en de helft van overige.

26

27


Tabel 13: Samengestelde index van de toeristische vraag (juli‐oktober 2010) Samengestelde index van de toeristische vraag Bron: Eigen verwerking

juli 100

augustus 105,13

september 81,70

oktober 78,14

Uit de cijfers kan geconcludeerd worden dat de toeristische markt in Vlaanderen in augustus een stijging kende van 5,13% ten opzichte van juli, terwijl de maanden september en oktober de sterke daling weergeven die gepaard gaat met het einde van het toeristische hoogseizoen. Figuur 3, tenslotte, geeft grafisch weer hoe de samengestelde index zich verhoudt tot de verschillende deelelementen. Hieruit kan opgemerkt worden dat de invloed van de sterk dalende attractie‐ en campingcijfers slechts in beperkte mate doordringen tot de samengestelde index die, door zijn invulling, minder sterk onderhevig is aan fluctuaties in specifieke deelgebieden. Figuur 3: Samengestelde index van de toeristische vraag ten opzichte van de deelindexen index hotels

120

index campings

100

index accommodatie 80 index personenvervoer 60 index daguitstappen 40 index attracties

20

index culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten

0 augustus

september

oktober

samengestelde index van de toeristische vraag

Bron: Eigen verwerking


Hoofdstuk 4: Conclusie en beleidsaanbevelingen Deze Tourism Research Paper had tot doel een methodologische verkenning te maken van de mogelijkheden die geboden worden door de verschillende toerismebarometers om tot een samengestelde vraagindex te komen. Op basis van de door de TSA geïdentificeerde toeristische kernproducten werden drie deelgebieden onderscheiden die een vraagindex moeten voeden: accommodatie, personenverkeer en culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten. Op basis van deze indeling werd er gezocht naar data die een overzicht geven van de evoluties in deze deelgebieden, waarbij de vereiste gold dat de data relatief snel beschikbaar moesten zijn – anderhalve maand na afsluiting van een bepaalde maand – om tot een relevante en snelle index te komen. Binnen het deelgebied ‘accommodatie’ kon er gebruik gemaakt worden van de hotelbarometer en campingbarometer van het Steunpunt, terwijl evoluties in het toeristisch personenverkeer af te leiden zijn uit luchthavengegevens. De attractiebarometer van het Steunpunt en de daguitstappenmonitor van Idea Consult leverden tenslotte de data aan die gebruikt werd in de deelindex ‘culturele diensten, recreatie en andere ontspanningsactiviteiten’. Deze indicatoren voldoen allemaal aan de vereisten van snelheid van rapporteren en toeristische relevantie. Bovendien worden via deze indicatoren op basis van relatief beperkte gegevens, toch de meest relevante geconsumeerde toeristische producten en diensten gemeten. De uitwerking van de geschetste methode leidde tot een samengestelde index van de toeristische vraag voor de periode juli‐oktober 2010 die een intuïtief juist verloop van de evolutie in de toeristische vraag lijkt weer te geven. Aangezien de geobserveerde periode noodzakelijk kort was omwille van de slechts recente beschikbaarheid van de daguitstappenmonitor, valt het echter aan te bevelen om het verloop van de samengestelde index over een langere periode te observeren. Pas na een voldoende langdurige evolutie zal duidelijk zijn of de index realistische fluctuaties blijft weergeven. Daarnaast is het van het grootste belang dat de cijfers die bij de indexvorming gebruikt worden op betrouwbare wijze aangeleverd worden. Dit is specifiek belangrijk voor wat de attractiebarometer betreft. In bovenstaande analyse is reeds aangehaald dat de extreme waarden binnen de dataset een sterke invloed kunnen uitoefenen op de berekeningen. Hoewel het gebruik van de mediaan ervoor zorgt dat deze extreme waarden niet mee opgenomen worden, is dit slechts een second best oplossing. Indien de ontwikkeling van een toeristische index verder wil nagestreefd worden, dient er in de eerste plaats aandacht besteed te worden aan de ontwikkeling van een maandelijks vaste attractiesteekproef. Dit zou ook een oplossing bieden voor het wegingprobleem dat nu optreedt indien een bepaald attractietype geen observaties bevat.

