Regio Groot-Rijnmond ING Economisch Bureau
Balans slaat positief door voor Rotterdamse economie Hoge werkloosheid laat piek achter zich Het economisch klimaat in de Rotterdamse regio Groot-Rijnmond verbetert langzaam. Waar alleen meer internationale handel vorig jaar niet voor economische groei kon zorgen, is er dit jaar sprake van breder herstel. Tegelijkertijd staat het sein nog niet op alle fronten op groen en blijft krachtig herstel uit. Zo laat de industrie een verdeeld beeld zien en vormt de afkoelende Duitse economie een risico voor de economie. Volgend jaar leveren de consumptieve bestedingen weer een bijdrage, hoewel dit minder dan elders is. Niettemin rekenen we per saldo op meer groei en is naast de haven ook de stad weer een grotere economische steunpilaar.
op het ingezet herstel en ook logistieke bedrijven maken een positieve wending door. Zo zien wegtransporteurs de marktomstandigheden verbeteren en dat geldt ook voor veel groothandels in bijvoorbeeld non-foodproducten. De bij uitstek internationaal opererende scheepsbouw met vele toeleveranciers uit de metaal en installatiebranche is een kenmerkende sector die goed presteert en volle orderboeken heeft. Daartegenover staat dat het omvangrijke (petro-) chemische cluster in het Rotterdamse havencomplex (met o.a. 5 raffinaderijen) de productie door de relatief hoge energiekosten in Europa ziet dalen en met lage bezettingsgraden en afzetprijzen kampt.
Figuur 1 Economische groei 2013 en (2014)
1. Het economisch beeld is de afgelopen tijd verbeterd. Gaan ondernemers in Groot-Rijnmond en omstreken daar al iets van merken? Geen rechte lijn omhoog, wel economische groei De regio Rotterdam-Rijnmond heeft het economisch herstel als één van de meest internationaal georiënteerde regio’s in een vroeg stadium kunnen merken. Toch blijkt het zeker geen rechte lijn omhoog te zijn. Tot dusver hebben vooral bedrijven in de industrie en logistiek van verbetering geprofiteerd, maar ook hier zijn er aanzienlijke verschillen tussen deelsectoren. Daarnaast heeft de geopolitieke onrust de verwachtingen enigszins getemperd1. De stabiliserende overslag in de Rotterdamse haven geeft aan dat het internationale beeld wisselend positief is en nog geen stabiele lijn heeft gevonden. Gunstig is dat de bouwsector dit jaar na jaren van krimp naar verwachting weer met 3,5% groeit en het diepe dal achter zich laat. Dit levert ook voor aanverwante bedrijven in de keten weer meer activiteit op. Met 0,8% is de economische groei in GrootRijnmond dit jaar licht bovengemiddeld. Voor 2015 is de verwachting dat de groei in lijn ligt met het Nederlandse gemiddelde (1,3%).
1,1% (1,6%)
0,8% (1,3%)
1,3% (1,2%)
Bron: ING Economisch Bureau, oktober 2014
Industrie blijft steunpilaar, maar niet op elk front Dit jaar kunnen veel industriële bedrijven verder bouwen
Stad levert grotere economische bijdrage Na meerdere jaren van dalende bestedingen en gemiddeld betere vooruitzichten voor de koopkracht groeit de consumptie in Nederland volgend jaar per saldo weer met ca. 1%. Door de hoge werkloosheid (zie verder vraag 3) kan de regio echter minder leunen op de consument dan elders. Mede door de relatief lage vermogenspositie en gemiddelde inkomen2 is de ruimte om meer uit te geven beperkt. Zo bevindt het aantal bijstandsgerechtigden zich nog op recordhoogte. Gunstig is wel dat de werkloosheid
1
2
Trends in export 2014, Fenedex/Atradius
Bron: CBS: publicatie Welvaart in Nederland
de piek voorbij lijkt te zijn (zie verder vraag 3). Ook werkt gunstig door dat het vermogensverlies bij consumenten in de regio Rotterdam een kleinere rol speelt door het lage eigenwoningbezit (33%) en het feit dat de huizenprijzen bovendien minder gedaald zijn (zie vraag 5). Geholpen door een stijgend aantal (internationale) bezoekers is de verwachting dat de consumptie ook in de regio vooruit gaat. De stad gaat daarmee volgend jaar een grotere bijdrage leveren aan de economie van de havenregio. Tabel 1 Nederlandse economie in cijfers 2013 2014F Economische groei (BBP) -0,7% 0,7% Particuliere consumptie -1,6% -0,1% Overheidsconsumptie* -0,3% -0,1% Investeringen -4,0% 0,8% Uitvoer 2,0% 3,7% Werkloosheid** 8,3% 8,3%
2015F 1,4% 1,1% 0,2% 2,1% 3,6% 7,7%
Bron: ING Economisch Bureau *inclusief zorg **% van bv. (CBS-def.) .
