Autrakie Ik wil aan jullie mijn visie vertellen over Autarkie. Hierbij wil ik redeneren vanuit de mens en zijn primaire behoeften. Ik denk dat we kunnen begrijpen waarom de mens bang is, en hoe we zouden kunnen ontwerpen om geborgenheid en hechting te kunnen waarborgen. Mensen hebben houvast nodig aan een omgeving die ze kennen en die zij zichzelf eigen kunnen maken. Die houvast kunnen zij ofwel ontlenen aan een sociaal netwerk, of aan een fysieke omgeving die als het ware de projectie van dit sociale netwerk uitdrukt. Ik denk dat als je over autarkie praat je verschillende soorten en niveau’s kunt onderscheiden. Ik wil starten met mijn visie van een utopisch model. De vorm van autarkie, bij een omgevingsontbonden doos, waarbij geen hulpstoffen van buitenaf benodigd zijn, lijkt mij enigszins naïef en teruggrijpen naar een nomadisch bestaan. Kijken we naar Indianen en Zigeuners, dan wordt hechting verkregen door de sociale samenhang, door het leven in een commune van sociale relaties. Een eenzame autarkische reiziger leidt een onmenselijk bestaan. Daarnaast zul je binnen een moderne maatschappij de goederen willen kunnen consumeren van de buitenwereld, je zult je dan moeten specialiseren in zaken die het consumeren economisch mogelijk maken. Om tot een realistisch model te komen zullen de verschillende communes specialismen ontwikkelen. Autarkie zou in dit geval betekenen dat er verschillende gebieden ontstaan, welke in hun eigen werkgelegenheid en sociale en praktische voorzieningen voorzien en tevens een specialisme hebben. De verschillende gebieden worden slechts met elkaar verbonden door efficiënte distributiesystemen, voor de handel en openbaarvervoerssystemen voor het bezoek aan familie, vrienden en specifieke plekken. (Op deze specifieke plekken kom ik later terug) De kritiek die ik wil uiten gaat ook over de aanname dat de maatschappij zomaar vervreemd kan worden. Al lijkt het specifieke, zoals het zwemparadijs, de shopping mall en het casino onze samenleving uiteen te rukken, toch hoeft dit niet tot een sementatie te leiden. We hoeven niet alles uit elkaar te trekken, en vanuit onze auto te gaan leven. Ik blijf geloven dat de veranderingen te snel gaan, dat we onze fysieke omgeving sneller veranderen als wij haar ons eigen kunnen maken. We hebben tijd nodig hebben om een hernieuwde stabiele basis terug te vinden. Antropologisch blijf ik geloven dat de mens altijd een sociaal wezen zal blijven dat de behoefte heeft zich aan zijn omgeving te hechten. Daarnaast denk ik niet dat het kapitalisme van de consumptiemaatschappij duurzaam is. Ik geloof dat de mens als sociaal wezen in de toekomst ook de persoonlijkheid en het gevoel een sociaal erkende en herkende plek te hebben binnen de maatschappij gaat consumeren. De mens is niet alleen individu, maar ook onderdeel van een groter en sociaal geheel, van cultuur.
Keuzes in een consumptiemaatschappij Binnen onze consumptiemaatschappij wordt het specifieke steeds belangrijker. Je kiest je beroep en je hobby’s uitgaande van een persoonlijke fascinaties. Je wordt niet meer timmerman omdat je vader dat was, maar wordt het vanuit een persoonlijke keuze. We volgen een opleiding die past bij onze interesses en talenten. We consumeren beweging en doen aan heel specifieke sporten. De vakantiebestemming is een persoonlijke keuze geworden. Dit alles maakt dat een ieder aan een netwerk verbonden is met verschillende knooppunten binnen onze samenleving. Een gezin kan uit vier netwerken bestaan, welke elkaar alleen raken in de thuisbasis. Maar wat is nou precies een thuisbasis, en hoe zou je kunnen zorgen dat deze zoveel mogelijk volledig, autarkisch, zou kunnen zijn. Alleen door een goed functionerende thuisbasis kunnen we ons hechten aan onze omgeving, hetgeen dat zo eigen is voor de mens.