28


Verder wordt het aanbevolen om de ontwikkelingen binnen de Vlaamse TSA’s verder op te volgen aangezien deze gebruikt kunnen worden om de regressiegewichten van de verschillende deelindexen te berekenen volgens de Vlaamse situatie. Bovendien kan er binnen deze studie gekeken worden naar bijkomende barometergegevens om mee op te nemen in de toeristische vraagindex. Tot slot is het van belang om zowel de sterke als de zwakke punten van de samengestelde toeristische vraagindex te benadrukken. Door zijn gewogen berekeningswijze is de toeristische index minder gevoelig aan fluctuaties dan de deelindicatoren, waardoor er een meer gematigd beeld geschetst wordt van de vraagevoluties. Dit komt de vergelijkbaarheid tussen verschillende periodes ten goede. Bovendien is de samengestelde index door zijn eenvoud een ideaal communicatiemiddel om evoluties aan de toeristische vraagzijde weer te geven. Het instrument is echter minder geschikt als zuiver beleidsinstrument, aangezien de index sterk verschillende indicatorcijfers kan maskeren. Deze kunnen enkel geïdentificeerd worden door de onderliggende indicatoren te bestuderen. Bijgevolg kan de index enkel gezien worden als aanvullend en in de eerste plaats communicatief instrument, zonder dat er reëel bijkomende beleidsinformatie wordt gecreëerd.

29


Lijst van geraadpleegde werken Amsterdam Toerisme & Congres Bureau (2010). Toeristische barometer Amsterdam. [online] Beschikbaar op: http://amsterdam.toeristischebarometer.nl/content.asp?Entity=6 [Geraadpleegd op 23 december 2010]. Burke Jarvis, C., MacKenzie, S. B. & Podsakoff, P. M. (2003) A Critical Review of Construct Indicators and Measurement Model Misspecification in Marketing and Consumer Research. The Journal of Consumer Research, 30(2), 199‐218. Centraal Bureau voor de Statistiek (2009) Toerisme en recreatie in cijfers 2009. CBS: Den Haag. Commission of the European Communities, OECD, WTO & UN (2001). Tourism Satellite Account: Recommended Methodological Framework. WTO: Madrid. Diamantopoulos, A & Winklhofer, H. M. (2001). Index Construction with Formative Indicators: An Alternative to Scale Development. Journal of Marketing Research, 38, 269‐277. Idea Consult (2010) Pilootonderzoek naar dagtoeristische activiteiten van de Belg. Idea consult: Brussel. Luchthaven Antwerpen (2010). Statistieken over passagiersgegevens. [online] Beschikbaar op: http://www.antwerp‐airport.be/contentpage_nl.php?p=statistieken [Geraadpleegd op 22 december 2010]. Mester, T. (2003) Tourism Business Index (TBI) in Hungary. Hungarian National Tourist Office: Budapest. Neuts, B. (2008) De socio‐demografische draagkracht van een toeristisch‐stedelijke omgeving vanuit het perspectief van de toeristische belevingswaarde. Case study Brugge. Thesis ter behaling van de graad Master in het Toerisme, Katholieke Universiteit Leuven: Leuven.

30


OWP research (2006) Toerisme Index Maastricht 2005. OWP research: Maastricht. Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010a). Database attractiebarometer. [online] Beschikbaar op: http:// www.steunpunttoerisme.be [Geraadpleegd op 21 december 2010]. Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010b) Trendbarometer hotels 2010. STeR: Heverlee. Steunpunt Toerisme en Recreatie (2010c). Database campingbarometer. [online] Beschikbaar op: http:// www.steunpunttoerisme.be [Geraadpleegd op 21 december 2010]. Toerisme Vlaanderen (2010) Toerisme in cijfers 2009. Toerisme Vlaanderen: Brussel.

31

Bart Neuts. Methodologische ontwikkeling van een toeristische vraagindex

Recommend Documents