Figuur 2 Ontwikkeling overslag Rotterdamse haven j.o.j.
Bron: Havenbedrijf Rotterdam, ING Economisch Bureau
Box 1 Haven: Minerale olie in de min – containers in de plus Over de eerste drie kwartalen van 2014 komt de overslag in de Rotterdamse haven –de graadmeter voor de regionale internationale activiteit – naar verwachting iets boven het niveau van vorig jaar uit. De belangrijkste reden dat de overslag stagneert, is de daling van de overslag van minerale olie (brandstoffen), die met dubbele cijfers is afnam ten opzichte van 2013. Dit is niet zozeer direct te wijten aan de zwakke economie, maar komt door daling van de handel en doordat de Verenigde Staten in toenemende mate zelfvoorzienend wordt. De overslag van kolen groeit wel. Teken van economisch herstel in het achterland is wel dat
de containeroverslag (vooral consumentenproducten) in het eerste helft van 2014 weer een groei van 3% liet zien (figuur 2). De prognose van 1% groei3 lijkt haalbaar, mits zich geen grote incidenten in de wereld voordoen of de Duitse economie sterk verslechterd. Met de herschikking van vaarroutes door samenwerkende grote rederijen wordt de concurrentie tussen de havens (vooral met Antwerpen) heviger. De ingebruikname van de Tweede Maasvlakte zal daarbij door verschuiving binnen de haven economisch niet direct voelbaar zijn. Vooralsnog gaat de geplande bouw van de grote Russische terminal Shtandart in de haven gewoon door.
2. Dit jaar komt de groei opnieuw vooral van de export. Kunnen ondernemers in de regio hiervan profiteren? Lagere euro stimulans, afkoeling Duitse export rem Als 'Gateway to Europe' profiteert Groot-Rijnmond als internationale ‘draaischijf’ van de exportgroei die dit jaar aantrekt (zie tabel 1). De regio vervult een belangrijke rol in de doorvoer en grondstoffenvoorziening. In dit licht vormt de afkoelende Duitse economie wel een risico voor de ondernemers. Ook werkt de Nederlandse exportgroei niet één op één door in de regio. Dit komt doordat bedrijven uit de machine- en high tech industrie – waar de exportgroei vooral wordt gerealiseerd – minder vertegenwoordigd zijn. Los hiervan gaan internationaal werkende bedrijven in de handel en logistiek naar verwachting wel degelijk een beter jaar tegemoet. Scheepsbouw gaat (internationaal) voor de wind Een van de sectoren die bij uitstek profiteren van internationale groei is de scheepsbouw die vooral landinwaarts in de delta gevestigd is. De scheepsbouw is met grote partijen als IHC en Damen Shipyards en vele toeleveranciers bij uitstek internationaal actief en exporteert het leeuwendeel van de productie. Net als andere specialistische bedrijven in de (technologische) maakindustrie heeft de scheepsbouw op dit moment volle orderboeken en levert daarmee een positieve bijdrage aan de regionale economie. Rotterdamse bedrijven goed gepositioneerd voor groei in dienstenexport Internationaal staat de Nederlandse weg- en waterbouw en architectuur hoog aangeschreven. Rotterdamse bedrijven spelen hierin een belangrijke rol. Voorbeelden van bedrijven zijn bijvoorbeeld te vinden in de offshore-sector (zie verder vraag 6). Deze activiteiten kunnen het exportprofiel van de regio versterken. 3
