Frank Havens
ARCEN, BURCHT VAN GASTVRIJHEID Eén ding stond bij voorbaat vast: als meest geschikte locatie voor de ontvangst van de ongetwijfeld vele deelnemers aan de landelijke Heemschutexcursie op zaterdag 4 september naar het Noord-Limburgse Arcen en omgeving, kwam maar één plek in aanmerking: Kasteel Arcen met zijn vermaarde tuinen.
Na ontvangst door burgemeester Léon Frissen van de gemeente Arcen en Velden vindt er in de ochtend een gezamenlijk bezoek aan het kasteel en de tuinen plaats. Na de lunch volgt het middaggedeelte, waarbij de deelnemers een keuze uit het aanbod van een vijftal excursies kunnen maken (zie kader). Hier volgt een korte schets van de geschiedenis van Arcen, en een impressie van de te bezoeken monumenten. Historische natuur Onlangs werd de zorg voor het zuidelijk van Arcen gelegen natuurgebied Barbara's Weerd officieel aan de stichting Het Limburgs Landschap toevertrouwd. Daarmee werd weer een schakel toegevoegd aan de keten van biotopen, die op de oostelijke Maasoever tussen Venlo en Mook een natuurgebied van voor Nederlandse
Kasteel Arcen. Hoofdgebouw met brug naar het kasteel. Foto Gemeentearchief Arcen en Velden.
Heemschut
juni 1999
begrippen indrukwekkende omvang moet gaan vormen. Het door rivierduinen gekarakteriseerde landschap verdient volgens velen meer bekendheid, niet alleen vanwege zijn schoonheid, maar ook met het oog op de strijd voor behoud. Bijzonder aan alle schakels is dat ze niet alleen een uitzonderlijke natuurwaarde vertegenwoordigen, maar daarbij ook een heel stuk geschiedenis in zich dragen, wat vaak ook in de naam ervan tot uitdrukking komt. Zo herinnert Barbara's Weerd aan het klooster met de gelijkluidende naam dat ter plekke rond 1450 is gebouwd en in 1586 door Staatse troepen werd verwoest. 'Verdronken Dorp' Het terrassenlandschap van de oostelijke Maasoever was reeds een uitstekende site voor prehistorische bewoners:
Opgave deelname Heemschutdag De excursie vindt plaats op zaterdag 4 september 1999. Het programma begint om 10.30 uur in kasteel Arcen. Na de ontvangst met koffie en vlaai volgt een gezamenlijk bezoek aan het kasteel en de tuinen. Na de lunch kan gekozen worden uit een vijftal programma's: a) een rondleiding door het centrum van Arcen, met zijn streektypische panden en het gemeentehuis van architect Kropholler (excursie te voet); b) een bezoek via het pontveer aan Oud-Broekhuizen met de lóde-eeuwse Nicolaaskerk, en aan brouwerij 'Arcen'; c) een bezoek aan twee kloostercomplexen in Steyl; d) bezichtiging van de Fossa Eugeniana, Walbeck (Duitsland) en het 'Hoogwaterhuis' en de 'Hansenhof, in het buurtschap Hasselt; e) een bezoek aan de watermolen van Arcen en een tweede bezoek aan de kasteeltuinen (excursie te voet). De afsluiting van de excursie vindt onder genot van een drankje plaats rond 16.30 uur in de kasteeltuinen. U kunt zich opgeven door overmaking van ƒ 50,- per persoon op postbank rekeningnummer 124326 onder vermeiing van Heemschutdag Arcen. Vermeld daarbij ook naar welk excursieprogramma uw voorkeur uitgaat. U kunt uw eerste en tweede keuze kenbaar maken. De excursies zijn genummerd a t/m e (zie boven). De prijs van ƒ 50,- is inclusief toegang tot het kasteel en de kasteeltuinen, koffie met vlaai, de lunch, het vervoer per bus van en naar het station Venlo en de busexcursie 's middags. Zo'n 250 personen kunnen deelnemen U kunt zich tot 22 augustus aanmelden. Deelnemers ontvangen een bericht van bevestiging. Nadere informatie: 020-6225292 Zie voor bereikbaarheid van Arcen kader op pag. 34