1
Consumptie van persoonlijkheid en intimiteit We consumeren, maar er is niet alleen belang bij het kapitalistische materiele consumeren van producten. Het mens zijn vraag ook om een individuele en persoonlijke consumptie. Niet alleen voor mensen die relatief alleen staan in de wereld (jongeren en ouderen) is het prettig om een persoonlijke band op te kunnen bouwen met de barman, de winkeljuffrouw of met de huisarts. Je wilt althans dat het idee geschept wordt dat je je in een omgeving waant waar je herkent en erkent wordt als persoon, waar je je mag hechten aan je omgeving en waar je geaccepteerd wordt als individu. De hechting aan een duurzaam sociaal netwerk is belangrijk, een netwerk waarvan je mag geloven dat het ook morgen nog bestaat. Het complexe isolement van onze moderne wijken lijkt hiervan het omgekeerde. Ook daar zal de mens beter functioneren en zich beter kunnen ontplooien als zij zich hecht aan haar sociale omgeving. Een biertje in een café waar je, je vrienden tegen kunt komen, waar je, een praatje met de barman, een spelletje biljart met Klaas die daar altijd voor in is. Zo’n biertje mag dan ook meer kosten als een biertje onderworpen aan de materiele consumptiemaatschappij, verkocht door een mevrouw in bedrijfskleding, die niet meer tijd voor je neemt als de benodigde tijd voor de financiële transactie, omdat zij een bonus krijgt als zij 100 klanten per uur helpt. De kosten van kleinschaligheid mogen soms ook onderdeel worden van consumptie, en vanuit een goede (vooral persoonlijke basis) hoeven dergelijke initiatieven echt niet altijd te mislukken. Voor de ontwikkeling is echter een flexibele omgeving, initiatief en vooral tijd nodig. Maar de kansen voor een dergelijke opbloeimogelijkheid, ontwikkeling van een cultureel netwerk, lijken veel grootschalige ontwikkelaars te vergeten. We mogen niet vergeten dat we in een maatschappij leven waarbij luxe en het persoonlijke geambieerd wordt.
Collectief geheugen Kleinschaligheid, en veelzijdigheid vinden we in de stadscentra. En door de kleine schaal van de verschillende bedrijfjes, vinden we er zelfs het persoonlijke terug. Als we iedere week in dezelfde winkel komen, gerund door slechts twee personen, kunnen we ervan op aan dat we na een aantal weken herkend worden, en dat er ruimte ontstaat voor het persoonlijke moment en de hechting. Maar hoe werkt die fragmentering van het stadscentrum, en waarom is dat wel in staat tot functioneren? Aldo Rossi 1 spreekt over een collectief geheugen, en het kleine winkeltje wat al jarenlang een bepaalde specialiteit verkoopt en waaraan je zo af en toe een bezoekje brengt is onderdeel van het collectief geheugen. Als je collega je zou vragen waar je nou een heerlijke specialiteit zou kunnen kopen dan denk je aan dát winkeltje, en de vriendelijke verkoper, en vertel je enthousiast over alle lekkernijen die er te krijgen zijn. DAT is collectief geheugen. De persoonlijke hechting aan de plek, vertrouwend op een duurzaamheid van die plek.
Abstrahering van de maatschappij Als we een model zouden maken van de delen van onze maatschappij die goed lijken te werken, dan komen we tot twee typisch verschillende plekken, de specifieke en de generische plekken. Beiden zijn uitersten, ertussen ligt een grijs gebeid. De generische plekken, zijn de plekken welke qua vorm en functie inwisselbaar zijn. Het zijn de plekken die versmeert over een gebied verdeeld zijn, en het gebied op zich dienen en als thuisbasis laten functioneren. Het zijn de woningen, de huisarts en tandarts praktijk, de apotheek, de school, de crèche, het café, het restaurant, de cafetaria, de sporthal, het uitzendbureau, de schoenmaker, het benzine station, de garage, de supermarkt en de avondwinkel. Al deze plekken vragen om een flinke werkgelegenheid, en als het uitzendbureau alleen deze aanbiedt binnen de wijk. Dan zijn we al een groot deel van het forenzen kwijt. Er blijven echter nog tal van soorten werkgelegenheid welke niet zomaar uit te smeren zijn over de bevolking, met name de industrie is zo’n voorbeeld. Een grote fabriek dient vaak minstens het hele 1
Aldo Rossi, De architectuur van de stad 1969
2
land, en kan met dat ene gebouw hier niet aan verbonden zijn, het is een specifieke plek. Specifieke plekken kunnen overal liggen, als ze maar onderdeel zijn van het netwerk waarvan een verzameling generische plekken de thuisbasis vormt. Specifieke plekken moeten de eigenschappen hebben tot kort autarkisch functioneren, je moet er in de buurt kunnen overnachten, je moet er kunnen eten en drinken, er vinden sociale contacten plaats, de plek neemt een plaats in in het collectief geheugen en je ervaart er emoties. Naast de specifieke werkgelegenheidsvormen denken we aan het vakantieoord, het casino, het klimcentrum, de sauna, de discotheek, het museum, het bordeel, de bowlingbaan en de shoppingmall. Verder zijn er de ageografische plekken, het vliegtuig, de vrachtwagen, de auto, de trein. Ook deze hebben een functie en een werkgelegenheid. Maar ook een autarkische agrarisch bedrijf zouden we ageografisch kunnen noemen, omdat zij losgekoppeld is van het culturele netwerk van de mens, en hier onafhankelijk van functioneert. Er zijn ageografische beroepen zoals de vuilnisman, de glazenwasser, de buschauffeur en de postbode/ bezorger (zouden we in de toekomst niet veel meer materiele goederen gaan consumeren via het internet? En is “postbode” daarmee toch geen achterhaald beroep?). Qua verkeersbelasting is distributie is altijd veel efficiënter geregeld dan persoonlijke fysieke consumptie. Thuiswerken en distributie van artikelen is daarmee minder belastend dan forenzen. Werk verkeer, consumptieverkeer, vakantieverkeer.