Regiovisie Groot-Rijnmond oktober 2014 2
Bron: Havenbedrijf Rotterdam, halfjaarbericht
3. De Nederlandse arbeidsmarkt herstelt nog slechts mondjesmaat. Wat zijn de vooruitzichten voor Groot-Rijnmond? Hoge werkloosheid laat piek achter zich Als gevolg van het aanhoudend zwakke economisch klimaat is de traditioneel relatief hoge werkloosheid in de regio tot piekniveau opgelopen. Dit vormt een rem voor de economische groei. Minder mensen aan het werk betekent minder productieve bijdragen en lagere consumptieve bededingen. De Rotterdamse arbeidsdeelname onder 1565 jarigen is in de afgelopen twee jaar weggezakt tot een laag niveau van 67,1%, waaruit blijkt dat veel mensen zich hebben teruggetrokken van de arbeidsmarkt. In het eerste kwartaal van 2014 bereikte de werkloosheid een voor Nederlandse begrippen ongewoon niveau van 16% om halverwege dit jaar terug te zakken naar 14,8% (figuur 3). Mede gezien de dalende lijn die de landelijke werkloosheid sinds dit voorjaar heeft ingezet, is de verwachting dat ook de Rotterdamse werkloosheid langzaam zal dalen. Overigens is de werkloosheid vooral een grootstedelijk probleem en is het niveau in omliggende gebieden lager. Brug-WW kan inzetbaarheid werklozen verbeteren en potentieel benutten Naast het nog altijd relatief lage opleidingsniveau is een van de redenen voor de hoge werkloosheid dat de werknemers door het karakter van de arbeidsmarkt met veel banen in de industrie en de transportsector minder eenvoudig kunnen switchen van baan dan in andere regio’s. De banen zijn immers minder sterk verbonden en diverser dan in echte dienstenregio’s.4 De regeling ‘Brug-WW’ die in 2015 wordt geïntroduceerd en doorbetaling van WW tijdens een opleidingstraject mogelijk maakt, kan daarom juist in deze regio positief uitpakken voor de arbeidsmarkt en voor ondernemers. Dit omdat er bij technische bedrijven nog veel vacatures open staan en deze lang niet altijd kunnen worden ingevuld door mensen uit de regio. Een goed regionaal initiatief om de aansluiting op de arbeidsmarkt te verbeteren is verder Link2work, waarbij leerlingen in het middelbaar beroepsonderwijs in Rotterdam worden gekoppeld aan bedrijven. Op lange termijn kan het helpen dat de belangstelling voor technische opleidingen de afgelopen tijd sterk is gestegen. Groeivooruitzicht te zwak voor wezenlijk lagere werkloosheid Hoewel de werkloosheid de daling heeft inzet, is er nog geen reden voor veel optimisme. Dit komt vooral doordat de economische groei nog te beperkt is om echte werkgelegenheidsgroei te genereren. Aangezien het herstel niet overtuigd, zijn werkgevers nog terughoudend met het aannemen van nieuwe mensen. Ook zijn reorganisaties 4
Bron: Planbureau voor de Leefomgeving.