de nabijheid van water en droge, natte en woeste gronden creëerde een ideale plek voor een sedentair bestaan. Van de eerste bewoners zijn in het natuurgebied De Hamert ten noorden van Arcen urnenvelden uit de Brons- en Ijzertijd gevonden, en tevens zijn er gallo-germaanse graven blootgelegd. Sporen van bewoning zijn ook uit de tijd van de Romeinse occupatie aangetroffen. De toponymische verklaring van Arcen wordt ook teruggevoerd naar deze periode: algemeen wordt aangenomen dat de naam Arcen is afgeleid van het Latijnse Arx, hetgeen burcht betekent. Naast restanten van villae die in de dorpen Schandelo en Lomm zijn gevonden, zijn er sporen van Romeinse bewoning aangetroffen op een plek die nu bekend staat als 'Op de Steening'. De nederzetting was gelegen aan een weg tussen de Maas en de kruising van de heerbanen Keulen-
Nijmegen en Xanten-Tongeren. De aangetroffen resten rappelleren aan de sage van het 'verdronken dorp' die sinds mensenheugenis in Arcen de ronde doet. Het huidige Arcen ligt een kilometer zuidelijk van het 'verdronken dorp'. Uit de meeste historische perioden zijn in Arcen en Velden sporen van bewoning aangetroffen. Locale historici mengen zich in de discussie tussen het ZuidLimburgse Elsloo en het Midden-Limburgse Asselt over de vraag waar de Noormannen hun nederzetting' Ascloha' (=essenbos) hadden. Sommigen menen dat het buurtschap Hasselt bij Velden hier evenzeer aanspraak op kan maken.
De watermolen bij Arcen. Foto Lucy PhilippenStevénhagen.
Speelbal 1064 is het jaar dat als het begin van de geschreven geschiedenis van Arcen kan worden beschouwd. In dat jaar schenken graaf Bruno en gravin Irmintrude het 'land van Straelen' aan de door Anno //, aartsbisschop van Keulen, gestichte abdij van Siegburg. Tot 'Strala' behoren ook Arcen, Lomm, Schandelo en Hasselt. Deze overdracht markeert tevens de aanvang van een periode waarbij het lot van Arcen voortdurend bepaald werd door een sinister samenspel van staatkundige twisten, adellijke familievetes en een niet aflatende controverse met nabuur Venlo. Speelbal van hogere machten, in die zin is Arcen karakteristiek voor de Limburgse geschiedenis: een lapje in de lappendeken, een enkel vakje op het internationale schaakbord van grotere belangen, waar legers brandschattend doorheentrokken of waarop een bloedige slag werd geleverd. Het geweld waarmee de voortdurende wisseling van het soeverein gezag doorgaans gepaard ging, verstoorde elke aanzet tot verbetering van de levensomstandigheden. Als rode draad door de geschiedenis van Arcen loopt de strijd om het stapelrecht op de Maas. Waarschijnlijk beschikte Arcen reeds voor 1330, het jaar dat het als een vrije heerlijkheid binnen het Hertogdom Gelre wordt erkend, over dit recht. Deze situatie veranderde toen in 1343 hertog Reinoiidllvan Gelre Venlo stadsrechten toekende en Arcen het handelsprivilege ontnam. Arcen legde zich hier niet zo maar bij neer en bleef zijn rol opeisen; van deze standvastigheid getuigt heden ten dage nog het restant van de kort na 1400 gebouwde tol vesting. Vanwege haar defensieve functie gedurende de Tachtigjarige Oorlog staat deze tolvesting
juni 1999
Heemschut
De Fossa Eugeniana, getekend en gekleurd door Guil Janssonius Blaeuw, 1663. Rijksarchief Limburg. Foto H.L. Mordang.