Generische plekken Als we het over generische plekken hebben dan moeten we er rekening mee houden dat ook deze plekken aan eisen moeten voldoen waar hechting mogelijk is. Ik heb een hekel aan “super de boer” en ik vind het heerlijk om in de “ah” te winkelen. Dit komt met name omdat de “ah” probeert de schrappenindeling in haar winkels zo min mogelijk te veranderen en in iedere winkel een soortgelijke indeling en uitstraling te aan te houden, zodat je zelfs in een voor jou onbekende winkel van “ah” nog redelijk goed de weg kunt vinden. Verandering is funest voor hechting (en collectief geheugen), en de reorganisaties in imago en met name de halfjaarlijkse omgooien van het schrappenplan zorgen voor een hoop frustraties en voor de moeizame hechting.
Specifieke plekken Ook specifieke plekken (zoals de Klimhal waar ik in Groningen mee bezig wil gaan) moeten een duidelijke hechtingsmogelijkheid hebben, een basis voor collectiviteit en persoonlijkheid. Deze collectieve plekken moeten plekken zijn waar je lange tijd niet kunt komen, maar als je er weer komt dan voel je je er net zo thuis als een lange tijd terug. Deze plekken moeten teruggevonden kunnen worden in een groter systeem, het kan een vakantieoord zijn, wat je eens in de vijf jaar bezoekt, maar als je er komt, dan voel je je thuis. Het zijn plekken waar je langere tijd verblijft en die los staan van de “thuisbasis”. Er is niet alleen ruimte voor de materiele consumptie, maar ook voor de sociale activiteit. Zo is de klimhal niet alleen een plek waar je de sport beoefent, het is ook een plek waar je, met je klimpartner, avonduren kunt beleven. De klimhal verkoopt een lifestyle, een emotie in de vorm van avonduur en geborgenheid. Het is een plek waar mensen met dezelfde passie bijeenkomen en hierover praten. Deze herkenning geeft een gevoel van gebondenheid, de mogelijkheid voor de mens zich veilig te voelen. Net als de thuisbasis, de eigenschap op een bepaalde fysieke plek te wonen met andere bewoners, al genoeg kan zijn een verbinding aan te gaan, mits de plek de kwaliteiten heeft om je aan te binden. Hotels zijn altijd verbonden aan specifieke plekken, nooit aan generische. De specifieke plekken zijn in zichzelf een sociaal en functioneel tijdelijk autarkisch systeem. Familie of vrienden die veraf gelegen wonen voldoen tevens aan de omschrijving van specifieke plek. Het is geen collectieve specifieke plek, maar een persoonlijke specifieke plek. Je kunt er 3
overnachten, de plek neemt plaats in je geheugen, maar is geen thuis. Het is een socialenontmoetingsplek gezien vanuit jou netwerk, je kunt er eten en drinken en langer verblijven. Ofwel het voldoet aan een specifieke plek.