Regiovisie Groot-Rijnmond oktober 2014 3
door bezuinigingen zoals bij de grootste werkgever van de regio – Gemeente Rotterdam – nog niet afgerond. 5 Hierdoor zal de werkloosheid voorlopig nog hoog blijven. Daarnaast heeft maar liefst 56% van de werkzoekenden slechts een basisopleiding of VMBO terwijl steeds vaker een hoger niveau word gevraagd. Er is dus een mismatch. Opleiding blijft daarmee de belangrijkste sleutel naar werk en dit wordt ook onderkend in het recente coalitieakkoord 2014-2018 van de gemeente Rotterdam.6 Andere reden dat de werkloosheid niet snel zal dalen is dat de werkgelegenheid in de zorgsector na jaren van groei dit jaar afneemt (grote werkgevers zijn o.a. het Erasmus Medisch Centrum, het Maasstadziekenhuis, Sint Franciscus Gasthuis). In de periode 2009-2013 nam de werkgelegenheid in deze sector in Groot-Rijnmond nog met zo’n 10% toe en was dus een echte banengenerator7. Ook voor de haven geldt dat de werkgelegenheid is afgenomen, in dit geval door automatisering. Een sector waar de werkgelegenheid wel groeit, is het onderwijs. Bovendien is deze sector het meest vergrijsd, waarbij er de komende jaren veel vervangingsvraag ontstaat. In het algemeen ligt de meeste potentie voor banengroei bij het (doorgroeiende) MKB.
Figuur 3 Ontwikkeling werkloosheid Rotterdam (seizoengecorrigeerd)
Bron: CBS
Meer hoger opgeleiden gunstige ontwikkeling Het aantal hoger opgeleiden in Rotterdam is tussen 2002 en 2012 met ruim 40% gestegen naar 38% van de beroepsbevolking. Dit is nog steeds aanmerkelijk minder dan in Utrecht en Amsterdam, maar niettemin een positieve ontwikkeling. Zo is in het centrum van Rotterdam in de zomer van 2014 het Erasmus University College geopend (aan de nieuwe Markthal), waar 600 studenten gaan stude5
Bron: FD 27/06/14 “Nergens is de opdracht voor het onderwijs zo groot als in onze stad.”. 7 Bron: cijfers EVR 2014 6
ren (waarvan 50% buitenlands). Dit maakt het Rotterdamse centrum aantrekkelijker en kan een impuls voor de economie opleveren. Ondanks dat studenten vaker na hun afstuderen in de stad blijven dan voorheen, is het van belang nog meer afgestudeerden te behouden voor de regio. Veel vacatures die open staan zijn immers voor hoger opgeleiden en deze werknemers kunnen voor de regio ook een hogere toegevoegde waarde creëren. Met het realiseren van verschillende woontorens en bijvoorbeeld de luxere appartementen in de Markthal worden ook meer mensen met hogere inkomens naar de binnenstad getrokken.
4. De detailhandel bereikt na lange tijd van krimp eindelijk een voorzichtig keerpunt. Wat is het beeld voor Groot-Rijnmond? De regio Groot-Rijnmond telt veel consumenten met lagere inkomens. Voor deze groep stijgt de koopkracht niet of nauwelijks in 2015. Toch staat het consumentenvertrouwen er beter voor dan een jaar geleden en dat merkt de detailhandel inmiddels. De detailhandel speelt in Zuid-Holland en de regio Groot-Rijnmond een kleinere rol dan in de rest van Nederland. Toch zijn grote steden door verstedelijking en met de opkomst van E-commerce een interessante vestigingsplaats voor detailhandel. Tegelijkertijd kampen omliggende kleinere plaatsen als Schiedam en Spijkenisse met een grote leegstand. Voor fysieke inkopen trekken consumenten vaker naar de steden en is de combinatie van winkels en attracties van de stad interessant. Een mooi voorbeeld van een stedelijke icoon is de begin oktober geopende Rotterdamse markthal. Dit heeft internationaal opnieuw aandacht getrokken voor Rotterdam en versterkt de stedelijke allure. In combinatie met het vernieuwde stationsgebied kan dit ertoe bijdragen dat het aantal bezoekers aan de stad verder groeit. Dit is gunstig voor de aanwezige horeca en detailhandel. De hoge huurprijzen in bijvoorbeeld de Beurstraverse (Koopgoot) en Meent geven een indicatie van de gewildheid. Toch moet het winkelaanbod met de herontwikkeling van kantoorpanden en de realisatie van Forum (de tweede Koopgoot) niet doorschieten. 5. De huizenmarkt en de commercieel vastgoedmarkt zijn belangrijk voor de gezondheid van de economie. Hoe staat het ervoor in GrootRijnmond? Huizenprijzen Rotterdam minder gedaald dan gemiddeld De regionale huizenmarkt krabbelt op uit het dal. Tegelijkertijd heeft de markt te maken met structurele beperking van de leencapaciteit van huizenkopers en geringere mobiliteit van bestaande huizeneigenaren door ‘onderwater-
Regiovisie Groot-Rijnmond oktober 2014 4
stand’8. In Rotterdam zijn de prijzen minder gedaald dan elders, wat positief is. In vergelijking met de top van de markt in 2008 liggen de prijzen 11% lager (figuur 4), dit is aanzienlijk minder dan landelijk gemiddeld (19%).