bekend als de Schanstoren. De strijd met 'die van Venlo', zoals het in de stukken geschreven staat, werd soms op het scherp van de snede gevoerd: rond 1458 bijvoorbeeld wordt Arcen geplunderd, en in 1461 wordt Lomm in de as gelegd. Uiteindelijk heeft Arcen zijn positie als stapelplaats moeten prijsgeven. Verwoesting Tussen 1470 en 1510 waren het, in de strijd om de heerschappij over het hertogdom Gelre, Bourgondische troepen die Arcen teisterden. De inname van Arcen in 1511 door Margaretha van Oostenrijk betekende de totale verwoesting van het dorp. Een periode die niet bepaald ongemerkt aan Arcen en omgeving voorbij is gegaan, is De Tachtigjarige Oorlog. Als enige van de vier Gelderse kwartieren koos het Overkwartier, waar Arcen deel van uitmaakte, de zijde van de Spanjaarden. Deze 'grenspositie' heeft zijn bloedige weerslag in Arcen gehad. Meermaals zijn Arcen en de naburige dorpen slachtoffer geworden van een verschroeide-aarde-tactiek. Een bijzonder 'nefaste' rol in het eerste tijdvak van deze oorlog speelde Maarten Schenck van Nydeggen. Hij bestreed het recht van zijn zwager Reiner van Gelder, Heer van Arcen, op het familiegoed Blyenbeck. Om zijn vermeende rechten te laten gelden, koos Schenck van Nydeggen naar het hem beliefde de
10
Heemschut
juni 1999
zijde van de Spaanse of Staatse machthebbers. Alles te gronde richten was voor hem het beproefde middel om zijn gelijk te halen. Een regelrecht rampjaar voor Arcen was 1635. Drie jaar nadat Frederik Hendrik het plaatsje had 'bedwongen', moest hij het veld weer ruimen. Het Spaans huurlingenleger van Kroaten, Fransen en Italianen, dat dit werkje klaarde, trok een spoor van totale vernieling door Arcen, en bracht en passant de pest mee. De tolvesting was voor de Staatsen in verband met het scheepvaartverkeer zo belangrijk, dat zij op hun beurt weer de Spanjaarden verdreven. Deze spiraal van geweld verklaart waarom van het middeleeuwse Arcen enkel nog de ruïne van de Schanstoren resteert. Eigenlijk klopt voor Arcen en omstreken de benaming Tachtigjarige Oorlog niet, want de gewapende vrede die na 1648 nog enkele decennia bestond, zal bij menige ingezetene niet de indruk van een ware vrede hebben achtergelaten. Tot overmaat van ramp werd het dorp in 1681 en 1720 door een grote brand geteisterd.
Het alde en het nye Huys t'Arssen In dit licht bezien mag het niet verwonderlijk heten dat Kasteel Arcen een voorgeschiedenis kent die zich als een litanie van bouw, verwoesting en wederopbouw laat lezen.
In 1511 werd het 'alde huys' met hof en watermolen door Bourgondische troepen verwoest. In 1975 werden in de nabijheid van de Wijdtfelderhof, ten noordoosten van Arcen, de fundamenten van dit adellijk huis blootgelegd. Dankzij een archiefstuk betreffende de aanvoer van duizenden stenen en mergelblokken, weten we dat direct na de verwoesting begonnen werd met de bouw van het 'nye huys'. In 1646 werd dit kasteel door troepen van Frederik Hendrik met de grond gelijk gemaakt. Tijdens opgravingen in het kader van de restauratie van Kasteel Arcen, begin jaren '80, werden de fundamenten van het nye huis aangetroffen. Vreemd genoeg werd hierbij ook een grote hoeveelheid scherven gevonden die als 13de- en 14de-eeuws werden gedateerd. De enige plausibele verklaring voor dit anachronisme was dat het nye huys was gebouwd op de fundamenten van een ander, uit de archiefstukken bekend, maar nimmer gelocaliseerd kasteel, namelijk het 'Huys op den Kamp'. Vijfjaar na de verwoesting van het nye huys begon Marcelis van Gelder met de bouw van een nieuw kasteel. De onzekere tijden van na de Munsterse Vrede waren er waarschijnlijk de oorzaak van dat deze wederopbouw niet al te voortvarend werd aangepakt. Verder dan het poortgebouw is Marcelis niet gekomen. Na hem hebben nog vier generaties Van Gelder een bijdrage aan de bouw van het kasteel geleverd. Na 1779 verwisselt het kasteel voortdurend van eigenaar. In 1976 wordt het goed door de stichting Het Limburgs Landschap gekocht, onder de voorwaarde dat een restauratie werd doorgevoerd. De stichting, die in het kasteel kantoor houdt, is in 1983 met de restauratie begonnen, en heeft deze impuls gekoppeld aan de aanleg van de inmiddels vermaarde kasteeltuinen.