Afzettingsgebied Specifieke en generische plekken zijn aan ons persoonlijke netwerk verbonden. In het ideale sociale geval moeten deze plekken hun persoonlijkheid behouden, en kunnen daarmee slechts een groep van bepaalde omvang bedienen. De grootte van het afzettingsgebied is afhankelijk van de spreiding van deze bediende groep. Een café, maar ook een voetbalvereniging zal een kleiner gebied bedienen dan een klimhal. Een voetbalvereniging, een school, een supermarkt, een arts of een café is een meer generische plek welke zich homogeen kan verdelen over de stad. De specifieke plekken zorgen echter voor ons dankbaar gebruik van de auto. In de huidige maatschappij zien wij ook het werk als specifieke plek, hetgeen samen met de collectieve plekken zo sterk is dat het lijkt te leiden tot een vervreemding en een segmentering van onze samenleving. Pauline Terreehorst 2 stelt voor om de mensen thuis te laten werken, zodat er ruimte is voor het gezin. Bepaalde zaken zullen hierdoor inderdaad makkelijker worden, maar we moeten niet vergeten dat de mens een sociale omgeving nodig heeft ook buiten het gezin. Het aan huis werken mag niet tot vervreemding leiden. Bovendien kan lang niet al het werk thuis plaatsvinden. We kunnen ook simpelweg zorgen dat de wijk (het gebied rond de thuisbasis) het sociale afzettingsgebied wordt voor de mens, dat haar persoonlijke functies en contacten daar gelegen zijn. De grotere specifieke momenten mogen erbuiten plaatsvinden. We mogen toegeven dat we niet opgewassen zijn tegen de grootschalige consumptiegerichte ketens van onze kapitalistische samenleving. Maar om angst 3 te verkomen en een veilige basis te bieden moeten we nadenken over de kern, en de hechting van de mens.
2 3
Pauline Terreehorst, On the Treshold of a Post-modern Family-Home Lieven de Cauter, Capsulaire samenleving, de stad in een tijdperk van angst
4
1.
Thuisbasis -
2.
Generische plekken (binnen de wijk)
Generische plekken zijn inwisselbaar, hun functie voor de wijk staat voorop. -
-
-
3.
Jouw huis
Woningen Sociaal - Restaurant / Café / Cafetaria - Kerk - Sporthal Voorzieningen - Huisarts / Tandarts / Fysiotherapeut / Psycholoog - Supermarkt / Apotheek / Drogist / Schoenmaker - School / Crèche - Garage - Benzinepomp - Bankfiliaal - Begraafplaats - Uitzendbureau Economisch - Algemene generische werkgelegenheid (naar voorzieningen e.d.) Politiek - (Wijk)Bestuur / Organisatie - Politie Praktisch - Energieopwekking - Wateraansluiting - Riolering - Glasvezelnet/ satelliet
Specifieke plekken (verspreid)
Dit zijn plekken waar een activiteit word aangeboden, je kunt er eten en drinken, vergaderen en emoties beleven. Het is een sociale ontmoetingsplaats. Je kunt er, of in de buurt overnachten. Hotels zijn gekoppeld aan specifieke plekken. -
-
Collectieve specifieke plekken (onderdeel van het collectief geheugen) Tevens sociaal, plaats voor hechting en personificatie. De collectieve specifieke plekken zijn goed bereikbaar met het openbaar vervoer. - Klimhal - Bowlingcentrum - Sauna - Voetbalstadion - Bordeel - Casino - Discotheek - Museum - Vakantiebestemming - Shopping Mall - IJsbaan - Ziekenhuis - Universiteit Specifieke plekken voor werkgelegenheid - Filmstudio - Autofabriek - Unilever - ABN-hoofdkantoor 5
-
4.
Persoonlijke specifieke plekken - Vrienden & familie - Plekken met een bepaalde herinnering
Ageografische plekken -
-
Collectieve vervoersmiddelen - Bus - Trein - Vliegtuig - Boot Distributieve vervoersmiddelen - Vrachtwagen - Boot Ageografische beroepen - Bezorger - Vuilnisman - Buschauffeur - Conducteur - Stewardess / Piloot (wel gekoppeld aan een vliegveld) - Journalist
Lijst van de plekken Sociaal - Ontmoetingsplekken o Café o restaurant - Bewegingsmogelijkheden o sportcentra Voorzieningen - Huisarts - Tandarts - Winkels - School/ onderwijs Economisch - tuinbouw - veeteelt - kleding maken - timmerlieden Energetisch - Grijswatersystemen / waterzuivering - Brandstof uit mest - Zonne/wind energie (levering machines/onderhoud kan niet autarkisch) Politiek - organisatie en bestuur - politie Onze tijd, maar niet intern te organiseren binnen klein systeem: - computer - kunststof - grote ziekenhuizen - auto’s - vakanties 6
Autarkisch systeem zou een specialisme kunnen hebben: - computerindustrie - energiewinningsystemen - kledingindustrie - kunst - wetenschap Zo worden de systemen echter toch economisch afhankelijk van andere systemen. Handel tussen systemen is moeilijk uit te sluiten, is hier een communistisch ideaal voor te verzinnen? - Per huishouden een computer - Per aantal eenheden bepaalde energievoorzieningen - Per aantal netwerken een centraal groot ziekenhuis (wat op zich een autarkisch systeem is)
7