Figuur 4 Huizenprijzen Rotterdam minder gedaald dan elders (index: 2010 = 100)
Bron: ING Economisch Bureau
Herontwikkeling zakelijk vastgoed tot woonruimte maakt binnenstad levendiger Rotterdam is een stad van architectuur en hoogbouw en er zijn de afgelopen jaren veel kantoren en woontorens ontwikkeld, met als voorlopig hoogtepunt het eind 2013 geopende gebouw ‘De Rotterdam’ – tevens het grootste gebouw van Nederland. Doordat de opname van kantoorruimte onder druk stond heeft dit tot een relatief grote leegstand geleid. De Rotterdamse kantorenleegstand is met 19,9% medio 2014 vrij fors in de en hoger dan in Amsterdam en Den Haag.9 Overtollige kantoorruimte wordt inmiddels ook in Rotterdam herontwikkeld tot woningen. De afgelopen 5 jaar groeide de bevolking van Rotterdam met 5% naar ca. 620.000 inwoners en meer mensen willen zich in de binnenstad vestigen. Voordeel hiervan is dat er meer mensen in de binnenstad komen wonen wat de levendigheid ten goede komt. Dit gaat bijvoorbeeld ook gepaard met een groeiende aantal restaurants. De aantrekkelijkheid van de stad zit in de lift en dat versterkt de economische structuur. In deze context is het ook toe te juichen dat er door de nieuwe stadcoalitie niet wordt bezuinigd op cultuur, dit draagt immers bij aan de leefkwaliteit. Investeren in bereikbaarheid noodzakelijk In de regio Rotterdam zijn automobilisten landelijk nog altijd de meeste tijd kwijt aan files. Dit treft zowel het personen- als goederenvervoer. Bereikbaarheid is hierdoor onder ondernemers een belangrijk punt en in het alge8
In Zuid-Holland heeft 39% van de huishoudens een restschuld bij verkoop van de huidige woning (Bron: CBS 2014). 9 Bron: DTZ Zadelhoff, betreft cijfers van de Regio Rotterdam.
meen een belangrijke vestigingsfactor.10 De renovatie van de regionale ‘levensader’ A15 vordert gestaag en ook gaat de Blankenburgtunnel onder de Nieuwe Waterweg door. Voor de regionale economie heeft dit zeker op termijn een versterkende werking. Dit is winst voor de regio. Wat betreft het openbaar vervoer is de snelle verbinding via Intercity Direct met Schiphol en Amsterdam een verbetering, maar is de betrouwbaarheid een aandachtspunt gebleken. Daarnaast blijft een frequentere verbinding met Antwerpen economisch wenselijk voor de internationale ontsluiting.
6. De komende jaren blijven uitdagend voor ondernemers in de regio. Hoe blijft de economie gezond? Ligging regio blijft sterke internationale troef De economie van Rotterdam blijft met het haven- en industriële cluster op lange termijn profiteren van internationale groei. Ondanks dat een deel van de industrie een traditioneel karakter heeft, is de kust- en rivierligging voor bedrijven een cruciale vestigingsfactor. Uitdaging blijft om activiteiten met meer toegevoegde waarde aan de havenregio te binden. Het komt de regio ten goede als er meer kruisverbanden tussen sectoren ontstaan. Terwijl stad en haven fysiek steeds verder uit elkaar groeien heeft het ‘Port-City’concept nog veel potentie. Zo zijn er kansen voor de uitbouw van juridische dienstverlening op het gebied van internationale handel en zeerecht. Wel is de concurrentie vanuit Londen op dit vlak sterk.