Ofschoon de restauratie enige kritiek heeft ontlokt - de besloten intieme woonruimte werd prijsgegeven ten behoeve van de publieke functie - moet gesteld worden dat met de gevonden bestemming niet langer meer voor het voortbestaan van het monument gevreesd hoeft te worden.
De tuinen van Kasteel Arcen. Archieffoto.
De Wijmarsche Watermolen In 1677 betaalt de weduwe van Johan Godfriedvan Gelder de laatste rekeningen voor de bouw van de watermolen bij het kasteel. Haar naam heeft de molen, met zowel een onder- als een bovenslagrad, te danken aan de eigenaar van het kasteel rond 1780, Christiaan August van Wijmar. Het zou niet verbazen als de naam Wijmarsche Watermolen de komende jaren steeds meer in onbruik raakt, want nu al wordt ze in één adem genoemd met de juni 1999
Heemschut
11
inpandige likeurstokerij 'De Ijsvogel'. Zoals het kasteel kent de molen een geschiedenis van voorgangers die alle rampspoed niet hebben overleefd. Ook voor de Wijmarsche Watermolen heeft de doodsklok ooit geluid, want sedert 1918 stond het gangwerk stil, wat natuurlijk funest is, want als er één monument is waarvoor geldt 'rust roest' dan is het wel een molen. Daarbovenop heeft het gebouw zoals vele andere Noord- en MiddenLimburgse monumenten, met name windmolens, door de onderlinge beschietingen van Geallieerden en Duitsers veel schade opgelopen. Maar de wonderen zijn de wereld nog niet uit, want in 1990 werd door de 'Stichting behoud watermolen Arcen' gestart met een volledige restauratie. Dankzij de bedrijvigheid van de stokerij heeft de molen na oplevering van de restauratie een goede bestemming gekregen, en geraakt de trieste periode van 70 jaar leegstand en verwaarlozing meer en meer in vergetelheid. De Fossa Eugeniana
Een opmerkelijk, maar desondanks vrij onbekend, monument in het landschap tussen Maas en Rijn betreft de Fossa Eugeniana. De strijd in de Tachtigjarige Oorlog tussen de Spanjaarden en de Noordelijke opstandelingen werd niet alleen met militaire middelen gevoerd. De Spanjaarden hadden het lumineuze idee opgevat om de Staatsen een deel van hun lucratieve handel af te pikken door middel van het graven van een kanaal dat in eerste instantie tussen Rijn en Maas zou worden aangelegd, en dat later moest worden doorgetrokken naar de Schelde. Het kanaal zou de naam dragen van de Spaanse regentes, de Infante Clara Isabella Eugeniana. Men is in 1826 met het graven begonnen - en daarvan kunnen wij nu nog de restanten aanschouwen - maar financiële nood maakte een Bierbrouwerij te Arcen. Foto Lé Ciesen.
12
Heemschut
juni 1999
vroegtijdig einde aan het grootse project. Interessant is hoe ook hier de 'grote' en 'kleine' geschiedenis interfereerden. Het was namelijk de bedoeling van de Spanjaarden om het begin van het kanaal bij Arcen te graven, edoch, daar staken de Venlonaren een stokje voor. Zij kregen het door middel van omkoping klaar om het kanaal naar Venlo te laten leiden. Daartoe moest het oorspronkelijk bestek gewijzigd worden, hetgeen inhield dat het kanaal bij Lingsfort een scherpe bocht moest maken, dat het vele kilometers langer werd, en bovendien door moerassig gebied moest worden getrokken. Het Hoogwaterhuis en de Hansenhof
In het buurtschap Hasselt nabij het dorp Velden bevindt zich een monument waarvan de naam rechtstreeks aangeeft waar het toe diende: het Hoogwaterhuis. De rond 1700 gebouwde schuur - want dat is het feitelijk bevindt zich op één van de hogere punten in de wijde omgeving en diende voor de opvang van mensen en vee in tijden dat 'Moeder Maas' zich van haar onstuimige kant liet zien. Vee werd op de begane grond verzameld, mensen vluchtten naar de bovenverdieping. Aan de schuur werd een aan Sint Anna gewijd kapelletje vastgebouwd. In de nabijheid van het Hoogwaterhuis ligt de oude boerderij de Hansenhof. Beide monumenten zijn dankzij de inspanningen van de leden van de Historische Werkgroep Arcen gerestaureerd. Twee excursie-onderdelen voeren naar monumenten buiten de gemeente Arcen en Velden. Steyl, een auditief monument
De ruïne van de Schanstoren te Arcen, restant van de tolvesting. Enige muursporen wijzen op een voorganger, wellicht het poortgebouw met twee smalle ronde torens, die op het schepenzegel van Arcen staat afgebeeld. Foto Gemeen tearchief A reen.