transitie naar een groenere economie ‘biobased economy’ belangrijk. Winning van energie en materialen uit biomassa of organische reststromen is daarin een randvoorwaarde. Het streven naar een Zuid-Hollandse warmterotonde is in dit licht dan ook een goed initiatief. De petrochemische industrie in de Rotterdamse haven ondervindt druk van de energiemarkt, maar houdt in het achterland wel een sterke positie. Zo draait de raffinaderij van Q8 KPE niet goed en wordt een fabriek bij Shell Pernis gesloten. Tegelijkertijd wordt er op deze laatste site ook flink geïnvesteerd. Opvallend is dat de chemiesector zich in het naburige Antwerpen sterk ontwikkelt. Gezien de toenemende verwevenheid is het goed om de link te versterken en het gebied in toenemende mate als één cluster aan de wereld te presenteren. Wegvallen bestuurlijke grenzen kan helpen in economische ontwikkeling Op 01/01/15 gaat de Metropoolregio Rotterdam-Den Haag officieel van start. Een andere ontwikkeling is dat de Ontwikkelingsmaatschappij Zuidvleugel dit jaar aan het werk gegaan. Deze (netwerk)organisatie richt zich op innovatie en versterking van het concurrentievermogen. Dit zijn gunstige ontwikkelingen in het licht van het stimuleren van de achterblijvende innovatie11 en betere benutting van de royale potentie die in de regio aanwezig is. Zonder de belemmering van bestuurlijke grenzen kan een initiatief als Medical delta, waarbij de academische ziekenhuizen van Rotterdam en Leiden, alsmede de TU-Delft samenwerken op het terrein van life sciences, gemakkelijker tot een succes worden.
Deltaprogramma biedt ingenieurs kansen Een van de soms onderschatte kansrijke sectoren is de weg- en waterbouw. De topsector water (water, delta en maritieme technologie) is in de regio met diverse bedrijven goed vertegenwoordigd en is ook steeds succesvoller over de grens. Op dit vlak is de link met de naburige regio Delft van belang. Het Deltaprogramma 2015, dat op Prinsjesdag bekend werd gemaakt, levert de komende jaren ook extra opdrachten op voor ingenieursbureau’s. Zo wordt de komende 30 jaar maar liefst € 20 miljard geïnvesteerd in de Nederlandse (rivier)dijken en uiterwaarden om deze toekomstbestendig te maken. Er worden nieuwe veiligheidsnormen van toepassing en de komende jaren moeten een groot aantal Nederlandse dijktrajecten hiertoe in kaart gebracht worden. Uitdaging om traditionele industrie te vergroenen en vernieuwen De regionale overheid en gevestigde bedrijven zijn zeer steeds meer bewust van de noodzaak tot vergroening. Juist voor de energie-intensieve regio Groot-Rijnmond is een 10
Dit blijkt o.a. uit onderzoek van Rotterdam Investment Agency (RIA).
Regiovisie Groot-Rijnmond oktober 2014 5
11
Bron: ING – ‘Innovatiepotentieel niet in alle provincies benut’ https://www.ing.nl/zakelijk/kennis-over-de-economie/uwregio/2014/06/20140603-Innovatiepotentieel-niet-in-alle-provinciesbenut.html
Meer weten? Kijk op ING.nl/zakelijk Of bel met Rico Luman, Sr. Regio-econoom ING Economisch Bureau 06 836 48 954
Dick Nonnekes, Regiodirecteur Rotterdam en Vlaardingen 06 557 77 965
Bastiaan van der Knaap, Dennis van den Busken Districtsdirecteur Grootbedrijf Regiodirecteur Rotterdam& Instellingen Rotterdam Zuid en de Eilanden 06 557 77 735 06 309 05 140 Volg ons op Twitter: INGnl_Economie Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uitoefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijk zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten.
De tekst is afgesloten op 13/10/14