De geschiedenis van het plaatsje Steyl bij Tegelen kent een zekere overeenkomst met die van Arcen. Ook dit dorpje op de rechter Maasoever heeft een bloei als stapelplaats gekend. Het hertogdom Gulik onderhield dankzij twee 'uitstulpinkjes' naar de Maas, te weten het zuidelijk gelegen Urmond en Steyl, een vitale communicatie met het handelsverkeer over de Maas. Met de komst van de Fransen in 1795 werden het hertogdom Gulik en andere soevereine gebiedjes opgeheven en het Departement van de Roer in het leven geroepen. Hiermee kwam nochtans geen definitief einde aan de bijzondere positie van Steyl, want vanuit een onverwachte, -wellicht gezegende, hoek werd nieuw leven ingeblazen. In 1875 richtte de Rijnlander Arnold Janssen in Steyl de missiecongregatie het Gezelschap van het Goddelijk Woord (S.V.D.) op. Maar liefst vijf kloostercomplexen telt Steyl. Er heerst in het dorpje dan ook een rust die nauwelijks onderdoet voor de sacrale sfeer die je binnen de kloosters aantreft. Wat dat betreft zou je Steyl een auditief monument kunnen noemen! Terecht is de Bond Heemschut dan ook bevreesd voor de voornemens van enkele ondernemers om het dorp een dynamische impuls te geven. (Meer informatie over Steyl vindt u in het augustusnummer uit 1997 van Heemschut). Kerk en brouwerij
Ook het aan de overzijde van de Maas gelegen, en met een pontje vanuit Arcen bereikbare, Broekhuizen had zijn kasteel. De Tweede Wereldoorlog heeft er echter een lijkkleed overheen gelegd. Een ruïne van de woontoren is wat als memento mori rest. Ook de andere monumentale blikvanger van Broekhuizen, de Nicolaaskerk, is het oorlogsjaar 1944 niet ongeschonden doorgekomen, maar verkeerde niet in zo'n erbarmelijke staat dat een restauratie niet meer mogelijk was. Bij de herstelwerkzaamheden heeft men de kerk met twee traveeën westwaarts vergroot. Oorspronkelijk was het een eenbeukige ruimte van vier traveeën met een polygone sluiting, die in de jaren nadat in 1489 Broekhuizen als zelfstandige parochie werd
benoemd, werd opgetrokken. Bijzonder aan het interieur van deze kerk is het 15de-eeuwse hardstenen doopvont met achtzijdige kuip en de laatgotische heiligenbeelden. Bij terugkomst in Arcen leggen de deelnemers aan dit excursieonderdeel een bezoek af aan de brouwerij Arcen. Het gebouw stamt uit 1915, en herbergde de stoombierbrouwerij 'De Vriendenkring'. Een groot deel van dit industrieel monument bevindt zich nog in originele staat. Streektypisch
Het karakter van een plaats wordt niet alleen bepaald door de aanwezigheid van oude monumenten. Vaak zijn het juist de minder opvallende, meer bescheiden gebouwen die in hun samenhang sfeerbepalend zijn. Het centrum van Arcen vertelt over de wellicht laatste periode dat nieuwbouw nog een Streektypisch, en geen nationaaluniform, cachet had. Blikvanger in dit ensemble is het gemeentehuis van Arcen en Velden, dat in 1952 door Kropholler werd gebouwd. Bronnen: - Arcen: De Heerlijkheid, de Heren en Huizen, mejuffrouw J. G.M. Stoel (l 995); - Uit en Thuisboek, Stichting het Limburgs Landschap (1996); - Een bloemlezing uit de geschiedenis der dorpen Arcen, Lomm en Velden. Stichting Heemkunde Arcen (1997) - Ruïnes in Nederland. A.G. Schulte (red.), 1997. - Meer over de schanstoren en de Fossa Engeniana in het overzichtswerk 'Atlas van historische vestingwerken in Limburg.
juni 1999
Heemschut
13
